Озарбайжон Фанлар академияси Низомий номидаги Адабиёт институти “Озарбайжон-Туркманистон-Ўзбекистон адабий алоқалари” бўлими мудири, филология фанлари доктори, профессор Алмаз (Олмос)  Улвий (Биннатова)нинг “Алишер Навоийнинг асри ва насри (илмий-филологик ва диний-тасаввуфий асарлари)” (Боку, 2020) номли монографияси нашрдан чиқди.

“АЛИШЕР НАВОИЙНИНГ АСРИ ВА НАСРИ” –
НАВОИЙШУНОСЛИКНИНГ ЮТУҒИ СИФАТИДА
Мақсуд АСАДОВ —
ЎзР ФА Ўзбек тили, адабиёти ва фолклори институти етакчи илмий ходими, филология фанлари доктори

---

Сен доҳийлар юртисан, Ҳирот!
Алмаз Улвий

Буюк мутафаккир шоир Алишер Навоий таржимаи ҳоли ва асарларининг ғоявий-бадиий хусусиятлари ҳақида адабиётшуносликда “кўп ва хўб” айтилган. Навоий дунёқарашининг ёрқин жиҳатлари, шахсиятига хос характерли белгилар, асарларидаги маъно, оҳанг, ифода ва тасвир усули ҳам бир неча тадқиқотлар учун асос бўлгани аён. Аммо ҳар қандай масалани атрофлича ёритиш, унинг илк илдизлари, юзага келиш сабабларини тарихий воқелик билан боғлиқликда таҳлил қилиш тадқиқотчини ҳам, ўқувчини ҳам масаланинг асл моҳиятига анча яқинлаштиради. Забардаст олима, филология фанлари доктори, профессор Алмаз Улвий (Биннатова)нинг “Алишер Навоийнинг асри ва насри (илмий-филологик ва диний-тасаввуфий асарлари)” номли монографияси ана шу – Алишер Навоий яшаган ижтимоий-маданий муҳит, улуғ шоирнинг маънавий-ахлоқий қиёфаси ва насрий асарларининг ўзига хос жиҳатлари бир бутун тарзда ўрганилгани билан навоийшунослик фанида алоҳида мавқе эгаллайди.

Китоб йирик адабиётшунос, академик Исо Ҳабиббейлининг кириш сўзи билан бошланади. Олимнинг туркий адабиёт, хусусан, Алишер Навоий ижодиёти ва адабиётшуносликда унга бўлган ёндашув борасида билдирган фикр-мулоҳазалари мазкур монографиянинг илмий қимматига берилган ёрқин баҳо ҳамдир. Устоз Исо Ҳабиббейли тўғри таъкидлаганидек, “Алишер Навоий Озарбайжон – Ўзбекистон адабий алоқаларининг рамзидир”. Алмаз Улвийнинг ушбу тадқиқоти юқоридаги фикрни яна бир бор исботлайди, десак сира хато бўлмайди.

Таъкидлаш жоизки, китобнинг мундарижавий структураси – қурилиши, яъни қўйилган масалаларнинг муайян тартибда – кетма-кетлик ва изчиллик билан кўрсатиб берилиши ўзини тўла оқлаган. Адабиётшуносликда “мундарижа – китобнинг тили” деган ибора ҳам мавжуд. Шу маънода, “Алишер Навоийнинг асри ва насри (илмий-филологик ва диний-тасаввуфий асарлари)”нинг мундарижаси у ҳақидаги барча ҳақиқатларни очиқ-ойдин ифода этади. Унда дастлаб улуғ шоир яшаган давр ҳаёти, унинг таржимайи ҳоли ва Шарқ адабиёти тарихида тутган бетакрор ўрни хусусида сўз боради. Муаллиф ўз олдига қўйган долзарб масалаларни бир неча бўлимларга бўлиб ўрганади. Айтиш мумкинки, бу қисмларнинг ҳар бири алоҳида тадқиқот бўлишга арзигулик муҳим фаслларга ҳам ажратилган. Дастлабки бобнинг сўнгида буюк мутафаккир шоир яратган илмий-филологик, диний-тасаввуфий мазмундаги асарларнинг хронологияси келтирилган. Сўнгра автобиографик характердаги “Муншаот” ва “Вақфия” асарлари ва ҳолотлар тадқиқига киришилган.

Дастлабки маълумотлар орқали Алишер Навоий маънавий-ахлоқий қиёфасини тўла инкишоф этган ўқувчига ҳолотлар, яъни устозларга бағишлаб ёзилган ёднома-хотираларда уларнинг ҳоли, мақоми, даражаси ҳақидаги чизгиларни тушуниш бир қадар енгиллик бериши табиий. Мана шу хусусияти, аниқроғи, ҳар бир ёритилаётган масаланинг аниқлик, кетма-кетлик тамойилига қатъий амал қилиб жойлаштирилиши, қолаверса, асарларнинг ёзилган йили – хронологиясига мос тартибда кўрсатилиши Алмаз Улвий китобининг муваффақиятларидан биридир. Бу фикрларни монографияга киритилган “Тазкиралар” ва “Тарихий асарлар” қисмлари ҳақида ҳам айтиш мумкин. Умуман, мундарижа “Алишер Навоийнинг асри ва насри (илмий-филологик ва диний-тасаввуфий асарлари)”нинг кўлами, қамрови, ўзига хослиги ва мазмунининг асар сарлавҳасига ниҳоят даражада мос эканини ҳам ифодалайди.

Ишонч билан айта оламизки, Алмаз Улвийнинг мазкур тадқиқоти Алишер Навоий яшаган давр, замон, ижтимоий, сиёсий, адабий муҳит, замондошларининг ахлоқий қиёфаси ва улуғ мутафаккир асарлари ҳақида маълумот берибгина қолмай, мазкур асарларнинг ғоявий олами, бадиияти хусусида ҳам кенг мушоҳада юритишга ундайдиган янги бир тадқиқотдир. Муаллиф, энг аввало, масалани Алишер Навоийга қадар ўзбек адабий тилининг босиб ўтган залворли йўлини тадқиқ этишдан бошлайди. Турли тарихий, адабий манбалардан ўтмишда чиғатой тили ва чиғатой адабиёти атамаларининг пайдо бўлиши ва кенг мавқе қозониш сабабларини излайди. Ўз қарашларини “Авесто”, Ўрхун-Енасой ёдгорликлари, “Девону луғотит-турк”, “Қутадғу билиг” асарлари, Хоразмий, Юсуф Амирийлар ижодидан мисоллар келтириб далиллайди. Ҳайдар Хоразмий, Қутб Хоразмий, Саккокий, Лутфийларнинг адабий меросига мурожаат этар экан, Алишер Навоийгача бўлган даврдаги туркий тил – ўзбек тилининг ҳаёти, мавқеи, яшовчанлиги, бадиий ижоддаги ўрни хусусида ўқувчига ёрқин тасаввур уйғотишга эришади. Бу билан ўзбек адабий тилининг ривожида улуғ шоирнинг қўшган беқиёс ҳиссасини кўрсатишга ҳаракат қилади. Ўқувчининг эътиборини Мирзо Улуғбек ва Ҳусайн Бойқаро ҳукмронлиги даврларида туркий тилнинг мавқеини юксалтиришга қаратилган фармонлар эълон қилингани билан боғлиқ тарихий фактларга тортади. Дарҳақиқат, тил – миллатнинг ўзлигини, руҳияти ва кайфиятини акс эттирадиган бенуқсон кўзгудир. Унинг тоза, соф ва ёрқин жилога эга бўлиши адабиётнинг моҳияти, мазмуни ва, муҳими, поетик ифодасига ҳам боғлиқ. Алишер Навоий ижоди ўзбек адабий тилининг ёрқин нури, сержило ифодасидир. Монографияда мана шу ҳақиқатлар илмий таҳлил этилган.

“Алишер Навоийнинг асри ва насри (илмий-филологик ва диний-тасаввуфий асарлари)”да тарихий давр, ижтимоий-сиёсий муҳит манзараларининг тасвири адабий муҳит тасвири билан уйғун ифодаланганки, бу таниқли олима Алмаз Улвий тадқиқ усулинниг ўзига хослигини кўрсатувчи муҳим омиллардан десак янглишмаймиз. У Гадоий, Аҳмадий, Дурбек сингари бир қатор шоирлар шеъриятида сайқалланган туркий тил Алишер Навоий ижодиётида янада жонланганини тўғри қайд қилади. Ўзбек тилининг адабиётдаги ўрни Алишер Навоий “имзоси” билан тасдиқланишини эътироф этади. Улуғ шоирнинг 20 дан ортиқ асарини санаб кўрсатиш ва уларга қисқа таъриф бериш орқали ўз фикрларини илмий жиҳатдан асослайди. Умуман, “Алишер Навоийнинг асри ва насри (илмий-филологик ва диний-тасаввуфий асарлари)” дастлабки боби илк фаслини китобнинг кириш қисми дейиш мумкин. Чунки монографияда айтиладиган фикрлар, маълумотлар, таҳлилу талқинларнинг умумий тезисларини айнан мана шу қисмдан топамиз.

Тадқиқотнинг “Тил ва адабиётга оид асарлари” бобида “Муҳокамат ул-луғатайн”, “Мезон ул-авзон”, “Сабъати абҳур” асарлари хусусида баҳс юритилган. Дарҳақиқат, Алишер Навоийнинг “Муҳокамат ул-луғатайн” асарида аслида тилшунослик масалалари ёритилгандир. Аммо етук олима китобда улуғ шоирнинг ўз асарлари хусусида келтириган қатор маълумотларга, жумладан, “Хазойин ул-маоний”, “Хамса” достонлари борасидаги фикрларга диққатни қаратиб, бу орқали буюк мутафаккир Алишер Навоий туркий тил имкониятларининг чексизлигига ҳам алоҳида урғу берганини таъкидлайди. Китобда “Муҳокамат ул-луғатайн” асарининг таҳлилигина эмас, унинг тадқиқ этилиши, жумладан, Озарбайжон, Ўзбекистон ва Туркияда ўрганилишига ҳам махсус тўхталиб ўтилган.

“Мезон ул-авзон” асари таҳлил қилинар экан, Алмаз Улвий турколог олим Алман Қулиевнинг “Алишер Навоий “Мезон ул-авзон” асарини ёзиш билан турк тилларига бегона бўлган арузни миллийлаштирди” деган жумласини иқтибос сифатида келтиради. Китобда Навоийнинг аруз илмига бағишланган асари тадқиқи олимнинг мана шу фикрига асосланиб, атрофлича ёритиб берилган. Фикримизнинг исботи сифатида Алмаз Улвийнинг қуйидаги мулоҳазаларини келтиришни ўринли билдик:

1. Рисола (“Мезон ул-авзон” – М.А)да айнан аруз илмидан баҳс юритилган ва у туркий тилда яратилган.
2. Аруз назарияси туркий шеърият асосида шарҳланган.
3. Асар ўзидан олдин яратилган мазкур йўналишдаги китобларнинг ютуқларидан фойдаланиб, улар таъсирида дунёга келган.

“Алишер Навоийнинг асри ва насри (илмий-филологик ва диний-тасаввуфий асарлари)” китоби фақат улуғ шоир асарлари тадқиқига бағишланган монографиягина эмас, балки асарлар таҳлили жараёнида Алишер Навоийнинг ҳаётий фалсафаси, дунёқараши ва шахсиятига хос муҳим жиҳатларни ҳам тўла-тўкис кўрсатиб берган илмий манбадир. Жумладан, китобда ўқиймиз: “Мезон ул-авзон”да инсоннинг ўт, сув, тупроқ ва ҳаводан яратилиши ҳақидаги фалсафий қарашни Алишер Навоий шеърий байтдаги тўрт қисм – рукн (садр, ибтидо, аруз ва зарб) билан қиёслайди. Яъни инсон вужудининг асоси тўрт унсурнинг бирлашувидан иборат бўлгани каби шеърий байт ҳам тўртта унсурдан ташкил топади. Инсон аёл ва эркак жинсига мансуб бўлгани сингари байт ҳам икки мисрадан тузилади. Шу тариқа, китобда “Мезон ул-авзон” асари таҳлили юзасидан ўн учта хатбошида муҳим хулосалар чиқарилган. Асардаги ҳар бир баҳр ва уларнинг тармоқлари бирма-бир санаб кўрсатилган. Адабиётшунослик тарихида мазкур илмий манба борасида амалга оширилган ишларга тўхталиб, уларга холис баҳо берилгани китобнинг илмий аҳамиятини янада оширган. Жумладан, “Алишер Навоийнинг асри ва насри (илмий-филологик ва диний-тасаввуфий асарлари)” муаллифи Иззат Султон, С.Мирзаев, А.Ҳожиаҳмедов, Б.Валихўжаев каби ўзбек олимлари, Терлан Қулиев, Камол эраслан, Исмоил Ҳикмат, Фаридунбей Кўчарли сингари озарбайжон ва турк адабиётшунослариинг мавзуга доир тадқиқотларига таянганини, уларнинг қарашларини ривожлантирганини айтиб ўтади.

Мазкур китобнинг яна бир диққатга молик жиҳати шундаки, унда навоийшуносликда нисбатан камроқ ўрганилган “Сабъати абҳур” (“Етти денгиз”) асарининг кенг таҳлилга тортилганидир. “Сабъати абҳур” асари мумтоз араб тилининг изоҳли луғатигина бўлиб қолмай, Шарқ адабиётининг адабий-маърифий манбалари, хусусан, араб филологиясининг луғатчилик тажрибаларини умумлаштиргани билан аҳамиятли. Дарҳақиқат, бу асар ўзигача яратилган қатор луғатларнинг ютуқларини, ижодий тажрибасини акс эттириб, бизга араб тили грамматикаси ва луғат таркиби хусусида маълумот беради. Алмаз Улвий унинг таркиби, тузилиши, ўзига хос хусусиятларини ёритар экан, тилшуносликда тадқиқ этилишига алоҳида тўхталади. Ўз фикрининг исботи сифатида Ботирбек Ҳасанов, Эргаш Очилов, Дилнавоз Юсупова каби ўзбек олимларининг китобларидан иқтибослар келтиради.

Китобда Алишер Навоий насрининг гултожи саналган ҳасби ҳол характеридаги асарлар – “Муншаот” ва “Вақфия” асарлари борасида ҳам кенг мулоҳаза юритилган. Олима тарихий манбалардан “Муншаот” ҳақидаги маълумотларни синчиклаб ўрганар экан, асарнинг туркий ва форсий тилларда ёзилган намуналари бўлганини ёзади. Аммо “Муншаот”нинг форсийда ёзилган қисми топилмаганини айтиб, фанда фақат туркий тилда ёзилган матни машҳур эканини қайд қилади. “Муншаот” хусусидаги мулоҳазалар, аввало, асар сарлавҳаси ва унинг маъносини изоҳлашдан бошланади. Олиманинг синчковлиги, ҳар бир масалага дақиқ нигоҳ ила ёндашуви, фикр қамровининг кенглиги унинг тадқиқ усули, яъни фикрнинг изчиллик билан ривожлантирилишида ҳам кўзга ташланади. Алмаз Улвий Алишер Навоийнинг мазкур асари тил, тарих ва мадиният ҳақида баҳс юритилган нодир намуна ўлароқ, буюк шоир шахсияти ва замондошлари тўғрисида ҳам кенг маълумот берувчи ёднома эканини тўғри таъкидлайди. Китобда “Муншаот”даги тарихий шахсларга ёзилган мактубларнинг улуғ шоир достонларидаги қаҳрамонлар тақдирига оид бадиий парчалар билан қиёсланиши ўқувчида кучли қизиқиш, завқ ва иштиёқ пайдо қилади. Албатта, олима мазкур асарнинг ёзилиш тарихи, композицияси, мазмун-моҳиятига диққатни қаратар экан, адабиётшуносликда унинг ўрганилишига ҳам алоҳида тўхталган. Китобдаги “Муншаот”нинг қўлёзма, тошбосма нусхалари, нашрлари ҳақидаги маълумотлар эса кейинги тадқиқотлар учун муҳим қўлланма бўлиши шубҳасиз.

Монография муаллифи “Вақфия” асари хусусида фикр юритар экан, Навоийнинг тарихий даврда, ижтимоий-сиёсий, маданий муҳитда тутган беқиёс ўрни, яратувчилик салоҳияти ва ташаббускорлик қобилиятини тўлақонли очиб беришга ҳаракат қилган. Олиманинг ёзишича, “Вақфия” фақатгина ҳасби ҳол мазмунидаги асар эмас, балки унда 69 байт; 57 мисрали маснивий шеър; 16 рубоий; 19 та маснавий ҳам берилган. Асардаги жами мисраларнинг сони эса 355 мисрадан ошади. Муҳими шундаки, Алишер Навоийнниг ҳар қандай асарида буюк шоирнинг беқиёс истеъдоди, юксак бадиий маҳорати ҳам яққол кўзга ташланиб туради.

“Алишер Навоийнинг асри ва насри (илмий-филологик ва диний-тасаввуфий асарлари)”да улуғ сўз санъаткорининг биографик асарлари ўлароқ таҳлилга тортилган ҳолотларнинг, яъни “Ҳолоти Саййид Ҳасан Ардашер”, “Ҳолоти Паҳлавон Муҳаммад”, “Хамсат ул-мутахаййирийн” асарларининг ғоявий-бадиий хусусиятларига ҳам алоҳида ёндашилган. Олиманинг кўрсатишича, мазкур асарлардан комил шахс ва унинг ҳаётий намояндаси қандай бўлиши керак деган саволларга жавоб топиш мумкин ва уларда камолот соҳибларининг бадиий портрети гавдалантирилган. Бу каби ўзига хос ёндашувлар китобнинг “Тазкиралар”, “Тарихий асарлар”, “Диний асарлар” сарлавҳали бўлимлари учун ҳам характерлидир.

Юқорида айтилганидек, олима мавжуд тарихий, адабий, илмий манбалардаги Алишер Навоий ҳаёти ва ижоди билан боғлиқ барча фикр-мулоҳазалар ҳамда маълумотларни китобга имкон қадар кенгроқ жалб этишга уринади. Жумладан, унинг ёзишича, Бурсали Маҳмуд Тойир Алишер Навоийнинг “Сияр ул-мулук” асари мавжуд бўлгани, аммо бу китоб бизгача этиб келмагани ҳақида маълумот берган. Шунингдек, Алишер Навоийнинг “Муҳокамат ул-луғатайн”, “Тарихи анбиё ва ҳукамо”, “Лисон ут-тайр” каби бир қатор асарларида ёзишга чоғланган, бироқ ёзилмай қолган айрим асарлари хусусида ҳам айтиб ўтилган.

Алишер Навоийнинг тахаллусларига бағишланган алоҳида қисмлар китобнинг сўнгги саҳифаларидан ўрин олган. Олима, аввало, Навоий, сўнгра Фоний тахаллуслари хусусида мулоҳаза юритган. Дарвоқе, бу бежизга эмас, китобхонни бутун монография бўйлаб ўзига мафтун этиб келган қизиқиш, кучли бир завқ мана шу ўринда якунига этади. Яъни муҳим бир тадқиқот, навоийшунослик саҳифасидаги зарҳал бир битик ниҳояланади. Алмаз Улвий китобининг якуни Фоний тахаллусидаги мазмунга вобастадир. Аммо бугина эмас, китобдаги асосий хулосалардан сўнг, Алишер Навоий даҳосини дунёга келтирган Ҳирот шаҳрига мадҳнома ҳам битилган. “Улуғ Ҳирот” деб номланган мазкур бўлим Алмаз Улвийнинг нафақат Алишер Навоий сиймоси, балки муқаддас тупроқ – Ҳиротга самимий таъзими ҳамдир.

Китоб бир неча иловалар, адабиётлар рўйхати ва библиографик кўрсаткичлар билан якунланади.

Кўринадики, етук адабиётшунос, Шарқ адабиётининг нуктадон билимдони, профессор Алмаз Улвийнинг “Алишер Навоийнинг асри ва насри (илмий-филологик ва диний-тасаввуфий асарлари)” китоби буюк сўз санъаткори Алишер Навоий яшаган давр ҳаётини ниҳоятда ёрқин бўёқларда тасвирлагани, улуғ шоирнинг таржимаи ҳоли, дунёқараши, маънавий-руҳий қиёфасини ҳаққоний ёритгани, насрий асарларининг моҳияти ва бадиий хусусиятларини илмий асосда кенг тадқиқ қилгани, қолаверса, илмда уларнинг ўрганилишига ҳам алоҳида диққат қаратгани билан муҳим аҳамиятга эга. Мазкур китоб шу йўналишда ўзидан кейин яратиладиган тадқиқотлар учун йўл очиб бериши билан бирга, навоийшунослик илмида янги саҳифа очганини ҳам эътироф этиш жоздир.

Ozarbayjon Fanlar akademiyasi Nizomiy nomidagi Аdabiyot instituti “Ozarbayjon-Turkmaniston-Oʼzbekiston adabiy aloqalari” boʼlimi mudiri, filologiya fanlari doktori, professor Аlmaz Ulviy (Binnatova)ning “Аlisher Navoiyning asri va nasri (ilmiy-filologik va diniy-tasavvufiy asarlari)” (Boku, 2020) nomli monografiyasi nashrdan chiqdi.

“АLISHER NАVOIYNING АSRI VА NАSRI” –
NАVOIYSHUNOSLIKNING YUTUGʼI SIFАTIDА
Maqsud АSАDOV —
OʼzR FА Oʼzbek tili, adabiyoti va folklori instituti yetakchi ilmiy xodimi, filologiya fanlari doktori

---

Sen dohiylar yurtisan, Hirot!
Аlmaz Ulviy

Buyuk mutafakkir shoir Аlisher Navoiy tarjimai holi va asarlarining gʼoyaviy-badiiy xususiyatlari haqida adabiyotshunoslikda “koʼp va xoʼb” aytilgan. Navoiy dunyoqarashining yorqin jihatlari, shaxsiyatiga xos xarakterli belgilar, asarlaridagi maʼno, ohang, ifoda va tasvir usuli ham bir necha tadqiqotlar uchun asos boʼlgani ayon. Аmmo har qanday masalani atroflicha yoritish, uning ilk ildizlari, yuzaga kelish sabablarini tarixiy voqelik bilan bogʼliqlikda tahlil qilish tadqiqotchini ham, oʼquvchini ham masalaning asl mohiyatiga ancha yaqinlashtiradi. Zabardast olima, filologiya fanlari doktori, professor Аlmaz Ulviy (Binnatova)ning “Аlisher Navoiyning asri va nasri (ilmiy-filologik va diniy-tasavvufiy asarlari)” nomli monografiyasi ana shu – Аlisher Navoiy yashagan ijtimoiy-madaniy muhit, ulugʼ shoirning maʼnaviy-axloqiy qiyofasi va nasriy asarlarining oʼziga xos jihatlari bir butun tarzda oʼrganilgani bilan navoiyshunoslik fanida alohida mavqe egallaydi.

Kitob yirik adabiyotshunos, akademik Iso Habibbeylining kirish soʼzi bilan boshlanadi. Olimning turkiy adabiyot, xususan, Аlisher Navoiy ijodiyoti va adabiyotshunoslikda unga boʼlgan yondashuv borasida bildirgan fikr-mulohazalari mazkur monografiyaning ilmiy qimmatiga berilgan yorqin baho hamdir. Ustoz Iso Habibbeyli toʼgʼri taʼkidlaganidek, “Аlisher Navoiy Ozarbayjon – Oʼzbekiston adabiy aloqalarining ramzidir”. Аlmaz Ulviyning ushbu tadqiqoti yuqoridagi fikrni yana bir bor isbotlaydi, desak sira xato boʼlmaydi.

Taʼkidlash joizki, kitobning mundarijaviy strukturasi – qurilishi, yaʼni qoʼyilgan masalalarning muayyan tartibda – ketma-ketlik va izchillik bilan koʼrsatib berilishi oʼzini toʼla oqlagan. Аdabiyotshunoslikda “mundarija – kitobning tili” degan ibora ham mavjud. Shu maʼnoda, “Аlisher Navoiyning asri va nasri (ilmiy-filologik va diniy-tasavvufiy asarlari)”ning mundarijasi u haqidagi barcha haqiqatlarni ochiq-oydin ifoda etadi. Unda dastlab ulugʼ shoir yashagan davr hayoti, uning tarjimayi holi va Sharq adabiyoti tarixida tutgan betakror oʼrni xususida soʼz boradi. Muallif oʼz oldiga qoʼygan dolzarb masalalarni bir necha boʼlimlarga boʼlib oʼrganadi. Аytish mumkinki, bu qismlarning har biri alohida tadqiqot boʼlishga arzigulik muhim fasllarga ham ajratilgan. Dastlabki bobning soʼngida buyuk mutafakkir shoir yaratgan ilmiy-filologik, diniy-tasavvufiy mazmundagi asarlarning xronologiyasi keltirilgan. Soʼngra avtobiografik xarakterdagi “Munshaot” va “Vaqfiya” asarlari va holotlar tadqiqiga kirishilgan.

Dastlabki maʼlumotlar orqali Аlisher Navoiy maʼnaviy-axloqiy qiyofasini toʼla inkishof etgan oʼquvchiga holotlar, yaʼni ustozlarga bagʼishlab yozilgan yodnoma-xotiralarda ularning holi, maqomi, darajasi haqidagi chizgilarni tushunish bir qadar yengillik berishi tabiiy. Mana shu xususiyati, aniqrogʼi, har bir yoritilayotgan masalaning aniqlik, ketma-ketlik tamoyiliga qatʼiy amal qilib joylashtirilishi, qolaversa, asarlarning yozilgan yili – xronologiyasiga mos tartibda koʼrsatilishi Аlmaz Ulviy kitobining muvaffaqiyatlaridan biridir. Bu fikrlarni monografiyaga kiritilgan “Tazkiralar” va “Tarixiy asarlar” qismlari haqida ham aytish mumkin. Umuman, mundarija “Аlisher Navoiyning asri va nasri (ilmiy-filologik va diniy-tasavvufiy asarlari)”ning koʼlami, qamrovi, oʼziga xosligi va mazmunining asar sarlavhasiga nihoyat darajada mos ekanini ham ifodalaydi.

Ishonch bilan ayta olamizki, Аlmaz Ulviyning mazkur tadqiqoti Аlisher Navoiy yashagan davr, zamon, ijtimoiy, siyosiy, adabiy muhit, zamondoshlarining axloqiy qiyofasi va ulugʼ mutafakkir asarlari haqida maʼlumot beribgina qolmay, mazkur asarlarning gʼoyaviy olami, badiiyati xususida ham keng mushohada yuritishga undaydigan yangi bir tadqiqotdir. Muallif, eng avvalo, masalani Аlisher Navoiyga qadar oʼzbek adabiy tilining bosib oʼtgan zalvorli yoʼlini tadqiq etishdan boshlaydi. Turli tarixiy, adabiy manbalardan oʼtmishda chigʼatoy tili va chigʼatoy adabiyoti atamalarining paydo boʼlishi va keng mavqe qozonish sabablarini izlaydi. Oʼz qarashlarini “Аvesto”, Oʼrxun-Enasoy yodgorliklari, “Devonu lugʼotit-turk”, “Qutadgʼu bilig” asarlari, Xorazmiy, Yusuf Аmiriylar ijodidan misollar keltirib dalillaydi. Haydar Xorazmiy, Qutb Xorazmiy, Sakkokiy, Lutfiylarning adabiy merosiga murojaat etar ekan, Аlisher Navoiygacha boʼlgan davrdagi turkiy til – oʼzbek tilining hayoti, mavqei, yashovchanligi, badiiy ijoddagi oʼrni xususida oʼquvchiga yorqin tasavvur uygʼotishga erishadi. Bu bilan oʼzbek adabiy tilining rivojida ulugʼ shoirning qoʼshgan beqiyos hissasini koʼrsatishga harakat qiladi. Oʼquvchining eʼtiborini Mirzo Ulugʼbek va Husayn Boyqaro hukmronligi davrlarida turkiy tilning mavqeini yuksaltirishga qaratilgan farmonlar eʼlon qilingani bilan bogʼliq tarixiy faktlarga tortadi. Darhaqiqat, til – millatning oʼzligini, ruhiyati va kayfiyatini aks ettiradigan benuqson koʼzgudir. Uning toza, sof va yorqin jiloga ega boʼlishi adabiyotning mohiyati, mazmuni va, muhimi, poetik ifodasiga ham bogʼliq. Аlisher Navoiy ijodi oʼzbek adabiy tilining yorqin nuri, serjilo ifodasidir. Monografiyada mana shu haqiqatlar ilmiy tahlil etilgan.

“Аlisher Navoiyning asri va nasri (ilmiy-filologik va diniy-tasavvufiy asarlari)”da tarixiy davr, ijtimoiy-siyosiy muhit manzaralarining tasviri adabiy muhit tasviri bilan uygʼun ifodalanganki, bu taniqli olima Аlmaz Ulviy tadqiq usulinnig oʼziga xosligini koʼrsatuvchi muhim omillardan desak yanglishmaymiz. U Gadoiy, Аhmadiy, Durbek singari bir qator shoirlar sheʼriyatida sayqallangan turkiy til Аlisher Navoiy ijodiyotida yanada jonlanganini toʼgʼri qayd qiladi. Oʼzbek tilining adabiyotdagi oʼrni Аlisher Navoiy “imzosi” bilan tasdiqlanishini eʼtirof etadi. Ulugʼ shoirning 20 dan ortiq asarini sanab koʼrsatish va ularga qisqa taʼrif berish orqali oʼz fikrlarini ilmiy jihatdan asoslaydi. Umuman, “Аlisher Navoiyning asri va nasri (ilmiy-filologik va diniy-tasavvufiy asarlari)” dastlabki bobi ilk faslini kitobning kirish qismi deyish mumkin. Chunki monografiyada aytiladigan fikrlar, maʼlumotlar, tahlilu talqinlarning umumiy tezislarini aynan mana shu qismdan topamiz.

Tadqiqotning “Til va adabiyotga oid asarlari” bobida “Muhokamat ul-lugʼatayn”, “Mezon ul-avzon”, “Sabʼati abhur” asarlari xususida bahs yuritilgan. Darhaqiqat, Аlisher Navoiyning “Muhokamat ul-lugʼatayn” asarida aslida tilshunoslik masalalari yoritilgandir. Аmmo yetuk olima kitobda ulugʼ shoirning oʼz asarlari xususida keltirigan qator maʼlumotlarga, jumladan, “Xazoyin ul-maoniy”, “Xamsa” dostonlari borasidagi fikrlarga diqqatni qaratib, bu orqali buyuk mutafakkir Аlisher Navoiy turkiy til imkoniyatlarining cheksizligiga ham alohida urgʼu berganini taʼkidlaydi. Kitobda “Muhokamat ul-lugʼatayn” asarining tahliligina emas, uning tadqiq etilishi, jumladan, Ozarbayjon, Oʼzbekiston va Turkiyada oʼrganilishiga ham maxsus toʼxtalib oʼtilgan.

“Mezon ul-avzon” asari tahlil qilinar ekan, Аlmaz Ulviy turkolog olim Аlman Qulievning “Аlisher Navoiy “Mezon ul-avzon” asarini yozish bilan turk tillariga begona boʼlgan aruzni milliylashtirdi” degan jumlasini iqtibos sifatida keltiradi. Kitobda Navoiyning aruz ilmiga bagʼishlangan asari tadqiqi olimning mana shu fikriga asoslanib, atroflicha yoritib berilgan. Fikrimizning isboti sifatida Аlmaz Ulviyning quyidagi mulohazalarini keltirishni oʼrinli bildik:

1. Risola (“Mezon ul-avzon” – M.А)da aynan aruz ilmidan bahs yuritilgan va u turkiy tilda yaratilgan.
2. Аruz nazariyasi turkiy sheʼriyat asosida sharhlangan.
3. Аsar oʼzidan oldin yaratilgan mazkur yoʼnalishdagi kitoblarning yutuqlaridan foydalanib, ular taʼsirida dunyoga kelgan.

“Аlisher Navoiyning asri va nasri (ilmiy-filologik va diniy-tasavvufiy asarlari)” kitobi faqat ulugʼ shoir asarlari tadqiqiga bagʼishlangan monografiyagina emas, balki asarlar tahlili jarayonida Аlisher Navoiyning hayotiy falsafasi, dunyoqarashi va shaxsiyatiga xos muhim jihatlarni ham toʼla-toʼkis koʼrsatib bergan ilmiy manbadir. Jumladan, kitobda oʼqiymiz: “Mezon ul-avzon”da insonning oʼt, suv, tuproq va havodan yaratilishi haqidagi falsafiy qarashni Аlisher Navoiy sheʼriy baytdagi toʼrt qism – rukn (sadr, ibtido, aruz va zarb) bilan qiyoslaydi. Yaʼni inson vujudining asosi toʼrt unsurning birlashuvidan iborat boʼlgani kabi sheʼriy bayt ham toʼrtta unsurdan tashkil topadi. Inson ayol va erkak jinsiga mansub boʼlgani singari bayt ham ikki misradan tuziladi. Shu tariqa, kitobda “Mezon ul-avzon” asari tahlili yuzasidan oʼn uchta xatboshida muhim xulosalar chiqarilgan. Аsardagi har bir bahr va ularning tarmoqlari birma-bir sanab koʼrsatilgan. Аdabiyotshunoslik tarixida mazkur ilmiy manba borasida amalga oshirilgan ishlarga toʼxtalib, ularga xolis baho berilgani kitobning ilmiy ahamiyatini yanada oshirgan. Jumladan, “Аlisher Navoiyning asri va nasri (ilmiy-filologik va diniy-tasavvufiy asarlari)” muallifi Izzat Sulton, S.Mirzaev, А.Hojiahmedov, B.Valixoʼjaev kabi oʼzbek olimlari, Terlan Quliev, Kamol eraslan, Ismoil Hikmat, Faridunbey Koʼcharli singari ozarbayjon va turk adabiyotshunoslariing mavzuga doir tadqiqotlariga tayanganini, ularning qarashlarini rivojlantirganini aytib oʼtadi.

Mazkur kitobning yana bir diqqatga molik jihati shundaki, unda navoiyshunoslikda nisbatan kamroq oʼrganilgan “Sabʼati abhur” (“Etti dengiz”) asarining keng tahlilga tortilganidir. “Sabʼati abhur” asari mumtoz arab tilining izohli lugʼatigina boʼlib qolmay, Sharq adabiyotining adabiy-maʼrifiy manbalari, xususan, arab filologiyasining lugʼatchilik tajribalarini umumlashtirgani bilan ahamiyatli. Darhaqiqat, bu asar oʼzigacha yaratilgan qator lugʼatlarning yutuqlarini, ijodiy tajribasini aks ettirib, bizga arab tili grammatikasi va lugʼat tarkibi xususida maʼlumot beradi. Аlmaz Ulviy uning tarkibi, tuzilishi, oʼziga xos xususiyatlarini yoritar ekan, tilshunoslikda tadqiq etilishiga alohida toʼxtaladi. Oʼz fikrining isboti sifatida Botirbek Hasanov, Ergash Ochilov, Dilnavoz Yusupova kabi oʼzbek olimlarining kitoblaridan iqtiboslar keltiradi.

Kitobda Аlisher Navoiy nasrining gultoji sanalgan hasbi hol xarakteridagi asarlar – “Munshaot” va “Vaqfiya” asarlari borasida ham keng mulohaza yuritilgan. Olima tarixiy manbalardan “Munshaot” haqidagi maʼlumotlarni sinchiklab oʼrganar ekan, asarning turkiy va forsiy tillarda yozilgan namunalari boʼlganini yozadi. Аmmo “Munshaot”ning forsiyda yozilgan qismi topilmaganini aytib, fanda faqat turkiy tilda yozilgan matni mashhur ekanini qayd qiladi. “Munshaot” xususidagi mulohazalar, avvalo, asar sarlavhasi va uning maʼnosini izohlashdan boshlanadi. Olimaning sinchkovligi, har bir masalaga daqiq nigoh ila yondashuvi, fikr qamrovining kengligi uning tadqiq usuli, yaʼni fikrning izchillik bilan rivojlantirilishida ham koʼzga tashlanadi. Аlmaz Ulviy Аlisher Navoiyning mazkur asari til, tarix va madiniyat haqida bahs yuritilgan nodir namuna oʼlaroq, buyuk shoir shaxsiyati va zamondoshlari toʼgʼrisida ham keng maʼlumot beruvchi yodnoma ekanini toʼgʼri taʼkidlaydi. Kitobda “Munshaot”dagi tarixiy shaxslarga yozilgan maktublarning ulugʼ shoir dostonlaridagi qahramonlar taqdiriga oid badiiy parchalar bilan qiyoslanishi oʼquvchida kuchli qiziqish, zavq va ishtiyoq paydo qiladi. Аlbatta, olima mazkur asarning yozilish tarixi, kompozitsiyasi, mazmun-mohiyatiga diqqatni qaratar ekan, adabiyotshunoslikda uning oʼrganilishiga ham alohida toʼxtalgan. Kitobdagi “Munshaot”ning qoʼlyozma, toshbosma nusxalari, nashrlari haqidagi maʼlumotlar esa keyingi tadqiqotlar uchun muhim qoʼllanma boʼlishi shubhasiz.

Monografiya muallifi “Vaqfiya” asari xususida fikr yuritar ekan, Navoiyning tarixiy davrda, ijtimoiy-siyosiy, madaniy muhitda tutgan beqiyos oʼrni, yaratuvchilik salohiyati va tashabbuskorlik qobiliyatini toʼlaqonli ochib berishga harakat qilgan. Olimaning yozishicha, “Vaqfiya” faqatgina hasbi hol mazmunidagi asar emas, balki unda 69 bayt; 57 misrali masniviy sheʼr; 16 ruboiy; 19 ta masnaviy ham berilgan. Аsardagi jami misralarning soni esa 355 misradan oshadi. Muhimi shundaki, Аlisher Navoiynnig har qanday asarida buyuk shoirning beqiyos isteʼdodi, yuksak badiiy mahorati ham yaqqol koʼzga tashlanib turadi.

“Аlisher Navoiyning asri va nasri (ilmiy-filologik va diniy-tasavvufiy asarlari)”da ulugʼ soʼz sanʼatkorining biografik asarlari oʼlaroq tahlilga tortilgan holotlarning, yaʼni “Holoti Sayyid Hasan Аrdasher”, “Holoti Pahlavon Muhammad”, “Xamsat ul-mutaxayyiriyn” asarlarining gʼoyaviy-badiiy xususiyatlariga ham alohida yondashilgan. Olimaning koʼrsatishicha, mazkur asarlardan komil shaxs va uning hayotiy namoyandasi qanday boʼlishi kerak degan savollarga javob topish mumkin va ularda kamolot sohiblarining badiiy portreti gavdalantirilgan. Bu kabi oʼziga xos yondashuvlar kitobning “Tazkiralar”, “Tarixiy asarlar”, “Diniy asarlar” sarlavhali boʼlimlari uchun ham xarakterlidir.

Yuqorida aytilganidek, olima mavjud tarixiy, adabiy, ilmiy manbalardagi Аlisher Navoiy hayoti va ijodi bilan bogʼliq barcha fikr-mulohazalar hamda maʼlumotlarni kitobga imkon qadar kengroq jalb etishga urinadi. Jumladan, uning yozishicha, Bursali Mahmud Toyir Аlisher Navoiyning “Siyar ul-muluk” asari mavjud boʼlgani, ammo bu kitob bizgacha etib kelmagani haqida maʼlumot bergan. Shuningdek, Аlisher Navoiyning “Muhokamat ul-lugʼatayn”, “Tarixi anbiyo va hukamo”, “Lison ut-tayr” kabi bir qator asarlarida yozishga chogʼlangan, biroq yozilmay qolgan ayrim asarlari xususida ham aytib oʼtilgan.

Аlisher Navoiyning taxalluslariga bagʼishlangan alohida qismlar kitobning soʼnggi sahifalaridan oʼrin olgan. Olima, avvalo, Navoiy, soʼngra Foniy taxalluslari xususida mulohaza yuritgan. Darvoqe, bu bejizga emas, kitobxonni butun monografiya boʼylab oʼziga maftun etib kelgan qiziqish, kuchli bir zavq mana shu oʼrinda yakuniga etadi. Yaʼni muhim bir tadqiqot, navoiyshunoslik sahifasidagi zarhal bir bitik nihoyalanadi. Аlmaz Ulviy kitobining yakuni Foniy taxallusidagi mazmunga vobastadir. Аmmo bugina emas, kitobdagi asosiy xulosalardan soʼng, Аlisher Navoiy dahosini dunyoga keltirgan Hirot shahriga madhnoma ham bitilgan. “Ulugʼ Hirot” deb nomlangan mazkur boʼlim Аlmaz Ulviyning nafaqat Аlisher Navoiy siymosi, balki muqaddas tuproq – Hirotga samimiy taʼzimi hamdir.

Kitob bir necha ilovalar, adabiyotlar roʼyxati va bibliografik koʼrsatkichlar bilan yakunlanadi.

Koʼrinadiki, yetuk adabiyotshunos, Sharq adabiyotining nuktadon bilimdoni, professor Аlmaz Ulviyning “Аlisher Navoiyning asri va nasri (ilmiy-filologik va diniy-tasavvufiy asarlari)” kitobi buyuk soʼz sanʼatkori Аlisher Navoiy yashagan davr hayotini nihoyatda yorqin boʼyoqlarda tasvirlagani, ulugʼ shoirning tarjimai holi, dunyoqarashi, maʼnaviy-ruhiy qiyofasini haqqoniy yoritgani, nasriy asarlarining mohiyati va badiiy xususiyatlarini ilmiy asosda keng tadqiq qilgani, qolaversa, ilmda ularning oʼrganilishiga ham alohida diqqat qaratgani bilan muhim ahamiyatga ega. Mazkur kitob shu yoʼnalishda oʼzidan keyin yaratiladigan tadqiqotlar uchun yoʼl ochib berishi bilan birga, navoiyshunoslik ilmida yangi sahifa ochganini ham eʼtirof etish jozdir.