Буюк Бобурий подшоҳлар Ҳиндистонга ўзгача бир дабдаба ва ҳашамат, шону шуҳрат келтирди. Улар мамлакатга янгича кўриниш, услуб ва янги ҳолат бахш этишди. Уларнинг барчаси шон-шуҳратга ўралган эди. Ҳиндистон подшоҳлари сафида улар фақат ўз улуғлиги билангина эмас, балки ўз ниятларининг буюклиги билан ҳам алоҳида ажралиб турадилар.

ҲИНДИСТОНГА ЯНГИ ҲАЁТ БАХШ ЭТГАН ҲУКМДОР
Абдумажид МАДРАИМОВ

   Ўзбекистон халқ ёзувчиси Пиримқул Қодиров «Юлдузли тунлар» романини ёзгач (1979 й.), Бобурнинг авлодларини ўзича кашф қилиб, роман охирида унинг авлодлари тўғрисида ҳам асар ёзмоқчи эканлигини айтган эди. Камина ўша вақтда «Бобурнома»га Ҳиндистонда ишланган расмлар» тўғрисидаги мавзуда номзодлик диссертациямни ёқлаган пайтларим эдим. Пиримқул ака менга қўнғироқ қилиб:
— Сизни менга Бўривой ака (академик Бўрибой Аҳмедов) тавсия қилдилар. Ҳиндшунос экансиз, инглиз тилини ҳам биларкансиз. «Юлдузли тунлар»нинг давомини ёзмоқчиман. Мухлисларим илтимос қилишмоқда. Менга ёрдамингиз керак, — дедилар.

Мен эндигина илмга кириб келган, аммо ёзувчиликдан узоқ одамлигимни ўйлаб:
— Мен сизга қандай ёрдам беришим мумкин?, дедим.

Пиримқул ака, Бобурнинг фарзанди Ҳумоюн ва набираси Акбар тўғрисидаги ўзбек ва рус тилидаги маълумотларни ўрганиб, энди форс тилида Ҳиндистонда битилган тарихий асарлар ва инглиз тилидаги тадқиқотларни бир кўриб чиқмоқчи эканлигини айтди. Энг асосий манба ХVI аср йирик тарихчиси ва Акбаршоҳнинг вазири Абулфазл Алломийнинг «Акбарнома» ва «Ойини Акбарий» номли асарлари ҳамда инглиз тилидаги замонавий олимлар, хусусан ҳиндистонлик Муни Лал деган тарихчининг «Бобур», «Ҳумоюн» ва «Акбар» номли тадқиқотларини чуқурроқ ўрганмоқчи эканлигини сўзладилар.

Очиғи, ўшанда ХVI аср Ҳиндистон тарихи, маданияти, китобати ва расм санъатини махсус ўрганиб, турли тиллардаги Бобур ва Бобурийлар тўғрисидаги махсус адабиётлар билан нисбатан яхши таниш бўлсамда, аммо ҳинд тарихчиси Муни Лал асарларидан бехабар эдим.

— Бу инсон жуда жиддий ва меҳнаткаш олим экан. У билан мен Ҳиндистонда танишдим. Ўз асарларидан ташқари бошқа кўплаб адабиётларни топишимда ёрдам берганди, — деди Пиримқул ака у киши билан бўлган суҳбатларимизнинг бирида. Муҳими, халқимизнинг таниқли ёзувчиси фикрлари натижасида, хинд тарихчиси Муни Лал тадқиқотлари билан танишдим ва унинг «Бобур» номли тарихий тадқиқоти сўзбошисини инглиз тилидан таржима қилдим.
— Муни Лалнинг қимматли асарлари бор эди. Бу олижаноб инсонни мутаассиб кишилар, Бобур ва Бобурийлар тўғрисидаги бир неча тадқиқотларида ҳаққоний фикрларни ёзгани учун ўлдириб кетишипти, — деди Пиримқул ака, ўзининг энг яқин ҳамфикридан айрилиб қолгандай чуқур қайғу билан.

Кўпчилигимиз учун Бобур шахсияти шу кунгача афсоналарга ўралган. Улкан салтанат асосчисининг ўзи ҳаётда қандай шахс бўлган? Муни Лал бу афсонавий ҳукмдор шахсияти тўғрисида кўплаб материалларни ўрганиб, тадқиқ этиб, унинг шахсиятидаги ягона яратувчи кучни излаб, унинг бунёдкорлик ҳаёти билан солиштиришни ўз олдига мақсад қилиб қўйган эди.

Яқинда «Заҳриддин Муҳаммад Бобур энциклопедияси» тақдимотидан кейин қўлёзмаларимни кўздан кечириш жараёнида «Ҳинд тарихчи олими Муни Лалнинг Бобур тўғрисидаги фикрлари» номли, яъни бундан 30 йиллар аввал ёзган таржима мақоламни топиб олдим. Ундаги баъзи муҳим фикрлар, бугун ҳам ўз аҳамиятини йўқотмаган деган ўйда уларни Сиз — журналхонлар эътиборига ҳавола қиляпман:

«… Буюк Бобурий подшоҳлар Ҳиндистонга ўзгача бир дабдаба ва ҳашамат, шону шуҳрат келтирди. Улар мамлакатга янгича кўриниш, услуб ва янги ҳолат бахш этишди. Уларнинг барчаси шон-шуҳратга ўралган эди. Ҳиндистон подшоҳлари сафида улар фақат ўз улуғлиги билангина эмас, балки ўз ниятларининг буюклиги билан ҳам алоҳида ажралиб турадилар. Худди мана шу ҳолат улар шахсияти тадқиқотини мафтункор манбага айлантиради.

Буюк Бобурийлар, хусусан Ҳумоюн, Акбар, Жаҳонгир ва Шоҳжаҳон, табиатан, ҳуқуқий жиҳатдан, мутлоқ ҳокимият тарафдори бўлсалар-да, улкан мамлакатнинг турли жойларидаги ҳар хил диний эътиқодга эга қавмларнинг анъаналарини ҳисобга олишга, уларни ҳурмат қилишга интилганлар. Уларнинг мақсадлари мамлакатдаги бутун халқни бирлаштириб, улкан миллатга раҳбарлик қилиб, ҳоким сифатида ўзларига ва халқига шуҳрат келтириш эди. Уларнинг хатти-ҳаракатлари қисман амалга ошди, муваффақият келтирди. Бир томондан, исломнинг айрим мушкул қонун-қоидалари уларнинг мақсади йўлида ғов ҳам бўлгани аниқ. Лекин, иккинчи томондан, Қуръондаги ҳамма инсоннинг Аллоҳ олдидаги тенглиги тушунчаси, одамларнинг бирлашиши учун, ҳиссий томондан тўлиқ бўлмаса-да, расмий имконият яратган эди.

Албатта, Бобурий подшоҳлар биронта одамлар томонидан сайланган вакиллар олдида жавобгар бўлмаганлар1. Улар учун халқ овози Илоҳнинг иродаси ҳисобланган. Бу Илоҳий иродани билиш, тушуниш ва унга бўйсуниш, амалга ошириш учун аҳоли барча қатламлари манфаатларини ҳисобга олувчи кўпчиликка суянадиган давлат тузишга интилганлар. Бу давлатлар ҳозирги маънода халқники эмас ва халқ учун яратилмаган эди. Илоҳий ирода уларнинг ҳокимияти асоси ҳисобланар эди.

Шундай экан, улар қадимги Ҳиндистон ҳукмдори Ашока давридан2 кейин мавжуд бўлмаган мамлакатни сиёсий жиҳатдан бирлаштиришга эришди, деган хулосага келишга ҳақлимиз. Бу ажойиб муваффақиятнинг ўзиёқ махсус, чуқур тадқиқотга мавзу бўла олади. Хўш, асли келиб чиқиши туркий қавмларга бориб тақаладиган Бобурий подшоҳларнинг ўзлари қандай кишилар бўлган? Уларнинг шахсий хусусиятлари, маданий анъаналарини ўрганиш улар эришган муваффақиятларни тушунишга ёрдам бериши мумкин.

Бобур улкан ва шавкатли салтанатга асос солди. Бу жараёнда у шак-шубҳасиз, ўша даврга хос қаттиқ сиёсатни олиб борди. У шунингдек, тартиб-интизом доирасига сиғмайдиган ҳис-туйғуга берилишга маҳкум эди. Булар фақат унинг ягона камчилиги эмас эди. У имон эътиқодли шахс бўлиб, бутун умри давомида Худога заррача ҳам шак келтирмаган. Гуноҳ иш учун жазо бериш қонуни, унинг наздида Аллоҳнинг адолатини тиклаш йўлидаги восита бўлиб хизмат қилган.

Бобурнинг имон — эътиқоди бутлиги ва ҳаёт қонун-қоидасини тан олишини унинг ҳаётидаги икки буюк воқеа ёрқин тасдиқлайди. Бири — Канва шаҳри ёнидаги ҳал қилувчи жанг олдидан шароб ичишдан воз кечиш тўғрисидаги қасами ҳамда иккинчиси эса 1530 йили Агра шаҳрида катта валиаҳд ўғли Ҳумоюн оғир бетоб бўлиб қолганда ўз ҳаётини фарзанди соғлиғига бағишлаш — тасаддуқ воқеасидир. Бу иккала воқеа Бобурнинг Аллоҳга ва унинг қудратига эътиқоди, ишончи нақадар кучли эканлигини кўрсатадиган ёрқин далилдир.

Бобурнинг ҳарбий ғалабалари унинг виждонини кўр қилиб қўймади. Шунингдек, беҳад ичкиликка ружу қўйиши ҳам! Ҳақиқатдан, унинг ажойиб инсоний хусусиятларидан бири, олижаноб иши ўлим тўшагида ётганидаги охирги ҳаракатида намоён бўлди. Қийноқлар оғушида, қийналиб нафас олаётганига қарамай, у барча амир ва бекларни чақириб, йиғиб, Худо ҳаққи уларни ҳамжиҳат, аҳил бўлишга, бири-бирига ҳурмат, эҳтиром кўрсатишга чақирди, ўзаро жанжал ва низо қилмасликка ундади. Худбинликдан ўзларини тийишни илтимос қилган. Хириллаган товушда, у «ўз қариндошлари ва одамлари тақдирини катта ўғли Ҳумоюнга ишониб топширишини» айтди ва хотиржам кўзини юмди. Бундан кейин кўп ўтмай, унинг жони узилди. Унинг вафотидан сўнг Ҳумоюн Темурийлар анъаналарини давом эттириши учун яшаши керак эди.

Шуниси таассуфга лойиқки, шу кунгача биронта замонавий ҳинд тарихчи олими мамлакатимизни бугунгидай қилиб бирлаштиришга эришган Бобурий подшоҳлар ҳаёт йўлини ўз асарида алоҳида, яхлит қилиб ёритгани йўқ. Ахир уларнинг Ҳиндистон ижтимоий маданий ҳаёти тараққиётига қўшган ҳиссаси салмоқлидир. Улар бугунги кун ва ўрта аср тарихи орасидаги ўзаро яхлитликни боғловчи кўприк, қурувчи ва бунёдкор, ижодкорлар эдилар. Уларнинг ҳаётларида ибратли ва илҳомбахш воқелар жуда кўп бўлган.

Буюк подшоҳларнинг биринчисининг ҳаёт тарзи менинг ушбу махсус тадқиқотим манбаи бўлиб хизмат қилди. Менинг кейинги мақсадим, қолган буюк бобурий подшоҳлар ҳаёт йўлини ҳам ёритиш бўлади.

Марказий Осиё, эронлик тарихчилар ўша давр тарихий воқеаларни беғараз баён этган эмас. Европалик тарихчилар ҳам ёзган уларнинг ҳаёт йўли — биографиялари тўғрисида ҳам шундай дейиш мумкин. Уларнинг асарларидаги воқеалар талқинида ҳам албатта, баъзи истиснолардан ташқари, миллий манфаатларга буйсундирилганини кўрамиз. Бундан ташқари, ғарб тадқиқотчилари Шарқ тафаккурини тўлиқ тушуна олган дейиш қийин. Уларнинг тад-қиқот, таҳлил йўллари, Шарқ подшоҳлари хоҳиш, иродаларини аниқлашга тўлиқ мос тушган эмас. Шундай қилиб, ҳаёт ҳақиқати аксар ҳолларда ҳаётий бўлмаган тахминлар орасида йўқолган эди. Ҳиндистон тарихини тўлиқ ва тўғри қилиб ёзиш учун энг биринчи шарт, Ҳиндистон халқи тафаккур тарзини чуқур тушуна олиш зарур.Шунинг учун, чет эллик тадқиқотчилар яратган асарларидаги фикр ва хулосаларга бутунлай боғланиб қолиш ҳам тўғри эмас.

Ўтмишнинг бугунги кун учун қадри, қиммати, ўтмишдаги диққатга сазовор энг муҳим воқеаларни жамлаганидадир. Вақтнинг ўтиши тарихни чуқурроқ тушуниш учун имкон яратади. Бу эса ўз ўрнида вақти-вақти билан тарихни қайта ёзиш, ёритиш заруратини тақазо қилади. Охирги юз йилда ҳамма ёқда кишилар тафаккурининг барча соҳаларида улкан ўзгаришлар юз берди. Айниқса бу Ҳиндистонга алоқадор. Чунки бу ерда ўтмишдаги қонун-қоидалар ва тартибларни кескин ўзгартиришга тўғри келди.

Бобур тўғрисида махсус тадқиқотлар яратган инглиз олимлари Стенли Лейпул, Рашбрук Вилямс ва Вилямс Эрскинлар шак-шубҳасиз катта истеъдодли ва иқтидорли тарихчилардир. Лекин уларнинг муваффақиятлари асоси ҳисобланган қадрият ва хулосалар бугунги кунда бутунлай ўзгарган, яъни истеъмолдан чиқиб кетган. Шунингдек, уларнинг хулосалари давр имтиҳони, синовига чидай олган ёки чадамаган бўлиши табиийдир.

«Бобурнома» асл матнларининг инглиз ёки бошқа ғарб тилларига қилинган таржималари ҳақида сўз юритганимизда, айтиш жоизки, баъзан ушбу таржималарда хатолар учраб туради. Бадиий таржима аслиятнинг ибораларидаги нафосатни бузибгина қолмай, баъзан бутунлай тушунмовчилик ёки ноқисликни ҳам келтириб чиқаради. Бу Европа олимлари асарларини қадрсизлантириш керак дегани эмас. Лекин улар заҳматининг самараси сифатида, бизнинг тадқиқотлар учун илк асос, манба, таянч нуқта бўлиб хизмат қилиши мумкин.

Аннет Сюзанна Бевериж хоним томонидан «Бобурнома»нинг асл туркий матнидан амалга оширган инглизча таржимаси ўзининг юксак даражада ишончли эканлиги билан алоҳида ажралиб туради. Бевериж хонимнинг таржимасида Бобур шахсиятининг ҳаққоний тасвири ўз аксини топган. Таржимон фақат муаллифнинг сўзларини истефода этишдаги маҳоратинигина эмас, балки тафаккур тарзини ҳам ифода этишга интилган. Инглиз тилида сўзлашувчилар орасида Бевериж хоним таржимаси янги салтанат асосчиси ҳаёти билан қизиқувчилар учун муҳим манба бўлиб хизмат қилади. Унинг Бобурийлар тарихини ўрганишга қўшган жуда катта ҳиссасини бир неча сўзда тўлиқ ифодалаш мушкил.

«Бобурнома» — ёрқин ва ажойиб асар. Бобур ҳаётидаги воқеалар баёни ҳамда унинг шахсий хусусиятларини ўрганишда ҳам ҳинд тарихчилари, ҳам чет эл олимлари бевосита «Бобурнома»дан бемалол фойдаланишган. Бобурнинг ҳақгўйлигига қарамай, унинг баъзи ўринларда душманлари томонидан танқидга учрамаслик учун чўчигани сезилади. Масалан, Эрон шоҳи Шоҳ Исмоил Сафавий ёрдамида Самарқанд тахтини учинчи бор олиши баёни «Бобурнома»да қайд этилмаган. Воқеалар баёнининг тўсатдан тўхтаб қолиши, узилиши Бобурнинг ўз эътиқодига қарши бора олмай қолгандагина юз берган деган гумонга олиб боради кишини.

Аксарият тарихчилар, ҳиндистонлик ва хорижликлар, асардаги воқелар баёни йўқолган ёки қасддан қилинган деган фикрга мойил. Ҳақиқатан, кишининг эътиқоди ва ҳаётий қадриятларига тўғри келмайдиган воқеаларнинг юз бериши, унинг учун ноқулайлик ва қийинчиликларни туғдириши табиийдир. Бобур авлиё бўлган эмас эди. У саргузаштларга тўла ҳаётини қаламга олиб, тарихда ўз номини қолдирмоқчи бўлган. Бу жиҳатдан олганда, «Бобурнома»даги баъзи бир узилишларни тушунса бўлади. Бобур ҳаётининг ичкиликка берилиш ҳоллари ва кучли дориларга мойиллиги, унинг табиатидаги заифликни билдирмайди. Аксинча, у ҳам беқиёс буюк ҳислату фазилатларга эга шахс бўлганига қарамай, аввало оддий, лекин жуда улуғ инсон эди. Буларга қарамасдан, «Бобурнома» муаллиф ҳаёти тўғрисидаги беқиёс, тенги йўқ манбадир. Лекин Бобур ҳаётига баҳо беришда аксар Европа олимларидай, биргина бу асар билан кифояланиш ёки чекланиш, тўғри бўлмаса керак. Унинг фаолиятини ўрганишда эронлик, ўзбек ва рожпут тарихчилари асарларидаги мавжуд маълумотларни ҳам инобатга олиш зарур.

Гулбаданбегим ўзининг «Ҳумоюннома» асарида отаси Бобурнинг яхши сифатлари ва олижаноблиги тўғрисида самимий ва оқкўнгиллилик билан ҳикоя қилади. Оилавий шароит унинг подшоҳ отасининг энг эзгу хислатларидан бохабар бўлишини таъминлаши мумкин. Ҳар қалай, унинг асари салмоқли тарихий аҳамиятга молик бўлиб, Бобурнинг оилавий ҳаёти тафсилотларини ўрганишда жуда фойдалидир.

Бобурнинг холаваччаси бўлмиш Мирзо Муҳаммад Ҳайдарнинг «Тарихи Рашидий» асари эса «Бобурнома»даги камчиликларни, айрим воқеалар баёнини маълум даражада ҳаққоний тафсилотлар билан тўлдиради. Сўнгги икки тарихий асар қиймати улардаги воқеалар баёнида эмас, балки улар маълум даражада Бобурнинг айрим ҳодиса ва кишиларга муносабатини ҳам ёритади. Ушбу икки китобда Бобур тафаккури тўғрисида бошқа китобларга қараганда, гарчи уларнинг барчасини жамлаганда ҳам кўпроқ маълумотлар мавжуд.

Мана шу юқорида баён қилинган тарихий манбалар асосида Бобур ҳаётини кўриб чиқиб, ҳикоя қилиб бериш мумкин.

HINDISTONGA YANGI HAYOT BAXSH ETGAN HUKMDOR
Abdumajid MADRAIMOV

O’zbekiston xalq yozuvchisi Pirimqul Qodirov «Yulduzli tunlar» romanini yozgach (1979 y.), Boburning avlodlarini o’zicha kashf qilib, roman oxirida uning avlodlari to’g’risida ham asar yozmoqchi ekanligini aytgan edi. Kamina o’sha vaqtda «Boburnoma»ga Hindistonda ishlangan rasmlar» to’g’risidagi mavzuda nomzodlik dissertatsiyamni yoqlagan paytlarim edim. Pirimqul aka menga qo’ng’iroq qilib:
— Sizni menga Bo’rivoy aka (akademik Bo’riboy Ahmedov) tavsiya qildilar. Hindshunos ekansiz, ingliz tilini ham bilarkansiz. «Yulduzli tunlar»ning davomini yozmoqchiman. Muxlislarim iltimos qilishmoqda. Menga yordamingiz kerak, — dedilar.

Men endigina ilmga kirib kelgan, ammo yozuvchilikdan uzoq odamligimni o’ylab:
— Men sizga qanday yordam berishim mumkin?, dedim.

Pirimqul aka, Boburning farzandi Humoyun va nabirasi Akbar to’g’risidagi o’zbek va rus tilidagi ma’lumotlarni o’rganib, endi fors tilida Hindistonda bitilgan tarixiy asarlar va ingliz tilidagi tadqiqotlarni bir ko’rib chiqmoqchi ekanligini aytdi. Eng asosiy manba XVI asr yirik tarixchisi va Akbarshohning vaziri Abulfazl Allomiyning «Akbarnoma» va «Oyini Akbariy» nomli asarlari hamda ingliz tilidagi zamonaviy olimlar, xususan hindistonlik Muni Lal degan tarixchining «Bobur», «Humoyun» va «Akbar» nomli tadqiqotlarini chuqurroq o’rganmoqchi ekanligini so’zladilar.

Ochig’i, o’shanda XVI asr Hindiston tarixi, madaniyati, kitobati va rasm san’atini maxsus o’rganib, turli tillardagi Bobur va Boburiylar to’g’risidagi maxsus adabiyotlar bilan nisbatan yaxshi tanish bo’lsamda, ammo hind tarixchisi Muni Lal asarlaridan bexabar edim.

— Bu inson juda jiddiy va mehnatkash olim ekan. U bilan men Hindistonda tanishdim. O’z asarlaridan tashqari boshqa ko’plab adabiyotlarni topishimda yordam bergandi, — dedi Pirimqul aka u kishi bilan bo’lgan suhbatlarimizning birida. Muhimi, xalqimizning taniqli yozuvchisi fikrlari natijasida, xind tarixchisi Muni Lal tadqiqotlari bilan tanishdim va uning «Bobur» nomli tarixiy tadqiqoti so’zboshisini ingliz tilidan tarjima qildim.
— Muni Lalning qimmatli asarlari bor edi. Bu olijanob insonni mutaassib kishilar, Bobur va Boburiylar to’g’risidagi bir necha tadqiqotlarida haqqoniy fikrlarni yozgani uchun o’ldirib ketishipti, — dedi Pirimqul aka, o’zining eng yaqin hamfikridan ayrilib qolganday chuqur qayg’u bilan.

Ko’pchiligimiz uchun Bobur shaxsiyati shu kungacha afsonalarga o’ralgan. Ulkan saltanat asoschisining o’zi hayotda qanday shaxs bo’lgan? Muni Lal bu afsonaviy hukmdor shaxsiyati to’g’risida ko’plab materiallarni o’rganib, tadqiq etib, uning shaxsiyatidagi yagona yaratuvchi kuchni izlab, uning bunyodkorlik hayoti bilan solishtirishni o’z oldiga maqsad qilib qo’ygan edi.

Yaqinda «Zahriddin Muhammad Bobur entsiklopediyasi» taqdimotidan keyin qo’lyozmalarimni ko’zdan kechirish jarayonida «Hind tarixchi olimi Muni Lalning Bobur to’g’risidagi fikrlari» nomli, ya’ni bundan 30 yillar avval yozgan tarjima maqolamni topib oldim. Undagi ba’zi muhim fikrlar, bugun ham o’z ahamiyatini yo’qotmagan degan o’yda ularni Siz — jurnalxonlar e’tiboriga havola qilyapman:

«… Buyuk Boburiy podshohlar Hindistonga o’zgacha bir dabdaba va hashamat, shonu shuhrat keltirdi. Ular mamlakatga yangicha ko’rinish, uslub va yangi holat baxsh etishdi. Ularning barchasi shon-shuhratga o’ralgan edi. Hindiston podshohlari safida ular faqat o’z ulug’ligi bilangina emas, balki o’z niyatlarining buyukligi bilan ham alohida ajralib turadilar. Xuddi mana shu holat ular shaxsiyati tadqiqotini maftunkor manbaga aylantiradi.
Buyuk Boburiylar, xususan Humoyun, Akbar, Jahongir va Shohjahon, tabiatan, huquqiy jihatdan, mutloq hokimiyat tarafdori bo’lsalar-da, ulkan mamlakatning turli joylaridagi har xil diniy e’tiqodga ega qavmlarning an’analarini hisobga olishga, ularni hurmat qilishga intilganlar. Ularning maqsadlari mamlakatdagi butun xalqni birlashtirib, ulkan millatga rahbarlik qilib, hokim sifatida o’zlariga va xalqiga shuhrat keltirish edi. Ularning xatti-harakatlari qisman amalga oshdi, muvaffaqiyat keltirdi. Bir tomondan, islomning ayrim mushkul qonun-qoidalari ularning maqsadi yo’lida g’ov ham bo’lgani aniq. Lekin, ikkinchi tomondan, Qur’ondagi hamma insonning Alloh oldidagi tengligi tushunchasi, odamlarning birlashishi uchun, hissiy tomondan to’liq bo’lmasa-da, rasmiy imkoniyat yaratgan edi.

Albatta, Boburiy podshohlar bironta odamlar tomonidan saylangan vakillar oldida javobgar bo’lmaganlar1. Ular uchun xalq ovozi Ilohning irodasi hisoblangan. Bu Ilohiy irodani bilish, tushunish va unga bo’ysunish, amalga oshirish uchun aholi barcha qatlamlari manfaatlarini hisobga oluvchi ko’pchilikka suyanadigan davlat tuzishga intilganlar. Bu davlatlar hozirgi ma’noda xalqniki emas va xalq uchun yaratilmagan edi. Ilohiy iroda ularning hokimiyati asosi hisoblanar edi.

Shunday ekan, ular qadimgi Hindiston hukmdori Ashoka davridan2 keyin mavjud bo’lmagan mamlakatni siyosiy jihatdan birlashtirishga erishdi, degan xulosaga kelishga haqlimiz. Bu ajoyib muvaffaqiyatning o’ziyoq maxsus, chuqur tadqiqotga mavzu bo’la oladi. Xo’sh, asli kelib chiqishi turkiy qavmlarga borib taqaladigan Boburiy podshohlarning o’zlari qanday kishilar bo’lgan? Ularning shaxsiy xususiyatlari, madaniy an’analarini o’rganish ular erishgan muvaffaqiyatlarni tushunishga yordam berishi mumkin.

Bobur ulkan va shavkatli saltanatga asos soldi. Bu jarayonda u shak-shubhasiz, o’sha davrga xos qattiq siyosatni olib bordi. U shuningdek, tartib-intizom doirasiga sig’maydigan his-tuyg’uga berilishga mahkum edi. Bular faqat uning yagona kamchiligi emas edi. U imon e’tiqodli shaxs bo’lib, butun umri davomida Xudoga zarracha ham shak keltirmagan. Gunoh ish uchun jazo berish qonuni, uning nazdida Allohning adolatini tiklash yo’lidagi vosita bo’lib xizmat qilgan.

Boburning imon — e’tiqodi butligi va hayot qonun-qoidasini tan olishini uning hayotidagi ikki buyuk voqea yorqin tasdiqlaydi. Biri — Kanva shahri yonidagi hal qiluvchi jang oldidan sharob ichishdan voz kechish to’g’risidagi qasami hamda ikkinchisi esa 1530 yili Agra shahrida katta valiahd o’g’li Humoyun og’ir betob bo’lib qolganda o’z hayotini farzandi sog’lig’iga bag’ishlash — tasadduq voqeasidir. Bu ikkala voqea Boburning Allohga va uning qudratiga e’tiqodi, ishonchi naqadar kuchli ekanligini ko’rsatadigan yorqin dalildir.

Boburning harbiy g’alabalari uning vijdonini ko’r qilib qo’ymadi. Shuningdek, behad ichkilikka ruju qo’yishi ham! Haqiqatdan, uning ajoyib insoniy xususiyatlaridan biri, olijanob ishi o’lim to’shagida yotganidagi oxirgi harakatida namoyon bo’ldi. Qiynoqlar og’ushida, qiynalib nafas olayotganiga qaramay, u barcha amir va beklarni chaqirib, yig’ib, Xudo haqqi ularni hamjihat, ahil bo’lishga, biri-biriga hurmat, ehtirom ko’rsatishga chaqirdi, o’zaro janjal va nizo qilmaslikka undadi. Xudbinlikdan o’zlarini tiyishni iltimos qilgan. Xirillagan tovushda, u «o’z qarindoshlari va odamlari taqdirini katta o’g’li Humoyunga ishonib topshirishini» aytdi va xotirjam ko’zini yumdi. Bundan keyin ko’p o’tmay, uning joni uzildi. Uning vafotidan so’ng Humoyun Temuriylar an’analarini davom ettirishi uchun yashashi kerak edi.

Shunisi taassufga loyiqki, shu kungacha bironta zamonaviy hind tarixchi olimi mamlakatimizni bugungiday qilib birlashtirishga erishgan Boburiy podshohlar hayot yo’lini o’z asarida alohida, yaxlit qilib yoritgani yo’q. Axir ularning Hindiston ijtimoiy madaniy hayoti taraqqiyotiga qo’shgan hissasi salmoqlidir. Ular bugungi kun va o’rta asr tarixi orasidagi o’zaro yaxlitlikni bog’lovchi ko’prik, quruvchi va bunyodkor, ijodkorlar edilar. Ularning hayotlarida ibratli va ilhombaxsh voqelar juda ko’p bo’lgan.

Buyuk podshohlarning birinchisining hayot tarzi mening ushbu maxsus tadqiqotim manbai bo’lib xizmat qildi. Mening keyingi maqsadim, qolgan buyuk boburiy podshohlar hayot yo’lini ham
yoritish bo’ladi.

Markaziy Osiyo, eronlik tarixchilar o’sha davr tarixiy voqealarni beg’araz bayon etgan emas. Yevropalik tarixchilar ham yozgan ularning hayot yo’li — biografiyalari to’g’risida ham shunday deyish mumkin. Ularning asarlaridagi voqealar talqinida ham albatta, ba’zi istisnolardan tashqari, milliy manfaatlarga buysundirilganini ko’ramiz. Bundan tashqari, g’arb tadqiqotchilari Sharq tafakkurini to’liq tushuna olgan deyish qiyin. Ularning tad-qiqot, tahlil yo’llari, Sharq podshohlari xohish, irodalarini aniqlashga to’liq mos tushgan emas. Shunday qilib, hayot haqiqati aksar hollarda hayotiy bo’lmagan taxminlar orasida yo’qolgan edi. Hindiston tarixini to’liq va to’g’ri qilib yozish uchun eng birinchi shart, Hindiston xalqi tafakkur tarzini chuqur tushuna olish zarur. Shuning uchun, chet ellik tadqiqotchilar yaratgan asarlaridagi fikr va xulosalarga butunlay bog’lanib qolish ham to’g’ri emas.

O’tmishning bugungi kun uchun qadri, qimmati, o’tmishdagi diqqatga sazovor eng muhim voqealarni jamlaganidadir. Vaqtning o’tishi tarixni chuqurroq tushunish uchun imkon yaratadi. Bu esa o’z o’rnida vaqti-vaqti bilan  tarixni qayta yozish, yoritish zaruratini taqazo qiladi. Oxirgi yuz yilda hamma yoqda kishilar tafakkurining barcha sohalarida ulkan o’zgarishlar yuz berdi. Ayniqsa bu Hindistonga aloqador. Chunki bu yerda o’tmishdagi qonun-qoidalar va tartiblarni  keskin o’zgartirishga to’g’ri keldi.

Bobur to’g’risida maxsus tadqiqotlar yaratgan ingliz olimlari Stenli Leypul, Rashbruk Vilyams va Vilyams Erskinlar shak-shubhasiz katta iste’dodli va iqtidorli tarixchilardir. Lekin ularning muvaffaqiyatlari asosi hisoblangan qadriyat va xulosalar bugungi kunda butunlay o’zgargan, ya’ni iste’moldan chiqib ketgan. Shuningdek, ularning xulosalari davr imtihoni, sinoviga chiday olgan yoki chadamagan bo’lishi tabiiydir.

«Boburnoma» asl matnlarining ingliz yoki boshqa g’arb tillariga qilingan tarjimalari haqida so’z yuritganimizda, aytish joizki, ba’zan ushbu tarjimalarda xatolar uchrab turadi. Badiiy tarjima asliyatning iboralaridagi nafosatni buzibgina qolmay, ba’zan butunlay tushunmovchilik yoki noqislikni ham keltirib chiqaradi. Bu Yevropa olimlari asarlarini qadrsizlantirish kerak degani emas. Lekin ular zahmatining samarasi sifatida, bizning tadqiqotlar uchun ilk asos, manba, tayanch nuqta bo’lib xizmat qilishi mumkin.

Annet Syuzanna Beverij xonim tomonidan «Boburnoma»ning asl turkiy matnidan amalga oshirgan inglizcha tarjimasi o’zining yuksak darajada ishonchli ekanligi bilan alohida ajralib turadi. Beverij xonimning tarjimasida Bobur shaxsiyatining haqqoniy tasviri o’z aksini topgan. Tarjimon faqat muallifning so’zlarini istefoda etishdagi mahoratinigina emas, balki tafakkur tarzini ham ifoda etishga intilgan. Ingliz tilida so’zlashuvchilar orasida Beverij xonim tarjimasi yangi saltanat asoschisi hayoti bilan qiziquvchilar uchun muhim manba bo’lib xizmat qiladi. Uning Boburiylar tarixini o’rganishga qo’shgan juda katta hissasini bir necha so’zda to’liq ifodalash mushkil.

«Boburnoma» — yorqin va ajoyib asar. Bobur hayotidagi voqealar bayoni hamda uning shaxsiy xususiyatlarini o’rganishda ham hind tarixchilari, ham chet el olimlari bevosita «Boburnoma»dan bemalol foydalanishgan. Boburning haqgo’yligiga qaramay, uning ba’zi o’rinlarda dushmanlari tomonidan tanqidga uchramaslik uchun cho’chigani seziladi. Masalan, Eron shohi Shoh Ismoil Safaviy yordamida Samarqand taxtini uchinchi bor olishi bayoni «Boburnoma»da qayd etilmagan. Voqealar bayonining to’satdan to’xtab qolishi, uzilishi Boburning o’z e’tiqodiga qarshi bora olmay qolgandagina yuz bergan degan gumonga olib boradi kishini.

Aksariyat tarixchilar, hindistonlik va xorijliklar, asardagi voqelar bayoni yo’qolgan yoki qasddan qilingan degan fikrga moyil. Haqiqatan, kishining e’tiqodi va hayotiy qadriyatlariga to’g’ri kelmaydigan voqealarning yuz berishi, uning uchun noqulaylik va qiyinchiliklarni tug’dirishi tabiiydir. Bobur avliyo bo’lgan emas edi. U sarguzashtlarga to’la hayotini qalamga olib, tarixda o’z nomini qoldirmoqchi bo’lgan. Bu jihatdan olganda, «Boburnoma»dagi ba’zi bir uzilishlarni tushunsa bo’ladi. Bobur hayotining ichkilikka berilish hollari va kuchli dorilarga moyilligi, uning tabiatidagi zaiflikni bildirmaydi. Aksincha, u ham beqiyos buyuk hislatu fazilatlarga ega shaxs bo’lganiga qaramay, avvalo oddiy, lekin juda ulug’ inson edi. Bularga qaramasdan, «Boburnoma» muallif hayoti to’g’risidagi beqiyos, tengi yo’q manbadir. Lekin Bobur hayotiga baho berishda aksar Yevropa olimlariday, birgina bu asar bilan kifoyalanish yoki cheklanish, to’g’ri bo’lmasa kerak. Uning faoliyatini o’rganishda eronlik, o’zbek va rojput tarixchilari asarlaridagi mavjud ma’lumotlarni ham inobatga olish zarur.

Gulbadanbegim o’zining «Humoyunnoma» asarida otasi Boburning yaxshi sifatlari va olijanobligi to’g’risida samimiy va oqko’ngillilik bilan hikoya qiladi. Oilaviy sharoit uning podshoh otasining eng ezgu xislatlaridan boxabar bo’lishini ta’minlashi mumkin. Har qalay, uning asari salmoqli tarixiy ahamiyatga molik bo’lib, Boburning oilaviy hayoti tafsilotlarini o’rganishda juda foydalidir.

Boburning xolavachchasi bo’lmish Mirzo Muhammad Haydarning «Tarixi Rashidiy» asari esa «Boburnoma»dagi kamchiliklarni, ayrim voqealar bayonini ma’lum darajada haqqoniy tafsilotlar bilan to’ldiradi. So’nggi ikki tarixiy asar qiymati ulardagi voqealar bayonida emas, balki ular ma’lum darajada Boburning ayrim hodisa va kishilarga munosabatini ham yoritadi. Ushbu ikki kitobda Bobur tafakkuri to’g’risida boshqa kitoblarga qaraganda, garchi ularning barchasini jamlaganda ham ko’proq ma’lumotlar mavjud.

Mana shu yuqorida bayon qilingan tarixiy manbalar asosida Bobur hayotini ko’rib chiqib, hikoya qilib berish mumkin.