9 февраль — Ҳазрат Мир Алишер Навоий туғилган куннинг 581 йиллиги

    Алишер Навоий «Хамса»сииинг яратилиш жараёни жаҳон адабиёти тараққиётидаги энг ёрқин саҳифалардан биридир. Абулқосим Фирдавсий шоҳ асари «Шоҳнома»ни, Низомий Ганжавий «Хамса»сини 30 йил давомида, И. Гёте «Фауст» трагедиясини умр бўйи (1773— 1832) ёзган бўлсалар, Навоий ўз «Хамса»сининг биринчи достони «Ҳайратул-аброр»га 1483 йилда киришиб, охирги достони — «Садди Искандарий»ни 1485 йилда ёзиб тугаллади ва асарнинг охирида бутун «Хамса»ни ёзишга ҳаммаси бўлиб умуман икки йил вақти кетганини қайд этди.

АБДУҚОДИР ҲАЙИТМЕТОВ
«ХАМСА»НИНГ ЯРАТИЛИШ ЖАРАЁНИ

Алишер Навоий «Хамса»сииинг яратилиш жараёни жаҳон адабиёти тараққиётидаги энг ёрқин саҳифалардан биридир. Абулқосим Фирдавсий шоҳ асари «Шоҳнома»ни, Низомий Ганжавий «Хамса»сини 30 йил давомида, И. Гёте «Фауст» трагедиясини умр бўйи (1773— 1832) ёзган бўлсалар, Навоий ўз «Хамса»сининг биринчи достони «Ҳайратул-аброр»га 1483 йилда киришиб, охирги достони — «Садди Искандарий»ни 1485 йилда ёзиб тугаллади ва асарнинг охирида бутун «Хамса»ни ёзишга ҳаммаси бўлиб умуман икки йил вақти кетганини қайд этди.

Кўрамизки, Навоий «Хамса» достонлари устида ғоят самарали ишлаган. 1483—1485 йиллар Навоий учун энг сермаҳсул йиллар бўлган. Бу йилларни Алигери Дантенинг «Илоҳий комедия» устида (1307—1321), Вилям Шекспирнинг «Юлий Сезар» (1559), «Гамлет» (1601), «Отелло» (1604), «Қирол Лир» (1605), «Макбет» (1606), «Антонио ва Клеопатра» (1607) трагедияси устида, А. С. Пушкиннинг «Евгений Онегин» (1823—1830) шеърий романи устида ишлаган йилларига қиёслаш мумкин. Бу йилларда мазкур ижодкорлар ўзларининг шоҳ асарларини ёзиб тугаллаш билан қаттиқ банд бўлганлар. Шунингдек, Амир Хусрав Деҳлавий (1253—1305) ҳам ўз «Хамса»сига кирган достонларини жуда қисқа муддатда — «Ширин ва Хусрав», «Мажнун ва Лайлоини 1298, «Матлаул-анвор» ва «Ойнайи Искандарий»ни 1299, «Хашт беҳиштини 1301 йилларда ёзиб тугаллаган.

Абдураҳмон Жомий ҳам «Туҳфатул-аҳрор», «Сибҳатул-аброр», «Юсуф ва Зулайҳо», «Лайло ва Мажнун», «Хирадномайи Искандарий» достонларини 1481—1485 йиллар давомида, яъни узоғи билан беш йил давомида ёзиб бўлган. Бинобарин, бирон муҳим асарни мумкин қадар қисқа муддатда ёзиб тугаллаш масаласида Навоий дастлаб шу икки аллома — Амир Хусрав ва Абдураҳмон Жомийдан сабоқ олган, десак янглишмаган бўламиз. Навоий «Хамса»сининг яратилишида унинг буюк замондоши, устози Абдураҳмон Жомий бош маслаҳатчи ролини ўйнаган, асар битганда биринчи бўлиб ўқиб чиққан ва унга мунаққид сифатида ҳаммадан аввал юқори баҳо берган.

Лекин бундан Навоий «Хамса»ни яратиш масаласи билан фақат икки-уч йил шуғулланган ва «Хамса» унинг икки-уч йиллик ижодий фаолиятининг меваси экан-да, деган хулосага келиш хато бўлур эди. Ўзбек тилида «Хамса» яратиш уни жуда эрта — болалигидан бошлаб банд этган. Навоий «Садди Искандарий» достонининг кириш қисмида ўз улуғ хамсанавис салафларига мурожаат қилиб:

Кичик эрканимдан келиб қошима,
Улуғ муддао солдингиз бошима, —

дер экан, маълум бўладики, унда «Хамса» яратиш муддаоси кичиклигидаёқ пайдо бўлган. Бунинг учун Навоий бир умр тайёргарлик кўрган, ўзидан олдин яратилган «Хамса»ларни қайта-қайта ўқиган, мутолаа қилган. Навоийда йигитлик вақтидаёқ, агар у шундай катта ишга қўл урадиган бўлса, баъзи салафлари каби ўттиз йилда эмас, балки «ўттиз ой»да ёзиб тугаллашга эришиш нияти, орзуси («Битигаймен ўттиз йилин ўттиз ой») бўлган[1]. Бу унинг ижодий фаолиятининг ноёб хусусиятларидан бири деб қаралиши керак. Чунки бошқа асарларини ҳам у мумкин қадар қисқа муддатда ёзиб тугаллашга интилган ва кўп ҳолларда бунга муваффақ бўлган.

Лекин Алишер Навоий катта шеърий иқтидорга эга бўла туриб, «Хамса» ёзишга қирқ икки ёшида киришди. Шунда ҳам у ўзини ҳали Низомий, Хусрав Деҳлавий ва Абдураҳмон Жомийга нисбатан «шогирди бебизоат» (камхарж шогирд) деб ҳисоблар эди. Чунки унинг фикрича, «Хамса»дек буюк ва мураккаб жанрда қалам тебратадиган шоир юксак шеърий истеъдоддан ташқари катта ҳаётий тажрибага ҳам эга бўлиши керак эди. Бу албатта, ундаги камтарлик ва одамийлик белгиси. Бу вақтда у ҳали халқ орасида ўз асарлари билан кенг танилган, тан олинган шоир бўлиши билан бирга ҳаётнинг ҳам аччиқ-чучугини, паст-баландликларини етарли даражада татиб кўрган, худди шу фурсатда Хуросон мамлакатининг бош вазири вазифасини бажарар, бу унга бутун мамлакат, барча ижтимоий табақалар аҳволи билан чуқур ва батафсил танишиш имкониятини берган эди. Хусусан бу паллада Навоийнинг аввало шоир, қолаверса, катта давлат арбоби, мутафаккир сифатида бадиий асар орқали кенг халқ оммасига айтадиган гапи, дарди, фикр-мулоҳазалари кўнглида қалашиб ётар эди. Шунинг учун «Хамса»нинг яратилиши изоҳларида биринчи ўринга адабий фактларни эмас, балки ҳаётий тажрибани қўйсак, илмий жиҳатдан тўғри бўлади.

«Хамса»нинг яратилиши жараёнига диққат билан назар солинса, асар воқеалари Навоийнинг кундалик ҳаётидаги ижтимоий-сиёсий воқеа ва ҳодисалар билан боғлиқлиги, уларнинг узлуксиз равишда шоир кайфиятига, ижодига ўз таъсирини турли шаклларда кўрсата бориши яққол кўзга ташланади.

Навоий ўз яратмоқчи бўлган асарини катта тепалик (қулла)даги тошдан ишланган буюк бир қалъа, улкан бино («биноий рафеъ») шаклида тасаввур этади:

Қолмади чун ўзга манга чорае,
Қалъа ясардек топибон хорае.

Қулла чу ҳам олий эди, ҳам васеъ,
Устига қўйдум бу бинойи рафеъ.

Бу улкан «бино» беш қисмдан иборат бўлиши, яъни Низомий, Хусрав Деҳлавий хамсалари каби беш достондан ташкил топиши керак эди. Уни кўнгилдагидек яратиш учун эса Навоий тинч ва осойишта ижод қилиши, ҳеч ким унга халақит бермаслиги лозим эди. Аммо бунинг имкони йўқ эди. Сўнгги темурий подшоҳларидан Султон Ҳусайн Бойқаро (1438—1506) Хуросон тахтини эгаллаганига ва Навоийни Самарқанддан чиқариб унга ўз саройидан юксак ўрин берганига ўн тўрт йил бўлган, мамлакатда нисбатан тинчлик ўрнатилган, хўжалик, савдо-сотиқ, маданият ривожи учун бир қанча қулайликлар яратилган бўлса ҳам, бироқ ижтимоий-сиёсий ҳаётда туб ўзгаришлар содир бўлмаган, камбағаллар ҳали ҳам қашшоқларча яшар, на косиб, на деҳқон ўз тирикчилигидан қониқмас, булар ҳаммаси жамиятнинг пастки қатламлари орасида узлуксиз турли норозиликларнинг келиб чиқишига сабаб бўлар эди. Омма янги тахтга чиққан Ҳусайн Бойқаро ва унинг амалдорларидан адолат, ҳақиқат талаб қилиб, шоҳни ҳам, бош вазир — Навоийни ҳам безовта қилишга мажбур эдилар. Шу вазиятни Навоий «Хамса»нинг биринчи достони — «Ҳайратул-аброр» сўнгида тасвирлаган. Навоий мазкур достоннинг бирон қисмини ёзишга чоғланиб қўлига қалам олиб, энди беш-ўн байт ёзганида, кимдир уни чалғитган, маслаҳат сўраган, ёрдам талаб қилган, хуллас, ижодий ишидан узган. У бош вазир сифатида биринчи навбатда халқ ва мамлакат, хусусан, подшоҳлик вазифалари билан шуғулланишга мажбур эди. Бундай ишлар шунчалик кўп эдики, «Йўқ эди бош қошиғали фурсатим» дейди шоир.

Айтуриға чунки қўюлди кўнгул,
Айтмай ўн байт тутулди кўнгул.

Ким бор эди бошима кўп меҳнатим,
Йўқ эди бош қошиғали фурсатим.

Тонг тун қоронғилигини пок супургиси билан тозалай бошлангандан то чарх ўзининг қора чойшабини ёпиб, юлдузларни намойиш этишга киришгунга қадар Навоийнинг давлат ишлари билан, хусусан, одамларни, гуруҳ-гуруҳ шикоятчиларни қабул қилиш билан банд бўлганини у ўзи шундай тасвирлайди:

Менда бу мобайн эрур зорлиқ,
Халқ жафосиға гирифторлиқ.

Бир дам улус меҳнатидин ком йўқ.
Бир нафас эл жавридин ором йўқ.

Келгуси бу хаста ғамободиға,
Кетмаги худ келмай анинг ёдиға,

Бир сурук албатта кўруб кетмайин,
Токи бурун икки сурук етмайин.

Ушбу сатрлардан маълум бўлдики, кишилар Навоийнинг олдига оддий иш билан эмас, балки, қийин, амалга ошириш мушкул масалалар бўйича келганлар. Навоий уларнинг ҳал этиб бўладиган ишларини бажариб берган, битиши қийин бўлган ишлар бўйича эса юмшоқлик билан узрини билдирган. Аммо шикоятчиларнинг ҳаммаси ҳам Навоийнинг яхши гапларига осонликча рози бўлиб кетавермаган, жанжаллашган, шовқин кўтарган, унинг олдидан кетмай ўтириб олган. Шунинг учун Навоий бу ўринда: «Кетмаги худ келмай анинг ёдига» дейди. Буларнинг ҳаммаси шоирнинг кайфиятига кўп вақт салбий таъсир қилган, асабини бузган. Буни шоир ифодалайди:

Ўт солибон, хотири вайронима,
Тонгдан оқшомға етиб жонима.

Иш буюруб уйлаки осон эмас,
Бутмаги ақл олида имкон эмас.

Узр демак барчаға қаттиғ келиб,
Неча чучук сўз деса, аччиғ келиб.

Демак, «Хамса»даги «Ҳайратул-аброр» ва бошқа достонларнинг кўпгина сатрлари реал ҳаётдаги ана шундай ижтимоий-сиёсий вазият ва қодисалар таъсирида юзага келган. Навоий гарчи ўз олдига адабий жиҳатдан аввалги «Хамса»ларга жавоб ёзиш вазифасини қўйган бўлса ҳам, аммо достонларнинг юзага келиши реал ижтимоий-тарихий муҳит билан боғлиқ. Бу асарнинг ғоявий йўналишини ҳам шу муҳит, шу даврдаги вазият белгилаб берган. Навоий достонда шоҳларнинг адолатсизлиги, зулми ҳақида:

Эйки, қавий айлади давлат қўлунг,
Зулм сари тушти валекин йўлунг…

Зулминг эрур кундузу фисқинг кеча!
Зулмат ила фисқинг неча бўлғай, неча! —

дер экан, бу мавҳум хитоб, адрессиз чақириқ, китобий гаплар эмас эди. Уни ўзи яшаган, ижод қилган муҳити шундай фикрга олиб келганди.

Навоийнинг тундан оқшомгача турли ижтимоий гуруҳларга мансуб кишиларни қабул қилиб, уларнинг шикоятларини тинглаши бу оддий қабул эмас, улуғ шоирнинг ўз замонаси билан фаол муносабати, ижодий алоқаси эди. Шу жараёнда унинг мамлакатдаги ижтимоий табақаларга, уларнинг феълу атворига қараши, баҳоси ҳам тобора ойдинлашиб борган. Навоий «Вақфия» асарида ўзининг шу давр фаолияти ҳақида гапирганда «илигимдан келганча зулм тиғин ушотиб, мазлум жароҳатиға интиқом малҳамин йўқдим. Ва илигимдин келмаганни ул ҳазрат (Султон Ҳусайн Бойқаро — А.Ҳ.) арзиға еткурдум», — дейди. Бу ўринда Навоийнинг ижтимоий зулмга бўлган муносабати ўзининг аниқ ифодасини топган. «Хамса»нинг беш достони ҳам аввало ана шу ғоя, ана шу тезиснинг бадиий ифодасидир. Масалан, Навоий бошқаларни эзиш, талаш ҳисобига беҳисоб бойлик тўплаган одамлардан, гарчи у Қорун бўлса ҳам, Рустам бўлса ҳам, халқ норози эканини, улар ҳеч қачон келиша олмаганлигини очиқ таъкидлайди ва «Ҳайратул-аброр»да ёзади:

Илгида қорунча бўлиб ганжу мол,
Топмоқ эрур халқ ризосин маҳол.

Навоий фикрича ҳақиқат мазлумлар томонда. Мазлумлар ва золимлар, бойлар ва камбағаллар орасидаги зиддиятлар тафтиши билан ҳар куни банд бўлган шоир «Ҳайратул-аброр» достонини қоғозга туширар экан, унинг барча боб (мақолат)лари чуқур ижтимоий мазмун касб этишига эришган. Бу асардаги барча салбий типлар ҳаётда бор одамлар эди. Шу билан бирга Навоий юксак суръат билан ёзар, ўз фикрларини шеър билан ифодалашга жадал интилар экан, унга вақт етишмаётгандек, шеърларининг бадиий савияси эса у кўзлаган даражада эмасдек туюларди:

Риштаи авқот чу қўтоҳ эди;
Келмади ул навъки дилхоҳ эди.

Бу Навоийнинг ўзига, ўз ижодига талабчанлиги аломати эди. Шоир ўзига: аҳвол шундай экан, ёзмай қўя қолсанг қандай бўлар экан? — деган саволни ҳам қўяди ва бунга ўзи жавоб беради:

Шеърки ҳам тушти менинг жонима,
Ул ўт бу тош дурур жонима.

Не де олурмен тутубон баркини,
Мумкин эмас худ туторим таркини.

Навоий шоирлик ўз қисмати эканини, шеър ёзиш жонига ўт бўлса ҳам, тош бўлса ҳам, бари бир, у билан бирга бўлишини, уни тарк этиш мумкин эмаслигини, ёзмаса халққа айтиши керак бўлган гаплари қолиб кетиши мумкинлигини, буни эса у асло истамаслигини уқдирмоқда.

Навоий «Ҳайратул — аброр»ни ҳажрий 888 йили ёза бошлаб, шу йили тугаллади. Асарнинг битган йили ҳақида шоир:

Нуқтаи тарихики, аҳсан эди,
Секкизу секкиз юзу сексан эди, —

дейди. Бу мелодий ҳисоб билан 1483 йилга тўғри келади. Уни Навоийнинг шахсий котиби Абдулжамил ҳижрий 889 йилнинг раббиал-охир ойида, мелодий ҳисоб билан 1484 йил апрел ойида оққа кўчириб бўлган. Шоир 1483 йилнинг ўзидаёқ «Фарҳод ва Ширин» достонини ёзишга киришган. Иш шу қадар тез борганки, ҳижрий 889 йил, мелодий 1484 йилнинг бошларидаёқ достон ёзиб бўлинган. Бу асарнинг ёзилиш тарихи ҳақида Навоий достон охирида қуйидаги байтни битган:

Чу тарихи йилин онглай дедим туз:
Секкиз юз сексан эрди доғи тўққуз.

Шоир «Лайли ва Мажнун» достонининг ёзилиш тарихини ҳеч қаерда қайд этмаган. Абдулжамил котиб достоннинг кўчирилган йилини ҳижрий 889 йилнинг зул-қаъда ойи, мелодий 1484 йилнинг ноябр ойи деб белгилаган. «Садди Искандарий» достонидан шу нарса маълумки, тўртинчи достон — «Сабъаи сайёр»ни ёзишга киришиш вақтида Навоий жуда чарчаган. Шунинг учун у маълум муддат ёзиш ишини тўхтатиб, бир оз дам олмоқчи  бўлган ва шундай қилган ҳам. Лекин бу дам олиш узоққа чўзилмай, беш-ўн кун давом этган, холос. Улуғ шоир «Хамса» ғоялари, образлари билан яшар, улар унга тинчлик бермас, уни ишга, янги ижодий парвозларга ундар, санъаткорга том маънодаги дам олиш бўлиши мумкин эмас эди. Бир оз ҳордиқ зарурлиги ҳақидаги бошқаларнинг маслаҳати ҳам шоирнинг қулоғига кирмасдан, у яна ишга киришади ва «Хамса»нинг тўртинчи достонини қоғозга тушира бошлайди. Чунки у бирон тасодиф юз бериб, бошлаган улуғ ишининг чала қслиши («ярим йўлда қолмоқ»)ни асло истамас, бу мақсадга етишда ҳар кун, ҳар соатни ҳисоблар эди:

Насиҳат мизожиға даргир йўқ.
Кучум етмасу ўзға тадбир йўқ.

Ярим йўлда қолмоқ эрур мушкул иш,
Манга тушган иш кимсага тушмамиш.

Навоий ўз достонларини, хусусан «Сабъаи сайёр»ни ортиқча қийналмасдан ёзиб тугаллаганини билдиради:

Етишмай кўп ул ишта панжамға ранж,
Насиб ўлди беш ганждин тўрт ганж.

Шу билан бирга беш мингча байтдан иборат бу достонни шоир тўрт ойда ёзиб битказганини («тўрт ойдин зиёд эмас») билдиради ва тарихини қуйидагича беггилайди:

Гарчи тарихи эрди секкиз юз
Сексан ўтмиш эди, яна тўққуз;

Ойи оннинг «жумодиюс — сони»,
«Панжшанба» ёзилди унвони.

Бу — мелодий 1484 йилнинг июн ойига тўғри келади. Абдулжамил котиб ҳам уни шу йили оққа кўчирган. Навоий режасига кўра, «Сабъаи сайёр» «Хамса»нинг тўртинчи, «Лайли ва Мажнун» эса учинчи достонидир. Бинобарин, Навоий 1484 йилнинг март-апрел,май-июн ойларида «Сабъаи сайёр» билан машғул бўлган бўлса, «Лайли ва Мажнун» достонини «Фарҳод ва Ширин»дан кейин ёза бошлаган ва тамомлаган. Яъни уни шоир жуда қисқа бир муддатда — 1484 йилнинг январ-феврал ойларида ёзиб тугаллаган. Шу йилнинг июн ойидан сўнг шоир «Хамса»сининг сўнги достони — «Садди Искандарий»ни ярата бошлаган ва 1485 йилнинг биринчи яримларида уни ҳам якунлаган. Демак, улуғ шоир 1484 йил бошида «Фарҳод ва Ширин»ни тугаллаб, шу йили «Лайли ва Мажнун» ва «Сабъаи сайёр» достонларини ёзган ва йил ўрталарида «Садди Искандарий»ни бошлаган. Шоир хусусан 1484 йил давомида мислсиз даражада самарали ижод қилган. Шу йили у ўрта ҳисоб билан кунига камида 50—100 байтдан ёзган ва Шарқ шеърияти ижодий тажрибасида юксак маҳорат намунасини кўрсатган. Яъни Навоий бутун йил давомида буюк ижодий пафос билан яшаган ва ишлаган. Бинобарин, у «Хамса» достонларини зўрма-зўракилик, кучаниш билан эмас, ҳақиқий шеърий илҳом билан яратган. Поетик шавқ-завқ бутун йил давомида унинг ҳамроҳи бўлган.

Тўғри, Навоий «Хамса» устида ишлаш оғир бўлганидан ҳам кўз юммайди. «Хамса»ни яратиш жараёнида у беҳисоб қийинчиликларга дуч келган. Бу ишнинг ўз мушкулликлари бўлиши ҳам табиий эди. Аммо ҳар қандай қийинчиликларга қарамай шоир тинмай олдинга, мақсадга талпинган, тирмашиб бўлса ҳам юксакларга интилган:

Талаб йўлида толпина, тирмана,
Не душвор манзилға етмак яна!

Лекин бу ижодий ишнинг ўзига хос хусусиятидир. «Хамса» яратишдек мураккаб ва, Навоий ибораси билан айтганда, «душвор иш»нинг қийин бир томони шундаки, янги «Хамса» яратмоқчи бўлган одам ўз салафларининг «Хамса»ларини ҳарф-ҳарфигача билиши, шу билан бирга унинг ривожига ўзидан янгиликлар қўшиши керак эди. Навоий «Хамса» достонларини яратишига қадар Низомий, Хусрав Деҳлавий ва бошқаларнинг шу тип асарларини чуқур ўрганган бўлса ҳам, лекин у бу билан қониқмай, ўз «Хамса»сини ёзиш жараёнида ҳам уларнинг асарларини янгидан ўқиб, янгидан мутолаа қилиб турган. Шу билан бирга Навоий хоҳ тарихий мавзуда қалам тебратмасин, хоҳ фолклор мавзуида ёзмасин, ўз салафлари кўрмаган адабиётларни ҳам ўқишга, халқ орасидан ҳеч ким эшитмаган қисса ва афсоналарни ҳам тўплаб, уларни ўрганишга, шу асосда янги гап айтишга, янги қаҳрамонларни топишга, уларни ёзма адабиётга олиб киришга, ўз салаф-устозларининг камчилик ва хатоларини такрорламасликка, шеърият уммонидан улар термаган дур ва жавоҳирларни қўлга киритишга ҳаракат қилган. Масалан, у иккинчи достонига оид форсий, туркий ёзма ва оғзаки манбаларни, тарих сабоқларини ўрганар экан, улар орасидан маҳорат билан «Фарҳоди маҳзун достони»ни ажратиб, танлаб ола билди. У ўзига мурожаат қилиб, аввало, тарих китобларини ўрганишга («Бурун жамъ эт неким бўлғай таворих»), асосий диққатни Фарҳод образига қаратишга («Борида иста бу фархунда тарих») чақирди. Шундай чуқур илмий таҳлил асосида у меҳнат кишиси, олижаноб Фарҳодни иккинчи достонининг бош қаҳрамони қилиб олди.

«Сабъаи сайёр» ва «Садди Искандарий» достонларини яратишда ҳам шоир шу хил ишларни амалга оширди. Навоий даврига келиб тарих кўп жиҳатдан бузилган, ўзгартиб юборилган, мавжуд адабиётларда эса беҳисоб ўзаро ихтилофлар бор эди. Навоий Баҳром ҳақида достон ёзишга киришар экан:

Сўзда тарих ихтилофи бор,
Ақли тарихнинг хилофи бор, —

дейди ва тарихни ўзича ўрганишга, Баҳром образини янгича талқин этишга, шу асосда ўз контсепциясини белгилашга бел боғлайди. Достон охирида шоҳ Баҳром Навоийнинг тушига киради ва унга хитоб қилиб, унинг хизматларини ҳалол баҳолайди:

…Буки тарихимиз баён қилдинг,
Элга аҳволимиз аён қилдинг…

Ўзгалар ҳам йўнуб бу ишга қалам,
Айладилар бу достонни рақам…

Не эшитганни айлабон тасдиқ,
Қилдилар назм, айламай таҳқиқ…

Қисса кўпрак эканни билмадилар,
Яна истарга саъй қилмадилар…

Сен бу ишнинг пайиға чун бординг,
Эски дафтар басе кўп ахтардинг…

Навоий фақат шоир эмас, айни вақтда билимдон олим ҳам бўлган. Илмий тадқиқот билан шеърий ижод «Хамса»ни ёзиш вақтида чамбарчас бирлашиб кетган. Бу қол шоир асарларининг мазмунига мазмун қўшган, аҳамиятини оширган. «Садди Искандарий» достони мисолида буни янада равшанроқ кўриш мумкин.

«Шоҳнома», «Илоҳий комедия», «Ҳафт авранг», «Уруш ва тинчлик», «Фауст» каби буюк асарларнинг ёзилиши жараёнини ўрганар эканмиз, бу жаҳоншумул асарларнинг юзага чиқишида ҳал қилувчи нарса ёзувчининг меҳнати, унинг шахсий фидойилиги, ўзига нисбатан талабчанлиги, ижодий позицияси эканини қайд этишга ва тан олишга тўғри келади. Ҳақиқий санъаткорларга хос тарзда Навоий ҳам ижодни ижодкорнинг ўзига ҳам катта баҳра келтирувчи меҳнат деб тушунган ва уни жуда эрта бўйнига олиб, умр бўйи, айниқса, «Хамса»ни яратиш чоғида шу тушунчага амал қилган. Бу даврда Навоийнинг орзуси бошқа ҳамма ишлардан, шу жумладан, бош вазирлик лавозимидан ҳам қутулиб, фақат шу асарини ёзуш билан шуғулланиш эди. «Фарҳод ва Ширин»да Навоий ёзади:

Фароғат кунжида бир гўша тутсам;
Мени эл, мен дағи элни унутсам.

Бори ашғолдин шоҳ тутса маъзур,
Ки бўлсам сўз демак шуғлиҳа маъмур.

Агар айтган шароити яратилса, ҳеч ким унга ҳалал еткизмаса, Навоий йигирма тўрт соат давомида кечаю-кундуз ишлашга тайёрлигини асарларининг ғоявий-бадиий савиясини эса энг юқори нуқтага олиб чиқиши мумкинлигини айтган:

Йигирма тўрт соат кеча-кундуз
Йигирма тўрт дам урсам нафас туз,

Ким андин вақтима етса ҳузуре.
Бировдин топмаса кўнглим футуре, —

Рақам қилғон паришон номалардин,
Ёзилғон рабти йўқ ҳангомалардин —

Ҳамоно тезтак айлаб қаламни,
Равонроқ торта олғаймен рақамни.

Ҳам ўлғай бу рақамдин санъати кўп,
Ҳам ўлғай санъатида диққати кўп.

Навоий бу масалада шоҳга ҳам мурожаат қилган, аммо натижа чиқмаган. Оқибатда шоир давлат, жамоат ишлари билан ижодий ишларини қўшиб олиб боришга мажбур бўлади. У кўпроқ кечалари ёзар («Ки айлаб тунлар уйқу ҳаром»), уйқу ҳисобига «ажабдин ажаб» асарларини шакллантирар, бири тугаши билан иккинчиси ўзи қоғозга дурру гавҳар бўлиб тўкила бошлар, бундан мамнун шоир ҳориб чарчаганини билмас эди.

«Хамса» достонларини яратишдаги яна бир муҳим момент Навоийнинг «Хамса» яратишдан жуда катта мақсадларни кўзда тутгани, ўзинииг энг улуғ ғоялари («улуғ комлар»)ни шу эпик шаклдагина кенг ифодалаш имконига эгалигини чуқур тушуниб, ўзининг бутун меҳр-муҳаббати билан бу ишга қўл ургани, унда бу асарни яратишга иштиёқ асар охиригача заррача бўлса-да сўнмаганидир. «Ҳайратул — аброр»да жамият аҳволи ва тараққиёти, кишиларнинг хулқ-ахлоқи билан боғлиқ барча фикрларини шоир ўз номидан айтган, асар марказида ўзи турган бўлса, «Фарҳод ва Ширин»да ўзининг меҳнат кишиси, ҳақиқий пок инсон тушунчаси билан боғлиқ қарашларини Фарҳод ва Ширин образлари орқали гавдалантиради. «Лайли ва Мажнун»да Навоий адолатсизлик асосига қурилган ижтимоий тузум шароитидаги инсон фожиасини тасвирлайди. Уларга ўзини қалбан жуда яқин тутиб, ўзи бениҳоя таъсирланиб, баъзан эса ўзини шу қаҳрамонлари билан бир жон бир тан ҳис қилиб ёзади. Достон охирида шоир шу қиссани «Йиғлай-йиғлай тугатдим охир» дейдики, бунда жуда катта маъно бор. «Сабъаи сайёр»да шоҳ Баҳром образи орқали даврининг подшоси Султон Ҳусайнни кўрса, бу асардаги ҳикояларда ўзбек халқ маънавий бойлигини, унинг орзу-умидларини куйлайди. «Садди Искандарий» достонида улуғ шоирнинг ижтимоий-сиёсий қарашлари, адолат, маърифат билан боғлиқ тушунчалари ўзининг энг мукаммал тасвирини топиши керак эди. Навоий бутун ҳаёти давомида шундай қараш ва ғоялар билан яшаган эди. Унинг учун ушбу ғояларни шеърий-бадиий гавдалантириш у қилиш лозим бўлган ишларнинг энг муқими ва асосийси эди. Шу сабабли у ўз она тилида «Хамса» яратиш билан олий муддаосига етажагини ифодалаб, ўзига ўзи:

— Ки бу мулк аро қаҳрамон бўлғасен.
Улус ичра соҳибқирон бўлғасен! —

деб ҳайқирар экан, у ҳақ эди. Шунинг учун «Хамса»ни муваффақиятли тугаллаш ҳақидаги истак уни доим олдинга етакларди ва шоирга чексиз илҳом бағишлар эди. Образли қилиб айтганда, у гоҳ ўз қаҳрамонлари қиёфасига кириб, гоҳ уларга жуда яқин туриб қалам тебратар, ҳар бир достонини, ҳар бир бобини битирганда ўзини мақсадига тобора яқинлашган ҳис этар эди.

«Хамса»нинг юзага келишида Навоий замондошлари, «Хамса» ёзган ёки бу жанрдаги бирон жавоб айтган қаламкашлар, шеърият ихлосмандлари ҳам катта ижобий рол ўйнаганлар. Бунда Абдураҳмон Жомий қандай рол ўйнаганига юқорида тўхталиб ўтдик. Навоий ҳар достони бошида бу улуғ даҳо мадҳига махсус бобларда мадҳ ўқиши бежиз эмас. Навоийдан сал бурун Ашраф, Ҳожа Кирмоний каби шоирлар ҳам «Хамса» ёзган ва Навоий уларнинг «Хамса»лари билан ҳам яқин таниш эди. Шунинг учун «Муҳокаматул — луғатайн»да Навоий «Лайли ва Мажнун»ни яратишда Ҳожунинг «Гавҳарнома» номли, «Сабъаи сайёр»ни ёзишда Ашрафнинг «Ҳафт пайкар» номли достонларидан ҳам таъсирланганини қайд этар экан, бунда маълум ҳақиқат йўқ эмас.

Шу билан бирга Навоий «Мажолисун — нафоис» тазкирасида ўз замондошларидан Алий Оҳий, Котибий, Фасиҳ Румий, Мавлоно Дарвешали, Хожа Ҳасан, Мавлоно Абдулло, Амир Шайхим Суҳайлий, Хожа Имод каби ўнлаб хамсанависларнинг номларини зикр этади. Масалан, булардан Амир Шайхим Суҳайлий билан Навоий шу қадар яқин бўлганки, унга «Мажолисун — нафоис»даги учинчи мажлисдан Жомийдан кейин иккинчи ўринни берган. Бу ўринда Навоий Суҳайлийни мақтаб келиб, сўзининг охирида: «Аввалдин охирғача фақир била илтифот ва иттиҳоди кўп мундун ортуқ таърифин қилинса, ўзумни таъриф қилғондек бўлурдин қўрқуб, ихтисор қилинди» — дейди. Суҳайлий ҳам анъанавий «Хамса»нинг «Лайли ва Мажнун» сюжетига жавоб ёзган эди. Навоий «Хамса»сини тугаллагач, подшоҳ Ҳусайн Бойқаро ҳам уни ғоят илиқ кутиб олган.

Ниҳоят, Навоий «Хамса»сининг вужудга келиши давомидаги энг катта табиий қийинчиликлардан бири — бу тил масаласидир. Навоийгача яратилган барча «Хамса»лар форсий тилда бўлиб, ўзбек тилида бу типдаги асарни яратиш жуда кўп илмий, сиёсий, адабий, лингвистик тушунчаларни шу тилда ифодалаш деган гап эди. Навоий бу ишга жуда қаттиқ киришди. У ўз асарини яратишда фақат адабий тил ёки бир шева имкониятлари билан чекланмади. У ўзбек тилининг барча шеваларига хос нозикликларини кашф этишга интилди. «Хамса» туфайли ўзбек адабий тили ўзининг янги ва мукаммал қиёфасига эга бўлди. Кўпгина мафҳумларни эса Навоий ўзи яратди. Шунинг учун «Хамса»ни яратиш билан боғлиқ қийинчилик ва тўсиқлар устида гап борар экан, тил билан боғлиқ аҳволга Навоий алоҳида тўхталади. Навоий фикрича, ҳар қандай кишининг бошқалар билан сўзлашадиган кундалик она тили одатдаги, кўп марта такрорланадиган ҳодиса бўлиб, унга одамлар кўпда эътибор билан қарамайдилар, қандай ўнг келса шундай гаплашадилар. Одамга гап-сўзидаги камчиликлар унча билинмайди. Гўё ҳар куни ишлатиладиган, талаффуз этиладиган сўзлар, гаплар кишининг фарзандидек, ўз аъзосидек. Лекин гаплашув тили билан адабий тил ўртасида катта фарқ бор. Сўзларнинг оғзаки талаффузида кўп дудуқлик, номукаммаллик («лакнатлар») бўлади. Адабий асарда шоир уларни тузатиши, сўз ва ибораларни тўғри қўллаши ва талаффуз этиши, адабий тилга кўчиришда ўзига талабчан бўлиши, бошқалар билан маслаҳатлашиб туриши, бу ҳақда тилни яхши биладиган одамларнинг гапларига қулоқ солиши, бир сўз билан айтганда, тилга ниҳоятда эҳтиёт бўлиши зарур. Навоий ўзининг бу фикрларини «Садди Искандарий» достонининг охирида қуйидагича конкретлаштиради:

Тузалди бу назминг басе сарсари,
Яна турки алфоз анга бир сари,

Ки ҳар неча ким диққати бордур,
Талаффуз аро лакнати бордур.

Сўзунгники яхши кўрурсун ўзунг,
Кўрунмас ёмон, чун эрур ўз сўзинг.

Қошингда сенинг гарчи кўп вазни бор,
Чу бор ўз сўзинг, — йўқ анга эътибор,

Ки сўз зодаи табъу фарзанд эрур,
Чу фарзанд эрур, жонға пайванд эрур…

Беш юз йиллик тарих шундай гувоҳлик берадики, чиндан ҳам Алишер Навоий «Хамса»сининг яратилиши ўзбек халқи маданияти тарихидаги энг катта воқеалардан бири ҳисобланади. Бу асарнинг ёзилиши жараёнини ўрганиш ижодкорлар учун катта мактаб. Навоий «Хамса»си аввало, ўз даври ижтимоий сиёсий ва маданий ҳаётининг қолаверса Навоийдаги ноёб гениал шеърий истеъдоднинг маҳсули. Шу билан бирга бу адабий ёдгорлик жаҳон адабиётининг энг яхши, энг улуғ намуналари каби ҳамма даврларнинг, ҳамма халқларнинг ҳамда барча авлодларнинг севимли ва ардоқли асари бўлиб қолди. Унинг кўп тилларга таржима қилингани ва қилинаётганлиги ҳам шундан далолат беради.
____________

[1] Бу ҳақда Навоий устози Саййид Ҳасан Ардашерга ёзган шеърий мактубида маълумот беради. — А. Ҳ.

Манба: “Шарқ юлдузи” журнали, 1985 йил, 9-сон.

ABDUQODIR HAYITMETOV
«XAMSA»NING YARATILISH JARAYONI

Alisher Navoiy «Xamsa»siiing yaratilish jarayoni jahon adabiyoti taraqqiyotidagi eng yorqin sahifalardan biridir. Abulqosim Firdavsiy shoh asari «Shohnoma»ni, Nizomiy Ganjaviy «Xamsa»sini 30 yil davomida, I. Gyote «Faust» tragediyasini umr bo‘yi (1773— 1832) yozgan bo‘lsalar, Navoiy o‘z «Xamsa»sining birinchi dostoni «Hayratul-abror»ga 1483 yilda kirishib, oxirgi dostoni — «Saddi Iskandariy»ni 1485 yilda yozib tugalladi va asarning oxirida butun «Xamsa»ni yozishga hammasi bo‘lib umuman ikki yil vaqti ketganini qayd etdi.

Ko‘ramizki, Navoiy «Xamsa» dostonlari ustida g‘oyat samarali ishlagan. 1483—1485 yillar Navoiy uchun eng sermahsul yillar bo‘lgan. Bu yillarni Aligeri Dantening «Ilohiy komediya» ustida (1307—1321), Vilyam Shekspirning «Yuliy Sezar» (1559), «Gamlet» (1601), «Otello» (1604), «Qirol Lir» (1605), «Makbet» (1606), «Antonio va Kleopatra» (1607) tragediyasi ustida, A. S. Pushkinning «Yevgeniy Onegin» (1823—1830) she’riy romani ustida ishlagan yillariga qiyoslash mumkin. Bu yillarda mazkur ijodkorlar o‘zlarining shoh asarlarini yozib tugallash bilan qattiq band bo‘lganlar. Shuningdek, Amir Xusrav Dehlaviy (1253—1305) ham o‘z «Xamsa»siga kirgan dostonlarini juda qisqa muddatda — «Shirin va Xusrav», «Majnun va Layloini 1298, «Matlaul-anvor» va «Oynayi Iskandariy»ni 1299, «Xasht behishtini 1301 yillarda yozib tugallagan.

Abdurahmon Jomiy ham «Tuhfatul-ahror», «Sibhatul-abror», «Yusuf va Zulayho», «Laylo va Majnun», «Xiradnomayi Iskandariy» dostonlarini 1481—1485 yillar davomida, ya’ni uzog‘i bilan besh yil davomida yozib bo‘lgan. Binobarin, biron muhim asarni mumkin qadar qisqa muddatda yozib tugallash masalasida Navoiy dastlab shu ikki alloma — Amir Xusrav va Abdurahmon Jomiydan saboq olgan, desak yanglishmagan bo‘lamiz. Navoiy «Xamsa»sining yaratilishida uning buyuk zamondoshi, ustozi Abdurahmon Jomiy bosh maslahatchi rolini o‘ynagan, asar bitganda birinchi bo‘lib o‘qib chiqqan va unga munaqqid sifatida hammadan avval yuqori baho bergan.

Lekin bundan Navoiy «Xamsa»ni yaratish masalasi bilan faqat ikki-uch yil shug‘ullangan va «Xamsa» uning ikki-uch yillik ijodiy faoliyatining mevasi ekan-da, degan xulosaga kelish xato bo‘lur edi. O‘zbek tilida «Xamsa» yaratish uni juda erta — bolaligidan boshlab band etgan. Navoiy «Saddi Iskandariy» dostonining kirish qismida o‘z ulug‘ xamsanavis salaflariga murojaat qilib:

Kichik erkanimdan kelib qoshima,
Ulug‘ muddao soldingiz boshima, —

der ekan, ma’lum bo‘ladiki, unda «Xamsa» yaratish muddaosi kichikligidayoq paydo bo‘lgan. Buning uchun Navoiy bir umr tayyorgarlik ko‘rgan, o‘zidan oldin yaratilgan «Xamsa»larni qayta-qayta o‘qigan, mutolaa qilgan. Navoiyda yigitlik vaqtidayoq, agar u shunday katta ishga qo‘l uradigan bo‘lsa, ba’zi salaflari kabi o‘ttiz yilda emas, balki «o‘ttiz oy»da yozib tugallashga erishish niyati, orzusi («Bitigaymen o‘ttiz yilin o‘ttiz oy») bo‘lgan[1]. Bu uning ijodiy faoliyatining noyob xususiyatlaridan biri deb qaralishi kerak. Chunki boshqa asarlarini ham u mumkin qadar qisqa muddatda yozib tugallashga intilgan va ko‘p hollarda bunga muvaffaq bo‘lgan.

Lekin Alisher Navoiy katta she’riy iqtidorga ega bo‘la turib, «Xamsa» yozishga qirq ikki yoshida kirishdi. Shunda ham u o‘zini hali Nizomiy, Xusrav Dehlaviy va Abdurahmon Jomiyga nisbatan «shogirdi bebizoat» (kamxarj shogird) deb hisoblar edi. Chunki uning fikricha, «Xamsa»dek buyuk va murakkab janrda qalam tebratadigan shoir yuksak she’riy iste’doddan tashqari katta hayotiy tajribaga ham ega bo‘lishi kerak edi. Bu albatta, undagi kamtarlik va odamiylik belgisi. Bu vaqtda u hali xalq orasida o‘z asarlari bilan keng tanilgan, tan olingan shoir bo‘lishi bilan birga hayotning ham achchiq-chuchugini, past-balandliklarini yetarli darajada tatib ko‘rgan, xuddi shu fursatda Xuroson mamlakatining bosh vaziri vazifasini bajarar, bu unga butun mamlakat, barcha ijtimoiy tabaqalar ahvoli bilan chuqur va batafsil tanishish imkoniyatini bergan edi. Xususan bu pallada Navoiyning avvalo shoir, qolaversa, katta davlat arbobi, mutafakkir sifatida badiiy asar orqali keng xalq ommasiga aytadigan gapi, dardi, fikr-mulohazalari ko‘nglida qalashib yotar edi. Shuning uchun «Xamsa»ning yaratilishi izohlarida birinchi o‘ringa adabiy faktlarni emas, balki hayotiy tajribani qo‘ysak, ilmiy jihatdan to‘g‘ri bo‘ladi.

«Xamsa»ning yaratilishi jarayoniga diqqat bilan nazar solinsa, asar voqealari Navoiyning kundalik hayotidagi ijtimoiy-siyosiy voqea va hodisalar bilan bog‘liqligi, ularning uzluksiz ravishda shoir kayfiyatiga, ijodiga o‘z ta’sirini turli shakllarda ko‘rsata borishi yaqqol ko‘zga tashlanadi.

Navoiy o‘z yaratmoqchi bo‘lgan asarini katta tepalik (qulla)dagi toshdan ishlangan buyuk bir qal’a, ulkan bino («binoiy rafe’») shaklida tasavvur etadi:

Qolmadi chun o‘zga manga chorae,
Qal’a yasardek topibon xorae.

Qulla chu ham oliy edi, ham vase’,
Ustiga qo‘ydum bu binoyi rafe’.

Bu ulkan «bino» besh qismdan iborat bo‘lishi, ya’ni Nizomiy, Xusrav Dehlaviy xamsalari kabi besh dostondan tashkil topishi kerak edi. Uni ko‘ngildagidek yaratish uchun esa Navoiy tinch va osoyishta ijod qilishi, hech kim unga xalaqit bermasligi lozim edi. Ammo buning imkoni yo‘q edi. So‘nggi temuriy podshohlaridan Sulton Husayn Boyqaro (1438—1506) Xuroson taxtini egallaganiga va Navoiyni Samarqanddan chiqarib unga o‘z saroyidan yuksak o‘rin berganiga o‘n to‘rt yil bo‘lgan, mamlakatda nisbatan tinchlik o‘rnatilgan, xo‘jalik, savdo-sotiq, madaniyat rivoji uchun bir qancha qulayliklar yaratilgan bo‘lsa ham, biroq ijtimoiy-siyosiy hayotda tub o‘zgarishlar sodir bo‘lmagan, kambag‘allar hali ham qashshoqlarcha yashar, na kosib, na dehqon o‘z tirikchiligidan qoniqmas, bular hammasi jamiyatning pastki qatlamlari orasida uzluksiz turli noroziliklarning kelib chiqishiga sabab bo‘lar edi. Omma yangi taxtga chiqqan Husayn Boyqaro va uning amaldorlaridan adolat, haqiqat talab qilib, shohni ham, bosh vazir — Navoiyni ham bezovta qilishga majbur edilar. Shu vaziyatni Navoiy «Xamsa»ning birinchi dostoni — «Hayratul-abror» so‘ngida tasvirlagan. Navoiy mazkur dostonning biron qismini yozishga chog‘lanib qo‘liga qalam olib, endi besh-o‘n bayt yozganida, kimdir uni chalg‘itgan, maslahat so‘ragan, yordam talab qilgan, xullas, ijodiy ishidan uzgan. U bosh vazir sifatida birinchi navbatda xalq va mamlakat, xususan, podshohlik vazifalari bilan shug‘ullanishga majbur edi. Bunday ishlar shunchalik ko‘p ediki, «Yo‘q edi bosh qoshig‘ali fursatim» deydi shoir.

Ayturig‘a chunki qo‘yuldi ko‘ngul,
Aytmay o‘n bayt tutuldi ko‘ngul.

Kim bor edi boshima ko‘p mehnatim,
Yo‘q edi bosh qoshig‘ali fursatim.

Tong tun qorong‘iligini pok supurgisi bilan tozalay boshlangandan to charx o‘zining qora choyshabini yopib, yulduzlarni namoyish etishga kirishgunga qadar Navoiyning davlat ishlari bilan, xususan, odamlarni, guruh-guruh shikoyatchilarni qabul qilish bilan band bo‘lganini u o‘zi shunday tasvirlaydi:

Menda bu mobayn erur zorliq,
Xalq jafosig‘a giriftorliq.

Bir dam ulus mehnatidin kom yo‘q.
Bir nafas el javridin orom yo‘q.

Kelgusi bu xasta g‘amobodig‘a,
Ketmagi xud kelmay aning yodig‘a,

Bir suruk albatta ko‘rub ketmayin,
Toki burun ikki suruk yetmayin.

Ushbu satrlardan ma’lum bo‘ldiki, kishilar Navoiyning oldiga oddiy ish bilan emas, balki, qiyin, amalga oshirish mushkul masalalar bo‘yicha kelganlar. Navoiy ularning hal etib bo‘ladigan ishlarini bajarib bergan, bitishi qiyin bo‘lgan ishlar bo‘yicha esa yumshoqlik bilan uzrini bildirgan. Ammo shikoyatchilarning hammasi ham Navoiyning yaxshi gaplariga osonlikcha rozi bo‘lib ketavermagan, janjallashgan, shovqin ko‘targan, uning oldidan ketmay o‘tirib olgan. Shuning uchun Navoiy bu o‘rinda: «Ketmagi xud kelmay aning yodiga» deydi. Bularning hammasi shoirning kayfiyatiga ko‘p vaqt salbiy ta’sir qilgan, asabini buzgan. Buni shoir ifodalaydi:

O‘t solibon, xotiri vayronima,
Tongdan oqshomg‘a yetib jonima.

Ish buyurub uylaki oson emas,
Butmagi aql olida imkon emas.

Uzr demak barchag‘a qattig‘ kelib,
Necha chuchuk so‘z desa, achchig‘ kelib.

Demak, «Xamsa»dagi «Hayratul-abror» va boshqa dostonlarning ko‘pgina satrlari real hayotdagi ana shunday ijtimoiy-siyosiy vaziyat va qodisalar ta’sirida yuzaga kelgan. Navoiy garchi o‘z oldiga adabiy jihatdan avvalgi «Xamsa»larga javob yozish vazifasini qo‘ygan bo‘lsa ham, ammo dostonlarning yuzaga kelishi real ijtimoiy-tarixiy muhit bilan bog‘liq. Bu asarning g‘oyaviy yo‘nalishini ham shu muhit, shu davrdagi vaziyat belgilab bergan. Navoiy dostonda shohlarning adolatsizligi, zulmi haqida:

Eyki, qaviy ayladi davlat qo‘lung,
Zulm sari tushti valekin yo‘lung…

Zulming erur kunduzu fisqing kecha!
Zulmat ila fisqing necha bo‘lg‘ay, necha! —

der ekan, bu mavhum xitob, adressiz chaqiriq, kitobiy gaplar emas edi. Uni o‘zi yashagan, ijod qilgan muhiti shunday fikrga olib kelgandi.

Navoiyning tundan oqshomgacha turli ijtimoiy guruhlarga mansub kishilarni qabul qilib, ularning shikoyatlarini tinglashi bu oddiy qabul emas, ulug‘ shoirning o‘z zamonasi bilan faol munosabati, ijodiy aloqasi edi. Shu jarayonda uning mamlakatdagi ijtimoiy tabaqalarga, ularning fe’lu atvoriga qarashi, bahosi ham tobora oydinlashib borgan. Navoiy «Vaqfiya» asarida o‘zining shu davr faoliyati haqida gapirganda «iligimdan kelgancha zulm tig‘in ushotib, mazlum jarohatig‘a intiqom malhamin yo‘qdim. Va iligimdin kelmaganni ul hazrat (Sulton Husayn Boyqaro — A.H.) arzig‘a yetkurdum», — deydi. Bu o‘rinda Navoiyning ijtimoiy zulmga bo‘lgan munosabati o‘zining aniq ifodasini topgan. «Xamsa»ning besh dostoni ham avvalo ana shu g‘oya, ana shu tezisning badiiy ifodasidir. Masalan, Navoiy boshqalarni ezish, talash hisobiga behisob boylik to‘plagan odamlardan, garchi u Qorun bo‘lsa ham, Rustam bo‘lsa ham, xalq norozi ekanini, ular hech qachon kelisha olmaganligini ochiq ta’kidlaydi va «Hayratul-abror»da yozadi:

Ilgida qoruncha bo‘lib ganju mol,
Topmoq erur xalq rizosin mahol.

Navoiy fikricha haqiqat mazlumlar tomonda. Mazlumlar va zolimlar, boylar va kambag‘allar orasidagi ziddiyatlar taftishi bilan har kuni band bo‘lgan shoir «Hayratul-abror» dostonini qog‘ozga tushirar ekan, uning barcha bob (maqolat)lari chuqur ijtimoiy mazmun kasb etishiga erishgan. Bu asardagi barcha salbiy tiplar hayotda bor odamlar edi. Shu bilan birga Navoiy yuksak sur’at bilan yozar, o‘z fikrlarini she’r bilan ifodalashga jadal intilar ekan, unga vaqt yetishmayotgandek, she’rlarining badiiy saviyasi esa u ko‘zlagan darajada emasdek tuyulardi:

Rishtai avqot chu qo‘toh edi;
Kelmadi ul nav’ki dilxoh edi.

Bu Navoiyning o‘ziga, o‘z ijodiga talabchanligi alomati edi. Shoir o‘ziga: ahvol shunday ekan, yozmay qo‘ya qolsang qanday bo‘lar ekan? — degan savolni ham qo‘yadi va bunga o‘zi javob beradi:

She’rki ham tushti mening jonima,
Ul o‘t bu tosh durur jonima.

Ne de olurmen tutubon barkini,
Mumkin emas xud tutorim tarkini.

Navoiy shoirlik o‘z qismati ekanini, she’r yozish joniga o‘t bo‘lsa ham, tosh bo‘lsa ham, bari bir, u bilan birga bo‘lishini, uni tark etish mumkin emasligini, yozmasa xalqqa aytishi kerak bo‘lgan gaplari qolib ketishi mumkinligini, buni esa u aslo istamasligini uqdirmoqda.

Navoiy «Hayratul — abror»ni hajriy 888 yili yoza boshlab, shu yili tugalladi. Asarning bitgan yili haqida shoir:

Nuqtai tarixiki, ahsan edi,
Sekkizu sekkiz yuzu seksan edi, —

deydi. Bu melodiy hisob bilan 1483 yilga to‘g‘ri keladi. Uni Navoiyning shaxsiy kotibi Abduljamil hijriy 889 yilning rabbial-oxir oyida, melodiy hisob bilan 1484 yil aprel oyida oqqa ko‘chirib bo‘lgan. Shoir 1483 yilning o‘zidayoq «Farhod va Shirin» dostonini yozishga kirishgan. Ish shu qadar tez borganki, hijriy 889 yil, melodiy 1484 yilning boshlaridayoq doston yozib bo‘lingan. Bu asarning yozilish tarixi haqida Navoiy doston oxirida quyidagi baytni bitgan:

Chu tarixi yilin onglay dedim tuz:
Sekkiz yuz seksan erdi dog‘i to‘qquz.

Shoir «Layli va Majnun» dostonining yozilish tarixini hech qaerda qayd etmagan. Abduljamil kotib dostonning ko‘chirilgan yilini hijriy 889 yilning zul-qa’da oyi, melodiy 1484 yilning noyabr oyi deb belgilagan. «Saddi Iskandariy» dostonidan shu narsa ma’lumki, to‘rtinchi doston — «Sab’ai sayyor»ni yozishga kirishish vaqtida Navoiy juda charchagan. Shuning uchun u ma’lum muddat yozish ishini to‘xtatib, bir oz dam olmoqchi

bo‘lgan va shunday qilgan ham. Lekin bu dam olish uzoqqa cho‘zilmay, besh-o‘n kun davom etgan, xolos. Ulug‘ shoir «Xamsa» g‘oyalari, obrazlari bilan yashar, ular unga tinchlik bermas, uni ishga, yangi ijodiy parvozlarga undar, san’atkorga tom ma’nodagi dam olish bo‘lishi mumkin emas edi. Bir oz hordiq zarurligi haqidagi boshqalarning maslahati ham shoirning qulog‘iga kirmasdan, u yana ishga kirishadi va «Xamsa»ning to‘rtinchi dostonini qog‘ozga tushira boshlaydi. Chunki u biron tasodif yuz berib, boshlagan ulug‘ ishining chala qslishi («yarim yo‘lda qolmoq»)ni aslo istamas, bu maqsadga yetishda har kun, har soatni hisoblar edi:

Nasihat mizojig‘a dargir yo‘q.
Kuchum yetmasu o‘zg‘a tadbir yo‘q.

Yarim yo‘lda qolmoq erur mushkul ish,
Manga tushgan ish kimsaga tushmamish.

Navoiy o‘z dostonlarini, xususan «Sab’ai sayyor»ni ortiqcha qiynalmasdan yozib tugallaganini bildiradi:

Yetishmay ko‘p ul ishta panjamg‘a ranj,
Nasib o‘ldi besh ganjdin to‘rt ganj.

Shu bilan birga besh mingcha baytdan iborat bu dostonni shoir to‘rt oyda yozib bitkazganini («to‘rt oydin ziyod emas») bildiradi va tarixini quyidagicha beggilaydi:

Garchi tarixi erdi sekkiz yuz
Seksan o‘tmish edi, yana to‘qquz;

Oyi onning «jumodiyus — soni»,
«Panjshanba» yozildi unvoni.

Bu — melodiy 1484 yilning iyun oyiga to‘g‘ri keladi. Abduljamil kotib ham uni shu yili oqqa ko‘chirgan. Navoiy rejasiga ko‘ra, «Sab’ai sayyor» «Xamsa»ning to‘rtinchi, «Layli va Majnun» esa uchinchi dostonidir. Binobarin, Navoiy 1484 yilning mart-aprel,may-iyun oylarida «Sab’ai sayyor» bilan mashg‘ul bo‘lgan bo‘lsa, «Layli va Majnun» dostonini «Farhod va Shirin»dan keyin yoza boshlagan va tamomlagan. Ya’ni uni shoir juda qisqa bir muddatda — 1484 yilning yanvar-fevral oylarida yozib tugallagan. Shu yilning iyun oyidan so‘ng shoir «Xamsa»sining so‘ngi dostoni — «Saddi Iskandariy»ni yarata boshlagan va 1485 yilning birinchi yarimlarida uni ham yakunlagan. Demak, ulug‘ shoir 1484 yil boshida «Farhod va Shirin»ni tugallab, shu yili «Layli va Majnun» va «Sab’ai sayyor» dostonlarini yozgan va yil o‘rtalarida «Saddi Iskandariy»ni boshlagan. Shoir xususan 1484 yil davomida mislsiz darajada samarali ijod qilgan. Shu yili u o‘rta hisob bilan kuniga kamida 50—100 baytdan yozgan va Sharq she’riyati ijodiy tajribasida yuksak mahorat namunasini ko‘rsatgan. Ya’ni Navoiy butun yil davomida buyuk ijodiy pafos bilan yashagan va ishlagan. Binobarin, u «Xamsa» dostonlarini zo‘rma-zo‘rakilik, kuchanish bilan emas, haqiqiy she’riy ilhom bilan yaratgan. Poetik shavq-zavq butun yil davomida uning hamrohi bo‘lgan.

To‘g‘ri, Navoiy «Xamsa» ustida ishlash og‘ir bo‘lganidan ham ko‘z yummaydi. «Xamsa»ni yaratish jarayonida u behisob qiyinchiliklarga duch kelgan. Bu ishning o‘z mushkulliklari bo‘lishi ham tabiiy edi. Ammo har qanday qiyinchiliklarga qaramay shoir tinmay oldinga, maqsadga talpingan, tirmashib bo‘lsa ham yuksaklarga intilgan:

Talab yo‘lida tolpina, tirmana,
Ne dushvor manzilg‘a yetmak yana!

Lekin bu ijodiy ishning o‘ziga xos xususiyatidir. «Xamsa» yaratishdek murakkab va, Navoiy iborasi bilan aytganda, «dushvor ish»ning qiyin bir tomoni shundaki, yangi «Xamsa» yaratmoqchi bo‘lgan odam o‘z salaflarining «Xamsa»larini harf-harfigacha bilishi, shu bilan birga uning rivojiga o‘zidan yangiliklar qo‘shishi kerak edi. Navoiy «Xamsa» dostonlarini yaratishiga qadar Nizomiy, Xusrav Dehlaviy va boshqalarning shu tip asarlarini chuqur o‘rgangan bo‘lsa ham, lekin u bu bilan qoniqmay, o‘z «Xamsa»sini yozish jarayonida ham ularning asarlarini yangidan o‘qib, yangidan mutolaa qilib turgan. Shu bilan birga Navoiy xoh tarixiy mavzuda qalam tebratmasin, xoh folklor mavzuida yozmasin, o‘z salaflari ko‘rmagan adabiyotlarni ham o‘qishga, xalq orasidan hech kim eshitmagan qissa va afsonalarni ham to‘plab, ularni o‘rganishga, shu asosda yangi gap aytishga, yangi qahramonlarni topishga, ularni yozma adabiyotga olib kirishga, o‘z salaf-ustozlarining kamchilik va xatolarini takrorlamaslikka, she’riyat ummonidan ular termagan dur va javohirlarni qo‘lga kiritishga harakat qilgan. Masalan, u ikkinchi dostoniga oid forsiy, turkiy yozma va og‘zaki manbalarni, tarix saboqlarini o‘rganar ekan, ular orasidan mahorat bilan «Farhodi mahzun dostoni»ni ajratib, tanlab ola bildi. U o‘ziga murojaat qilib, avvalo, tarix kitoblarini o‘rganishga («Burun jam’ et nekim bo‘lg‘ay tavorix»), asosiy diqqatni Farhod obraziga qaratishga («Borida ista bu farxunda tarix») chaqirdi. Shunday chuqur ilmiy tahlil asosida u mehnat kishisi, olijanob Farhodni ikkinchi dostonining bosh qahramoni qilib oldi.

«Sab’ai sayyor» va «Saddi Iskandariy» dostonlarini yaratishda ham shoir shu xil ishlarni amalga oshirdi. Navoiy davriga kelib tarix ko‘p jihatdan buzilgan, o‘zgartib yuborilgan, mavjud adabiyotlarda esa behisob o‘zaro ixtiloflar bor edi. Navoiy Bahrom haqida doston yozishga kirishar ekan:

So‘zda tarix ixtilofi bor,
Aqli tarixning xilofi bor, —

deydi va tarixni o‘zicha o‘rganishga, Bahrom obrazini yangicha talqin etishga, shu asosda o‘z kontseptsiyasini belgilashga bel bog‘laydi. Doston oxirida shoh Bahrom Navoiyning tushiga kiradi va unga xitob qilib, uning xizmatlarini halol baholaydi:

…Buki tariximiz bayon qilding,
Elga ahvolimiz ayon qilding…

O‘zgalar ham yo‘nub bu ishga qalam,
Ayladilar bu dostonni raqam…

Ne eshitganni aylabon tasdiq,
Qildilar nazm, aylamay tahqiq…

Qissa ko‘prak ekanni bilmadilar,
Yana istarga sa’y qilmadilar…

Sen bu ishning payig‘a chun bording,
Eski daftar base ko‘p axtarding…

Navoiy faqat shoir emas, ayni vaqtda bilimdon olim ham bo‘lgan. Ilmiy tadqiqot bilan she’riy ijod «Xamsa»ni yozish vaqtida chambarchas birlashib ketgan. Bu qol shoir asarlarining mazmuniga mazmun qo‘shgan, ahamiyatini oshirgan. «Saddi Iskandariy» dostoni misolida buni yanada ravshanroq ko‘rish mumkin.

«Shohnoma», «Ilohiy komediya», «Haft avrang», «Urush va tinchlik», «Faust» kabi buyuk asarlarning yozilishi jarayonini o‘rganar ekanmiz, bu jahonshumul asarlarning yuzaga chiqishida hal qiluvchi narsa yozuvchining mehnati, uning shaxsiy fidoyiligi, o‘ziga nisbatan talabchanligi, ijodiy pozitsiyasi ekanini qayd etishga va tan olishga to‘g‘ri keladi. Haqiqiy san’atkorlarga xos tarzda Navoiy ham ijodni ijodkorning o‘ziga ham katta bahra keltiruvchi mehnat deb tushungan va uni juda erta bo‘yniga olib, umr bo‘yi, ayniqsa, «Xamsa»ni yaratish chog‘ida shu tushunchaga amal qilgan. Bu davrda Navoiyning orzusi boshqa hamma ishlardan, shu jumladan, bosh vazirlik lavozimidan ham qutulib, faqat shu asarini yozush bilan shug‘ullanish edi. «Farhod va Shirin»da Navoiy yozadi:

Farog‘at kunjida bir go‘sha tutsam;
Meni el, men dag‘i elni unutsam.

Bori ashg‘oldin shoh tutsa ma’zur,
Ki bo‘lsam so‘z demak shug‘liha ma’mur.

Agar aytgan sharoiti yaratilsa, hech kim unga halal yetkizmasa, Navoiy yigirma to‘rt soat davomida kechayu-kunduz ishlashga tayyorligini asarlarining g‘oyaviy-badiiy saviyasini esa eng yuqori nuqtaga olib chiqishi mumkinligini aytgan:

Yigirma to‘rt soat kecha-kunduz
Yigirma to‘rt dam ursam nafas tuz,

Kim andin vaqtima yetsa huzure.
Birovdin topmasa ko‘nglim future, —

Raqam qilg‘on parishon nomalardin,
Yozilg‘on rabti yo‘q hangomalardin —

Hamono teztak aylab qalamni,
Ravonroq torta olg‘aymen raqamni.

Ham o‘lg‘ay bu raqamdin san’ati ko‘p,
Ham o‘lg‘ay san’atida diqqati ko‘p.

Navoiy bu masalada shohga ham murojaat qilgan, ammo natija chiqmagan. Oqibatda shoir davlat, jamoat ishlari bilan ijodiy ishlarini qo‘shib olib borishga majbur bo‘ladi. U ko‘proq kechalari yozar («Ki aylab tunlar uyqu harom»), uyqu hisobiga «ajabdin ajab» asarlarini shakllantirar, biri tugashi bilan ikkinchisi o‘zi qog‘ozga durru gavhar bo‘lib to‘kila boshlar, bundan mamnun shoir horib charchaganini bilmas edi.

«Xamsa» dostonlarini yaratishdagi yana bir muhim moment Navoiyning «Xamsa» yaratishdan juda katta maqsadlarni ko‘zda tutgani, o‘ziniig eng ulug‘ g‘oyalari («ulug‘ komlar»)ni shu epik shakldagina keng ifodalash imkoniga egaligini chuqur tushunib, o‘zining butun mehr-muhabbati bilan bu ishga qo‘l urgani, unda bu asarni yaratishga ishtiyoq asar oxirigacha zarracha bo‘lsa-da so‘nmaganidir. «Hayratul — abror»da jamiyat ahvoli va taraqqiyoti, kishilarning xulq-axloqi bilan bog‘liq barcha fikrlarini shoir o‘z nomidan aytgan, asar markazida o‘zi turgan bo‘lsa, «Farhod va Shirin»da o‘zining mehnat kishisi, haqiqiy pok inson tushunchasi bilan bog‘liq qarashlarini Farhod va Shirin obrazlari orqali gavdalantiradi. «Layli va Majnun»da Navoiy adolatsizlik asosiga qurilgan ijtimoiy tuzum sharoitidagi inson fojiasini tasvirlaydi. Ularga o‘zini qalban juda yaqin tutib, o‘zi benihoya ta’sirlanib, ba’zan esa o‘zini shu qahramonlari bilan bir jon bir tan his qilib yozadi. Doston oxirida shoir shu qissani «Yig‘lay-yig‘lay tugatdim oxir» deydiki, bunda juda katta ma’no bor. «Sab’ai sayyor»da shoh Bahrom obrazi orqali davrining podshosi Sulton Husaynni ko‘rsa, bu asardagi hikoyalarda o‘zbek xalq ma’naviy boyligini, uning orzu-umidlarini kuylaydi. «Saddi Iskandariy» dostonida ulug‘ shoirning ijtimoiy-siyosiy qarashlari, adolat, ma’rifat bilan bog‘liq tushunchalari o‘zining eng mukammal tasvirini topishi kerak edi. Navoiy butun hayoti davomida shunday qarash va g‘oyalar bilan yashagan edi. Uning uchun ushbu g‘oyalarni she’riy-badiiy gavdalantirish u qilish lozim bo‘lgan ishlarning eng muqimi va asosiysi edi. Shu sababli u o‘z ona tilida «Xamsa» yaratish bilan oliy muddaosiga yetajagini ifodalab, o‘ziga o‘zi:

— Ki bu mulk aro qahramon bo‘lg‘asen.
Ulus ichra sohibqiron bo‘lg‘asen! —

deb hayqirar ekan, u haq edi. Shuning uchun «Xamsa»ni muvaffaqiyatli tugallash haqidagi istak uni doim oldinga yetaklardi va shoirga cheksiz ilhom bag‘ishlar edi. Obrazli qilib aytganda, u goh o‘z qahramonlari qiyofasiga kirib, goh ularga juda yaqin turib qalam tebratar, har bir dostonini, har bir bobini bitirganda o‘zini maqsadiga tobora yaqinlashgan his etar edi.

«Xamsa»ning yuzaga kelishida Navoiy zamondoshlari, «Xamsa» yozgan yoki bu janrdagi biron javob aytgan qalamkashlar, she’riyat ixlosmandlari ham katta ijobiy rol o‘ynaganlar. Bunda Abdurahmon Jomiy qanday rol o‘ynaganiga yuqorida to‘xtalib o‘tdik. Navoiy har dostoni boshida bu ulug‘ daho madhiga maxsus boblarda madh o‘qishi bejiz emas. Navoiydan sal burun Ashraf, Hoja Kirmoniy kabi shoirlar ham «Xamsa» yozgan va Navoiy ularning «Xamsa»lari bilan ham yaqin tanish edi. Shuning uchun «Muhokamatul — lug‘atayn»da Navoiy «Layli va Majnun»ni yaratishda Hojuning «Gavharnoma» nomli, «Sab’ai sayyor»ni yozishda Ashrafning «Haft paykar» nomli dostonlaridan ham ta’sirlanganini qayd etar ekan, bunda ma’lum haqiqat yo‘q emas.

Shu bilan birga Navoiy «Majolisun — nafois» tazkirasida o‘z zamondoshlaridan Aliy Ohiy, Kotibiy, Fasih Rumiy, Mavlono Darveshali, Xoja Hasan, Mavlono Abdullo, Amir Shayxim Suhayliy, Xoja Imod kabi o‘nlab xamsanavislarning nomlarini zikr etadi. Masalan, bulardan Amir Shayxim Suhayliy bilan Navoiy shu qadar yaqin bo‘lganki, unga «Majolisun — nafois»dagi uchinchi majlisdan Jomiydan keyin ikkinchi o‘rinni bergan. Bu o‘rinda Navoiy Suhayliyni maqtab kelib, so‘zining oxirida: «Avvaldin oxirg‘acha faqir bila iltifot va ittihodi ko‘p mundun ortuq ta’rifin qilinsa, o‘zumni ta’rif qilg‘ondek bo‘lurdin qo‘rqub, ixtisor qilindi» — deydi. Suhayliy ham an’anaviy «Xamsa»ning «Layli va Majnun» syujetiga javob yozgan edi. Navoiy «Xamsa»sini tugallagach, podshoh Husayn Boyqaro ham uni g‘oyat iliq kutib olgan.

Nihoyat, Navoiy «Xamsa»sining vujudga kelishi davomidagi eng katta tabiiy qiyinchiliklardan biri — bu til masalasidir. Navoiygacha yaratilgan barcha «Xamsa»lar forsiy tilda bo‘lib, o‘zbek tilida bu tipdagi asarni yaratish juda ko‘p ilmiy, siyosiy, adabiy, lingvistik tushunchalarni shu tilda ifodalash degan gap edi. Navoiy bu ishga juda qattiq kirishdi. U o‘z asarini yaratishda faqat adabiy til yoki bir sheva imkoniyatlari bilan cheklanmadi. U o‘zbek tilining barcha shevalariga xos nozikliklarini kashf etishga intildi. «Xamsa» tufayli o‘zbek adabiy tili o‘zining yangi va mukammal qiyofasiga ega bo‘ldi. Ko‘pgina mafhumlarni esa Navoiy o‘zi yaratdi. Shuning uchun «Xamsa»ni yaratish bilan bog‘liq qiyinchilik va to‘siqlar ustida gap borar ekan, til bilan bog‘liq ahvolga Navoiy alohida to‘xtaladi. Navoiy fikricha, har qanday kishining boshqalar bilan so‘zlashadigan kundalik ona tili odatdagi, ko‘p marta takrorlanadigan hodisa bo‘lib, unga odamlar ko‘pda e’tibor bilan qaramaydilar, qanday o‘ng kelsa shunday gaplashadilar. Odamga gap-so‘zidagi kamchiliklar uncha bilinmaydi. Go‘yo har kuni ishlatiladigan, talaffuz etiladigan so‘zlar, gaplar kishining farzandidek, o‘z a’zosidek. Lekin gaplashuv tili bilan adabiy til o‘rtasida katta farq bor. So‘zlarning og‘zaki talaffuzida ko‘p duduqlik, nomukammallik («laknatlar») bo‘ladi. Adabiy asarda shoir ularni tuzatishi, so‘z va iboralarni to‘g‘ri qo‘llashi va talaffuz etishi, adabiy tilga ko‘chirishda o‘ziga talabchan bo‘lishi, boshqalar bilan maslahatlashib turishi, bu haqda tilni yaxshi biladigan odamlarning gaplariga quloq solishi, bir so‘z bilan aytganda, tilga nihoyatda ehtiyot bo‘lishi zarur. Navoiy o‘zining bu fikrlarini «Saddi Iskandariy» dostonining oxirida quyidagicha konkretlashtiradi:

Tuzaldi bu nazming base sarsari,
Yana turki alfoz anga bir sari,

Ki har necha kim diqqati bordur,
Talaffuz aro laknati bordur.

So‘zungniki yaxshi ko‘rursun o‘zung,
Ko‘runmas yomon, chun erur o‘z so‘zing.

Qoshingda sening garchi ko‘p vazni bor,
Chu bor o‘z so‘zing, — yo‘q anga e’tibor,

Ki so‘z zodai tab’u farzand erur,
Chu farzand erur, jong‘a payvand erur…

Besh yuz yillik tarix shunday guvohlik beradiki, chindan ham Alisher Navoiy «Xamsa»sining yaratilishi o‘zbek xalqi madaniyati tarixidagi eng katta voqealardan biri hisoblanadi. Bu asarning yozilishi jarayonini o‘rganish ijodkorlar uchun katta maktab. Navoiy «Xamsa»si avvalo, o‘z davri ijtimoiy siyosiy va madaniy hayotining qolaversa Navoiydagi noyob genial she’riy iste’dodning mahsuli. Shu bilan birga bu adabiy yodgorlik jahon adabiyotining eng yaxshi, eng ulug‘ namunalari kabi hamma davrlarning, hamma xalqlarning hamda barcha avlodlarning sevimli va ardoqli asari bo‘lib qoldi. Uning ko‘p tillarga tarjima qilingani va qilinayotganligi ham shundan dalolat beradi.
____________

[1] Bu haqda Navoiy ustozi Sayyid Hasan Ardasherga yozgan she’riy maktubida ma’lumot beradi. — A. H.

Manba: “Sharq yulduzi” jurnali, 1985 yil, 9-son.