Навоий поэтик ижодининг юксак чўққисини, шубҳасиз, унинг «Хамса»га кирган достонлари ташкил этадb. «Хамса» достонларининг вужудга келиши ўзбек адабиёти тарихида энг катта ва энг улуғ воқеа бўлди. «Хамса» орқали Навоий ўзбек халқининг эпик даҳосини ёзма адабиётда биринчи бўлиб кенг ва тўла намойиш қилди. «Хамса» туфайли ўзбек адабиёти жаҳон адабиётида энг юқори ўринлардан бирини эгаллади. Унинг автори эса буюк достончилар Гомер, Фирдавсий, Данте, Низомий даражасига кўтарилди.
АБДУҚОДИР ҲАЙИТМЕТОВ
«ХАМСА» ВА ДАВР
Навоий поэтик ижодининг юксак чўққисини, шубҳасиз, унинг «Хамса»га кирган достонлари ташкил этади. «Хамса» достонларининг вужудга келиши ўзбек адабиёти тарихида энг катта ва энг улуғ воқеа бўлди. «Хамса» орқали Навоий ўзбек халқининг эпик даҳосини ёзма адабиётда биринчи бўлиб кенг ва тўла намойиш қилди. «Хамса» туфайли ўзбек адабиёти жаҳон адабиётида энг юқори ўринлардан бирини эгаллади. Унинг автори эса буюк достончилар Гомер, Фирдавсий, Данте, Низомий даражасига кўтарилди.
«Хамса»га кирган достонлари орқали Навоий ўз даврининг илғор ғоя ва интилишларини бадиий жиҳатдан жуда кенг ва чуқур акс эттириш имконига эга бўлди. Лирик ижод соҳасидаги ишларини «ушоқ иш» деб ҳисоблаган шоир маснавий шаклига ғоят юксак баҳо бериб, ўзининг энг юқори мақсадларини ана шу шеърий шакл орқалигина ифодалаш мумкин деб тушунди. Унинг эпик таланти аввало шунда кўринадики, у 50 мингга яқин мисрадан иборат бу буюк асарни кундалик ишларидан, хусусан, давлат ишларидан узилмаган ҳолда жуда қисқа бир муддат ичида ёзиб тугаллаган.
«Хамса» яратиш ғояси Навоийда жуда эрта, у ҳали Низомий, Хусрав Деҳлавий достонларини ўқиб юрган ёшлик йилларида юзага келганини, бунда шу икки шоир асосий мададкор бўлганини Навоийнинг ўзи «Садди Искандарий» достонида эътироф этади:
Бурундин чу кўргуздунгиз ёрлиқ,
Басе етти сиздан мададкорлик,
Кичик эрканимдан бўлиб қошима,
Улуғ муддао солдингиз бошима.
Лекин Навоий «Хамса»сини адабий анъаналар маҳсули деб қараб, унинг яратилишини текширганда адабий факторларни биринчи планга қўйиш асло мумкин эмас. Навоий ҳам типик феодал шароитда яшаб ижод қилди. XV асрнинг иккинчи ярми баъзи тарихчилар томонидан феодализмнинг Ўрта Осиёда гуллаган даври деб ҳисобланса ҳам 1, аммо бу ҳол шу даврда феодал зиддиятларнинг кучайганлигини, феодал эксплуатациянинг ортганини, маданиятнинг бир ёқлама, ҳукмрон синф манфаатларига мослашиб ривожланганини, жамиятнинг эзилган табақалари орасида синфий норозиликнинг кучайганини инкор этмайди.
1 А. Ю. Якубовский. Чертн обшественной и культурной жизни эпохн Алишера Навои. Маҳола («Алишер Навоий» тўпламида, 6-бет).
Бу даврда темурийлар ва умуман ҳукмрон табақа айш-ишрат билан ҳашаматли кун кечирган ҳолда, кенг халқ оммаси шаҳарларда ҳам, қишлоқларда ҳам оч ва юпун ҳаёт кечирар эди. Том маънода марказлашган давлатнинг йўқлиги, мамлакатнинг подшоҳ томонидан ўз хонадони аъзолари ва ўзига яқин кишиларга бошқариш учун бўлиб берилиши, бу кишиларнинг эса кейинчалик марказий ҳукуматга кўп вақт бўйсунмасдан, ўзбошимчалик билан иш олиб бориши, ўз шахсий бойлигини ошириш учун халқни талашнинг ҳамма шаклларидан бемалол фойдаланиши меҳнаткаш халқ оммасининг турмушини чексиз қийинлаштирар эди.
Расмий тарихий манбалар бу даврдаги халқ оммасининг ҳаёти ҳақида жуда кам маълумот беради. Гарчи Султон Ҳусайн подшоҳлигининг кейинги даврларида халқ қўзғолонлари бўлгани ҳақида ҳеч қандай тарихий маълумотга эга бўлмасак ҳам, Навоий ўз асарларида халқ оммасининг қийин аҳволи, феодалларнинг ўзбошимчалиги, зулм ва адолатсизликнинг авж олгани, амалдорларнинг жоҳиллиги, руҳонийларнинг алдамчилиги ва ҳоказолар ҳақида жуда кўп гапиради. У «Хамса»гача 1481—1482 йилларда ёзилган «Вақфия» асарида:
То ҳирсу ҳавас хирмани барбод ўлмас,
То нафсу ҳаво қасри барафтод ўлмас.
То зулму ситам жонига бедод ўлмас,
Эл шод ўлмас, мамлакат обод ўлмас!—
дер экан, бу билан у ўз давридаги аҳволга ишора қилган ва бор кучи билан шу иллатларга қарши курашга отланган эди. «Хамса», аввало, шоирнинг ўз даврига, шу даврнинг ижтимоий масалаларига муносабатини кенг ва чуқур ифодаловчи улкан бадиий асар сифатида майдонга келди.
«Хамса»нинг яратилиш жараёни ҳам жуда характерлидир. Навоий деярли ҳар достонининг охирида ўзининг мазкур асарни ёзиш жараёнида бир кун бўлса ҳам тинч ўтириб ишлай олмаганидан зорланади. Унинг тинчлигини бузганлар вазир Навоийдан инсоф ва адолат, ҳақиқат ва мадад сўраб келган кишилар эди. Уларнинг кети узилмасди. Шоирнинг виждони уларга узр айтиб, қабул қилмай, уларнинг арз-додларини тингламай жўнатиб юборишга йўл қўймас эди.
Бироқ Навоийнинг жамият ҳаёти билан бу қадар яқинлиги, турли ижтимоий гуруҳлар билан қалин алоқада бўлиши, унинг достонлари ғоявий-бадиий мундарижасини бойитишда, уларнинг ҳаётий руҳ ва мазмун касб этишида объектив равишда катта аҳамиятга эга бўлди.
Гуманист шоир ўз асарларида зулм ва адолатсизликни чексиз ғазаб ва нафрат билан ҳар қадамда қоралади. Аммо бу билан муаллиф феодал тузумни онгли ва илмий инкор этди, деб бўлмайди. Навоийда исёнкорлик кайфияти қанча чуқур ва кучли бўлмасин, у феодал тузумни инкор этиш даражасига кўтарилмаган эди. Жамиятнинг эзилган табақалари уюшиб, сиёсий-ижтимоий онги ошиб, феодал тузумни ўзгартириш, бошқа тузум билан алмаштириш ҳақида бир фикрга келишга улгурмаган, феодал дунёқарашни тамомила рад этувчи янги дунёқараш ҳам, бинобарин, йўқ эди. Шу даврнинг ҳар қандай илғор фикрли кишиси ҳам феодал тузумнинг ёмон томонларини танқид қилади, ижтимоий ҳаётни яхшилаш ҳақидаги идеалларини феодал тузум имкониятларидан қидирар эди.
Принцип нуқтаи назаридан қараганда, Навоий ҳам ана шу доноларнинг бири эди, яъни Навоий ҳам шу даврнинг кишиси бўлиб, даврга хос тарихий чекланиш унга хос эди. Бироқ у Шайбонихон каби янги подшоҳнинг эмас, балки темурийларнинг ўз ўрнида қолишини, ўзини ўнглаб олишини, хато ва камчиликларини тузатиб олиб, инсоф ва адолат йўлига киришини, мамлакатни обод, халқни фаровон этиш учун бел боғлашини истарди. Адолатли подшоҳ—унинг энг юқори сиёсий идеалидир. «Хамса» достонларидаги деярли барча подшоҳ образлари ана шу идеалдан, шу сиёсий дунёқарашдан келиб чиқиб чизилган. Шу образлар орқали ҳам биз шоир дунёқарашининг кучли ва кучсиз, илғор ва чекланган томонлари ҳақида маълум тасаввурга эга бўла оламиз.
Шунинг учун ҳам у ўз ижобий қаҳрамонларининг образини, ижобий воқеаларни кўп вақт орзу ва хаёлдан келиб чиқиб тасвирлади, идеаллаштирди. Бунда у гўзал ҳаёт ва яхши одамлар ҳақидаги халқ орзуларига, халқ фантазияларига суянди. Шунинг учун ҳам бадиий тасвирда бу хил иш тутиш романтик принципларни тақозо қилди ва шоир достонларида улар етакчи ўринни эгаллади. Масалан, биз Навоий достонларида ўз мамлакатида тўла тартиб ва интизом ўрнатган Искандар, Баҳром каби одил подшоҳларнинг образларини кўрамиз. Тўғри, баъзи ўринда Навоий Эрон шоҳи Баҳром ҳақида гап борганда Султон Ҳусайн Бойқарони ҳам эслатди. Очиқдан-очиқ Султон Ҳусайнни Баҳромга ўхшатган пайтлари ҳам йўқ эмас. «Сабъаи сайёр»да бу очиқроқ кўринади.
Демак, Навоий бу асарида Баҳромнинг маишатпарастлигини, жоҳиллигини танқид қилиш билан бир қаторда Султон Ҳусайндаги бу хил камчиликларни ҳам пардали равишда танқид қилмоқчи бўлган. Тўғрироғи, Султон Ҳусайнга хос нуқсонлар шоир томонидан Баҳром образи орқали очиб берилган. Навоий бадиий тасвирида шартлиликнинг бўлишини сўфизмга бўлган унча-мунча тамойил ҳам қонунийлаштирар эди.
Албатта, ёзувчининг ижодий методи масаласи мураккаб масала. Чунки адабиёт жамиятга, жонли турмушга энг яқин турган, ундаги ўзгариш ва ўсишларни ўзига тез қабул қилиб олувчи, тез акс эттирувчи, уларга тез акс садо берувчи предметдир. Бадиий метод ҳам, бинобарин, қотиб қолган нарса эмас, у тарихий тушунча бўлиб, доим ўсиб, турли янги хусусиятлар касб этиб, такомиллашиб туради.
Навоий «Хамса»ни ёзишга ҳар томонлама камолга етганда киришди. Бу шоирнинг эстетик қарашлари бу даврда жаҳон миқёсида юқори савияга кўтарилганидан, унинг бу соҳада ўз даврига нисбатан ғоят илғор нуқтаи назарда турганидан ҳам яқҳол кўриниб туради.
Кўп романтиклар сингари Навоий ҳам ўз достонларининг сюжетларини узоқ тарихдан ҳамда халқ афсоналаридан олди. Гарчи бу достонлар мазмунан анъанавий хусусиятлардан қисман холи бўлмаса ҳам, ўз салафлари—Низомий, Амир Хусрав Деҳлавий, Ашраф ва бошқаларнинг достонларидаги сюжетларни, қаҳрамонларнинг образларини Навоий тубдан қайта ишлашга, уларга янгича ғоявий-бадиий ўзгартишлар киритишга ҳаракат қилди ва бунга деярли ҳар бир достонида тўла муваффақ бўлди.
Навоий ўз «Хамса»сида унутилмас ва ранго-ранг қаҳрамонларнинг образлари галереясини яратди. Айниқса, у идеал ижобий қаҳрамонларнинг образларини яратишда ўз давридан жуда юқори кўтарилди ва инсоният учун асрлар бўйи тақлид қилишга лойиқ Фарҳод, Мажнун, Искандар, Лайли, Ширин, Шопур кабиларнинг образларини яратди. Уларнинг ҳар бири ўзида инсониятнинг энг олижаноб фазилатларини ва интилишларини гавдалантиради, ёмонликнинг устидан яхшиликнинг ғалабаси учун курашади. Ўз юксак мақсади ва идеаллари учун кураш, мардлик ва қаҳрамонлик кўрсатиш, ҳар қандай қийин шароитда ҳам фидокорлик ва чидам, гўзалликка муҳаббат, ёмонликка нафрат уларнинг ёрқин романтик хусусиятларидир. Шоирнинг гениал поэтик маҳорати ҳам биринчи галда шу образларни чизишда намоён бўлади, у ўзининг ҳақиқий санъаткорга хос ҳеч бир такрорланмас ажойиб шоирлик мўъжизаларини кўрсатди ва шу хилда ўз давридаги ижодий метод тараққиётига катта ҳиссасини қўшади.
«Хамса»нинг юзага келиши XV асрда жуда катта тарихий воқеа бўлган эди. Бу ўзбек халқи маданиятининг жаҳон адабиёти савиясига, ўзбек зиёлисининг эса етуклик даражасига кўтарилганидан дарак берар эди.
Шундай бир улуғ асарнинг ўзбек тилида вужудга келгани чиндан ҳам алоҳида аҳамиятга эга бўлган эди. Чунки Навоий даврида ўзи ўзбек бўлатуриб, асарларини ўз она тилида эмас, балки форс тилида ёзувчилар кўп эди. Бу ҳол ўзбек халқининг маънавий тараққиётига, маданиятининг ривожланишига асосий йўл бўла олмас эди. Ўзбек китобхонлари учун уларнинг ўз тилларида асарлар ёзиши у даврда катта аҳамиятга эга эди. Форсий тилни форсий шоирлардан кам билмаган, форсий тилда асар ёзиб, у шоирлар билан беллашишга иқтидори бўлган Навоий ўз халқининг маданий талабларини ҳисобга олиб, «Хамса»ни ўз она тилида яратди.
Шоирнинг бу эзгу ишини ўша замоннинг барча илғор фикрли кишилари тўла маъқулладилар. Лекин Навоийнинг энг мураккаб ва оғир феодал тузум шароитида шундай зўр талант ва меҳнат, ақл ва ирода билан вужудга келтирган «Хамса»сини унинг замондошлари тўла тушуниб ета олганмиди? Йўқ, албатта. Ҳар бир достонини у, аввало, мазлум халқ учун ёзган, романтик воқеа ва қаҳрамонлар орқали халқ қайғу-аламларини акс эттиришга, шу йўл билан унинг кўнглини билиб, унга тасалли беришга интилган эди. У бутун юраги билан шу халқ учун яшар, ижод қиларди.
Навоий достонлари кенг халқ оммасига совет давридагина етиб борди ва етиб бормоқда. Навоий достонлари фақат ўзбек тилида эмас, қардош совет халқлари тилларига ҳам таржима этилиб, бир неча маротаба нашр қилинди.
Улуғ шоирнинг шоҳ асари «Хамса»ни халқ оммасига етказишда бу борада қилинган илмий тадқиқотларнинг роли ҳам ниҳоятда каттадир. Марҳум Е. Э. Бертельснинг «Навоий» монографияси ва қатор маҳолалари, В. Зоҳидовнинг «Алишер Навоийнинг ғоя ва образлар олами» монографияси ва қатор маҳолалари, О. Шарафиддиновнинг «Алишер Навоий» монографияси ва мақолалари, С. Айнийнинг тожик тилида босилган «Алишер Навоий» монографияси ва «Хамса»нинг қисқартирилган нашри устида қилинган ишлари, Ойбек, Ҳ. Олимжон, А. Саъдий, Ҳ. Ораслий, Ҳ. Ёқубов, А. Қаюмов, Т. Жалолов, Н. Маллаев, А. Абдуғафуров, С. Эркинов, Т. Аҳмедов, С. Ғаниева, С. Нарзуллаева ва бошқа совет олимларининг мақолалари, алоҳида нашр этилган брошюралари ва ҳоказолар бунинг далилидир.
Лекин, бу улкан адабий-тарихий обидани ўрганишда қилинган ишлар ҳали етарли эмас. Олимларимиз бу асарни ўрганиш ва текширишда, унинг ҳали бизга номаълум томонларини, ғояларини, санъатларини очишда, тадқиқ этишда яна ҳам кўп ишларни амалга оширадилар, деб ўйлаймиз.
1968
ABDUQODIR HAYITMETOV
«XAMSA» VA DAVR
Navoiy poetik ijodining yuksak cho’qqisini, shubhasiz, uning «Xamsa»ga kirgan dostonlari tashkil etadi. «Xamsa» dostonlarining vujudga kelishi o’zbek adabiyoti tarixida eng katta va eng ulug’ voqea bo’ldi. «Xamsa» orqali Navoiy o’zbek xalqining epik dahosini yozma adabiyotda birinchi bo’lib keng va to’la namoyish qildi. «Xamsa» tufayli o’zbek adabiyoti jahon adabiyotida eng yuqori o’rinlardan birini egalladi. Uning avtori esa buyuk dostonchilar Gomer, Firdavsiy, Dante, Nizomiy darajasiga ko’tarildi.
«Xamsa»ga kirgan dostonlari orqali Navoiy o’z davrining ilg’or g’oya va intilishlarini badiiy jihatdan juda keng va chuqur aks ettirish imkoniga ega bo’ldi. Lirik ijod sohasidagi ishlarini «ushoq ish» deb hisoblagan shoir masnaviy shakliga g’oyat yuksak baho berib, o’zining eng yuqori maqsadlarini ana shu she’riy shakl orqaligina ifodalash mumkin deb tushundi. Uning epik talanti avvalo shunda ko’rinadiki, u 50 mingga yaqin misradan iborat bu buyuk asarni kundalik ishlaridan, xususan, davlat ishlaridan uzilmagan holda juda qisqa bir muddat ichida yozib tugallagan.
«Xamsa» yaratish g’oyasi Navoiyda juda erta, u hali Nizomiy, Xusrav Dehlaviy dostonlarini o’qib yurgan yoshlik yillarida yuzaga kelganini, bunda shu ikki shoir asosiy madadkor bo’lganini Navoiyning o’zi «Saddi Iskandariy» dostonida e’tirof etadi:
Burundin chu ko’rguzdungiz yorliq,
Base yetti sizdan madadkorlik,
Kichik erkanimdan bo’lib qoshima,
Ulug’ muddao soldingiz boshima.
Lekin Navoiy «Xamsa»sini adabiy an’analar mahsuli deb qarab, uning yaratilishini tekshirganda adabiy faktorlarni birinchi planga qo’yish aslo mumkin emas. Navoiy ham tipik feodal sharoitda yashab ijod qildi. XV asrning ikkinchi yarmi ba’zi tarixchilar tomonidan feodalizmning O’rta Osiyoda gullagan davri deb hisoblansa ham 1, ammo bu hol shu davrda feodal ziddiyatlarning kuchayganligini, feodal ekspluatatsiyaning ortganini, madaniyatning bir yoqlama, hukmron sinf manfaatlariga moslashib rivojlanganini, jamiyatning ezilgan tabaqalari orasida sinfiy norozilikning kuchayganini inkor etmaydi.
1 A. YU. Yakubovskiy. Chertn obshestvennoy i kul`turnoy jizni epoxn Alishera Navoi. Mahola («Alisher Navoiy» to’plamida, 6-bet).
Bu davrda temuriylar va umuman hukmron tabaqa aysh-ishrat bilan hashamatli kun kechirgan holda, keng xalq ommasi shaharlarda ham, qishloqlarda ham och va yupun hayot kechirar edi. Tom ma’noda markazlashgan davlatning yo’qligi, mamlakatning podshoh tomonidan o’z xonadoni a’zolari va o’ziga yaqin kishilarga boshqarish uchun bo’lib berilishi, bu kishilarning esa keyinchalik markaziy hukumatga ko’p vaqt bo’ysunmasdan, o’zboshimchalik bilan ish olib borishi, o’z shaxsiy boyligini oshirish uchun xalqni talashning hamma shakllaridan bemalol foydalanishi mehnatkash xalq ommasining turmushini cheksiz qiyinlashtirar edi.
Rasmiy tarixiy manbalar bu davrdagi xalq ommasining hayoti haqida juda kam ma’lumot beradi. Garchi Sulton Husayn podshohligining keyingi davrlarida xalq qo’zg’olonlari bo’lgani haqida hech qanday tarixiy ma’lumotga ega bo’lmasak ham, Navoiy o’z asarlarida xalq ommasining qiyin ahvoli, feodallarning o’zboshimchaligi, zulm va adolatsizlikning avj olgani, amaldorlarning johilligi, ruhoniylarning aldamchiligi va hokazolar haqida juda ko’p gapiradi. U «Xamsa»gacha 1481—1482 yillarda yozilgan «Vaqfiya» asarida:
To hirsu havas xirmani barbod o’lmas,
To nafsu havo qasri baraftod o’lmas.
To zulmu sitam joniga bedod o’lmas,
El shod o’lmas, mamlakat obod o’lmas!—
der ekan, bu bilan u o’z davridagi ahvolga ishora qilgan va bor kuchi bilan shu illatlarga qarshi kurashga otlangan edi. «Xamsa», avvalo, shoirning o’z davriga, shu davrning ijtimoiy masalalariga munosabatini keng va chuqur ifodalovchi ulkan badiiy asar sifatida maydonga keldi.
«Xamsa»ning yaratilish jarayoni ham juda xarakterlidir. Navoiy deyarli har dostonining oxirida o’zining mazkur asarni yozish jarayonida bir kun bo’lsa ham tinch o’tirib ishlay olmaganidan zorlanadi. Uning tinchligini buzganlar vazir Navoiydan insof va adolat, haqiqat va madad so’rab kelgan kishilar edi. Ularning keti uzilmasdi. Shoirning vijdoni ularga uzr aytib, qabul qilmay, ularning arz-dodlarini tinglamay jo’natib yuborishga yo’l qo’ymas edi.
Biroq Navoiyning jamiyat hayoti bilan bu qadar yaqinligi, turli ijtimoiy guruhlar bilan qalin aloqada bo’lishi, uning dostonlari g’oyaviy-badiiy mundarijasini boyitishda, ularning hayotiy ruh va mazmun kasb etishida ob’ektiv ravishda katta ahamiyatga ega bo’ldi.
Gumanist shoir o’z asarlarida zulm va adolatsizlikni cheksiz g’azab va nafrat bilan har qadamda qoraladi. Ammo bu bilan muallif feodal tuzumni ongli va ilmiy inkor etdi, deb bo’lmaydi. Navoiyda isyonkorlik kayfiyati qancha chuqur va kuchli bo’lmasin, u feodal tuzumni inkor etish darajasiga ko’tarilmagan edi. Jamiyatning ezilgan tabaqalari uyushib, siyosiy-ijtimoiy ongi oshib, feodal tuzumni o’zgartirish, boshqa tuzum bilan almashtirish haqida bir fikrga kelishga ulgurmagan, feodal dunyoqarashni tamomila rad etuvchi yangi dunyoqarash ham, binobarin, yo’q edi. Shu davrning har qanday ilg’or fikrli kishisi ham feodal tuzumning yomon tomonlarini tanqid qiladi, ijtimoiy hayotni yaxshilash haqidagi ideallarini feodal tuzum imkoniyatlaridan qidirar edi.
Printsip nuqtai nazaridan qaraganda, Navoiy ham ana shu donolarning biri edi, ya’ni Navoiy ham shu davrning kishisi bo’lib, davrga xos tarixiy cheklanish unga xos edi. Biroq u Shaybonixon kabi yangi podshohning emas, balki temuriylarning o’z o’rnida qolishini, o’zini o’nglab olishini, xato va kamchiliklarini tuzatib olib, insof va adolat yo’liga kirishini, mamlakatni obod, xalqni farovon etish uchun bel bog’lashini istardi. Adolatli podshoh—uning eng yuqori siyosiy idealidir. «Xamsa» dostonlaridagi deyarli barcha podshoh obrazlari ana shu idealdan, shu siyosiy dunyoqarashdan kelib chiqib chizilgan. Shu obrazlar orqali ham biz shoir dunyoqarashining kuchli va kuchsiz, ilg’or va cheklangan tomonlari haqida ma’lum tasavvurga ega bo’la olamiz.
Shuning uchun ham u o’z ijobiy qahramonlarining obrazini, ijobiy voqealarni ko’p vaqt orzu va xayoldan kelib chiqib tasvirladi, ideallashtirdi. Bunda u go’zal hayot va yaxshi odamlar haqidagi xalq orzulariga, xalq fantaziyalariga suyandi. Shuning uchun ham badiiy tasvirda bu xil ish tutish romantik printsiplarni taqozo qildi va shoir dostonlarida ular yetakchi o’rinni egalladi. Masalan, biz Navoiy dostonlarida o’z mamlakatida to’la tartib va intizom o’rnatgan Iskandar, Bahrom kabi odil podshohlarning obrazlarini ko’ramiz. To’g’ri, ba’zi o’rinda Navoiy Eron shohi Bahrom haqida gap borganda Sulton Husayn Boyqaroni ham eslatdi. Ochiqdan-ochiq Sulton Husaynni Bahromga o’xshatgan paytlari ham yo’q emas. «Sab’ai sayyor»da bu ochiqroq ko’rinadi.
Demak, Navoiy bu asarida Bahromning maishatparastligini, johilligini tanqid qilish bilan bir qatorda Sulton Husayndagi bu xil kamchiliklarni ham pardali ravishda tanqid qilmoqchi bo’lgan. To’g’rirog’i, Sulton Husaynga xos nuqsonlar shoir tomonidan Bahrom obrazi orqali ochib berilgan. Navoiy badiiy tasvirida shartlilikning bo’lishini so’fizmga bo’lgan uncha-muncha tamoyil ham qonuniylashtirar edi.
Albatta, yozuvchining ijodiy metodi masalasi murakkab masala. Chunki adabiyot jamiyatga, jonli turmushga eng yaqin turgan, undagi o’zgarish va o’sishlarni o’ziga tez qabul qilib oluvchi, tez aks ettiruvchi, ularga tez aks sado beruvchi predmetdir. Badiiy metod ham, binobarin, qotib qolgan narsa emas, u tarixiy tushuncha bo’lib, doim o’sib, turli yangi xususiyatlar kasb etib, takomillashib turadi.
Navoiy «Xamsa»ni yozishga har tomonlama kamolga yetganda kirishdi. Bu shoirning estetik qarashlari bu davrda jahon miqyosida yuqori saviyaga ko’tarilganidan, uning bu sohada o’z davriga nisbatan g’oyat ilg’or nuqtai nazarda turganidan ham yaqhol ko’rinib turadi.
Ko’p romantiklar singari Navoiy ham o’z dostonlarining syujetlarini uzoq tarixdan hamda xalq afsonalaridan oldi. Garchi bu dostonlar mazmunan an’anaviy xususiyatlardan qisman xoli bo’lmasa ham, o’z salaflari—Nizomiy, Amir Xusrav Dehlaviy, Ashraf va boshqalarning dostonlaridagi syujetlarni, qahramonlarning obrazlarini Navoiy tubdan qayta ishlashga, ularga yangicha g’oyaviy-badiiy o’zgartishlar kiritishga harakat qildi va bunga deyarli har bir dostonida to’la muvaffaq bo’ldi.
Navoiy o’z «Xamsa»sida unutilmas va rango-rang qahramonlarning obrazlari galereyasini yaratdi. Ayniqsa, u ideal ijobiy qahramonlarning obrazlarini yaratishda o’z davridan juda yuqori ko’tarildi va insoniyat uchun asrlar bo’yi taqlid qilishga loyiq Farhod, Majnun, Iskandar, Layli, Shirin, Shopur kabilarning obrazlarini yaratdi. Ularning har biri o’zida insoniyatning eng olijanob fazilatlarini va intilishlarini gavdalantiradi, yomonlikning ustidan yaxshilikning g’alabasi uchun kurashadi. O’z yuksak maqsadi va ideallari uchun kurash, mardlik va qahramonlik ko’rsatish, har qanday qiyin sharoitda ham fidokorlik va chidam, go’zallikka muhabbat, yomonlikka nafrat ularning yorqin romantik xususiyatlaridir. Shoirning genial poetik mahorati ham birinchi galda shu obrazlarni chizishda namoyon bo’ladi, u o’zining haqiqiy san’atkorga xos hech bir takrorlanmas ajoyib shoirlik mo»jizalarini ko’rsatdi va shu xilda o’z davridagi ijodiy metod taraqqiyotiga katta hissasini qo’shadi.
«Xamsa»ning yuzaga kelishi XV asrda juda katta tarixiy voqea bo’lgan edi. Bu o’zbek xalqi madaniyatining jahon adabiyoti saviyasiga, o’zbek ziyolisining esa yetuklik darajasiga ko’tarilganidan darak berar edi.
Shunday bir ulug’ asarning o’zbek tilida vujudga kelgani chindan ham alohida ahamiyatga ega bo’lgan edi. Chunki Navoiy davrida o’zi o’zbek bo’laturib, asarlarini o’z ona tilida emas, balki fors tilida yozuvchilar ko’p edi. Bu hol o’zbek xalqining ma’naviy taraqqiyotiga, madaniyatining rivojlanishiga asosiy yo’l bo’la olmas edi. O’zbek kitobxonlari uchun ularning o’z tillarida asarlar yozishi u davrda katta ahamiyatga ega edi. Forsiy tilni forsiy shoirlardan kam bilmagan, forsiy tilda asar yozib, u shoirlar bilan bellashishga iqtidori bo’lgan Navoiy o’z xalqining madaniy talablarini hisobga olib, «Xamsa»ni o’z ona tilida yaratdi.
Shoirning bu ezgu ishini o’sha zamonning barcha ilg’or fikrli kishilari to’la ma’qulladilar. Lekin Navoiyning eng murakkab va og’ir feodal tuzum sharoitida shunday zo’r talant va mehnat, aql va iroda bilan vujudga keltirgan «Xamsa»sini uning zamondoshlari to’la tushunib yeta olganmidi? Yo’q, albatta. Har bir dostonini u, avvalo, mazlum xalq uchun yozgan, romantik voqea va qahramonlar orqali xalq qayg’u-alamlarini aks ettirishga, shu yo’l bilan uning ko’nglini bilib, unga tasalli berishga intilgan edi. U butun yuragi bilan shu xalq uchun yashar, ijod qilardi.
Navoiy dostonlari keng xalq ommasiga sovet davridagina yetib bordi va yetib bormoqda. Navoiy dostonlari faqat o’zbek tilida emas, qardosh sovet xalqlari tillariga ham tarjima etilib, bir necha marotaba nashr qilindi.
Ulug’ shoirning shoh asari «Xamsa»ni xalq ommasiga yetkazishda bu borada qilingan ilmiy tadqiqotlarning roli ham nihoyatda kattadir. Marhum YE. E. Bertel`sning «Navoiy» monografiyasi va qator maholalari, V. Zohidovning «Alisher Navoiyning g’oya va obrazlar olami» monografiyasi va qator maholalari, O. Sharafiddinovning «Alisher Navoiy» monografiyasi va maqolalari, S. Ayniyning tojik tilida bosilgan «Alisher Navoiy» monografiyasi va «Xamsa»ning qisqartirilgan nashri ustida qilingan ishlari, Oybek, H. Olimjon, A. Sa’diy, H. Orasliy, H. Yoqubov, A. Qayumov, T. Jalolov, N. Mallaev, A. Abdug’afurov, S. Erkinov, T. Ahmedov, S. G’anieva, S. Narzullaeva va boshqa sovet olimlarining maqolalari, alohida nashr etilgan broshyuralari va hokazolar buning dalilidir.
Lekin, bu ulkan adabiy-tarixiy obidani o’rganishda qilingan ishlar hali yetarli emas. Olimlarimiz bu asarni o’rganish va tekshirishda, uning hali bizga noma’lum tomonlarini, g’oyalarini, san’atlarini ochishda, tadqiq etishda yana ham ko’p ishlarni amalga oshiradilar, deb o’ylaymiz.
1968
