Навоий бир шеърида “Эй кўнгул, ҳар макр ила қочсанг улустин шукр қил, Ҳар вафоға минг жафо тортиб қутулсанг муфт бил” (НШ, 374) деса, бошқа бирида “Олам аҳлидин вафо кўз тутмаким, ким тутса кўз, Дарду меҳнатдин холос ўлмас замоне мен киби” (ФК, 622) дейди. Танқид, шикоят, ҳасрат мазмунидаги бундай байтларга Навоий асарларида тез-тез дуч келинади. Хўш, буни қандай баҳолаш керак?

Иброҳим ҲАҚҚУЛ
НАВОИЙ ИЖОДИДА ДУНЁ
ТИМСОЛИ ВА ТАЛҚИНЛАРИ
Иккинчи мақола

   Иброҳим Ҳаққул Бухоронинг Шафрикон туманида туғилган. Навоийшунос ва тасаввуфшунос олим, филология фанлари доктори. Мумтоз ва замонавий адабиёт муаммолари ва жараёнларига бағишланган ўнлаб китоблар, мақолалар муаллифи.

Маълумки, ижтимоий, иқтисодий, сиёсий ва маданий муҳит, шунингдек, диний, фалсафий, адабий таълимот ҳамда анъаналар у ё бу тарзда адабиётнинг умумий аҳволи ва ривожига таъсир ўтказиб келган. Айниқса, анъанавий мавзу, жанр, усул, тимсолу ташбеҳларга асосланган адабиётларда ғоявий-бадиий ўхшашлик ва ҳамоҳангликлар сезиларли зайлда кўзга ташланиши ҳам сир эмас. Шунинг учун мақсад, мавзу ва ифодада анъана доирасида иш юритган шоиру адибларнинг шахсиятидаги ўзига хослик ва бадиий ижодга қўшган янгиликларини ёритиш ё таърифлаш унча осон кечмайди. Буни неча асрлар мобайнида мурожаат этилиб. қайта-қайта қўлланилган шеърий образ, тимсол, рамз ва қиёслардан ҳам билиш мумкин.

Таъбир жоиз бўлса, Шарқ мумтоз шеърияти мавжуд борлиқ, реал воқелик ичида янги бир олам – ўзининг туйғу, тахайюл, маъно, руҳият ва тасвир дунёсини яратган бир шеъриятдир. Бу шеъриятда тарк тушунчаси ва у билан бевосита алоқадор дунё тимсоли ҳам анча мустаҳкам ўрин эгаллаган. Аслини олганда, инсон эмин-эркин яшаб, шавқ ва ғайрат билан меҳнат қилиб, ўзининг қайсидир бир соҳага мансуб қобилиятини юзага чиқариш, ўзидан қандайдир бир из қолдириш учун дунёга келади. Тириклигида моддий дунёдан бошқа уни бағрига оладиган на манзил, на маскан бор. Ҳамма нарса унутилганда ҳам табиат кўпинча ҳам ота, ҳам она сифатида инсонни эъзозлашини эсдан чиқармаслик зарур. Шунинг учун ҳам маломатийликда дунёдан айб ахтармаслик, уни қораламаслик асосий бир шарт сифатида белгиланган. Шарқ тасаввуфи ва тасаввуф адабиётидаги таркидунёчилик “фалсафа”сининг тамалини ҳам бошқа мақсад, ўзга бир моҳият ташкил этадики, булар ҳанузгача холис ва тўғри талқин қилинмай келинаётир. Бундан ким ютиб, кимлар ютқизади? Бу саволга ҳам аниқ жавоб йўқ.

Мана, бир мулоҳаза: миллион-миллион одамларни, бутун бошли халқ ва элатларни қақшатиб, қирғин ва бало-қазоларга гирифтор айлаб, кундан-кунга башариятни қўрқув, таҳлика, хилма-хил зўравонликларга маҳкум қилаётган ёвузликлар қаерда рўй бераётир? Албатта, шу дунё, мусибатдийда шу жаҳонда. Модомики, шундай экан, уларнинг олис тарихга эга замини, уруғи, илдизи ва асослари бўлганми? Нега бўлмасин – бўлган. Буюк валий, аллома ва мутасаввифлар “тарки дунё”дан сўзлашганда, биринчи навбатда, қайд қилинган шафқатсизлик, золимликларнинг йўлини тўсиш ёки илдизига болта уришни кўзда тутишган. Йигирманчи аср ўзбек шеъриятининг буюк вакили Абдулла Орипов бир ўринда “Дунё деган шундайин англаб бўлмас сир экан // Гоҳ кенг экан, гоҳида туйнуксиз қаср экан” , дейди. “Кенгга – кенг дунё”, деганларидек, дунёни қафасга айлантирадиган ҳам, зиндон ҳолига тушириб, нафас олишни қийинлаштириб “туйнуксиз қаср” ҳолига келтирадиган ҳам инсон қавмининг ўзи ва дунёпарастлик ҳирсидир. Бунинг фожиаларини олдиндан фаҳмлаб, айтарли бехато тасаввур этганлиги учун ҳам Аҳмад Яссавий:

Дунёпараст ножинслардан бўюн товла,
Бўюн товлаб, дарё бўлиб тошдим мано, –

деган. Бундай ҳақиқат ва моҳиятларнинг тамали, файз ва шукуҳига етиб бориш ўрнига бировлар ҳамон XIX асрларда ғарб олимлари ўртага ташлаган уйдирмаларни кўтариб, ҳатто қалқон қилиб юришибди. Ваҳоланки, “Аҳли маърифат қандай дунёни тарк қилиш керак дейишган ва нима учун?” деган саволга ҳаққоний жавоб қайтарилса, ҳаммаси жой-жойига тушади.

“Англамадингми – инкор қил! Мақбул келмадими – айбла! Очиқ-ойдин сўзлашолмадингми – ғирромлик йўлига ўт!”. Бирор жойда қайд қилинмаган, лекин совет мафкурасидан мерос қолган ушбу “усул”ларни қўллашга уринаётганлар, афсуски, ҳозир ҳам учраб турибди. Матн, моҳият, ҳақиқат билан уларнинг иши йўқ, унда-бунда ўқиб, миясига ўрнашиб қолган гапларга таянишади, холос. Масалан, Бобур Мирзонинг “Нафс душмандурур яқин билгил // Дўстум, бу сўзумни чин билгил, // Душманедур агарчи ўтру эмас // Лек бир лаҳза сендин айру эмас”, деган фикрларининг мағзини чақолмаган киши ҳеч вақт унинг мана бу сўзларини тўғри англаб, теран қабул қилолмайди:

Арзимас ғам емакка бу дунё
Бал отин ҳам демакка бу дунё.

Тамаъ узгил бу эски дунёдин,
Хотирингдин чиқар бу дун ёдин.

Бизнингча, Яссавий, Навоий, Бобур, Машраб ё Огаҳий ижодиётининг тадқиқ ва тарғиби билан машғул бўлганда, киши, энг аввало, уларнинг дунёқараши, маслак ва ҳолатларига тамоман тескари ғараз, даъво ҳамда истаклардан кўнгилни тозалаши зарур. Шунда адабиётимиз тарихида қандайдир “хавфли майдон” йўқлиги ўз-ўзидан ойдинлашади. Туркий адабиёт – ҳаёт ҳақиқати, дунё гўзалликлари, воқелик талабларига содиқ ва охират тасаввурларини ҳам унутмаган адабиёт. Шу билан бирга, унда дунёга танқидий қараш ҳам бор. Ташхис, яъни шахслантириш усули орқали дунёнинг алдоқчи, золим, бақосиз сингари салбий сифат ва ёмонликларини кўрсатиш бу адабиётда анча қадимий анъана эди . Аҳмад Югнакий таърифи бўйича, дунё инсонга бир қўли билан бол тутса, иккинчиси билан заҳар узатади. Чунки у заҳарли илонга ўхшайди. Шунинг учун унинг силлиқ ва юмшоқлигига алданмаслик керак:

Йилон юмшоқ эркан, ёвуз феъл этар,
Йироқ турғу, юмшоқ теб инонмағу.

Очуннинг сийрати ҳеч қачон сиртига мувофиқ келмайди. Барча ҳийла-найранг ва шафқатсизлик унинг ботинида яширин. Ниқоббозликда унга тенг келадигани йўқ. Ана шундан ғафлатда қолмаслик зарур:

Ниқоб кўтурур очун, бирар юз очар
Ёзар қўл, қучар тек, яна терк қочар.

Юсуф Хос Ҳожиб ҳам “Қутадғу билиг” достонининг алоҳида бир фаслини бевафо дунёнинг қилиқ ва қилмишларини ёритишга бағишлаган. Унингча, дунёни билиш, уни ҳар жиҳатдан танишда чалғимасликнинг биринчи шарти илм ва заковат соҳиби бўлишдир. Ана шунда даҳр хусусидаги нотўғри ёки бирёқлама фикрлардан инсон ўзини халос қилганидек, одамлар билан муомала-муносабатда ҳам адашмайди. Зеро, ғаддор олам ҳеч қачон одамларнинг бир-биридан қочиш ёхуд узоқлашишига таъсир ўтказолмаслиги керак. “Сен одамлардан қочарсан, – дейди донишманд Юсуф, – улар сенга нима ёмонлик қилди? Одамларга қўшил, уларга ўхшаб яша. Мусулмонларга ёрдам қил, оғирини енгиллат. Тангри сенга жаннатни ато айлар, жойинг тўрда бўлғай. Кўнглингда ҳам, тилагингда ҳам соф бўл, ҳаракатинг тўғри бўлсин. Қаерни хоҳласанг, ўша жойда шоду хуррам кун кечир. Инсонлардан узоқда ёлғиз яшама, бошқаларнинг қусурига қарама, ўзингга боқ”.

Kişidin kaçar sen – ne kildi kişi,
Kişike katil, it kişiler işi.

Műsűlman işin it, mungiriga yara,
Bayat birge içmak kör ornung töra.

Köngul til köni tut kilincung butun,
Kayurda tilese tirilgil kutun.

Kişisiz tirilme kişiler ara,
Kişi aybi körme, özűrigni köra .

Шу ҳақиқатни эсидан чиқармаслик лозимки, мумтоз адабиётимизда ва унинг таркибий қисми бўлган тасаввуф адабиётида ҳам Оллоҳ таоло яратган борлиқ – оламга нафрат билан қараш, илм-маърифатга соҳиб кишилардан қочишга ундовчи бир ғоя ёки йўналиш бўлмаган. Табиий савол туғилади: собиқ совет давлати мафкураси ва синфийлик, партиявийлик қонун-қоидаларига ёпишиб олган адабиётшуносликда “дунёқараши гуманистик ҳақиқатлардан мутлақо йироқ”, “ўтакетган таркидунёчи” дея айбланган Аҳмад Яссавий, ул зотнинг Сулаймон Боқирғоний, Сўфи Оллоёр сингари ориф издошларининг маънавий-руҳий олами ХХ аср одамлариникига қараганда саёз, бефайз ва чекланган бўлганми? Афсуски, бу саволга жавоб беришда ночорлик ва имконсизлигини яшириш учун қаллоблик, саводсизлик “яроғи”ни қўлдан қўймайдиганлар ҳали анча вақт учраб туради. Сабаб нима?

Вақтида англанмаган ҳақиқат ва ўз фурсатида илгари сурилмаган фикр-мулоҳаза баъзан жиддий муаммо, ортиқча англашмовчиликларни пайдо қилади. Агар ўша мустабид шўро замонида Алишер Навоийнинг “пири Туркистон” Хожа Аҳмад Яссавийнинг тарихий сиймоси ва ирфоний маслагини назарда тутиб:

Турк пири киби оламдин этакни силкинг,
Дўстдин ғайри таманнои висол айламангиз, –

деган фикр-кўрсатмасини, ҳеч бўлмаганда бир-икки навоийшунос холис қабул қилиб, Яссавийнинг “оламдан этакни силкиш” тушунчасини тўғри изоҳлаганда қанчадан-қанча уйдирма ва бўҳтон гаплар одамларни анча узоқ пайт чалғитиб юрмасди.

Илғор сўфийларнинг нуқтаи назарига кўра, “дунё” ва “олам” дея ёмонланадиган мавжудлик ҳақиқатни билиш, мушоҳада этишда Оллоҳ билан инсон орасида тўсиқлик қилгувчи нарсалар бўлиб, улардан йироқлашиш жоиз. Ваҳдати вужудчиларга кўра эса асл вужудга нисбатан даҳр, борлиқ ёхуд олам бир кўлка – соя мавқеидадурки, улар ҳатто камситиш нигоҳи билан қарашга ҳам арзимайди. Шоир, мутафаккир, мутасаввиф, файласуф ва маломат кайфиятига соҳиб Навоий буларни яхши англаган, албатта. Шунга қарамасдан, улуғ шоир даҳр, дунё, жаҳоннинг хилма-хил ёмонликлари, бири иккинчисидан тубан ҳийла-найрангларидан одамларни огоҳлантириб, таркидунёчилик мазмунидаги фикрларни қатъият ила илгари сурган. Бир ғазалида у:

Эй Навоий, тарки дунё айла, иззат истасанг, –
Ким, мазаллат келди саъй анинг таманноси учун (БВ, 483), –

деса, бошқа бирида:

Ком вақти тарки дунё айлаган топмиш ҳаёт,
Йўқса етконда ажал худкому ноком айламиш (НШ, 252), –,

дейди. “Ғаройиб ус-сиғар”даги 22-ғазалда шоир яна ҳам кескин хулосага келади:

Ҳақ тилар бўлсанг, Навоий, силк дунёдин этак,
Ишқинг ўлса пок, ўзни қўйма бу мурдор аро.

Булар шунчаки шоирона гап ёхуд хаёллар эмас, албатта. Тарки дунёни Навоий энг жиддий, гоҳо ҳаёт-мамот масаласи даражасига кўтаради. Унинг хулосаси бўйича, “Дунё дор ул-ҳаводисдур ва анга кўнгул боғламоққа ғафлат боисдур. Олам умрдек бевафодур ва анинг давлатиға эътимод қилмоқ хато” . Мутафаккир шоир “Муншаот”даги мактублардан бирида ўша “ғафлат” ва “хато”ни нисбатан кенгроқ изоҳлаб дейди: “Даврон базмида ким бир мурод жоми ичтиким, сўнгра юз номуродлиғ хуноби сумурмади ва сипеҳр анжуманида ким бир иззат маснадиға мутамаккин бўлдиким, оқибат юз мазаллат туфроғига ўлурмади; абнойи замонға ким бир вафо гули очтиким, алардин юз жафо тикани бағриға сончилмади; аҳиббойи давронға ким бир муҳаббат эшиги очтиким, алардин юзига юз адоват абвоби очилмади. Даҳр бозорининг нақди рўйандуддур ва айём жашнининг шаҳди заҳролуд. Бу жиҳатдин кўзларин басират шамъи ёрутқонлар дунё сори кўз солмайдурлар ва кўнгулларин ҳидоят зилоли оритғонлар олам меҳрини зарраи кўнгулга олмайдурлар”.

Бу гаплар тафаккур соҳибларида ўша даврларда ҳам эътироз ё иштибоҳ туғдирмаган, бугун ҳам туғдирмайди. Ҳаётда беҳуда азият чекиб, алданиб юрмаслик учун шоир тарк аҳли сафига қўшилишни тавсия этади:

Фард бўлким, ул киши дунёда бўлмиш аҳли тарк –
Ким, фано йўлида тарки аҳли дунё айламиш (НН, 314),

Хўш, бу сўзларни қандай тушуниш мумкин? Уларни Навоий дунёқарашининг чекланган ва эскирган қирралари сифатида тавсифлаш билан бирор нарсага эришиб бўладими?

Навоий “Лисон ут-тайр” достонида: “Ким дедим узлат эшигин очқамен, Даҳри бемаъни элидин қочқаман”, дейди. Бемаъни даҳрнинг одамларидан маъни кутиб бўлмаганидек, уларнинг авом, яъни “аҳли суврат” савиясида эканлигидан ҳам албатта кўз юмиб бўлмайди. Навоий ана шундай дунё ва унинг вакилларидан йироқлашиш тарафдори. У “Дунё сори ҳирс ҳар ямондин ортуқ, тарк этмак ани кавну макондин ортуқ” деганда ҳам ҳирс қўзғовчи ва ҳорис, юлғич, каззоблар тўдасига қўшувчи оламни назарда тутган. Бу – масаланинг бир томони. Унинг сирлироқ иккинчи жиҳати янада муҳим. Ирфоний талқинга кўра, оламда етти турли мавжудлик бордир: биринчиси – малак, иккинчиси – жон, учинчиси – маъдан, тўртинчиси – ўсимлик, бешинчиси – ҳайвон. Мулк олами ниҳоясига етгач, олтинчи жинс ўлароқ инсон яратилган. Инсоний жисмлар орасида зоҳир бўлган илк борлик Ҳазрати Одам эди.

Ибн Арабийнинг айтишича, баъзилар уни бир латифа (латифлик) деса, бошқалар бир жисм дейишган. Айримлар эса инсон латифлик ва жисмнинг бирлигидан таркиб топган дея хулоса билдиришган. Кўпчилик мутасаввифлар шу нуқтаи назарни қўллашган. Чунки инсон оламнинг руҳи, олам эса жасаддир. Инсондан айри тарзда оламга нигоҳ ташланса, у руҳсиз ва теп-текис бир жисм сифатида кўринади. Вужуднинг мукаммаллиги руҳ билан бўлганидек, оламнинг мукаммаллиги ҳам инсон билан. Зеро, олам инсон шарофати туфайли камолга етишганлигига қарамай, инсон олам орқали камолга эришмаганлигини ёддан чиқармаслик зарур . Шу боис Навоий “олам ғами”дан кўра “бани одам ғами”ни устун қўяди. “Олам аҳли кўнглида олам ғами, худ будур кўпрак бани одам ғами”.
Демак, комил инсоннинг мавқеи ва қадр-қимматига нисбатан қаралганда тарки олам улкан йўқотиш ёки фожиали ажралиш ҳисобланмайди. Аксинча, инсоннинг комиллик мартабаларига чиқиши борлиқ – оламнинг аҳволига ижобий таъсир ўтказади. Бундан келиб чиқадиган хулоса шундай: Навоий талқинларидаги тарки дунё ғоясини аҳли дунё таъбиридан ажратмай, бир бутунликда олиб қараш керак. Чунки гуманист шоир асосий ўринларда даҳр, дунё, олам ёки жаҳонни шахслантириб, инсонга хос энг салбий, паст сифатларни уларга нисбат бериб, одам орқали гўё оламга ўтиб, ўқувчини чуқур мулоҳазага чорлайди:

Бу даҳр ажузеки, вафоси йўқ анинг,
Бир фоҳишадекдурки, ҳаёси йўқ анинг.
Дема муниким, айбу хатоси йўқ анинг,
Айби бас эрур буким, бақоси йўқ анинг.

Маълумки, комил инсон тушунчасини ёритиш ва талқин қилишда Шарқда иккита назарияга таянилган. Биринчиси – фалсафий назария бўлиб, унга кўра, инсон жинси илоҳий сифатлар тажаллий қилган оламдаги энг комил борлиқдир. Илоҳий камолотлар фақат комил инсонда, унинг воситаси билан эса жамланиб, йиғилган ҳолда зуҳурланади. Иккинчиси – сўфийлик назарияси. Ушбу назария бўйича, “комил инсон” деб номланган ориф зотлар кашф мартабаларидан бирида Ҳақнинг зотий хусусиятларини завқан идрок этишади. Бунга тўла ишонч ҳосил бўлгандан сўнг улар ўзи ва Оллоҳ тўғрисида мукаммал бир илмга эришишади. Чунки фақат ўзини билган комил инсон Оллоҳни ҳам англаш ва танишга муваффақ бўлади.

Навоий бир шеърида “Эй кўнгул, ҳар макр ила қочсанг улустин шукр қил, Ҳар вафоға минг жафо тортиб қутулсанг муфт бил” (НШ, 374) деса, бошқа бирида “Олам аҳлидин вафо кўз тутмаким, ким тутса кўз, Дарду меҳнатдин холос ўлмас замоне мен киби” (ФК, 622) дейди. Танқид, шикоят, ҳасрат мазмунидаги бундай байтларга Навоий асарларида тез-тез дуч келинади. Хўш, буни қандай баҳолаш керак?

Алишер Навоий – Шарқнинг энг улуғ мутафаккир санъаткори. Навоий яшаб ижод этган давр, сифат эътибори билан инсонга қараш ўзгарган, инсоннинг ўзлигини таниш ва шу орқали башарий ноқислик, ожизлик ҳамда тубанликларга муросасизлик билан қараб, ҳар жиҳатдан ибратли инсоний фазилатларга соҳиб шахсларни вояга етказиш йўлида жиддий ҳаракат бошланган давр эди. Лекин бу жабҳада муваффақият қозонмоқ учун инсонни қуруқ таърифлаш, унинг ижобий, салбий хусусиятларини тавсифлаш эмас, балки унинг ўзини ўзига танитиш, турғун, мўрт, эгилувчан, ғариб ўзлигидан ўзини қутқазишга уриниш жоиз эди. Донишманд шоирнинг асарларида тахминан юздан зиёд салбий типга мансуб кимсалар хусусида баҳс юритилиши ҳам бунинг далилларидир. Мана улардан айримлари:

1. Авом (“Ё дохили зумраи хавос айла мени, Ё ранжи авомдин халос айла мени”). 2. Разл (“Чу разл ҳавсаласиздир, не тонг, агар ногоҳ етишса мукнат анга, аржуманд тутқай ўзин”). 3. Лаим (“Лаим фарқиға иқбол тожин қўймоқ, яқинки, бўлғусидур мужиби азоби анинг”). 4. Нопок (“Юз туман нопок эрдин яхшироқ Пок хотунлар аёғининг изи”). 5. Золим (“Сафиҳ золим ила бўлма хон уза ҳамдаст, Муносиб бўлмади ит чунки ҳамтабақлиққа”). 6. Фосиқ (“Фосиқмену кофири ниҳони, Каъба сафари эрур менга ҳайф”). 7. Аблаҳ (“Аблаҳ ани билки, оламдин бақо қилғай тамаъ, Аҳмақ улким, олам аҳлидин вафо қилғай тамаъ”). 8. Тамаъгир (“Эй Навоий, олам аҳлида тамаъсиз йўқ киши, Ҳар кишида бу сифат йўқтур, анга бўлғай шараф”). 9. Ҳорис (“Ҳирс офатин нафс ҳавоси билгил, Қўймоқ ани нафс муддаоси билгил”). 10. Ҳасадчи (“Ҳар кимки ҳасуд эрур сазодур ҳасади, Ҳақдин бўлғон ямон қазодур ҳасади”). 11. Ғаддор (“Ғаддорки қисмингни малолат қилди, Ғам кишваридин санга рисолат қилди”). 12. Эгри (“Ким эгри эса, тузлук эмас пояси ҳам, Бор ўзидек эгри суду сармояси ҳам”). 13. Бадхўй (“Бадхўйлик ул ваҳшат эрур шиддатдин – Ким, элга халослиқ йўқ ул ваҳшатдин”). 14. Ножинс (“Ножинс ила лутфу инбисот оз айла, Ҳампешани ҳамнишину ҳамроз айла”). 15. Нодон (“Нодонлиғ эрур элда маломатға далил, Доно улус оллида хижолатға далил”). 16. Беасл (“Беасл халойиққа сафо келди ҳаром, Ҳар ишки эрур ғайри жафо келди ҳаром”). 17. Нокасу ножинс (“Нокасу ножинс авлодин киши бўлсун дебон Чекма меҳнатким, латиф ўлмас касофат олами…”) ва ҳоказо.

Бундай бандаларнинг феъл-атвори, қилиқ-қилмишлари, совуқ ва бефайз башаралари жонли тарзда тасаввур этилса, сабр-тоқатли ҳар қандай кишининг ҳам борлиғини аллақандай таҳлика ёки кемирувчан ғашлик қуршаб олади. Гапимиз далилсиз бўлиб қолмаслиги учун чинакам одамшунос шоиримизнинг аблаҳ типининг асосий бир сифати очилган қитъасига эътиборни қаратмоқчимиз:

Умрин аблаҳ кечуруб ғафлат ила,
Нукта ўрниғаки тортар харрос.
Бир эшакдурки, тағофул юзидин
Қилғай изҳор паёпай аррос.

Ғафлатнинг аблаҳликка асосланиши, аблаҳлик эса ғофилликнинг юқори нуқтаси эканлигини тамсилий шаклда ҳеч бир шоир бунчалик ёрқин акс эттириб беролмаган.

Устод Садриддин Айнийнинг эътирофига кўра, “Хамса”даги салбий типларни Навоий ўзи мансуб замон ва муҳитдан олган . Агар масаланинг бу жиҳати ҳам инобатга олинса, шоирнинг оламни “мотамкада”га нисбат бериб “Гар одам эрур бўлса керактур ғам аро, Оламда эса, бўлса керак мотам аро” дейишига унча ажабланиб бўлмайди.

Оламнинг ғамхона, мотам даргоҳи бўлишида золим давлат, адолатсиз ҳокимиятларнинг ҳам ҳиссаси бўлган. “Чархи золим”, “даҳри дун”, “жаллод дунё” иборалари орқали уларга ҳам муносабат акс эттирилган. Зеро, оламнинг инкори гоҳо ундаги барча мавжудликнинг инкорини қамраб олган.

Алишер Навоий дунёнинг даҳо санъаткорларига хос холислик ва инсон манфаатларини муҳофаза қилувчи ҳассослик билан мушоҳада этгани туфайли ҳам “Гар будур олам, кишига мумкин эрмас анда ком, Ҳақ магарким ком учун боштин ёротқай оламе” деган хулосага келган. Орзу этилган шундай бир олам яратилди ҳам дейлик. Инсон қавми унда мурод-мақсадига етиб, хотиржам, ҳузур-ҳаловатда кун кечириб билармиди? Йўқ, албатта. Чунки жаҳондаги башарий зиддият, ноҳақлик, кулфат ва бахтсизликларнинг илдизи ёки туб асоси одам табиатида бўлиб, унинг нафси, хулқи, қалби ва тафаккурини улардан қутқазиш қадар оғир, кўпинча ҳатто бесамар уриниш йўқдир. Айрим бир миллат, халқ ва элатнинг эмас, умуман башариятнинг аҳволи шундай ва бунинг сабабларини изоҳловчи фикр-мулоҳазалар ҳам бисёр.

“Кўпчилик инсонлар, – дейди ҳинд файласуфи ва илоҳиётчиси Кришнамутри, – миллион йиллар аввал қандай бўлган бўлса, ҳозир ҳам қарийб ўша-ўша: беҳад бахил, ҳасадчи, жанжалкаш, сурбет, субутсиз ва шубҳачидир… Биз меҳр ва адоват, қўрқув ва шафқат, зулм ва адолатнинг даҳшатли қоришмасимиз” .

Бундай очиқ ва аччиқ танқидий гапларни ҳамма ҳам қабул қилмаслиги, кимлардир уларга ҳатто чидамаслиги ҳам мумкин. Аммо бундай муносабат инсоннинг энг ижобий фазилат ва хислатларини тўғри кўриб, тўғри қадрлашга ҳам хизмат этолмайди. Адабиётдаги психологик ночорлик ғоявий-бадиий саёзликка бир сабаб ҳам ана “кўнгилчан”лик ҳолатидир.

Туйғу ва маъно тўғрилик, диёнат тупроғидан маърифат ва ҳақиқат қўли билан қорилган бўлса, ҳеч қачон улар бадбинлик, тушкунлик, турғунликка ҳисса қўшмайди. Навоийнинг олам ва одам ҳақидаги фикр-мулоҳазаларида бу ҳол тўла сезилиб туради. Шу боис ҳам улар ўқувчини инсон ва инсонйлик дунёсини бутун мураккаблиги, оғриқ ва қийноқлари билан ўрганиш, ҳаққоний хулосалар чиқаришга чорлайди.

Тўғри, илм, маърифат ва ишқ билан инсон эришган комилликни Навоий коинот миқёсида баҳолаб, “Тўрт унсур, етти кўк, олти жиҳот // Нодиру олий асоси коинот // Барчадин ашрафки ул инсон эрур // Ким камолида хирад ҳайрон эрур” деган ва бу ҳукмидан ҳеч тонмаган. Лекин чин санъаткорлик эҳтироси шундай бир порлоқ кучки, ижодкор қалбида у инсонга тегишли барча ҳақиқатларни ростлик ойнасида акс эттириш эҳтиёжини собитлаштиради. Ижодининг дастлабки босқичлариданоқ бу куч ва эҳтиёжга содиқлигини исботлаган Навоий Самарқанддан устози Саййид Ҳасан Ардашерга ёзган шеърий мактубида Хуросон ахлоқий муҳити ва аҳолисининг аҳволи тўғрисида энг реалист адиб ҳам айтавермайдиган фикрларни изҳор этган:

Элида кишиликдан осор йўқ,
Шароратдин ўзга падидор йўқ.

Не эл, не киши, балки шайтону дев,
Келиб барчаға даъб бедоду рев…

Қора пул учун айлабон қатл фан,
Ўликтин тамаъ айлаб аммо кафан.

Мавлоно Жалолиддин Румийда “Хешро софи кун аз авсофи худ, то бибини зоти поки худ” – “Агар ўз зоти покнинг кўраман десанг, ўзингни ўз нафсоний сифатларингдан тозала”, деган фикр бор. Шу маънода Навоий Румийга ҳамфикр: “Авомдин, демаким ўзни қутқарай, эр эсанг ўзингдин ўзни қутулмоққа жаҳд қилғил хос”. Ҳақиқатда бу хос уриниш ва инсоний софликни юзага келтирадиган маънавий-ахлоқий тажрибадир. Бироқ фоний дунё бу тажриба ва натижалар билан айтарли қизиқмайди. “Соф одамийлик, – дейди машҳур рус файласуфи Н.Бердяев, – ўртамиёна кимса учун бегона, кераксиз ва йироқ нарса. Покиза инсонийлик – илоҳий ва Оллоҳнинг хоҳиш-иродаси билан эришиладиган мақом” . Буни эгаллаш сири эса Навоийда қуйидагича ифодаланган: “Дўст васлин топмаған дунёву уқбодин кечиб, Ушбу дардингға Навоий ҳолин истишҳод бил” (ҒС, 364).

   Navoiy bir she’rida “Ey ko‘ngul, har makr ila qochsang ulustin shukr qil,  Har vafog‘a ming jafo tortib qutulsang muft bil” (NSH, 374) desa, boshqa  birida “Olam ahlidin vafo ko‘z tutmakim, kim tutsa ko‘z, Dardu mehnatdin  xolos o‘lmas zamone men kibi” (FK, 622) deydi. Tanqid, shikoyat, hasrat  mazmunidagi bunday baytlarga Navoiy asarlarida tez-tez duch kelinadi.  Xo‘sh, buni qanday baholash kerak?

Ibrohim HAQQUL
NAVOIY IJODIDA DUNYO
TIMSOLI VA TALQINLARI
Ikkinchi maqola

Ibrohim Haqqul Buxoroning Shafrikon tumanida tug‘ilgan. Navoiyshunos va tasavvufshunos olim, filologiya fanlari doktori. Mumtoz va zamonaviy adabiyot muammolari va jarayonlariga bag‘ishlangan o‘nlab kitoblar, maqolalar muallifi.

Ma’lumki, ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va madaniy muhit, shuningdek, diniy, falsafiy, adabiy ta’limot hamda an’analar u yo bu tarzda adabiyotning umumiy ahvoli va rivojiga ta’sir o‘tkazib kelgan. Ayniqsa, an’anaviy mavzu, janr, usul, timsolu tashbehlarga asoslangan adabiyotlarda g‘oyaviy-badiiy o‘xshashlik va hamohangliklar sezilarli zaylda ko‘zga tashlanishi ham sir emas. Shuning uchun maqsad, mavzu va ifodada an’ana doirasida ish yuritgan shoiru adiblarning shaxsiyatidagi o‘ziga xoslik va badiiy ijodga qo‘shgan yangiliklarini yoritish yo ta’riflash uncha oson kechmaydi. Buni necha asrlar mobaynida murojaat etilib. qayta-qayta qo‘llanilgan she’riy obraz, timsol, ramz va qiyoslardan ham bilish mumkin.

Ta’bir joiz bo‘lsa, Sharq mumtoz she’riyati mavjud borliq, real voqelik ichida yangi bir olam – o‘zining tuyg‘u, taxayyul, ma’no, ruhiyat va tasvir dunyosini yaratgan bir she’riyatdir. Bu she’riyatda tark tushunchasi va u bilan bevosita aloqador dunyo timsoli ham ancha mustahkam o‘rin egallagan. Aslini olganda, inson emin-erkin yashab, shavq va g‘ayrat bilan mehnat qilib, o‘zining qaysidir bir sohaga mansub qobiliyatini yuzaga chiqarish, o‘zidan qandaydir bir iz qoldirish uchun dunyoga keladi. Tirikligida moddiy dunyodan boshqa uni bag‘riga oladigan na manzil, na maskan bor. Hamma narsa unutilganda ham tabiat ko‘pincha ham ota, ham ona sifatida insonni e’zozlashini esdan chiqarmaslik zarur. Shuning uchun ham malomatiylikda dunyodan ayb axtarmaslik, uni qoralamaslik asosiy bir shart sifatida belgilangan. Sharq tasavvufi va tasavvuf adabiyotidagi tarkidunyochilik “falsafa”sining tamalini ham boshqa maqsad, o‘zga bir mohiyat tashkil etadiki, bular hanuzgacha xolis va to‘g‘ri talqin qilinmay kelinayotir. Bundan kim yutib, kimlar yutqizadi? Bu savolga ham aniq javob yo‘q.

Mana, bir mulohaza: million-million odamlarni, butun boshli xalq va elatlarni qaqshatib, qirg‘in va balo-qazolarga giriftor aylab, kundan-kunga bashariyatni qo‘rquv, tahlika, xilma-xil zo‘ravonliklarga mahkum qilayotgan yovuzliklar qayerda ro‘y berayotir? Albatta, shu dunyo, musibatdiyda shu jahonda. Modomiki, shunday ekan, ularning olis tarixga ega zamini, urug‘i, ildizi va asoslari bo‘lganmi? Nega bo‘lmasin – bo‘lgan. Buyuk valiy, alloma va mutasavviflar “tarki dunyo”dan so‘zlashganda, birinchi navbatda, qayd qilingan shafqatsizlik, zolimliklarning yo‘lini to‘sish yoki ildiziga bolta urishni ko‘zda tutishgan. Yigirmanchi asr o‘zbek she’riyatining buyuk vakili Abdulla Oripov bir o‘rinda “Dunyo degan shundayin anglab bo‘lmas sir ekan // Goh keng ekan, gohida tuynuksiz qasr ekan” , deydi. “Kengga – keng dunyo”, deganlaridek, dunyoni qafasga aylantiradigan ham, zindon holiga tushirib, nafas olishni qiyinlashtirib “tuynuksiz qasr” holiga keltiradigan ham inson qavmining o‘zi va dunyoparastlik hirsidir. Buning fojialarini oldindan fahmlab, aytarli bexato tasavvur etganligi uchun ham Ahmad Yassaviy:

Dunyoparast nojinslardan bo‘yun tovla,
Bo‘yun tovlab, daryo bo‘lib toshdim mano, –

degan. Bunday haqiqat va mohiyatlarning tamali, fayz va shukuhiga yetib borish o‘rniga birovlar hamon XIX asrlarda g‘arb olimlari o‘rtaga tashlagan uydirmalarni ko‘tarib, hatto qalqon qilib yurishibdi. Vaholanki, “Ahli ma’rifat qanday dunyoni tark qilish kerak deyishgan va nima uchun?” degan savolga haqqoniy javob qaytarilsa, hammasi joy-joyiga tushadi.

“Anglamadingmi – inkor qil! Maqbul kelmadimi – aybla! Ochiq-oydin so‘zlasholmadingmi – g‘irromlik yo‘liga o‘t!”. Biror joyda qayd qilinmagan, lekin sovet mafkurasidan meros qolgan ushbu “usul”larni qo‘llashga urinayotganlar, afsuski, hozir ham uchrab turibdi. Matn, mohiyat, haqiqat bilan ularning ishi yo‘q, unda-bunda o‘qib, miyasiga o‘rnashib qolgan gaplarga tayanishadi, xolos. Masalan, Bobur Mirzoning “Nafs dushmandurur yaqin bilgil // Do‘stum, bu so‘zumni chin bilgil, // Dushmanedur agarchi o‘tru emas // Lek bir lahza sendin ayru emas”, degan fikrlarining mag‘zini chaqolmagan kishi hech vaqt uning mana bu so‘zlarini to‘g‘ri anglab, teran qabul qilolmaydi:

Arzimas g‘am yemakka bu dunyo
Bal otin ham demakka bu dunyo.

Tama’ uzgil bu eski dunyodin,
Xotiringdin chiqar bu dun yodin.

Bizningcha, Yassaviy, Navoiy, Bobur, Mashrab yo Ogahiy ijodiyotining tadqiq va targ‘ibi bilan mashg‘ul bo‘lganda, kishi, eng avvalo, ularning dunyoqarashi, maslak va holatlariga tamoman teskari g‘araz, da’vo hamda istaklardan ko‘ngilni tozalashi zarur. Shunda adabiyotimiz tarixida qandaydir “xavfli maydon” yo‘qligi o‘z-o‘zidan oydinlashadi. Turkiy adabiyot – hayot haqiqati, dunyo go‘zalliklari, voqelik talablariga sodiq va oxirat tasavvurlarini ham unutmagan adabiyot. Shu bilan birga, unda dunyoga tanqidiy qarash ham bor. Tashxis, ya’ni shaxslantirish usuli orqali dunyoning aldoqchi, zolim, baqosiz singari salbiy sifat va yomonliklarini ko‘rsatish bu adabiyotda ancha qadimiy an’ana edi . Ahmad Yugnakiy ta’rifi bo‘yicha, dunyo insonga bir qo‘li bilan bol tutsa, ikkinchisi bilan zahar uzatadi. Chunki u zaharli ilonga o‘xshaydi. Shuning uchun uning silliq va yumshoqligiga aldanmaslik kerak:

Yilon yumshoq erkan, yovuz fe’l etar,
Yiroq turg‘u, yumshoq teb inonmag‘u.

Ochunning siyrati hech qachon sirtiga muvofiq kelmaydi. Barcha hiyla-nayrang va shafqatsizlik uning botinida yashirin. Niqobbozlikda unga teng keladigani yo‘q. Ana shundan g‘aflatda qolmaslik zarur:

Niqob ko‘turur ochun, birar yuz ochar
Yozar qo‘l, quchar tek, yana terk qochar.

Yusuf Xos Hojib ham “Qutadg‘u bilig” dostonining alohida bir faslini bevafo dunyoning qiliq va qilmishlarini yoritishga bag‘ishlagan. Uningcha, dunyoni bilish, uni har jihatdan tanishda chalg‘imaslikning birinchi sharti ilm va zakovat sohibi bo‘lishdir. Ana shunda dahr xususidagi noto‘g‘ri yoki biryoqlama fikrlardan inson o‘zini xalos qilganidek, odamlar bilan muomala-munosabatda ham adashmaydi. Zero, g‘addor olam hech qachon odamlarning bir-biridan qochish yoxud uzoqlashishiga ta’sir o‘tkazolmasligi kerak. “Sen odamlardan qocharsan, – deydi donishmand Yusuf, – ular senga nima yomonlik qildi? Odamlarga qo‘shil, ularga o‘xshab yasha. Musulmonlarga yordam qil, og‘irini yengillat. Tangri senga jannatni ato aylar, joying to‘rda bo‘lg‘ay. Ko‘nglingda ham, tilagingda ham sof bo‘l, harakating to‘g‘ri bo‘lsin. Qayerni xohlasang, o‘sha joyda shodu xurram kun kechir. Insonlardan uzoqda yolg‘iz yashama, boshqalarning qusuriga qarama, o‘zingga boq”.

Kişidin kaçar sen – ne kildi kişi,
Kişike katil, it kişiler işi.

Műsűlman işin it, mungiriga yara,
Bayat birge içmak kör ornung töra.

Köngul til köni tut kilincung butun,
Kayurda tilese tirilgil kutun.

Kişisiz tirilme kişiler ara,
Kişi aybi körme, özűrigni köra .

Shu haqiqatni esidan chiqarmaslik lozimki, mumtoz adabiyotimizda va uning tarkibiy qismi bo‘lgan tasavvuf adabiyotida ham Olloh taolo yaratgan borliq – olamga nafrat bilan qarash, ilm-ma’rifatga sohib kishilardan qochishga undovchi bir g‘oya yoki yo‘nalish bo‘lmagan. Tabiiy savol tug‘iladi: sobiq sovet davlati mafkurasi va sinfiylik, partiyaviylik qonun-qoidalariga yopishib olgan adabiyotshunoslikda “dunyoqarashi gumanistik haqiqatlardan mutlaqo yiroq”, “o‘taketgan tarkidunyochi” deya ayblangan Ahmad Yassaviy, ul zotning Sulaymon Boqirg‘oniy, So‘fi Olloyor singari orif izdoshlarining ma’naviy-ruhiy olami XX asr odamlarinikiga qaraganda sayoz, befayz va cheklangan bo‘lganmi? Afsuski, bu savolga javob berishda nochorlik va imkonsizligini yashirish uchun qalloblik, savodsizlik “yarog‘i”ni qo‘ldan qo‘ymaydiganlar hali ancha vaqt uchrab turadi. Sabab nima?

Vaqtida anglanmagan haqiqat va o‘z fursatida ilgari surilmagan fikr-mulohaza ba’zan jiddiy muammo, ortiqcha anglashmovchiliklarni paydo qiladi. Agar o‘sha mustabid sho‘ro zamonida Alisher Navoiyning “piri Turkiston” Xoja Ahmad Yassaviyning tarixiy siymosi va irfoniy maslagini nazarda tutib:

Turk piri kibi olamdin etakni silking,
Do‘stdin g‘ayri tamannoi visol aylamangiz, –

degan fikr-ko‘rsatmasini, hech bo‘lmaganda bir-ikki navoiyshunos xolis qabul qilib, Yassaviyning “olamdan etakni silkish” tushunchasini to‘g‘ri izohlaganda qanchadan-qancha uydirma va bo‘hton gaplar odamlarni ancha uzoq payt chalg‘itib yurmasdi.

Ilg‘or so‘fiylarning nuqtai nazariga ko‘ra, “dunyo” va “olam” deya yomonlanadigan mavjudlik haqiqatni bilish, mushohada etishda Olloh bilan inson orasida to‘siqlik qilguvchi narsalar bo‘lib, ulardan yiroqlashish joiz. Vahdati vujudchilarga ko‘ra esa asl vujudga nisbatan dahr, borliq yoxud olam bir ko‘lka – soya mavqeidadurki, ular hatto kamsitish nigohi bilan qarashga ham arzimaydi. Shoir, mutafakkir, mutasavvif, faylasuf va malomat kayfiyatiga sohib Navoiy bularni yaxshi anglagan, albatta. Shunga qaramasdan, ulug‘ shoir dahr, dunyo, jahonning xilma-xil yomonliklari, biri ikkinchisidan tuban hiyla-nayranglaridan odamlarni ogohlantirib, tarkidunyochilik mazmunidagi fikrlarni qat’iyat ila ilgari surgan. Bir g‘azalida u:

Ey Navoiy, tarki dunyo ayla, izzat istasang, –
Kim, mazallat keldi sa’y aning tamannosi uchun (BV, 483), –

desa, boshqa birida:

Kom vaqti tarki dunyo aylagan topmish hayot,
Yo‘qsa yetkonda ajal xudkomu nokom aylamish (NSH, 252), –,

deydi. “G‘aroyib us-sig‘ar”dagi 22-g‘azalda shoir yana ham keskin xulosaga keladi:

Haq tilar bo‘lsang, Navoiy, silk dunyodin etak,
Ishqing o‘lsa pok, o‘zni qo‘yma bu murdor aro.

Bular shunchaki shoirona gap yoxud xayollar emas, albatta. Tarki dunyoni Navoiy eng jiddiy, goho hayot-mamot masalasi darajasiga ko‘taradi. Uning xulosasi bo‘yicha, “Dunyo dor ul-havodisdur va anga ko‘ngul bog‘lamoqqa g‘aflat boisdur. Olam umrdek bevafodur va aning davlatig‘a e’timod qilmoq xato” . Mutafakkir shoir “Munshaot”dagi maktublardan birida o‘sha “g‘aflat” va “xato”ni nisbatan kengroq izohlab deydi: “Davron bazmida kim bir murod jomi ichtikim, so‘ngra yuz nomurodlig‘ xunobi sumurmadi va sipehr anjumanida kim bir izzat masnadig‘a mutamakkin bo‘ldikim, oqibat yuz mazallat tufrog‘iga o‘lurmadi; abnoyi zamong‘a kim bir vafo guli ochtikim, alardin yuz jafo tikani bag‘rig‘a sonchilmadi; ahibboyi davrong‘a kim bir muhabbat eshigi ochtikim, alardin yuziga yuz adovat abvobi ochilmadi. Dahr bozorining naqdi ro‘yanduddur va ayyom jashnining shahdi zahrolud. Bu jihatdin ko‘zlarin basirat sham’i yorutqonlar dunyo sori ko‘z solmaydurlar va ko‘ngullarin hidoyat ziloli oritg‘onlar olam mehrini zarrai ko‘ngulga olmaydurlar”.

Bu gaplar tafakkur sohiblarida o‘sha davrlarda ham e’tiroz yo ishtiboh tug‘dirmagan, bugun ham tug‘dirmaydi. Hayotda behuda aziyat chekib, aldanib yurmaslik uchun shoir tark ahli safiga qo‘shilishni tavsiya etadi:

Fard bo‘lkim, ul kishi dunyoda bo‘lmish ahli tark –
Kim, fano yo‘lida tarki ahli dunyo aylamish (NN, 314),

Xo‘sh, bu so‘zlarni qanday tushunish mumkin? Ularni Navoiy dunyoqarashining cheklangan va eskirgan qirralari sifatida tavsiflash bilan biror narsaga erishib bo‘ladimi?

Navoiy “Lison ut-tayr” dostonida: “Kim dedim uzlat eshigin ochqamen, Dahri bema’ni elidin qochqaman”, deydi. Bema’ni dahrning odamlaridan ma’ni kutib bo‘lmaganidek, ularning avom, ya’ni “ahli suvrat” saviyasida ekanligidan ham albatta ko‘z yumib bo‘lmaydi. Navoiy ana shunday dunyo va uning vakillaridan yiroqlashish tarafdori. U “Dunyo sori hirs har yamondin ortuq, tark etmak ani kavnu makondin ortuq” deganda ham hirs qo‘zg‘ovchi va horis, yulg‘ich, kazzoblar to‘dasiga qo‘shuvchi olamni nazarda tutgan. Bu – masalaning bir tomoni. Uning sirliroq ikkinchi jihati yanada muhim. Irfoniy talqinga ko‘ra, olamda yetti turli mavjudlik bordir: birinchisi – malak, ikkinchisi – jon, uchinchisi – ma’dan, to‘rtinchisi – o‘simlik, beshinchisi – hayvon. Mulk olami nihoyasiga yetgach, oltinchi jins o‘laroq inson yaratilgan. Insoniy jismlar orasida zohir bo‘lgan ilk borlik Hazrati Odam edi.

Ibn Arabiyning aytishicha, ba’zilar uni bir latifa (latiflik) desa, boshqalar bir jism deyishgan. Ayrimlar esa inson latiflik va jismning birligidan tarkib topgan deya xulosa bildirishgan. Ko‘pchilik mutasavviflar shu nuqtai nazarni qo‘llashgan. Chunki inson olamning ruhi, olam esa jasaddir. Insondan ayri tarzda olamga nigoh tashlansa, u ruhsiz va tep-tekis bir jism sifatida ko‘rinadi. Vujudning mukammalligi ruh bilan bo‘lganidek, olamning mukammalligi ham inson bilan. Zero, olam inson sharofati tufayli kamolga yetishganligiga qaramay, inson olam orqali kamolga erishmaganligini yoddan chiqarmaslik zarur . Shu bois Navoiy “olam g‘ami”dan ko‘ra “bani odam g‘ami”ni ustun qo‘yadi. “Olam ahli ko‘nglida olam g‘ami, xud budur ko‘prak bani odam g‘ami”.
Demak, komil insonning mavqei va qadr-qimmatiga nisbatan qaralganda tarki olam ulkan yo‘qotish yoki fojiali ajralish hisoblanmaydi. Aksincha, insonning komillik martabalariga chiqishi borliq – olamning ahvoliga ijobiy ta’sir o‘tkazadi. Bundan kelib chiqadigan xulosa shunday: Navoiy talqinlaridagi tarki dunyo g‘oyasini ahli dunyo ta’biridan ajratmay, bir butunlikda olib qarash kerak. Chunki gumanist shoir asosiy o‘rinlarda dahr, dunyo, olam yoki jahonni shaxslantirib, insonga xos eng salbiy, past sifatlarni ularga nisbat berib, odam orqali go‘yo olamga o‘tib, o‘quvchini chuqur mulohazaga chorlaydi:

Bu dahr ajuzeki, vafosi yo‘q aning,
Bir fohishadekdurki, hayosi yo‘q aning.
Dema munikim, aybu xatosi yo‘q aning,
Aybi bas erur bukim, baqosi yo‘q aning.

Ma’lumki, komil inson tushunchasini yoritish va talqin qilishda Sharqda ikkita nazariyaga tayanilgan. Birinchisi – falsafiy nazariya bo‘lib, unga ko‘ra, inson jinsi ilohiy sifatlar tajalliy qilgan olamdagi eng komil borliqdir. Ilohiy kamolotlar faqat komil insonda, uning vositasi bilan esa jamlanib, yig‘ilgan holda zuhurlanadi. Ikkinchisi – so‘fiylik nazariyasi. Ushbu nazariya bo‘yicha, “komil inson” deb nomlangan orif zotlar kashf martabalaridan birida Haqning zotiy xususiyatlarini zavqan idrok etishadi. Bunga to‘la ishonch hosil bo‘lgandan so‘ng ular o‘zi va Olloh to‘g‘risida mukammal bir ilmga erishishadi. Chunki faqat o‘zini bilgan komil inson Ollohni ham anglash va tanishga muvaffaq bo‘ladi.

Navoiy bir she’rida “Ey ko‘ngul, har makr ila qochsang ulustin shukr qil, Har vafog‘a ming jafo tortib qutulsang muft bil” (NSH, 374) desa, boshqa birida “Olam ahlidin vafo ko‘z tutmakim, kim tutsa ko‘z, Dardu mehnatdin xolos o‘lmas zamone men kibi” (FK, 622) deydi. Tanqid, shikoyat, hasrat mazmunidagi bunday baytlarga Navoiy asarlarida tez-tez duch kelinadi. Xo‘sh, buni qanday baholash kerak?

Alisher Navoiy – Sharqning eng ulug‘ mutafakkir san’atkori. Navoiy yashab ijod etgan davr, sifat e’tibori bilan insonga qarash o‘zgargan, insonning o‘zligini tanish va shu orqali bashariy noqislik, ojizlik hamda tubanliklarga murosasizlik bilan qarab, har jihatdan ibratli insoniy fazilatlarga sohib shaxslarni voyaga yetkazish yo‘lida jiddiy harakat boshlangan davr edi. Lekin bu jabhada muvaffaqiyat qozonmoq uchun insonni quruq ta’riflash, uning ijobiy, salbiy xususiyatlarini tavsiflash emas, balki uning o‘zini o‘ziga tanitish, turg‘un, mo‘rt, egiluvchan, g‘arib o‘zligidan o‘zini qutqazishga urinish joiz edi. Donishmand shoirning asarlarida taxminan yuzdan ziyod salbiy tipga mansub kimsalar xususida bahs yuritilishi ham buning dalillaridir. Mana ulardan ayrimlari:

1. Avom (“Yo doxili zumrai xavos ayla meni, Yo ranji avomdin xalos ayla meni”). 2. Razl (“Chu razl havsalasizdir, ne tong, agar nogoh yetishsa muknat anga, arjumand tutqay o‘zin”). 3. Laim (“Laim farqig‘a iqbol tojin qo‘ymoq, yaqinki, bo‘lg‘usidur mujibi azobi aning”). 4. Nopok (“Yuz tuman nopok erdin yaxshiroq Pok xotunlar ayog‘ining izi”). 5. Zolim (“Safih zolim ila bo‘lma xon uza hamdast, Munosib bo‘lmadi it chunki hamtabaqliqqa”). 6. Fosiq (“Fosiqmenu kofiri nihoni, Ka’ba safari erur menga hayf”). 7. Ablah (“Ablah ani bilki, olamdin baqo qilg‘ay tama’, Ahmaq ulkim, olam ahlidin vafo qilg‘ay tama’”). 8. Tama’gir (“Ey Navoiy, olam ahlida tama’siz yo‘q kishi, Har kishida bu sifat yo‘qtur, anga bo‘lg‘ay sharaf”). 9. Horis (“Hirs ofatin nafs havosi bilgil, Qo‘ymoq ani nafs muddaosi bilgil”). 10. Hasadchi (“Har kimki hasud erur sazodur hasadi, Haqdin bo‘lg‘on yamon qazodur hasadi”). 11. G‘addor (“G‘addorki qismingni malolat qildi, G‘am kishvaridin sanga risolat qildi”). 12. Egri (“Kim egri esa, tuzluk emas poyasi ham, Bor o‘zidek egri sudu sarmoyasi ham”). 13. Badxo‘y (“Badxo‘ylik ul vahshat erur shiddatdin – Kim, elga xalosliq yo‘q ul vahshatdin”). 14. Nojins (“Nojins ila lutfu inbisot oz ayla, Hampeshani hamnishinu hamroz ayla”). 15. Nodon (“Nodonlig‘ erur elda malomatg‘a dalil, Dono ulus ollida xijolatg‘a dalil”). 16. Beasl (“Beasl xaloyiqqa safo keldi harom, Har ishki erur g‘ayri jafo keldi harom”). 17. Nokasu nojins (“Nokasu nojins avlodin kishi bo‘lsun debon Chekma mehnatkim, latif o‘lmas kasofat olami…”) va hokazo.

Bunday bandalarning fe’l-atvori, qiliq-qilmishlari, sovuq va befayz basharalari jonli tarzda tasavvur etilsa, sabr-toqatli har qanday kishining ham borlig‘ini allaqanday tahlika yoki kemiruvchan g‘ashlik qurshab oladi. Gapimiz dalilsiz bo‘lib qolmasligi uchun chinakam odamshunos shoirimizning ablah tipining asosiy bir sifati ochilgan qit’asiga e’tiborni qaratmoqchimiz:

Umrin ablah kechurub g‘aflat ila,
Nukta o‘rnig‘aki tortar xarros.
Bir eshakdurki, tag‘oful yuzidin
Qilg‘ay izhor payopay arros.

G‘aflatning ablahlikka asoslanishi, ablahlik esa g‘ofillikning yuqori nuqtasi ekanligini tamsiliy shaklda hech bir shoir bunchalik yorqin aks ettirib berolmagan.

Ustod Sadriddin Ayniyning e’tirofiga ko‘ra, “Xamsa”dagi salbiy tiplarni Navoiy o‘zi mansub zamon va muhitdan olgan . Agar masalaning bu jihati ham inobatga olinsa, shoirning olamni “motamkada”ga nisbat berib “Gar odam erur bo‘lsa keraktur g‘am aro, Olamda esa, bo‘lsa kerak motam aro” deyishiga uncha ajablanib bo‘lmaydi.

Olamning g‘amxona, motam dargohi bo‘lishida zolim davlat, adolatsiz hokimiyatlarning ham hissasi bo‘lgan. “Charxi zolim”, “dahri dun”, “jallod dunyo” iboralari orqali ularga ham munosabat aks ettirilgan. Zero, olamning inkori goho undagi barcha mavjudlikning inkorini qamrab olgan.

Alisher Navoiy dunyoning daho san’atkorlariga xos xolislik va inson manfaatlarini muhofaza qiluvchi hassoslik bilan mushohada etgani tufayli ham “Gar budur olam, kishiga mumkin ermas anda kom, Haq magarkim kom uchun boshtin yorotqay olame” degan xulosaga kelgan. Orzu etilgan shunday bir olam yaratildi ham deylik. Inson qavmi unda murod-maqsadiga yetib, xotirjam, huzur-halovatda kun kechirib bilarmidi? Yo‘q, albatta. Chunki jahondagi bashariy ziddiyat, nohaqlik, kulfat va baxtsizliklarning ildizi yoki tub asosi odam tabiatida bo‘lib, uning nafsi, xulqi, qalbi va tafakkurini ulardan qutqazish qadar og‘ir, ko‘pincha hatto besamar urinish yo‘qdir. Ayrim bir millat, xalq va elatning emas, umuman bashariyatning ahvoli shunday va buning sabablarini izohlovchi fikr-mulohazalar ham bisyor.

“Ko‘pchilik insonlar, – deydi hind faylasufi va ilohiyotchisi Krishnamutri, – million yillar avval qanday bo‘lgan bo‘lsa, hozir ham qariyb o‘sha-o‘sha: behad baxil, hasadchi, janjalkash, surbet, subutsiz va shubhachidir… Biz mehr va adovat, qo‘rquv va shafqat, zulm va adolatning dahshatli qorishmasimiz” .

Bunday ochiq va achchiq tanqidiy gaplarni hamma ham qabul qilmasligi, kimlardir ularga hatto chidamasligi ham mumkin. Ammo bunday munosabat insonning eng ijobiy fazilat va xislatlarini to‘g‘ri ko‘rib, to‘g‘ri qadrlashga ham xizmat etolmaydi. Adabiyotdagi psixologik nochorlik g‘oyaviy-badiiy sayozlikka bir sabab ham ana “ko‘ngilchan”lik holatidir.

Tuyg‘u va ma’no to‘g‘rilik, diyonat tuprog‘idan ma’rifat va haqiqat qo‘li bilan qorilgan bo‘lsa, hech qachon ular badbinlik, tushkunlik, turg‘unlikka hissa qo‘shmaydi. Navoiyning olam va odam haqidagi fikr-mulohazalarida bu hol to‘la sezilib turadi. Shu bois ham ular o‘quvchini inson va insonylik dunyosini butun murakkabligi, og‘riq va qiynoqlari bilan o‘rganish, haqqoniy xulosalar chiqarishga chorlaydi.

To‘g‘ri, ilm, ma’rifat va ishq bilan inson erishgan komillikni Navoiy koinot miqyosida baholab, “To‘rt unsur, yetti ko‘k, olti jihot // Nodiru oliy asosi koinot // Barchadin ashrafki ul inson erur // Kim kamolida xirad hayron erur” degan va bu hukmidan hech tonmagan. Lekin chin san’atkorlik ehtirosi shunday bir porloq kuchki, ijodkor qalbida u insonga tegishli barcha haqiqatlarni rostlik oynasida aks ettirish ehtiyojini sobitlashtiradi. Ijodining dastlabki bosqichlaridanoq bu kuch va ehtiyojga sodiqligini isbotlagan Navoiy Samarqanddan ustozi Sayyid Hasan Ardasherga yozgan she’riy maktubida Xuroson axloqiy muhiti va aholisining ahvoli to‘g‘risida eng realist adib ham aytavermaydigan fikrlarni izhor etgan:

Elida kishilikdan osor yo‘q,
Sharoratdin o‘zga padidor yo‘q.

Ne el, ne kishi, balki shaytonu dev,
Kelib barchag‘a da’b bedodu rev…

Qora pul uchun aylabon qatl fan,
O‘liktin tama’ aylab ammo kafan.

Mavlono Jaloliddin Rumiyda “Xeshro sofi kun az avsofi xud, to bibini zoti poki xud” – “Agar o‘z zoti pokning ko‘raman desang, o‘zingni o‘z nafsoniy sifatlaringdan tozala”, degan fikr bor. Shu ma’noda Navoiy Rumiyga hamfikr: “Avomdin, demakim o‘zni qutqaray, er esang o‘zingdin o‘zni qutulmoqqa jahd qilg‘il xos”. Haqiqatda bu xos urinish va insoniy soflikni yuzaga keltiradigan ma’naviy-axloqiy tajribadir. Biroq foniy dunyo bu tajriba va natijalar bilan aytarli qiziqmaydi. “Sof odamiylik, – deydi mashhur rus faylasufi N.Berdyayev, – o‘rtamiyona kimsa uchun begona, keraksiz va yiroq narsa. Pokiza insoniylik – ilohiy va Ollohning xohish-irodasi bilan erishiladigan maqom” . Buni egallash siri esa Navoiyda quyidagicha ifodalangan: “Do‘st vaslin topmag‘an dunyovu uqbodin kechib, Ushbu dardingg‘a Navoiy holin istishhod bil” (G‘S, 364).

Ibrohim Haqqul. Navoiyga Qaytish — 1 Kitob (Kirill & Lotin) by Khurshid Davron on Scribd