Сўфиёна фалсафага кўра, Оллоҳнинг оламда ўзини намоён қилиши Унинг лутфи бўлса, ўзини олам пардаси ортига яшириши Унинг қаҳридир. Тасаввуф фалсафасида Оллоҳ лутфининг жилваси жамолий тажаллий, қаҳрининг намоён бўлиши эса жалолий тажаллий номланган.
Абдулҳамид ҚУРБОНОВ
ТАСАВВУФИЙ МАЪНОЛАР ОЛАМИ
Юз илоҳий ҳусн тажаллийси ёки илоҳий ҳусн жилваланиб турадиган мазҳардир. Атоий дейди:
Эй малоҳат боғининг бир сарви гулрухсораси,
Кашфи анвори тажаллийдур юзунг наззораси.
Юз бадиий адабиётда яна рух, рухсор, ораз, узор, чеҳра, рў, рўй сўзлари билан ҳам ифодаланади. Кўзгу эса юзнинг энг кўп истифода этиладиган сўфиёна истиоравий ифодасидир. “Миръоти ушшоқ” муаллифи юз ҳақида шундай деб ёзади: “Рух (юз) ёки рухсор (юз) деб зотий ҳусн мазҳари ёки жамолий тажаллиётга айтилур. Байт:
Рух инжо мазҳари ҳусни Худойи-ст,
Мурод аз хат ҳижоби Кибриёйи-ст”.
(Мазмуни: Юз бу ерда илоҳий ҳусн мазҳаридир, Хатдан мурод эса улуғликни тўсувчи пардадир).
Мазкур таърифда шарҳланиши лозим бўлган икки тушунча бор: 1) зотий ҳусн мазҳари; 2) жамолий тажаллиёт.
“Ҳайрат ул-аброр”нинг “Аввалги муножот”ида айтилишича, азал чоғида беқиёс гўзаллик, куч-қудрат ва фазилатлар кони Парвардигорнинг ёлғиз ўзидан бошқа ҳеч нарса бўлган эмас. У пайтларда на Унинг тенгсиз ҳусну жамоли, на гўзал исмлари, на яширин сирларидан хабардор бир зот ва на Унинг ишқида бағрини ўртагувчи бир ошиқ бор эди. Илоҳ ҳусни ўз-ўзида жилва қилар, Унинг зоти ўз ҳуснига мазҳар бўлиб, ҳусн ҳам, бу ҳуснни мушоҳада қилувчи ҳам, шоир сўзлари билан айтганда, нозир ҳам, манзур ҳам Унинг ўзи эди:
Андаки бор эрди ниҳон бу жаҳон,
Балки ниҳон доғи жаҳондек ниҳон.
Не еру не ер юзида бир киши,
Не кўку ғайри ситам ер иши.
Ҳусн ўти ҳангома фуруз ўлмайин,
Ишқ элига мояйи сўз ўлмайин.
Сен эдингу бас, яна мавжуд йўқ,
Жилва қилиб ҳуснунга ўз ҳуснунг – ўқ.
Мазҳар ўлуб ҳуснунга миръоти ғайб,
Жилва қилиб анда хаёлоти ғайб.
Нозир ўзинг эрдингу манзур ўзунг,
Ишқингга хуш, ҳуснунггу мағрур ўзунг.
Ҳақ таоло гўёки бир яширин хазина эди. Унинг тенгсиз ҳусну жамоли, куч-қудрати ва фазилатлари худди кўзгудагидек акс этсин учун ўзини маълум қилишни истайди. Тангри таоло оламни шу мақсадда яратиб, уни ўз ҳусну жамоли, куч-қудрати ва фазилатларининг кўзгуси қилди:
Қилди мазоҳирда хаёли зуҳур,
Топқали ул ҳусн камоли зуҳур.
Жилваи ҳусн ўлгали зоҳир анга,
Бўлди бу миръот мазоҳир анга.
Шундай қилиб, олам “миръоти мазоҳир” – бир кўзгу бўлиб, Оллоҳ жамоли ҳамма нарсада: еру кўкда, сувда, тоғу тош, гуллар ва ўсимликларда, хуллас, жонли ва жонсиз мавжудотларнинг ҳаммасида, жумладан, оламнинг гултожи бўлган инсон ҳусну жамолида, қуёш нурлари кўзгуга тушиб, унда қандай жилва қилса, шундай жилваланиб туради. Алишер Навоий бир ғазалида ушбу фикрни турли бадиий тимсоллар воситасида юксак бадиият билан ифодалаб, шундай дейди: олам чаманининг оташгоҳига оташин гулдан ўт солиб, булбулни самандардек кулга ботирган ҳам; Лайли ҳуснининг кўзгусида аксини кўргизиб, Мажнунни кўзгу аксидек беором қилган ҳам; ҳусн гулшанида юз минг гули раъно яратиб, қуёшни хижолатдан гоҳ қизартириб, гоҳ сарғайтирган ҳам; Узронинг узори боғида юзининг гулини очиб, Вомиқни юз гул очирган ҳам; каломини Ширин лабига яшириб, Фарҳоднинг кўзёшларини қип-қизил лаълга айлантирган ҳам шу ҳусндир:
Зиҳий, ҳуснунг зуҳуридин тушуб ҳар кимга бир савдо,
Бу савдолар била кавнайн бозорида юз ғавғо.
Чаман оташгаҳига оташин гулдин чу ўт солдинг,
Самандардек ул ўтдин кулга ботти булбули шайдо.
He ишка бўлди беором кўзгу аксидек Мажнун,
Юзи кўзгусида аксини гар кўргузмади Лайло.
Қуёшқа гаҳ қизармоқ, гоҳи сарғармоқ эрур андин,
Ки сунъунг боғида бор ул сифат юз минг гули раъно.
Недин юз гул очар ишқ ўтидин булбул каби Вомиқ,
Юзингдин гар узори боғида гул очмади Узро.
Каломингни агар Ширин лабида қилмадинг музмар,
Недин бас лаъл ўлур Фарҳоднинг қон ёшидин хоро…
Бироқ, шу билан бирга, олам ва одам кўзгу бўлиб, бу кўзгуда илоҳий ҳусн қуёш нурларидай жилваланиб турса ҳам, “миръоти мазоҳир” Ҳусни Мутлақнинг айни эмас. Чунки илоҳий ҳусн қандай бўлса, шундай эмас, балки олам ва ундаги хилма-хил ва сон-саноқсиз нарсалар У истаган шаклда намоён бўлган. Бинобарин, олам илоҳий ҳуснни жилвалантириш билан бирга, ўз қиёфасида ҳам намоён бўлиб, оламдаги ҳар бир нарсада икки хусусият зоҳирдир:
1) илоҳий ҳусн жилваси;
2) нарсаларнинг ўз сурати.
Бошқача қилиб айтганда, булбулни самандардек кулга ботирган гул, Мажнунни кўзгу аксидек беором қилган Лайли, қуёшни хижолатдан гоҳ қизартириб, гоҳ сарғайтирган минглаб гули раънолар, Вомиқнинг юзида юз гул очирган Узро, Фарҳоднинг кўзёшларини қип-қизил лаълга айлантирган Ширин, бир тарафдан, илоҳий жамол тажаллийси бўлса, иккинчи тарафдан, гул – гул, Лайли – Лайли, қуёш – қуёш, Узро – Узро, Ширин – Шириннинг ўзи. Бинобарин, олам ва одам Оллоҳ жамолини қанчалик жилвалантирса, уни шунчалик кўздан яшириб ҳам туради, бошқача қилиб айтганда, Оллоҳ ўз жамолини қай даражада олам ва одамда намоён қилган бўлса, уни шу даражада олам ва одам суратларининг ортига яширган. Оллоҳ ва олам ўртасидаги ушбу мураккаб ва зиддиятли ҳолатни Алишер Навоий бир байтида шундай тасвирлайди:
Юзига кўзгуни ҳар дам қилур ул сиймбар мониъ,
Анингдекким қуёш рухсориға бўлғай қамар мониъ.
Улуғ шоир Оллоҳ жамолини қуёшга, оламни эса қамар, яъни ойга ўхшатади. Маълумки, қоронғи кечада қуёш кўринмай, ойнинг ўзи нур сочаётганга ўхшаб туюлса ҳам, аслида ой қоронғи жисм бўлиб, ойнинг ўз нури йўқ, у нурни қуёшдан олади. Улуғ шоир шу ҳолатга ишора қилиб дейдики, Оллоҳ ҳар дам оламни жамолининг жилвасига парда қилади. Бу, гарчи ой қуёшдан нур олса ҳам, қоронғи кечада қуёш кўринмай, ойнинг қуёш рухсорига парда бўлишига ўхшайди. Демак, Оллоҳ қуёш бўлса, олам – ой. Ойда қуёш нурлари жилва қилганидек, оламда ҳам Оллоҳ нурлари жилва қилади. Бироқ қуёшнинг ўзи кўринмай, қуёш нурлари ой нурлари бўлиб кўринганидек, оламда ҳам илоҳий жамол кўринмай, оламдаги нарсаларнинг жилваси ва шаклу шамойили уларнинг ўз жилваси ва шаклу шамойили бўлиб туюлади. Бинобарин, ой қуёш рухсорига қандай парда бўлса, оламдаги нарсалар ҳам Оллоҳ жамолига шундай пардадир.
Хуллас, бир тарафдан, ой қуёш нурларини ўзида жилвалантиргандай, илоҳий жамолни ўзида акс эттирувчи кўзгу бўлса, иккинчи тарафдан, ой қуёш юзига моне бўлганидек, илоҳий жамолни назардан яширувчи парда ҳамдир. Бу ҳақда Навоий дейди:
Сени топмоқ басе мушкулдурур, топмаслиғ осонким,
Эрур пайдолиғинг пинҳон, вале пинҳонлиғинг пайдо.
(Мазмуни: (Эй Парвардигор, бу оламда) сени топиш ғоят мушкул, топмаслик осон, чунки пайдолигингда пинҳон бўлсанг, пинҳонлигингда пайдодирсан). Албатта, Ҳақ жамоли ҳамма учун ҳам пайдоликда пинҳон эмас. Ёр юзидан олам пардаси кўтарилмоғи, Унинг беқиёс жамоли кўнгилда жилва қилмоғи учун кўз пардасини “ғайр нақши” – Оллоҳдан ўзга нарсаларнинг суратларидан ювиб покламоқ лозим:
Назар йўлин сиришким пок юб, кўз пардасин очти,
Ки чиққач пардадин кўргаймен онинг чеҳраи покин.
Назар йўли покланиб, кўз пардаси очилган пок ишқ эгаларининг назарида Ҳақ жамоли борган сари ёруғроқ жилваланиб бораверади:
Кўзума ҳар дам ёруғроқдур юзунгнунг кўзгуси,
Хосият мундоқ эмиш ҳар кимда бўлса пок ишқ.
Сўфиёна фалсафага кўра, Оллоҳнинг оламда ўзини намоён қилиши Унинг лутфи бўлса, ўзини олам пардаси ортига яшириши Унинг қаҳридир. Тасаввуф фалсафасида Оллоҳ лутфининг жилваси жамолий тажаллий, қаҳрининг намоён бўлиши эса жалолий тажаллий номланган.
Айтилганлардан келиб чиқилса, юз шундай сўфиёна маъно ифодалаши маълум бўлади: Юз илоҳий ҳусннинг мазҳари, жилвагоҳи бўлиб, юз деганда, 1) зотий тажаллий – Ҳусни Мутлақнинг ўз-ўзида, ваҳдат ёки ғайб оламида зуҳур этиши тушунилса; 2) жамолий тажаллий – Ҳусни Мутлақнинг зоҳирий оламда лутф сифатлари билан тажаллий қилиши назарда тутилади.
Атоийнинг юз яширин тарзда ой билан кунга ташбеҳ қилинган қуйидаги байтида бу фикр шундай ифода этилган:
Мен нечук ташбеҳ этай ул юзни ою кунгаким,
Нисбати йўқтур тажаллий юзининг кўзгу била.
Оллоҳ жамоли чексиз-чегарасиз нурдир, ойю қуёш қанчалик нурафшон бўлмасин, илоҳий нурнинг бир заррасини ҳам акс эттиришга қодир эмас. Шунинг учун Мен ул юзни қандай қилиб ою қуёшга ташбеҳ этишим мумкин, – дейди шоир, – чунки юз тажаллийсига ҳеч нарса, ҳатто ою қуёш ҳам кўзгу бўла олмайди. Байтда юз тимсолида Мутлақ Ҳусннинг ваҳдат ва ғайб оламидаги жилваси назарда тутилганлиги сезилиб турибди: оламдаги ҳеч бир нарса Ҳусни Мутлақнинг зотий жилвасига тенглашиши мумкин эмас.
Қуйидаги байтда айтилишича, юз – тажаллийи жамол:
Ўшул Сониъки, сунъидин тажаллийи жамол айлар,
Юзунг миръоти ҳуснидин юз изҳори камол айлар.
Байтда тилга олинган Ўшул Сониъ – Оллоҳ, сунъ – Оллоҳ яратган нарсалар. Оллоҳ ўз ҳунарини кўрсатиб, яратган нарсаларида жамолини жилвалантириб туради, – дейди шоир биринчи мисрада. Мисрадаги тажаллийи жамол иборасининг жамолининг жилваси деган маънодан ташқари, жамолий тажаллий деган маъноси ҳам бор. Шунинг учун мисрани яна шундай деб тушуниш мумкин: Оллоҳ ўз ҳунарини кўрсатиб, яратган нарсаларида жамолий тажаллий қилади. Иккинчи мисрада айтилишича эса, маъшуқнинг юзи Оллоҳ яратган нарсалар ичида энг мукаммал кўзгу бўлиб, Оллоҳ жамолини юз комиллик билан зоҳир айлайди: (Эй маъшуқам,) Юзунгнинг кўзгуси (Оллоҳнинг) ҳуснидан юз изҳори камол айлар. Мисрада иккита юз деган сўз бор. Иккинчи юз миқдор маъносидан ташқари, чеҳра маъносида ҳам келган. Бу ҳолда юз ўшул Сониънинг юзи бўлиб, мисрада шундай мазмун юзага чиқади: (Эй маъшуқам,) Юзингнинг кўзгусида (Оллоҳ) ўз жамолини юз комиллик билан изҳор қилади.
Алишер Навоий қуйидаги байтда юзни лутфи бениҳоят деб атайди. Юзинг зарварақлари ҳадсиз-ҳисобсиз лутфдир, – дейди шоир жамолий тажаллийнинг маъносига аниқлик киритиб, – бу лутфларнинг ҳар бири жамолинг “мусҳаф”ида гўёки бир оятдир:
Юзунгда зарварақ ҳар ёнки, лутфи бениҳоятдур,
Жамолинг мусҳафида ҳар бири гўё бир оятдур.
Байтда шоир маъшуқ жамолини “Қуръони карим”га ташбеҳ қилади: унинг жамоли “Мусҳаф”, яъни “Қуръони карим”, икки юзи эса “Мусҳаф”нинг икки зарҳал саҳифаси, икки зарҳал саҳифа эса лутфи бениҳоят бўлиб, гўёки “Мусҳаф”нинг икки саҳифасидаги икки оятдир. Шоир дейдики, “Қуръон”, ундаги оятлар Тангрининг ўз бандаларига лутфи бўлганидек, Тангри жамолининг маъшуқ юзида тажаллий қилиши ҳам Унинг ошиқларга кўрсатган ниҳоятсиз лутфидир.
Юз сўфиёна руҳда талқин қилинган мазкур байтларда юзнинг кўзгу ва “Мусҳаф”нинг зарҳал саҳифаларига ташбеҳ қилиниши бежиз эмас. Юзнинг сўз санъатида қайта-қайта мадҳ этилган фазилатларидан бири унинг оқлиги бўлиб, юзнинг сўфиёна талқини ҳам ана шу оқ ранг билан узвий боғлиқ. Оқ рангнинг ишқий шеъриятда, жумладан, сўфиёна адабиётда тасвирга тортилган икки қирраси бор: 1) тиниқлик; 2) нур. Ўзга нарсаларнинг аксини жилвалантириш тиниқликка хос хусусиятдир. Юзнинг кўзгуга ёки кўзгулик хусусиятига эга бўлган бошқа нарсалар, масалан, сувга нисбат берилиши унинг тиниқлиги билан боғлиқ бўлиб, юз кўзгуси билан “мазҳар” ўртасида тўла ўхшашлик бор: Оллоҳ жамоли олам мазҳарларида қандай тажаллий қилса, юз кўзгусида ҳам шундай жилваланиб туради. Қуйидаги байтда юз ҳам сув, ҳам кўзгу сифатида талқин қилинган:
Хатда рухсоринг су эркинму ёшунған сабзада,
Йўқса кўзгудурки, қолмиш ҳар тараф зангор аро.
(Мазмуни: Хатлари бор рухсоринг майсаларни яширган сув (чашма)микин ёки ёнлари кўм-кўк товланувчи кўзгумикин?)
Юзнинг нур сифатига келадиган бўлсак, юз нури билан илоҳий жамол тажаллийси ўртасида ҳам тўла ўхшашлик мавжуд, чунки илоҳий тажаллий нур сифатида тасаввур қилинган. Юқорида юзнинг сўфиёна маъносига мисол тариқасида келтирилган байтда Атоий илоҳий ҳусн тажаллийсини нур деб атайди:
Эй малоҳат боғининг бир сарви гулрухсораси,
Кашфи анвори тажаллийдур юзунг наззораси.
Эй ҳусну малоҳат боғининг сарви гулрухсораси, – дейди шоир илоҳий маъшуқага мурожаат қилиб, – юзунгга назар солган киши тажаллий нурларини кашф этади. Илоҳий тажаллийнинг юзга нисбат берилиши юзнинг яна бир муҳим сифатининг юзага келишига асос бўлган: нури ҳидоят! Мутлақ Ҳусн бу оламда тажаллий этибгина қолмай, нур бўлиб, ошиқларнинг йўлини ёритиб ҳам туради. Атоийнинг, Навоий каби, юз Мусҳафга, юздаги холнинг нуқтаси эса оятга ўхшатилган қуйидаги байтида айтилишича, юз – Ҳақ ошиқлари учун мақсадга элтувчи нурдир:
Эй мусҳафи ҳуснунгга менгинг нуқтаси оят,
Ислом элига бўлди юзинг нури ҳидоят.
Ислом аҳлига Мусҳаф тўғри йўл кўрсатувчи нур бўлганидек, маҳбуб чеҳраси, яъни илоҳий ҳусн жилваси ҳам ошиқларни асл мақсад – Ёр висолига етишиш, У билан ваҳдат ҳосил қилиш йўлини ёритиб турувчи нури ҳидоят. Юзнинг ҳидоят нурларига қиёс қилиниши сўфиёна адабиётда кенг тарқалган ташбеҳ-истиора бўлиб, Навоийнинг қуйидаги байтида ҳам маъшуқанинг зарфишон чеҳраси ҳидоят шамига ўхшатилган:
Сочингда зарфишон чеҳранг залолат шомида ҳар ён
Тажаллий машъалидин ёруғон шами ҳидоятдур.
Сочларинг гумроҳлик кечасидир, – дейди улуғ шоир байтда, – нурафшон чеҳранг эса тажаллий машъалидан нур олиб, ошиқлар қоронғида адашиб қолмаслиги учун ҳар ёнга ёқиб қўйилган ҳидоят шамидир.
Навоийнинг бошқа бир байтида ҳам ёрнинг сочи зулматга, юзи эса шамга ташбеҳ қилиниб, маҳбуб юзи ҳидоят нурлари сифатида талқин қилинган:
Зулфин очганда занах чоҳига тушгай минг кўнгул,
Қўймаса ул чоҳ уза рухсори шамин ёрутиб.
(Мазмуни: Агар ёр юзининг шамини ёритиб қўймаганда эди, у зулфларини ёйганда, минглаб кўнгиллар ёр кулдиргичининг зиндонига тушиб кетган бўлар эди).
Шундай қилиб, юз – нур, нур бўлганда ҳам, оддий нур эмас, Ҳақ ошиқларини залолатдан қутқариб, уларга тўғри йўлни кўрсатувчи ҳидоят нуридир. Юзнинг сўфиёна адабиётда кўпинча шам, субҳ (тонг), кундуз, ой ва қуёш каби нурафшон нарсаларга, баъзан эса иймонга нисбат берилиши ҳам шу туфайлидир. Жумладан, қуйидаги байтда айтилишича, куфр зулмат бўлса, иймон нурдир:
Зулфи зуннориға чирманған узорин очди ёр,
Зулмати куфр ичра элга нури иймондир даво.
Байтда тилга олинган зуннор мусулмон мамлакатларида ғайридинлар мусулмонлардан ажралиб туриш учун белларига боғлаб юрадиган махсус ип. Шеъриятда эса ёр сочининг истиоравий ифодаси. Тамсил санъатининг ноёб намунаси бўлган мазкур байтнинг биринчи мисрасида айтиладики, ёр зулфининг зуннори билан яширган юзларини очди. Иккинчи мисрада шоир бу ҳолатни изоҳлаб дейдики, ахир куфр зулматига иймон даво бўлади-да! Тамсил санъатининг қонуниятларидан келиб чиқиладиган бўлса, соч (зулф) – куфр, юз (узор) эса – иймон. Агар куфрнинг сўфийлик фалсафасида илоҳий маърифатдан бехабарлик, иймоннинг эса илоҳий маърифат эканлиги эсга олинса, байтда шундай мазмун ифодаланганлиги маълум бўлади: Кўнглимдан Ҳақдан ўзга нарсаларнинг суратлари ғойиб бўлиб, илоҳий жамол жилва қила бошлади, зеро, кўнгил ойнасидаги олам хираликларини кетказишнинг энг яхши чораси маърифат нурларидир.
Қуйидаги байтда ошиқ кўнглининг паришон ҳолати ифодаланган. Байтда айтилишича, мосиваллоҳ – Оллоҳдан ўзга нарсаларнинг ҳаваси кўнгилдаги илоҳий ҳусн жилвасини хиралаштириб қўйган:
Юзига тушти зулф, айланг наззора,
Ки бўлди куфр иймон бирла мамзуж.
Юзнинг яна бир сифати – унинг ўт сифатида талқин қилиниши ҳам нур билан боғланиб кетади. Нур ва ўт бир-бирига яқин тушунчалардир: нур қоронғи кўнгилларни ёритса, ўт кўнгилдаги мосиваллоҳни куйдириб кулга айлантиради:
Тажаллий истасанг, ул юздин ўртабон жисминг,
Кули била кўнгул ойинасин жило қила кўр.
(Мазмуни: Агар илоҳий жамолнинг кўнглингда тажаллий қилишини истасанг, жисмингни тажаллий ўтида куйдириб, кули билан кўнгил ойнасига жило, сайқал бер). Ёки:
Ишқ аро кўнглумни ул юз меҳридин манъ айламанг,
Ким эмас мумкин самандар ўтдин этмак эҳтироз.
Байтда тасвирланган ошиқнинг кўнгли – ўт ичра туғилиб, ўт ичра яшайдиган самандар номли афсонавий махлуқ, маъшуқнинг юзи эса оловдек ловуллаб турган қуёш. Ишқ аро кўнглимни ёр юзининг ўтдек ловуллаб турган қуёшига талпинишдан манъ айламанг, – дейди ошиқ ишқдан бехабар кимсаларга, – ахир ўтни ўзига макон айлаган самандар қандай қилиб ўтдан ўзини четга тортсин!?
Айтилганлардан келиб чиқиб, юзнинг сўфиёна маънолари ҳақида шундай хулоса чиқариш мумкин: юз сўфиёна истилоҳда илоҳий ҳусн тажаллийси ёки илоҳий ҳусн жилваланиб турадиган мазҳар бўлиб, тиниқлиги жиҳатидан кўзгуга, нурафшонлиги жиҳатидан эса тажаллийга ўхшайди. Юз ўтмиш адабиётида мазҳар сифатида сув ва кўзгуга, тажаллий сифатида эса зарварақ, шам, субҳ, кундуз, ой, қуёш, иймон ва ўт сингари нурафшон ва эзгулик, илоҳий лутф билан боғлиқ ижобий тушунчаларни ифодаловчи нарсаларга ташбеҳ қилинган.
Манба: «Шарқ юлдузи» журнали веб-саҳифаси
Abdulhamid QURBONOV
TASAVVUFIY MA’NOLAR OLAMI
Yuz ilohiy husn tajalliysi yoki ilohiy husn jilvalanib turadigan mazhardir. Atoiy deydi:
Ey malohat bog’ining bir sarvi gulruxsorasi,
Kashfi anvori tajalliydur yuzung nazzorasi.
Yuz badiiy adabiyotda yana rux, ruxsor, oraz, uzor, chehra, ro’, ro’y so’zlari bilan ham ifodalanadi. Ko’zgu esa yuzning eng ko’p istifoda etiladigan so’fiyona istioraviy ifodasidir. “Mir’oti ushshoq” muallifi yuz haqida shunday deb yozadi: “Rux (yuz) yoki ruxsor (yuz) deb zotiy husn mazhari yoki jamoliy tajalliyotga aytilur. Bayt:
Rux injo mazhari husni Xudoyi-st,
Murod az xat hijobi Kibriyoyi-st”.
(Mazmuni: Yuz bu yerda ilohiy husn mazharidir, Xatdan murod esa ulug’likni to’suvchi pardadir).
Mazkur ta’rifda sharhlanishi lozim bo’lgan ikki tushuncha bor: 1) zotiy husn mazhari; 2) jamoliy tajalliyot.
“Hayrat ul-abror”ning “Avvalgi munojot”ida aytilishicha, azal chog’ida beqiyos go’zallik, kuch-qudrat va fazilatlar koni Parvardigorning yolg’iz o’zidan boshqa hech narsa bo’lgan emas. U paytlarda na Uning tengsiz husnu jamoli, na go’zal ismlari, na yashirin sirlaridan xabardor bir zot va na Uning ishqida bag’rini o’rtaguvchi bir oshiq bor edi. Iloh husni o’z-o’zida jilva qilar, Uning zoti o’z husniga mazhar bo’lib, husn ham, bu husnni mushohada qiluvchi ham, shoir so’zlari bilan aytganda, nozir ham, manzur ham Uning o’zi edi:
Andaki bor erdi nihon bu jahon,
Balki nihon dog’i jahondek nihon.
Ne yeru ne yer yuzida bir kishi,
Ne ko’ku g’ayri sitam yer ishi.
Husn o’ti hangoma furuz o’lmayin,
Ishq eliga moyayi so’z o’lmayin.
Sen edingu bas, yana mavjud yo’q,
Jilva qilib husnunga o’z husnung – o’q.
Mazhar o’lub husnunga mir’oti g’ayb,
Jilva qilib anda xayoloti g’ayb.
Nozir o’zing erdingu manzur o’zung,
Ishqingga xush, husnunggu mag’rur o’zung.
Haq taolo go’yoki bir yashirin xazina edi. Uning tengsiz husnu jamoli, kuch-qudrati va fazilatlari xuddi ko’zgudagidek aks etsin uchun o’zini ma’lum qilishni istaydi. Tangri taolo olamni shu maqsadda yaratib, uni o’z husnu jamoli, kuch-qudrati va fazilatlarining ko’zgusi qildi:
Qildi mazohirda xayoli zuhur,
Topqali ul husn kamoli zuhur.
Jilvai husn o’lgali zohir anga,
Bo’ldi bu mir’ot mazohir anga.
Shunday qilib, olam “mir’oti mazohir” – bir ko’zgu bo’lib, Olloh jamoli hamma narsada: yeru ko’kda, suvda, tog’u tosh, gullar va o’simliklarda, xullas, jonli va jonsiz mavjudotlarning hammasida, jumladan, olamning gultoji bo’lgan inson husnu jamolida, quyosh nurlari ko’zguga tushib, unda qanday jilva qilsa, shunday jilvalanib turadi. Alisher Navoiy bir g’azalida ushbu fikrni turli badiiy timsollar vositasida yuksak badiiyat bilan ifodalab, shunday deydi: olam chamanining otashgohiga otashin guldan o’t solib, bulbulni samandardek kulga botirgan ham; Layli husnining ko’zgusida aksini ko’rgizib, Majnunni ko’zgu aksidek beorom qilgan ham; husn gulshanida yuz ming guli ra’no yaratib, quyoshni xijolatdan goh qizartirib, goh sarg’aytirgan ham; Uzroning uzori bog’ida yuzining gulini ochib, Vomiqni yuz gul ochirgan ham; kalomini Shirin labiga yashirib, Farhodning ko’zyoshlarini qip-qizil la’lga aylantirgan ham shu husndir:
Zihiy, husnung zuhuridin tushub har kimga bir savdo,
Bu savdolar bila kavnayn bozorida yuz g’avg’o.
Chaman otashgahiga otashin guldin chu o’t solding,
Samandardek ul o’tdin kulga botti bulbuli shaydo.
He ishka bo’ldi beorom ko’zgu aksidek Majnun,
Yuzi ko’zgusida aksini gar ko’rguzmadi Laylo.
Quyoshqa gah qizarmoq, gohi sarg’armoq erur andin,
Ki sun’ung bog’ida bor ul sifat yuz ming guli ra’no.
Nedin yuz gul ochar ishq o’tidin bulbul kabi Vomiq,
Yuzingdin gar uzori bog’ida gul ochmadi Uzro.
Kalomingni agar Shirin labida qilmading muzmar,
Nedin bas la’l o’lur Farhodning qon yoshidin xoro…
Biroq, shu bilan birga, olam va odam ko’zgu bo’lib, bu ko’zguda ilohiy husn quyosh nurlariday jilvalanib tursa ham, “mir’oti mazohir” Husni Mutlaqning ayni emas. Chunki ilohiy husn qanday bo’lsa, shunday emas, balki olam va undagi xilma-xil va son-sanoqsiz narsalar U istagan shaklda namoyon bo’lgan. Binobarin, olam ilohiy husnni jilvalantirish bilan birga, o’z qiyofasida ham namoyon bo’lib, olamdagi har bir narsada ikki xususiyat zohirdir:
1) ilohiy husn jilvasi;
2) narsalarning o’z surati.
Boshqacha qilib aytganda, bulbulni samandardek kulga botirgan gul, Majnunni ko’zgu aksidek beorom qilgan Layli, quyoshni xijolatdan goh qizartirib, goh sarg’aytirgan minglab guli ra’nolar, Vomiqning yuzida yuz gul ochirgan Uzro, Farhodning ko’zyoshlarini qip-qizil la’lga aylantirgan Shirin, bir tarafdan, ilohiy jamol tajalliysi bo’lsa, ikkinchi tarafdan, gul – gul, Layli – Layli, quyosh – quyosh, Uzro – Uzro, Shirin – Shirinning o’zi. Binobarin, olam va odam Olloh jamolini qanchalik jilvalantirsa, uni shunchalik ko’zdan yashirib ham turadi, boshqacha qilib aytganda, Olloh o’z jamolini qay darajada olam va odamda namoyon qilgan bo’lsa, uni shu darajada olam va odam suratlarining ortiga yashirgan. Olloh va olam o’rtasidagi ushbu murakkab va ziddiyatli holatni Alisher Navoiy bir baytida shunday tasvirlaydi:
Yuziga ko’zguni har dam qilur ul siymbar moni’,
Aningdekkim quyosh ruxsorig’a bo’lg’ay qamar moni’.
Ulug’ shoir Olloh jamolini quyoshga, olamni esa qamar, ya’ni oyga o’xshatadi. Ma’lumki, qorong’i kechada quyosh ko’rinmay, oyning o’zi nur sochayotganga o’xshab tuyulsa ham, aslida oy qorong’i jism bo’lib, oyning o’z nuri yo’q, u nurni quyoshdan oladi. Ulug’ shoir shu holatga ishora qilib deydiki, Olloh har dam olamni jamolining jilvasiga parda qiladi. Bu, garchi oy quyoshdan nur olsa ham, qorong’i kechada quyosh ko’rinmay, oyning quyosh ruxsoriga parda bo’lishiga o’xshaydi. Demak, Olloh quyosh bo’lsa, olam – oy. Oyda quyosh nurlari jilva qilganidek, olamda ham Olloh nurlari jilva qiladi. Biroq quyoshning o’zi ko’rinmay, quyosh nurlari oy nurlari bo’lib ko’ringanidek, olamda ham ilohiy jamol ko’rinmay, olamdagi narsalarning jilvasi va shaklu shamoyili ularning o’z jilvasi va shaklu shamoyili bo’lib tuyuladi. Binobarin, oy quyosh ruxsoriga qanday parda bo’lsa, olamdagi narsalar ham Olloh jamoliga shunday pardadir.
Xullas, bir tarafdan, oy quyosh nurlarini o’zida jilvalantirganday, ilohiy jamolni o’zida aks ettiruvchi ko’zgu bo’lsa, ikkinchi tarafdan, oy quyosh yuziga mone bo’lganidek, ilohiy jamolni nazardan yashiruvchi parda hamdir. Bu haqda Navoiy deydi:
Seni topmoq base mushkuldurur, topmaslig’ osonkim,
Erur paydolig’ing pinhon, vale pinhonlig’ing paydo.
(Mazmuni: (Ey Parvardigor, bu olamda) seni topish g’oyat mushkul, topmaslik oson, chunki paydoligingda pinhon bo’lsang, pinhonligingda paydodirsan). Albatta, Haq jamoli hamma uchun ham paydolikda pinhon emas. Yor yuzidan olam pardasi ko’tarilmog’i, Uning beqiyos jamoli ko’ngilda jilva qilmog’i uchun ko’z pardasini “g’ayr naqshi” – Ollohdan o’zga narsalarning suratlaridan yuvib poklamoq lozim:
Nazar yo’lin sirishkim pok yub, ko’z pardasin ochti,
Ki chiqqach pardadin ko’rgaymen oning chehrai pokin.
Nazar yo’li poklanib, ko’z pardasi ochilgan pok ishq egalarining nazarida Haq jamoli borgan sari yorug’roq jilvalanib boraveradi:
Ko’zuma har dam yorug’roqdur yuzungnung ko’zgusi,
Xosiyat mundoq emish har kimda bo’lsa pok ishq.
So’fiyona falsafaga ko’ra, Ollohning olamda o’zini namoyon qilishi Uning lutfi bo’lsa, o’zini olam pardasi ortiga yashirishi Uning qahridir. Tasavvuf falsafasida Olloh lutfining jilvasi jamoliy tajalliy, qahrining namoyon bo’lishi esa jaloliy tajalliy nomlangan.
Aytilganlardan kelib chiqilsa, yuz shunday so’fiyona ma’no ifodalashi ma’lum bo’ladi: Yuz ilohiy husnning mazhari, jilvagohi bo’lib, yuz deganda, 1) zotiy tajalliy – Husni Mutlaqning o’z-o’zida, vahdat yoki g’ayb olamida zuhur etishi tushunilsa; 2) jamoliy tajalliy – Husni Mutlaqning zohiriy olamda lutf sifatlari bilan tajalliy qilishi nazarda tutiladi.
Atoiyning yuz yashirin tarzda oy bilan kunga tashbeh qilingan quyidagi baytida bu fikr shunday ifoda etilgan:
Men nechuk tashbeh etay ul yuzni oyu kungakim,
Nisbati yo’qtur tajalliy yuzining ko’zgu bila.
Olloh jamoli cheksiz-chegarasiz nurdir, oyyu quyosh qanchalik nurafshon bo’lmasin, ilohiy nurning bir zarrasini ham aks ettirishga qodir emas. Shuning uchun Men ul yuzni qanday qilib oyu quyoshga tashbeh etishim mumkin, – deydi shoir, – chunki yuz tajalliysiga hech narsa, hatto oyu quyosh ham ko’zgu bo’la olmaydi. Baytda yuz timsolida Mutlaq Husnning vahdat va g’ayb olamidagi jilvasi nazarda tutilganligi sezilib turibdi: olamdagi hech bir narsa Husni Mutlaqning zotiy jilvasiga tenglashishi mumkin emas.
Quyidagi baytda aytilishicha, yuz – tajalliyi jamol:
O’shul Soni’ki, sun’idin tajalliyi jamol aylar,
Yuzung mir’oti husnidin yuz izhori kamol aylar.
Baytda tilga olingan O’shul Soni’ – Olloh, sun’ – Olloh yaratgan narsalar. Olloh o’z hunarini ko’rsatib, yaratgan narsalarida jamolini jilvalantirib turadi, – deydi shoir birinchi misrada. Misradagi tajalliyi jamol iborasining jamolining jilvasi degan ma’nodan tashqari, jamoliy tajalliy degan ma’nosi ham bor. Shuning uchun misrani yana shunday deb tushunish mumkin: Olloh o’z hunarini ko’rsatib, yaratgan narsalarida jamoliy tajalliy qiladi. Ikkinchi misrada aytilishicha esa, ma’shuqning yuzi Olloh yaratgan narsalar ichida eng mukammal ko’zgu bo’lib, Olloh jamolini yuz komillik bilan zohir aylaydi: (Ey ma’shuqam,) Yuzungning ko’zgusi (Ollohning) husnidan yuz izhori kamol aylar. Misrada ikkita yuz degan so’z bor. Ikkinchi yuz miqdor ma’nosidan tashqari, chehra ma’nosida ham kelgan. Bu holda yuz o’shul Soni’ning yuzi bo’lib, misrada shunday mazmun yuzaga chiqadi: (Ey ma’shuqam,) Yuzingning ko’zgusida (Olloh) o’z jamolini yuz komillik bilan izhor qiladi.
Alisher Navoiy quyidagi baytda yuzni lutfi benihoyat deb ataydi. Yuzing zarvaraqlari hadsiz-hisobsiz lutfdir, – deydi shoir jamoliy tajalliyning ma’nosiga aniqlik kiritib, – bu lutflarning har biri jamoling “mus’haf”ida go’yoki bir oyatdir:
Yuzungda zarvaraq har yonki, lutfi benihoyatdur,
Jamoling mus’hafida har biri go’yo bir oyatdur.
Baytda shoir ma’shuq jamolini “Qur’oni karim”ga tashbeh qiladi: uning jamoli “Mus’haf”, ya’ni “Qur’oni karim”, ikki yuzi esa “Mus’haf”ning ikki zarhal sahifasi, ikki zarhal sahifa esa lutfi benihoyat bo’lib, go’yoki “Mus’haf”ning ikki sahifasidagi ikki oyatdir. Shoir deydiki, “Qur’on”, undagi oyatlar Tangrining o’z bandalariga lutfi bo’lganidek, Tangri jamolining ma’shuq yuzida tajalliy qilishi ham Uning oshiqlarga ko’rsatgan nihoyatsiz lutfidir.
Yuz so’fiyona ruhda talqin qilingan mazkur baytlarda yuzning ko’zgu va “Mus’haf”ning zarhal sahifalariga tashbeh qilinishi bejiz emas. Yuzning so’z san’atida qayta-qayta madh etilgan fazilatlaridan biri uning oqligi bo’lib, yuzning so’fiyona talqini ham ana shu oq rang bilan uzviy bog’liq. Oq rangning ishqiy she’riyatda, jumladan, so’fiyona adabiyotda tasvirga tortilgan ikki qirrasi bor: 1) tiniqlik; 2) nur. O’zga narsalarning aksini jilvalantirish tiniqlikka xos xususiyatdir. Yuzning ko’zguga yoki ko’zgulik xususiyatiga ega bo’lgan boshqa narsalar, masalan, suvga nisbat berilishi uning tiniqligi bilan bog’liq bo’lib, yuz ko’zgusi bilan “mazhar” o’rtasida to’la o’xshashlik bor: Olloh jamoli olam mazharlarida qanday tajalliy qilsa, yuz ko’zgusida ham shunday jilvalanib turadi. Quyidagi baytda yuz ham suv, ham ko’zgu sifatida talqin qilingan:
Xatda ruxsoring su erkinmu yoshung’an sabzada,
Yo’qsa ko’zgudurki, qolmish har taraf zangor aro.
(Mazmuni: Xatlari bor ruxsoring maysalarni yashirgan suv (chashma)mikin yoki yonlari ko’m-ko’k tovlanuvchi ko’zgumikin?)
Yuzning nur sifatiga keladigan bo’lsak, yuz nuri bilan ilohiy jamol tajalliysi o’rtasida ham to’la o’xshashlik mavjud, chunki ilohiy tajalliy nur sifatida tasavvur qilingan. Yuqorida yuzning so’fiyona ma’nosiga misol tariqasida keltirilgan baytda Atoiy ilohiy husn tajalliysini nur deb ataydi:
Ey malohat bog’ining bir sarvi gulruxsorasi,
Kashfi anvori tajalliydur yuzung nazzorasi.
Ey husnu malohat bog’ining sarvi gulruxsorasi, – deydi shoir ilohiy ma’shuqaga murojaat qilib, – yuzungga nazar solgan kishi tajalliy nurlarini kashf etadi. Ilohiy tajalliyning yuzga nisbat berilishi yuzning yana bir muhim sifatining yuzaga kelishiga asos bo’lgan: nuri hidoyat! Mutlaq Husn bu olamda tajalliy etibgina qolmay, nur bo’lib, oshiqlarning yo’lini yoritib ham turadi. Atoiyning, Navoiy kabi, yuz Mus’hafga, yuzdagi xolning nuqtasi esa oyatga o’xshatilgan quyidagi baytida aytilishicha, yuz – Haq oshiqlari uchun maqsadga eltuvchi nurdir:
Ey mus’hafi husnungga menging nuqtasi oyat,
Islom eliga bo’ldi yuzing nuri hidoyat.
Islom ahliga Mus’haf to’g’ri yo’l ko’rsatuvchi nur bo’lganidek, mahbub chehrasi, ya’ni ilohiy husn jilvasi ham oshiqlarni asl maqsad – Yor visoliga yetishish, U bilan vahdat hosil qilish yo’lini yoritib turuvchi nuri hidoyat. Yuzning hidoyat nurlariga qiyos qilinishi so’fiyona adabiyotda keng tarqalgan tashbeh-istiora bo’lib, Navoiyning quyidagi baytida ham ma’shuqaning zarfishon chehrasi hidoyat shamiga o’xshatilgan:
Sochingda zarfishon chehrang zalolat shomida har yon
Tajalliy mash’alidin yorug’on shami hidoyatdur.
Sochlaring gumrohlik kechasidir, – deydi ulug’ shoir baytda, – nurafshon chehrang esa tajalliy mash’alidan nur olib, oshiqlar qorong’ida adashib qolmasligi uchun har yonga yoqib qo’yilgan hidoyat shamidir.
Navoiyning boshqa bir baytida ham yorning sochi zulmatga, yuzi esa shamga tashbeh qilinib, mahbub yuzi hidoyat nurlari sifatida talqin qilingan:
Zulfin ochganda zanax chohiga tushgay ming ko’ngul,
Qo’ymasa ul choh uza ruxsori shamin yorutib.
(Mazmuni: Agar yor yuzining shamini yoritib qo’ymaganda edi, u zulflarini yoyganda, minglab ko’ngillar yor kuldirgichining zindoniga tushib ketgan bo’lar edi).
Shunday qilib, yuz – nur, nur bo’lganda ham, oddiy nur emas, Haq oshiqlarini zalolatdan qutqarib, ularga to’g’ri yo’lni ko’rsatuvchi hidoyat nuridir. Yuzning so’fiyona adabiyotda ko’pincha sham, subh (tong), kunduz, oy va quyosh kabi nurafshon narsalarga, ba’zan esa iymonga nisbat berilishi ham shu tufaylidir. Jumladan, quyidagi baytda aytilishicha, kufr zulmat bo’lsa, iymon nurdir:
Zulfi zunnorig’a chirmang’an uzorin ochdi yor,
Zulmati kufr ichra elga nuri iymondir davo.
Baytda tilga olingan zunnor musulmon mamlakatlarida g’ayridinlar musulmonlardan ajralib turish uchun bellariga bog’lab yuradigan maxsus ip. She’riyatda esa yor sochining istioraviy ifodasi. Tamsil san’atining noyob namunasi bo’lgan mazkur baytning birinchi misrasida aytiladiki, yor zulfining zunnori bilan yashirgan yuzlarini ochdi. Ikkinchi misrada shoir bu holatni izohlab deydiki, axir kufr zulmatiga iymon davo bo’ladi-da! Tamsil san’atining qonuniyatlaridan kelib chiqiladigan bo’lsa, soch (zulf) – kufr, yuz (uzor) esa – iymon. Agar kufrning so’fiylik falsafasida ilohiy ma’rifatdan bexabarlik, iymonning esa ilohiy ma’rifat ekanligi esga olinsa, baytda shunday mazmun ifodalanganligi ma’lum bo’ladi: Ko’nglimdan Haqdan o’zga narsalarning suratlari g’oyib bo’lib, ilohiy jamol jilva qila boshladi, zero, ko’ngil oynasidagi olam xiraliklarini ketkazishning eng yaxshi chorasi ma’rifat nurlaridir.
Quyidagi baytda oshiq ko’nglining parishon holati ifodalangan. Baytda aytilishicha, mosivalloh – Ollohdan o’zga narsalarning havasi ko’ngildagi ilohiy husn jilvasini xiralashtirib qo’ygan:
Yuziga tushti zulf, aylang nazzora,
Ki bo’ldi kufr iymon birla mamzuj.
Yuzning yana bir sifati – uning o’t sifatida talqin qilinishi ham nur bilan bog’lanib ketadi. Nur va o’t bir-biriga yaqin tushunchalardir: nur qorong’i ko’ngillarni yoritsa, o’t ko’ngildagi mosivallohni kuydirib kulga aylantiradi:
Tajalliy istasang, ul yuzdin o’rtabon jisming,
Kuli bila ko’ngul oyinasin jilo qila ko’r.
(Mazmuni: Agar ilohiy jamolning ko’nglingda tajalliy qilishini istasang, jismingni tajalliy o’tida kuydirib, kuli bilan ko’ngil oynasiga jilo, sayqal ber). Yoki:
Ishq aro ko’nglumni ul yuz mehridin man’ aylamang,
Kim emas mumkin samandar o’tdin etmak ehtiroz.
Baytda tasvirlangan oshiqning ko’ngli – o’t ichra tug’ilib, o’t ichra yashaydigan samandar nomli afsonaviy maxluq, ma’shuqning yuzi esa olovdek lovullab turgan quyosh. Ishq aro ko’nglimni yor yuzining o’tdek lovullab turgan quyoshiga talpinishdan man’ aylamang, – deydi oshiq ishqdan bexabar kimsalarga, – axir o’tni o’ziga makon aylagan samandar qanday qilib o’tdan o’zini chetga tortsin!?
Aytilganlardan kelib chiqib, yuzning so’fiyona ma’nolari haqida shunday xulosa chiqarish mumkin: yuz so’fiyona istilohda ilohiy husn tajalliysi yoki ilohiy husn jilvalanib turadigan mazhar bo’lib, tiniqligi jihatidan ko’zguga, nurafshonligi jihatidan esa tajalliyga o’xshaydi. Yuz o’tmish adabiyotida mazhar sifatida suv va ko’zguga, tajalliy sifatida esa zarvaraq, sham, subh, kunduz, oy, quyosh, iymon va o’t singari nurafshon va ezgulik, ilohiy lutf bilan bog’liq ijobiy tushunchalarni ifodalovchi narsalarga tashbeh qilingan.
Manba: «Sharq yulduzi» jurnali veb-sahifasi
