Кўнгилнинг аллақаерида йилт этиб туғилган ғоя учқуни баъзан шиддат билан, баъзан эса ойлар-йиллар мобайнида пишиб етила боради. Кўпроқ шакл излайман, синовлардан ўтган ва тайёр шакллардан мумкин қадар фойдаланмайман. Қўшиқнинг муваффақиятини сўз, оҳанг ва ижро уйғунлиги таъминлагани сингари насрий асарда ғоя, баён йўсини ва сюжет шакли уйғунлиги зарур деб ўйлайман. Шулар топилса, ер юзида янги қитъа кашф этган одамдек дўппини осмонга ирғитасиз, сиздан шодон одам бўлмайди дунёда!
ИЖОДКОР — КАЙФИЯТ ОДАМИ
Ёзувчи Хуршид Дўстмуҳаммад билан суҳбат
Хуршид Дўстмуҳаммад 1951 йилнинг 8 январида Тошкент шаҳрида туғилган. Тошкент давлат университетининг журналистика факултетини тугатган (1973). У филология фанлари доктори.
Адибнинг дастлабки ҳикояси 1981 йилда «Гулистон» журналида эълон қилинган. Ёзувчининг биринчи қиссаси «Нигоҳ» номи билан 1987 йилда «Ёшлик» журналида босилди. «Ҳовли этагидаги уй» номли биринчи китоби эса 1989 йилда нашр этилган. Шундан кейин ёзувчининг «Паноҳ», «Оромкурси», «Сўроқ», «Соф ўзбекча қотиллик», «Маҳзуна», «Ибн Муғанний», «Ёлғизим — Сиз», «Кўз қорачиғидаги уй», айниқса, «Жажман» (1997) асарлари, шунингдек, «Ҳижроним мингдир менинг» (2000), “Қиссалар” (2011) қисса ва ҳикоялар тўплами, «Бозор» ва Сизиф» романлари нашр этилган.Шунингдек, қатағон қурбонларидан бирининг фожиали тақдирига бағишланган «Ҳамид Аъламовнинг айтолмаган гаплари» хотира-эссеси ва «Журналист бўлмоқчимисиз?» (2002) рисоласи, “Озод изтироб қувончлари” (2000), “Журналистнинг касб одаби муаммолари” (2007) китоблари, «Чаёнгул» киносценарийси муаллифи (2000)
— Хуршид Дўстмуҳаммаднинг ижодхонаси қандай олам? У асарларини қандай яратади? Ижод жараёнингиздаги изтироб ва севинч ҳақида сўзлаб берсангиз.
— Ҳар бир ижодхона ўзича бир олам: шакл-шамойили, иш тартиби, муҳити ва ҳоказолари билан. Жуда кўп ишлар кайфиятга боғлиқ. Кўнгилнинг аллақаерида йилт этиб туғилган ғоя учқуни баъзан шиддат билан, баъзан эса ойлар-йиллар мобайнида пишиб етила боради. Кўпроқ шакл излайман, синовлардан ўтган ва тайёр шакллардан мумкин қадар фойдаланмайман. Қўшиқнинг муваффақиятини сўз, оҳанг ва ижро уйғунлиги таъминлагани сингари насрий асарда ғоя, баён йўсини ва сюжет шакли уйғунлиги зарур деб ўйлайман. Шулар топилса, ер юзида янги қитъа кашф этган одамдек дўппини осмонга ирғитасиз, сиздан шодон одам бўлмайди дунёда! Топганларим-ёзганларимни ўқиганларнинг барчалари бирдек мақбул кўрмасликларини, мутолаа жараёни қийинроқ кечишини ҳис қилиб тураман. «Мен қийналиб ёздимми, ўқувчи ҳам пича қийналсин-да» деб қўяман ғойибона кулиб (ҳазил).
— Ёзиш қачон эҳтиёжга айланади? Ёзувчи учун ёзолмай қолиш нима?
— Ёзиш эҳтиёжини келтириб чиқарувчи сабаблар кўп. Гоҳ у, гоҳ бу сабаб қўлга қалам тутишга ундайди. Ҳаммасини санаб ўтиш қийин албатта, лекин бир сирни очадиган бўлсам, ижод жараёни ижодкор учун ўзга бир реалликда яшаш имконини ҳадя этади. У реалликдаги макон ва замоннинг, муҳит ва кайфиятнинг эгаси — ижодкорнинг ўзи. Бу ерда у мутлақо дахлсиз: образлари, туйғулари, кечинмалари қуршовида ёлғиз. Муқаддас, сирли ва тушунтириб бўлмас дахлсизлик бу.
Ёзолмай қолиш ўша дахлсиз реалликни ярата олмасликдир. Ницше ёзган-ку, инсонни ҳаёт воқелигидан санъат воқелиги халос этади деб. Ҳақиқат бу.
— Адабиётнинг, ижоднинг, илҳомнинг илоҳийлиги борасида фикрларингиз қандай? Ёзувчига илҳом қанчалик зарур?
— Илоҳий бўлмаган, яъни Илоҳдан ташқарида нима бор бу ёруғ дунёда? Биргина жумла, биргина сўз, битта ҳарф мўъжиза. Битта тиниш белгисида Аллоҳ таолонинг зикри, фикри, тажаллиси мужассам дейилади китобларимизда.
Бадиий адабиётнинг, бадиий ижоднинг бу борадаги сеҳр-жозибасини батафсил баён этишга сўз ожизлик қилади. Илҳом деган ҳолатни тушунишга ҳаракат қиладиган бўлсак, юқорида айтганимиз каби ижодий реаллик ярата билиш, унинг «ичи»га биқиниб олиш ва ўзингизни эмин-эркин ҳис этиш — илҳом онлари шу. Буни қарангки, илҳом дақиқалари аслида анормал руҳий ҳолат, ижодкор ундай ҳолатларда қўлига қалам тутмагани маъқул, ақл-ҳуши тиниқлашган ҳолатда ижод қилмоғи зарур, деган фикрлар ҳам бор. Бундай қарашларга қандай муносабатда бўлиш эса ҳар кимнинг ўзига ҳавола.
— Инсон нимага қодирлигини ўзи билади ва, табиийки, энг тўғри баҳони ўзига-ўзи бера олади, дейишади. Сиз ўзингизни қандай ёзувчиман, деб ҳисоблайсиз?
— Ким нималарга қодирлигини санайдиган бўлса кўпгина ожизликларини достон қилиб қўймайдими? Уйдаги гап уйда қолса-да, яхшиси, вазиятдан эсон-омон чиқиш учун қуйидаги жавобларни тақдим этай:
— Зўр ёзувчиман.
— Ўртамиёна ёзувчиман.
— Ўзига хос бир қаламкашман.
Булардан тўғри жавобни танлаш эса азиз газетхонларга, муҳтарам мухлисларга ҳавола.
Муяссар ИБРОҲИМОВА суҳбатлашди
Манба: «Китоб дунёси» газетаси
Хуршид Дўстмуҳаммад
ИККИ ҲИКОЯ
МА,ОШ
Баҳор кечки овқатдан сўнг идиш-товоқларни йиғиб ошхонага келтирди-да, уларни ювишга тутинган жойида қўли ишга бормади. Кўнгли аллақандай нохушликни сезгандай бирдан юраги увишди, чой дамлаб, оила аъзолари жамулжам ўтирган равонга қайтди. Остонага етганида ичкари хона эшигида костюмини кўрсаткич бармоғига илиб осилтириб тутганича қаққайиб турган отасини кўрди. Онаси, укалари бояги-бояги хонтахта теграсида ўтиришарди.
— Ростданми?.. Ҳазиллашаяпсизми?.. — деб сўради онаси ўтирган жойидан, отасининг қўлидаги костюмдан кўз узмай.
Катта укаси Бобур ҳам бўйнини чўзиб отасига ғалати алфозда бақрайиб қолганини кўрган Баҳор юраги бесабаб увишмаганига иқрор бўлди.
Отаси ғалати кулимсиради, бироқ бу кулимсираш унинг бўздай гезарган бетидаги мавҳумликни баттар кучайтириб юборди.
— Н-нега ҳазиллашай?.. Ҳазиллашадиган нарса м-мас-ку… — дея ғудранди у.
Мастура “дик” этиб туриб, эрининг ёнига борди, унинг қўлидаги костюмга тегса бармоғи куядигандек қўлларини орқага яширган кўйи костюмга “бош-оёқ” анграйди.
— Мана шу чўнтакка солгандим… Аниқ, аниқ эсимда… Пулни кассадан олгач, чангаллаганча хонамизга кирдим, санадим. Ҳеч зоғ кўрмади. Шу чўнтакка… Бор эди…
Сабриддин маош қўлига теккан пайтдаги ҳолатларни овоз чиқариб айтиб эслаяптими ёки хотини ва болаларига ҳисобот беряптими — тушуниш қийин эди.
— Қанчайди? — ташвишланиб сўради аёли.
— Нима қанчайди? Нимани излаяпсизлар?
Баҳор беихтиёр сўраб юборди-ю, тилини тишлади. Фақат у кўнглига тушган ғулғуланинг боиси шу топда аёнлашишини сезганидан тилини тия олмаган эди.
— Маошши ўғри урибди!..
— Вой-й! — деб юборди Баҳор оёғига қайноқ чой тўкилгандек турган ерида сачраб.
У илдам юриб келиб қўлидаги чойнакни хонтахтага “тақ” эттириб қўйди-да, укасининг гапига ишонмай онасига мўлтиради.
— Ваҳима кўтармаларинг! — деди Сабриддин ўзини босиб. — Аввал қарай-чи…
Отаси гапираётиб нафаси ичига тушиб кетди. Костюмнинг дам ички, дам ён чўнтакларига бирма-бир бесамар кириб чиқаётган қўли титрай бошлади.
— Палтони чўнтагига солгандирсиз, балки? — деди Мастура ҳамон умидини узмай.
Сабриддин костюмининг илгичидан бармоғини ўтказиб тутганича ичкарига кириб кетди. Зум ўтмай костюмни икки буклаб билагига ташлаган кўйи пальтони кўтариб чиқди. Ота оила аъзоларининг кўз ўнгида энди пальто киссаларини титкилашга тушди. Аёли, қизи, катта ўғли, ҳали бешга тўлмаган кенжаси — ҳаммалари нафасларини ичига ютиб, Сабриддиннинг қўлидан кўз узишмади.
Ва ниҳоят:
— Йўқ, — дея ғўлдиради Сабриддин узил-кесил маънода бошини сараклатиб.
— Вой, шўрим-мм! Бошқа нарсаларингиз жойидами?..
— Ж-жойи…
— Қ… қаранг, ахир…
— Қарадим… — Сабриддин шундай деди-ю, палто ва костюм киссаларига қайта бошдан бирма-бир қўл суқишга тутинди. Икки-уч парча-пурча қоғоз, автобуснинг ойлик чиптасидан бўлак матоҳ чиқмади.
— Шунақаям бепарво бўласизми, дадаси?
Сабриддин аёлидан бу қадар мулойимликни кутмаган эди, ваҳоланки, бидиллаб, вайсаб қулоқ-миясини егудек бўлса бўралатиб сўкинмоқчи, шу тарзда ўзи ҳам хумордан чиқмоқчи эди, аксига олиб Мастура… Сабриддин хотинига ачиниб кетди. Унинг кўзига қаролмади. Кулди. Кулгиси жуда беўхшов чиқди.
— Нега бепарво бўлар эканман, — деди ўзини оқлаб. — Опкелиб қўлингга тутқазмоқчи эдим. Қизинг сўраётганини оберақолайлик, қолганини Бобурбойнинг мактабига берасанми, Ботирбекнинг боғчасига берасанми — янаги маошгача рўзғорри амаллаб тургин, демоқчи эдим.
— Шунга хаёлингиз кетган-да, хаёл чалғитган.
— Киссадаги пулга хаёлнинг нима зиёни бор?..
— Зиёнини кўриб турибсиз-ку!.. Шу-унча пулни икки қўллаб олдири-иб ўтирибсиз-ку!.. Қайси киссангизда эди, ўзи?
Шу топда Сабриддин йўқотган бир даста пулининг топилишига яна умид боғлади.
— Сен қара-чи, — деди хотинига, костюмининг қўйнидаги киссани кўрсатиб. — Қоғозга ўраб, жойлаб қўйгандим…
Мастура эрининг костюмини қўлига олишга ҳам чўчиди, назарида киссага қўл суқса, биров бармоқларидан тутиб қоладигандек юраги бетламади.
— Баҳор қаққайма, бери ке, сен қара-чи!..
Баҳор индамайгина дадасининг ёнига келди-да, костюмнинг қўйин киссасига оҳиста қўл суқди.
— Ички чўнтакдан қанақаси олади, дада? Устингизда палто бўлса?..
Ҳозирги аҳволида Сабриддин аёлининг эмас, ўғил-қизларининг олдида ҳам ўзини гўдак боладек тутаётган эди. У елкасини қисди.
— Ўзимни ҳам ақлим бовар қимаяпти… — деб ғудранди.
— Автобусда одам кўпмиди? — дея савол қотди Бобур кўпни кўрган изқуварларга хос жиддий алфозда қош-кўзини чимириб.
— Кўп эди. Тиқилинч… Барибир, палтонинг остидаги костюмнинг ички чўнтагида пул борлигини қандай билди экан, бадбахт?!
Шу пайт Баҳор барча шубҳа-ю тахмин ва гумонларга нуқта қўйди.
— Вой-й! — деб чинқириб юборди у тўсатдан чийиллаб. Унинг костюм чўнтагига суққан тўрт бармоғи киссанинг ён томонидан ёриб чиқди. — Чўнтак йиртиқ-ку, дада!
Сабриддин, Мастура ҳанг-манг бўлиб қолишди. Бирин-кетин йиртиқ чўнтакка қўл суқиб кўришди. Энсиз, узун киссанинг биқини тиккасига очилиб ётарди.
— Қачон йирта қолдингиз? — ҳайрон бўлиб сўради Мастура, эридан.
— Йиртмадим, бутун эди, — деди Сабриддин. — Кеча, бугун эрталаб кавлаганимда ҳам бутун эди. Тушликдан кейинроқ маош олдим, хонага кириб санадим, аввал чўнтакни кавладим, ҳеч вақо йўқ эди, сўнг пулни жойладим, мана энди!..
Сабриддин минғирлаб гапини адо қилгунича Мастура қизи билан ҳамкорликда киссанинг йиртиғини кўздан кечириб улгурди.
— Йиртилмаган, — деди у қатъи товушда.
— Қирқилган! — Онасининг гапига илова қилди Баҳор.
— Пискада қирқади, улар! — дея ваҳимага мой сепди Бобур.
— Сен ҳам четда қолма, тахмининг бўлса, айт, — деди Сабриддин кенжасига тиржайиб. Сўнг аёли, қизи бамисоли мотам тутишаётганини кўриб, жиддийлашди. Костюмини, устидан палтосини кийиб, тугмаларининг барини эринмай қадади. У не ниятда бундай қилаётганини бошқалар тушунолмай, ҳайрон бўлиб туришганда Ботирбек дадасининг оёғига тармашди.
— Тетманг ада!.. Тетманг!
— Кетмайман, ўғлим, — деди Сабриддин кенжатойининг бошини силаб. Ва бутун оила аъзоларига янги қўйилаётган томошадан лавҳа кўрсатмоққа шайланган театр актёри сингари хатти-ҳаракатлар билан гапга тушди:
— Ишхонамдан шу кийимда, шу алфозда чиқдим.
— Йўлда бирон ёққа кирмадингизми?
— Йўқ, — деб бошини сараклатди Сабриддин аёлига. — Автобусга чиқдиму, уйга келавердим.
— Одам кўпмиди? — сўради Баҳор.
— Йўқ, аввалига кўп эмас эди. Икки-уч бекат ўтгач, йўловчи кўпайди.
— Ўтириб олмабсиз-да, дадаси?..
— Бўш ўриндиқ бўлмаса, оёқ остига ўтирмайман-ку, онаси, — деди Сабриддин ўпкалаб.
— Тугмангиз тақилганмиди? — сўради Баҳор.
— Тақил…ган… билмадим, эсимда йўқ.
— Тақмагансиз, — деб дадасига “кўмаклашди” Бобур.
— Аввалига тақилган эди, — ёдига тушиб деди Сабриддин. — Йўловчи кўпайгач, исиб кетдим шекилли, палтонинг тугмаларини бўшатдим.
— Костюмникини ечмагандирсиз?
— Ечмадим, ечмадим. Лекин ички чўнтакда, қўлтиқнинг остида пул борлигини қайдан билдийкин, аблаҳ?!
— Дўмпайиб турган, шундан билиб, таваккал қилган-да, қирилгур!
Сабриддиннинг чиройи очилди.
— Топдинг, таваккал қилган. Таваккал қилмаса, костюмнинг ички чўнтагини қирқиб, пул ўмаришни унча-мунча одам эплолмайди!..
— Шартта қўлини тиққану, лезва билан қирққан, тамом!
Бобурнинг ваҳимасидан Мастуранинг эсхонаси чиқиб кетди.
— Қурибгина кетсин-а, эпламай!.. Хайрият, биқинингизни тилиб юбормабди!..
— Баданимга тегса сезардим-а!
— Э, нафасингизни ел учирсин!
— Ўша тирбанд автобусда, қўйнимга қўл суқиб, чўнтагимни кесибдими — эплагани-да!.. Илло, қойилман!
— Нимага қойилсиз?! — Бурнини жийириб савол қотди Мастура, энсаси қотиб.
— Палтони остидаги костюмнинг ички чўнтагидан эплаб олдими, қойил-да!
— Сизга қолса, бориб қўлини сиқиб, табриклаб ҳам келасиз!..
— Топсам-ку, ўзим биламан-а, қандай табриклашни!.. — У шундай деб бирдан жим бўлди, сўнг ўзича минғирлади: — Ёки палтонинг этаги…
— Палтонинг пул турган томондаги этаги очилиб қолган, ўғри шундан фойдаланган.
Сабриддин қизининг топқирлигига тан берди.
— Тўғри, Баҳор, бир пайт ўгирилсам, палтонинг чап этаги икки киши орасида қисилиб қопти, базўр тортиб, суғуриб олдим.
— Сиз палтонинг этагини суғуриб олгунча ўғри пулингизни суғуриб олган, ишини битириб улгурган!
— Костюмнинг тугмасини ечмасдан-а?!
— Ечиб зарилми?! Сизни чалғитса бас-да, улар!..
— “Улар” дейсанми?!
— Киссавурлар ёлғиз юрмайди, дада. Тўда-тўда бўлиб юради. Камида икки-учталаб, бешталаб юради.
— Бешталаб?! — Шундай деб Мастуранинг кўзи чарақлаб, ола-куласи чиқиб кетди. — Яхшиям сезмаганингиз, дадаси! Тағин тўртта-бешта киссавур билан ёқалашиб, вой, бир худо асрабди-я!.. Бош-кўзингиздан садақа-я, ўша маошингиз!..
Сабриддин ичакузди латифа тинглаган одамдай очилиб кулди.
— Шу маошга беш киши овора бўлгани кулгили!..
— Бешта — ҳали ҳаммаси эмас, улар ҳам ўмарганидан чўтал чўзади.
— Маошнинг ўзи чўталча чиқмайди-ю, нимасини бўлишади? — Энди Сабриддин тақдирга тан берибгина қолмай, кўнглига мутойиба ҳам сиғаётган эди. — Чўнтак қирққанига тузукроқ тегар, ўлдими! Бўлишай деса урвоғ ҳам бўлмас!..
— Бола-чақамизга урвоқ бўлмайди-ку, чўнтаккесарга юқармиди?!
— Ў, бечора бадбахт!.. Шу-унча юрак ютиб, таваккалига сездирмай-нетмай чўнтак кесиб, менинг маошимдан барака топармиди!.
— Рўзғор, ош-нон дегандай.
— Маош ўғрига ош-нон бўлармиди. Маош рўзғорга, қора қозонга мўлжаллангани учун ҳам ма-ош, мен эса ҳардамхаёллик қилиб, кисавурга ма, ош қип кепман…
— Куласиз-а, дадаси, — ўзи ҳам кулимсираб деди Мастура боягиндан анчагина юмшаб. — “Тавба” денг, жонингиз омон қолганига шукр қилинг. Фақат уйдаги ўғриларингиз нима қилади, энди?..
— Сабр қилади, онаси. Ҳадемай яна маош беришади, ма, ош…
ВАСИЙ
Оппоқ, тоза дастурхонга йўргакланган чақалоқни тиззалари орасига ётқизиб-тебратиб ўтирган жувон айвоннинг ланг очиқ деразасидан бўйнини чўзиб ҳовлига қаради. Қувалашаётган бир жуфт мусичани кўрдию йўргакни авайлаб кўрпачага ётқизди, ўрнидан илдам туриб калишини оёғига илганича ҳовлига тушди. Мусичалар қанотини париллатиб олдинма-кейин томга кўтарилди.
Жувон айвон қаторига солинган ошхонадан ўтди, девор пойига суяб қўйилган хокандозни кўтариб, унинг остидаги супургини олди, хокандозни қайта жойига қўйди. У мусича қўнган жойга келди-да, оёқларини кенг ёйиб икки букилганича гўё йўқолган игнани қидираётгандай ерга тикилди, шу алфозда бир нафас тургач, тупроқдаги мусича изини топди. Кўйлагининг этагани орқага сирмаб, ўша ерни супурди.
Ҳовли топ-тоза эди, супурги кесак увоғини тирнаб чиқарди. Жувон кесакни бармоқлари учида авайлаб ушлаб кўчиб чиққан жойини излади. Топди шекилли, увоғни жойига қўйди, аввал бармоғининг учи, кетидан калишининг тумшуғи билан текислади, супургини яна бир сирмади-да, ошхона томон юрди, бориб хокандозни кўтарди, супургини жойига қўйиб, устидан хокандозни деворга суяди.
Жувон айвонга қайтаётиб водопровод ёнига борди, бош ва кўрсаткич бармоғи билан жўмракни бураб сувни жилдиратди, қўлини совунлади, ювди-совунлади, совунлади-ювди, сўнг тирсагини жўмрак чамбарагига ботириб уни бурашга уннади. Сув камайса-да, тўхтамади, кўнгли жойига тушмаган жувон тирсаги билан жўмракка таянган кўйи водопровод теварагида гир-гир айлана бошлади: бир, икки, уч… ниҳоят, жўмрак қотди — сув тўхтади. Жувон сув юқи селгишини кутиб қўлларини ёнига осилтирди, кейин боши баробар кўтариб қуёшга тутди.
Ботиб бораётган қуёшнинг лаққа чўғдек тилими яшириниб улгурмаган, унинг ҳароратсиз, қизғиш нури атрофни ёритиб турарди. Жувон шафақ ёруғида янаям оқариб кўринаётган, тоб ташлагандек қийшиқ ва ориқ бармоқларига тикилди, қон талашгандай қизариб кўринаётган зич панжалари орасидан кўз узмай, панжаларини ейди, сўнг кафт ва бармоқларидан сув селгиб бўлганига ишонч ҳосил қилгач, шипиллаганича айвон томонга юрди, калишини ечиб кавшандознинг бир бурчагига текислади-да, айвонга ўтди, ҳовли саҳнига кўз югуртирди, хотиржам тортиб, боя туриб кетган жойига қайтиб ўтирди. У йўргакни тиззасига ётқизиб дастурхоннинг қайрилган учларини текислади, қайта-қайта сийпалашига қарамай, бир чеккаси қайрилаверди. Жувон кўрпача остидан қайчи олиб дастурхоннинг йиғилиб-қайрилиб қолаётган парчасини қирқци, осилган ипларни ҳам қайчилади. Шундан сўнг кўнгли таскин топиб, яна йўргакни авайлаб тебратишга киришди. У нималардир деб пичирлар, дам-бадам бўйнини чўзиб ҳовлига разм солар, дастурхон четларини тортиб-тортиб чақалоқнинг юзини яширишга тиришар, ҳовли жимжит, айвон жимжит, баъзан жувоннинг шивири қулоққа чалинмаса, ҳовли ҳам жимжит эди.
Ногаҳон йўлак томонда нимадир «шапп!» этди. Жувоннинг йўргакни сийпалаётган қўллари асабий қалтиради. Тўсатдан ҳушини йўқотган одамдай ранги қув ўчди, лабларини кимтиб бирпас тин олди. Сўнг қайчини кўрпача остига яширди, йўргакни тиззасидан тушириб оҳиста кўрпачага етқизди, қаддини ростлади. Калишини оёғига илди-да, зинадан чаққон тушиб ошхона томонга юрди. Ошхонани ёнлаб бориб супурги билан хокандозни иккала қўлига олди, зипиллаганича қайтиб, йўлакка ўтди. Йўлакда нимадир «шарпп! ширпп!» этдию жувон у ёқдан чиқди — хокандозни тутган қўлини олдинга чўзганча бурнини жийирди, хокандозда эса янги келган газеталар бор эди.
Шу алфозда жувон ҳовли этагига борди. Ошхонанинг орқа томонига бурилиб кўздан йўқолди. У талай фурсат кайтиб кўринмади, шарпаси ҳам сезилмади. Ҳовлига хавотирли сукунат чўкди.
… Уйнинг ёпиқ деразаси гўё шу сукунатга халал бермоқчи эмасдек «қирс… с…» этиб журъатсизгина очилди. Тавақалар ярим-ёрти очилиб улгурмай…
Ошхона муюлишида жувоннинг қораси кўринди. У супурги билан хокандозни аввалги ўрнига қўйди, кейин… водопровод ёнига келди. Бош ва кўрсаткич бармоқларининг учида жўмракни бураб сувни очди, қўлини икки-уч қайта совунлаб, эринмай ювди, жўмракни тирсаги билан қотирди, сўнг кафтларини боши баробар кўтариб ботиб бораётган қуёш нурига тутди. Ёйиб турган панжаларига узоқ тикилди. Кафтларини юз-кўзига яқинлаштирди-узоқлаштирди, яқинлаштирди, яна узоқлаштирди. Уфққа бош қўяётган қуёш нури кафтларининг сиртидан сингиб ич томонга ситилиб ўтаетгандай, кафтларидан ўтиб кўзларини баттар қамаштираётгандай бўлаверди.
Шу пайт унинг нигоҳи рўпарасига қадалди. Равиш-ҳолатини бузмай узоқ, синчков тикилди, сўнг бирдан қўлини қуритаётганини унутиб айвонга югурди. Саросимадан кўзлари олайиб, йўргак тепасига келди, қонталаш шафақнинг қирмизи нури равон ромининг юқори кўзига тушиб турар, ойнадан синиб ўтган бир тутам нур чақалоқнинг устини ёритган эди. Жувон йўргакни даст кўтариб уни нариги кўрпачага ётқизди, сўнг ўша тезлиқца айвондан тушиб ҳовли этагига югурди, у ерда омборхона томига суяб қўйилган узун нарвонни елкасига қўйиб, изига қайтди. Чайқала-чайқала аёлларга хос бўлмаган ғайритабиий куч билан оғир нарвонни лапанглатиб кўтариб келди. Нарвон учини равоннинг юқорисига қадар кўтариб қўйганида дераза кўзи қарсиллаб кетди. Жувон бунга парво қилмади, индамай-нетмай зипиллаб нарвондан икки-уч поғона кўтарилди. Нарвоннинг учи ғийқиллаб бир ёнга қийшайди.
… боя ярим-ёрти очилган уй деразаси шиддат билан, лекин шовқинсиз ланг очилди.
Жувон поғонада турган жойида бир силтаниш билан нарвонни жойига қайтарди. Шошиб-пишиб юқорилади-да, равон ромининг энг тепасидаги — шафақ нури тушаётган кўзини каттиқ-қаттиқ арта бошлади. Бироқ ойнага ҳамон нур тушаверди, жувон ҳарчанд артмасин, уни кетказолмади, тўхтаб бир муддат тикилди — ойнада худди сув юзасида ейилгандай мой доғлари кўриниб турар — унда қуёш нури жилваланаётган эди.
Жувон нурга шу қадар жон-жаҳди билан тикилдики, ойнадан қайтган шуъла унинг кўзларига игнадек қадалди, оғриққа дош беролмаганидан бошини силтаб орқага тортди. Ногоҳ силтанишдан мувозанатни йўқотган жувоннинг гавдаси орқага оғди — уч-тўрт қулоч тепаликдан боши билан тиккасига ағдарилиб тушаётган аснода ҳам у ола-кула кўзларини ойнадаги доғдан — шуъла аксидан узмади. У йиқилишидан эмас, балки ўша қизғиш-қирмизи нурдан саросимага тушган, ваҳимадан ўзини ўнглолмай қолган эди.
… ланг очилган деразадан ховлига бир йигит ирғиб тушди. Тушдию оёғи ерга тегаёзганида мункиб кетди, ўзини базўр ўнглаб югургилаганича нарвонга етиб келди ва жон ҳолатда унга ёпишди. Йигит дағ-дағ қалтираган қўллари билан нарвонни тутган чоғида жувон мувозанатини тиклади, ҳеч нарса юз бермагандек тик турганича бояги-бояги — ойнани артаверди, ойна эса топ-тоза, гард-ғуборсиз, ҳатто қуёш янаям уфқ ортига чўкканидан кирмизи шуъла анча юқорига силжиган, дераза кўзига тушмаётган эди.
Жувон ойнани ҳали узоқ тозалайдигандек бир маромда ҳаракат қилаётганида йигитни кўрди. Ранги қув ўчди, оёқ-қўли бўшашиб, нарвонга ҳолсиз суянди, ойна артаётган латтаси чўзилиб осилиб қолди. Кейин ўзи имиллаб туша бошлади.
Яна водопровод жўмраги буралди, қўллар ювилди, тирсак билан жўмрак қотирилди-да, жувон кафтларини қуёш ботиб кетган томонга тутди. Унинг узун-узун, қоқ суяк бармоқлари ола-чалпоқ ёруғда жонсиздек кўринар, ўзи кафт ва бармоқларидаги нақшин чизиқлардан асабийлашар, ўжар нигоҳи билан уларни силлиқлагиси келар, айни чоғда нарвон ёнидаги йигитга ғижиниб кўз қирини ташлаб қўярди.
…нимжон, майкачан, сочлари тўзиган рангпар йигит миқ этмай унга мўлтайиб тураверди.
Таҳлика ва хавотирдан гезариб кетган жувон қўлини орқасига яширди, югуриб айвонга чиқди, йўргакдаги чақалоқни даст кўтариб бағрига босганича ўзини ичкари уйга урди.
… нарвонга суянган кўйи жувонни кузатаётган йигит юришга чоғландию, ўрнидан жилмади. У, жувон эшик тирқишидан ўзини кузатаётганини сезмагандай кўрсатиб бошини ҳам қилди. Хиёл фурсат ўтказиб, эҳтиёткорлик билан эшик томонга кўз қирини ташлади. Жувон кўринмади. Йигит яланг оёқларининг учида бир-бир қадам босиб айвонга чиқди. Бўсағага етган жойида ниманингдир «ғирч, ғирч»лашини эшитиб, таққа тўхтади…
— Сени мендан олиб қўйишмоқчи!
— Мен сенинг болангман-ку.
— Не-ечта туғдим-а!.. Туғаман — улар олиб қўяди, туғаман — олиб қўяверишади. Озмунчасини йўқотдимми?! Сени бермайман!..
— Мениям тортиб олишса-чи?
— Унда яна туғаман. Агар эндиям эрга беришмаса-чи, ўзимми мана бунақа қилиб қийиб ташлайман! Кўряпсанми?..
…йигит жон халписида эшикка яқинлашиб кўзини тирқишга босди…
Хона тўридаги тахмонга ўгирилиб ўтирган жувон тиззасидаги чақалоқ ўралган дастурхон — йўргакни буйдалади, силаб-сийпалади, бир йўла юзи ёпиқ чақалоқ билан гаплашаверди:
— Ўзингни қийсанг мени ким боқади?
— Вой, тилингдан айланай, уларга қолсанг ёнбошига боси-иб ўлдириб қўяди. Бериб бўлибман!
— Бўлмаса, уларнинг ўзини қийиб ташлай қол!
— Дамингни чиқарма, яшшамагур! Қияман! Ҳаммасини қияман. Ҳовлида ёлғиз қолсам-чи, дарвозани тамбалаб кўйиб туғавераман, туғавераман. Ҳаммаларингни қатор-қато-ор етқизиб жонимни бўли-иб-бўли-иб бераман, қоқиндиқ!.. Ҳу-увв!.. Ҳу-уввв!.. Улардан — золимлардан қачон қутиламан? Қутиламанми?!.. Ҳу-увв!.. Ҳу-уввв!..
Йўргак устига дув-дув кўз ёш тўкила бошлади. Лекин жувон йиғидан тез тўхтади. Улғайиб қолган фарзандини рўпарасига ўтказиб олиб унга хотиржам насиҳат қилаётган онадек вазмин гапирди:
— Сен кўп вайсама. Юзингни очма. Хўпми?.. Улар овозингни эшитса, сени олиб қўйишади. Сенсиз ҳолим нима кечади? Сени қаердан топаман яна?
— Бўлмаса, яшириб қўй.
— Товушингни чиқарма деяпман! Изимдан юради улар, мени ўз ҳолимга қўйишмайди… Эшитиб қолса уйим куяди, вайрон бўламан!
— Яшир, тезроқ! Шошилсанг-чи!
— Менга ўргатма, деяпман! Нима, яширишга ақлим етмайдими? Етмайдими!.. Мана!.. Мана!..
Жувон ўрнидан дик этиб турди-да, уй ичида чарх уриб, гир-гир айланишга тушди. Бирдан тўхтади, излаганини топди шекилли, токчага тўшалган оқ қоғознинг чеккасидан ушлаб қаттиқ тортди.
Устма-уст терилган пиёла, чойнак ва ликобчалар оёқ остига шарақлаб тушди.
…пойгакда турган йигит уй ичига отилиб киришдан ўзини базўр тийди. Ҳолсизланиб, эшик кесакисига суянди. Унинг оёқ-қўлидан мажол кетган, асабий қалтирар, лекин кўзлари ҳамон сергак, ҳушёр ҳам меҳрли боқар эди…
Йўргак устига сочилган чинни парчаларини кафти билан суриб ташлаётган жувон бирдан чўғга ботириб олгандай қўлини силтаб тортди ва кўзига яқинлаштирди. Кафтининг қиррасида қон кўринди. Жувон дам кафтига, дам қон томчиларига менграйди, шунда … эшик «тиққ» этди…
Жувон букчайиб ўрнидан турди, аста эшик томонга ўгирилди
… эшик ортидаги одам шарпасини… сезди. У апил-тапил йўргакни қоғозга ўрай бошлади. Шу аснода эшик ва дераза томонга қараб худди бадбўй исдан нафаси қайтгандай «Ҳувв!..» деб лабини чўччайтирар, қўллари шиддатли ҳаракатланиб чақалоқни ўраб-чирмар эди. У йўргакни бағрига босганича югургилаб эшикдан чиқар-чиқмас таққа тўхтади.
… йигит айвондан тушиб улгурмаганди… Жувон ўша заҳоти орқасига қайтди. Эшикни тарақлатиб ёпди. Йўргакни яшириш мақсадида унинг устига кўрпача тортди. Кейин деразадан ташқарига қаради, бошини чиқариб энгашди. Афтидан дераза ошиб ҳовлига тушишга чоғланди. Журъат этолмади чоғи, чироқни ёқиб кўрпача остидан йўргакни олди, шокила-шокила бўлиб кетган дастурхонга қўлидаги қон юқларини артди. Арта туриб зич ёпилган эшикка қараб оғир тин одди. Сўнг ҳамон хавотирли нигоҳини эшикдан узмай унга яқинлашди. У болани бағрига босганича эшикка пешонаси теккудек оралиқда тўхтади…
…нариги томондан эса йигит ичкарига мўралаб турарди…
Жувон аллакимлар эшикни бузиб уйга бостириб киришга ҳозирланаётганини пайқаб қолгандай даҳшатга тушган, аъзойи-баданига югурган қалтироқни босолмаётган эди. У анча вақтгача шу аҳволда турди. Титроқни босишга чиранганидан пешонаси ва юзларида совуқ тер томчилари пайдо бўлди.
Бироздан сўнг у анча хотиржам тортди. Энди унинг ҳаракатларидан ҳадик, пала-партишлик ариди, аксинча, фавқулодда бамайлихотирлик билан тахмондаги кўрпаларнинг ярмини зумда ағдарди. Сўнг қогозга ўралган йўргакни тахмонда қолган кўрпанинг устига қўйди-да, унинг устидан йиқитган кўрпаларни қайта йиғишга тушди. Шунда у оёғининг остидаги кўрпани олаётиб этагини қўшиб кўтарганидан унинг зангори ич кўйлаги кўриниб кетди
…эшик ортидаги йигит кўзини олиб қочди…
Ичкаридан жувоннинг бўғиқ ва зардали овози келди:
— Энди топиб бўлишибди! Топади-я, топади! Тахмонга яқинлашсин-чи! Битталаб қияман… Қўлимга тушганини қиймалайман!
— Мени қийма!
— Сени қиймайман, қоқиндиғим! Тағин ўлиб-нетиб қолмагин, хўпми?.. Йўқолмагин… Туғишда қийналдим-ей!.. Яна қачон бола кўраман. Яна қачон эрга беришади мени… Сен ўлмагин, сени яшираман!.. Ўлиб қолмагин!.. Увв!.. Хиҳ, уввв!! Ҳувв, кет! Ҳувв, кет! У-уввв!..
Жувон аччиқ-аччиқ ҳўнграб юборди.
…эшик ортидаги йигит икки букилиб калит уясидан мўралаб қарар, бир лаҳза бўлсин жувондан кўз узмас эди…
Уйдан алла товуши эшитилди. Жувон алла айтаётиб гапдан тўхтамас, дам ўзи, дам чақалоқ бўлиб савол-жавоб қилар, «боласи» ёқимли гап айтгудай бўлса, «Вой, айланай-эй!» деб тахмонга талпинар, лекин қўлини чўзар-чўзмас йиғлаб юборар, яна аллалашда давом этарди.
У шу алфозда узоқ юрди. Кейин тўхтаб, уйнинг ўртасида бир нуқтага қадалганча қаққайиб қолди, узоқдан элас-элас қулоққа чалинаётган шовқинни эшитмоқчидек сергақланди. Унинг шу туришида яна не балоларни бошлашини билиб бўлмасди…
Аллақанча вақт ўтди. Жувон ўй суриб ўйига етган одамдай шошилмай тахмондаги кўрпанинг икки-учтасини туширди. Сўнгра йўргакдаги чақалоқни деворга тақаб унинг устидан кўрпаларни қайтадан йиғди. Йиқилган кўрпаларни кафти билан итариб-суриб текислади, текисланмаган жойларини қийди. Шундан сўнггина кўнгли тасалли топди чоғи, қўлларини икки ёнга осилтирганича елкаси билан кўрпага ҳорғин суянди…
…йигит калит уясидан тикилиб тураверди…
Ниҳоят жувоннинг кўзлари юмилди, сирғачиб тушиб гиламга ўтириб қолди.
…йигит эшикдан чекинаётиб сезилар-сезилмас энтиқди, енгил нафас олиб ёнгинасидаги стулга оҳиста чўкди…
Тун ярмидан оғиб, тонг отишига пича қолган, уйнинг чироғида ҳовли саҳни, қорайиб кўринаётган нарвон, айвон юзасида сочилиб ётган дастурхон қийқимлари қандайдир сирли-безовта манзара ҳосил қилган
…майкачан, елка суяклари туртиб чиққан увоққина йигит стулда суянганича тиззаларини қучиб қунишиб мудрар эди…
Жувон ғира-шира тонг ота бошлаганида уйғонди, ўтирган кўйи остин-устин бўлиб кетган уйнинг аҳволига разм солди, ўрнидан шошилмай туриб сочини, кўйлак ёқаларини тузатди, сўнг тахмондаги кўрпаларни туширди, боя ўзи қўйган йўргакни олиб қон доғлари қотиб қолган қоғозга, қайчилаб ташланган дастурхонга анграйди, чуқур, сўлғин уф тортди. Қоғозни, дастурхонни очди-да, унга ўралган чақалоқ-ёстиқни олиб тахмонга қўйди, оёқ учида юриб келиб эшик тирқишидан айвонга мўралади.
…йигит стулда ғужанак бўлиб ўтирганча ухлаётган эди…
Жувон тахмондан туширган кўрпалардан бирини келтириб эшикни оҳиста очди, йигитнинг тепасига яқинлашиб кўрпани икки қўллаб ёйиб баланд кўтарди. Эшик шовқинсиз очилгандаёқ куш уйқусида ётган йигит чўчиб уйғонган эди. Жувон унинг кўзига қарамай, юзини кўрпа билан паналаб туриб гуноҳкорона ва чорасиз бир изтиробда гапирди:
— Жойингга кириб ухла, укам. Мен тузукман… Мен яхши бўлиб қолдим…
IJODKOR — KAYFIYAT ODAMI
Yozuvchi Xurshid Do‘stmuhammad bilan suhbat
Xurshid Do‘stmuhammad 1951 yilning 8 yanvarida Toshkent shahrida tug‘ilgan. Toshkent davlat universitetining jurnalistika fakultetini tugatgan (1973). U filologiya fanlari doktori.
Adibning dastlabki hikoyasi 1981 yilda «Guliston» jurnalida e’lon qilingan. Yozuvchining birinchi qissasi «Nigoh» nomi bilan 1987 yilda «Yoshlik» jurnalida bosildi. «Hovli etagidagi uy» nomli birinchi kitobi esa 1989 yilda nashr etilgan. Shundan keyin yozuvchining «Panoh», «Oromkursi», «So‘roq», «Sof o‘zbekcha qotillik», «Mahzuna», «Ibn Mug‘anniy», «Yolg‘izim — Siz», «Ko‘z qorachig‘idagi uy», ayniqsa, «Jajman» (1997) asarlari, shuningdek, «Hijronim mingdir mening» (2000), “Qissalar” (2011) qissa va hikoyalar to‘plami, «Bozor» va Sizif» romanlari nashr etilgan.Shuningdek, qatag‘on qurbonlaridan birining fojiali taqdiriga bag‘ishlangan «Hamid A’lamovning aytolmagan gaplari» xotira-essesi va «Jurnalist bo‘lmoqchimisiz?» (2002) risolasi, “Ozod iztirob quvonchlari” (2000), “Jurnalistning kasb odabi muammolari” (2007) kitoblari, «Chayongul» kinossenariysi muallifi (2000)
— Xurshid Do‘stmuhammadning ijodxonasi qanday olam? U asarlarini qanday yaratadi? Ijod jarayoningizdagi iztirob va sevinch haqida so‘zlab bersangiz.
— Har bir ijodxona o‘zicha bir olam: shakl-shamoyili, ish tartibi, muhiti va hokazolari bilan. Juda ko‘p ishlar kayfiyatga bog‘liq. Ko‘ngilning allaqayerida yilt etib tug‘ilgan g‘oya uchquni ba’zan shiddat bilan, ba’zan esa oylar-yillar mobaynida pishib yetila boradi. Ko‘proq shakl izlayman, sinovlardan o‘tgan va tayyor shakllardan mumkin qadar foydalanmayman. Qo‘shiqning muvaffaqiyatini so‘z, ohang va ijro uyg‘unligi ta’minlagani singari nasriy asarda g‘oya, bayon yo‘sini va syujet shakli uyg‘unligi zarur deb o‘ylayman. Shular topilsa, yer yuzida yangi qit’a kashf etgan odamdek do‘ppini osmonga irg‘itasiz, sizdan shodon odam bo‘lmaydi dunyoda! Topganlarim-yozganlarimni o‘qiganlarning barchalari birdek maqbul ko‘rmasliklarini, mutolaa jarayoni qiyinroq kechishini his qilib turaman. «Men qiynalib yozdimmi, o‘quvchi ham picha qiynalsin-da» deb qo‘yaman g‘oyibona kulib (hazil).
— Yozish qachon ehtiyojga aylanadi? Yozuvchi uchun yozolmay qolish nima?
— Yozish ehtiyojini keltirib chiqaruvchi sabablar ko‘p. Goh u, goh bu sabab qo‘lga qalam tutishga undaydi. Hammasini sanab o‘tish qiyin albatta, lekin bir sirni ochadigan bo‘lsam, ijod jarayoni ijodkor uchun o‘zga bir reallikda yashash imkonini hadya etadi. U reallikdagi makon va zamonning, muhit va kayfiyatning egasi — ijodkorning o‘zi. Bu yerda u mutlaqo daxlsiz: obrazlari, tuyg‘ulari, kechinmalari qurshovida yolg‘iz. Muqaddas, sirli va tushuntirib bo‘lmas daxlsizlik bu.
Yozolmay qolish o‘sha daxlsiz reallikni yarata olmaslikdir. Nitsshe yozgan-ku, insonni hayot voqeligidan san’at voqeligi xalos etadi deb. Haqiqat bu.
— Adabiyotning, ijodning, ilhomning ilohiyligi borasida fikrlaringiz qanday? Yozuvchiga ilhom qanchalik zarur?
— Ilohiy bo‘lmagan, ya’ni Ilohdan tashqarida nima bor bu yorug‘ dunyoda? Birgina jumla, birgina so‘z, bitta harf mo‘’jiza. Bitta tinish belgisida Alloh taoloning zikri, fikri, tajallisi mujassam deyiladi kitoblarimizda.
Badiiy adabiyotning, badiiy ijodning bu boradagi sehr-jozibasini batafsil bayon etishga so‘z ojizlik qiladi. Ilhom degan holatni tushunishga harakat qiladigan bo‘lsak, yuqorida aytganimiz kabi ijodiy reallik yarata bilish, uning «ichi»ga biqinib olish va o‘zingizni emin-erkin his etish — ilhom onlari shu. Buni qarangki, ilhom daqiqalari aslida anormal ruhiy holat, ijodkor unday holatlarda qo‘liga qalam tutmagani ma’qul, aql-hushi tiniqlashgan holatda ijod qilmog‘i zarur, degan fikrlar ham bor. Bunday qarashlarga qanday munosabatda bo‘lish esa har kimning o‘ziga havola.
— Inson nimaga qodirligini o‘zi biladi va, tabiiyki, eng to‘g‘ri bahoni o‘ziga-o‘zi bera oladi, deyishadi. Siz o‘zingizni qanday yozuvchiman, deb hisoblaysiz?
— Kim nimalarga qodirligini sanaydigan bo‘lsa ko‘pgina ojizliklarini doston qilib qo‘ymaydimi? Uydagi gap uyda qolsa-da, yaxshisi, vaziyatdan eson-omon chiqish uchun quyidagi javoblarni taqdim etay:
— Zo‘r yozuvchiman.
— O‘rtamiyona yozuvchiman.
— O‘ziga xos bir qalamkashman.
Bulardan to‘g‘ri javobni tanlash esa aziz gazetxonlarga, muhtaram muxlislarga havola.
Muyassar IBROHIMOVA suhbatlashdi
Manba: “Kitob dunyosi” gazetasi
Xurshid Do’stmuhammad
IKKI HIKOYA
MA,OSH
Bahor kechki ovqatdan so‘ng idish-tovoqlarni yig‘ib oshxonaga keltirdi-da, ularni yuvishga tutingan joyida qo‘li ishga bormadi. Ko‘ngli allaqanday noxushlikni sezganday birdan yuragi uvishdi, choy damlab, oila a’zolari jamuljam o‘tirgan ravonga qaytdi. Ostonaga yetganida ichkari xona eshigida kostyumini ko‘rsatkich barmog‘iga ilib osiltirib tutganicha qaqqayib turgan otasini ko‘rdi. Onasi, ukalari boyagi-boyagi xontaxta tegrasida o‘tirishardi.
— Rostdanmi?.. Hazillashayapsizmi?.. — deb so‘radi onasi o‘tirgan joyidan, otasining qo‘lidagi kostyumdan ko‘z uzmay.
Katta ukasi Bobur ham bo‘ynini cho‘zib otasiga g‘alati alfozda baqrayib qolganini ko‘rgan Bahor yuragi besabab uvishmaganiga iqror bo‘ldi.
Otasi g‘alati kulimsiradi, biroq bu kulimsirash uning bo‘zday gezargan betidagi mavhumlikni battar kuchaytirib yubordi.
— N-nega hazillashay?.. Hazillashadigan narsa m-mas-ku… — deya g‘udrandi u.
Mastura “dik” etib turib, erining yoniga bordi, uning qo‘lidagi kostyumga tegsa barmog‘i kuyadigandek qo‘llarini orqaga yashirgan ko‘yi kostyumga “bosh-oyoq” angraydi.
— Mana shu cho‘ntakka solgandim… Aniq, aniq esimda… Pulni kassadan olgach, changallagancha xonamizga kirdim, sanadim. Hech zog‘ ko‘rmadi. Shu cho‘ntakka… Bor edi…
Sabriddin maosh qo‘liga tekkan paytdagi holatlarni ovoz chiqarib aytib eslayaptimi yoki xotini va bolalariga hisobot beryaptimi — tushunish qiyin edi.
— Qanchaydi? — tashvishlanib so‘radi ayoli.
— Nima qanchaydi? Nimani izlayapsizlar?
Bahor beixtiyor so‘rab yubordi-yu, tilini tishladi. Faqat u ko‘ngliga tushgan g‘ulg‘ulaning boisi shu topda ayonlashishini sezganidan tilini tiya olmagan edi.
— Maoshshi o‘g‘ri uribdi!..
— Voy-y! — deb yubordi Bahor oyog‘iga qaynoq choy to‘kilgandek turgan yerida sachrab.
U ildam yurib kelib qo‘lidagi choynakni xontaxtaga “taq” ettirib qo‘ydi-da, ukasining gapiga ishonmay onasiga mo‘ltiradi.
— Vahima ko‘tarmalaring! — dedi Sabriddin o‘zini bosib. — Avval qaray-chi…
Otasi gapirayotib nafasi ichiga tushib ketdi. Kostyumning dam ichki, dam yon cho‘ntaklariga birma-bir besamar kirib chiqayotgan qo‘li titray boshladi.
— Paltoni cho‘ntagiga solgandirsiz, balki? — dedi Mastura hamon umidini uzmay.
Sabriddin kostyumining ilgichidan barmog‘ini o‘tkazib tutganicha ichkariga kirib ketdi. Zum o‘tmay kostyumni ikki buklab bilagiga tashlagan ko‘yi paltoni ko‘tarib chiqdi. Ota oila a’zolarining ko‘z o‘ngida endi palto kissalarini titkilashga tushdi. Ayoli, qizi, katta o‘g‘li, hali beshga to‘lmagan kenjasi — hammalari nafaslarini ichiga yutib, Sabriddinning qo‘lidan ko‘z uzishmadi.
Va nihoyat:
— Yo‘q, — deya g‘o‘ldiradi Sabriddin uzil-kesil ma’noda boshini saraklatib.
— Voy, sho‘rim-mm! Boshqa narsalaringiz joyidami?..
— J-joyi…
— Q… qarang, axir…
— Qaradim… — Sabriddin shunday dedi-yu, palto va kostyum kissalariga qayta boshdan birma-bir qo‘l suqishga tutindi. Ikki-uch parcha-purcha qog‘oz, avtobusning oylik chiptasidan bo‘lak matoh chiqmadi.
— Shunaqayam beparvo bo‘lasizmi, dadasi?
Sabriddin ayolidan bu qadar muloyimlikni kutmagan edi, vaholanki, bidillab, vaysab quloq-miyasini yegudek bo‘lsa bo‘ralatib so‘kinmoqchi, shu tarzda o‘zi ham xumordan chiqmoqchi edi, aksiga olib Mastura… Sabriddin xotiniga achinib ketdi. Uning ko‘ziga qarolmadi. Kuldi. Kulgisi juda beo‘xshov chiqdi.
— Nega beparvo bo‘lar ekanman, — dedi o‘zini oqlab. — Opkelib qo‘lingga tutqazmoqchi edim. Qizing so‘rayotganini oberaqolaylik, qolganini Boburboyning maktabiga berasanmi, Botirbekning bog‘chasiga berasanmi — yanagi maoshgacha ro‘zg‘orri amallab turgin, demoqchi edim.
— Shunga xayolingiz ketgan-da, xayol chalg‘itgan.
— Kissadagi pulga xayolning nima ziyoni bor?..
— Ziyonini ko‘rib turibsiz-ku!.. Shu-uncha pulni ikki qo‘llab oldiri-ib o‘tiribsiz-ku!.. Qaysi kissangizda edi, o‘zi?
Shu topda Sabriddin yo‘qotgan bir dasta pulining topilishiga yana umid bog‘ladi.
— Sen qara-chi, — dedi xotiniga, kostyumining qo‘ynidagi kissani ko‘rsatib. — Qog‘ozga o‘rab, joylab qo‘ygandim…
Mastura erining kostyumini qo‘liga olishga ham cho‘chidi, nazarida kissaga qo‘l suqsa, birov barmoqlaridan tutib qoladigandek yuragi betlamadi.
— Bahor qaqqayma, beri ke, sen qara-chi!..
Bahor indamaygina dadasining yoniga keldi-da, kostyumning qo‘yin kissasiga ohista qo‘l suqdi.
— Ichki cho‘ntakdan qanaqasi oladi, dada? Ustingizda palto bo‘lsa?..
Hozirgi ahvolida Sabriddin ayolining emas, o‘g‘il-qizlarining oldida ham o‘zini go‘dak boladek tutayotgan edi. U yelkasini qisdi.
— O‘zimni ham aqlim bovar qimayapti… — deb g‘udrandi.
— Avtobusda odam ko‘pmidi? — deya savol qotdi Bobur ko‘pni ko‘rgan izquvarlarga xos jiddiy alfozda qosh-ko‘zini chimirib.
— Ko‘p edi. Tiqilinch… Baribir, paltoning ostidagi kostyumning ichki cho‘ntagida pul borligini qanday bildi ekan, badbaxt?!
Shu payt Bahor barcha shubha-yu taxmin va gumonlarga nuqta qo‘ydi.
— Voy-y! — deb chinqirib yubordi u to‘satdan chiyillab. Uning kostyum cho‘ntagiga suqqan to‘rt barmog‘i kissaning yon tomonidan yorib chiqdi. — Cho‘ntak yirtiq-ku, dada!
Sabriddin, Mastura hang-mang bo‘lib qolishdi. Birin-ketin yirtiq cho‘ntakka qo‘l suqib ko‘rishdi. Ensiz, uzun kissaning biqini tikkasiga ochilib yotardi.
— Qachon yirta qoldingiz? — hayron bo‘lib so‘radi Mastura, eridan.
— Yirtmadim, butun edi, — dedi Sabriddin. — Kecha, bugun ertalab kavlaganimda ham butun edi. Tushlikdan keyinroq maosh oldim, xonaga kirib sanadim, avval cho‘ntakni kavladim, hech vaqo yo‘q edi, so‘ng pulni joyladim, mana endi!..
Sabriddin ming‘irlab gapini ado qilgunicha Mastura qizi bilan hamkorlikda kissaning yirtig‘ini ko‘zdan kechirib ulgurdi.
— Yirtilmagan, — dedi u qat’i tovushda.
— Qirqilgan! — Onasining gapiga ilova qildi Bahor.
— Piskada qirqadi, ular! — deya vahimaga moy sepdi Bobur.
— Sen ham chetda qolma, taxmining bo‘lsa, ayt, — dedi Sabriddin kenjasiga tirjayib. So‘ng ayoli, qizi bamisoli motam tutishayotganini ko‘rib, jiddiylashdi. Kostyumini, ustidan paltosini kiyib, tugmalarining barini erinmay qadadi. U ne niyatda bunday qilayotganini boshqalar tushunolmay, hayron bo‘lib turishganda Botirbek dadasining oyog‘iga tarmashdi.
— Tetmang ada!.. Tetmang!
— Ketmayman, o‘g‘lim, — dedi Sabriddin kenjatoyining boshini silab. Va butun oila a’zolariga yangi qo‘yilayotgan tomoshadan lavha ko‘rsatmoqqa shaylangan teatr aktyori singari xatti-harakatlar bilan gapga tushdi:
— Ishxonamdan shu kiyimda, shu alfozda chiqdim.
— Yo‘lda biron yoqqa kirmadingizmi?
— Yo‘q, — deb boshini saraklatdi Sabriddin ayoliga. — Avtobusga chiqdimu, uyga kelaverdim.
— Odam ko‘pmidi? — so‘radi Bahor.
— Yo‘q, avvaliga ko‘p emas edi. Ikki-uch bekat o‘tgach, yo‘lovchi ko‘paydi.
— O‘tirib olmabsiz-da, dadasi?..
— Bo‘sh o‘rindiq bo‘lmasa, oyoq ostiga o‘tirmayman-ku, onasi, — dedi Sabriddin o‘pkalab.
— Tugmangiz taqilganmidi? — so‘radi Bahor.
— Taqil…gan… bilmadim, esimda yo‘q.
— Taqmagansiz, — deb dadasiga “ko‘maklashdi” Bobur.
— Avvaliga taqilgan edi, — yodiga tushib dedi Sabriddin. — Yo‘lovchi ko‘paygach, isib ketdim shekilli, paltoning tugmalarini bo‘shatdim.
— Kostyumnikini yechmagandirsiz?
— Yechmadim, yechmadim. Lekin ichki cho‘ntakda, qo‘ltiqning ostida pul borligini qaydan bildiykin, ablah?!
— Do‘mpayib turgan, shundan bilib, tavakkal qilgan-da, qirilgur!
Sabriddinning chiroyi ochildi.
— Topding, tavakkal qilgan. Tavakkal qilmasa, kostyumning ichki cho‘ntagini qirqib, pul o‘marishni uncha-muncha odam eplolmaydi!..
— Shartta qo‘lini tiqqanu, lezva bilan qirqqan, tamom!
Boburning vahimasidan Masturaning esxonasi chiqib ketdi.
— Quribgina ketsin-a, eplamay!.. Xayriyat, biqiningizni tilib yubormabdi!..
— Badanimga tegsa sezardim-a!
— E, nafasingizni yel uchirsin!
— O‘sha tirband avtobusda, qo‘ynimga qo‘l suqib, cho‘ntagimni kesibdimi — eplagani-da!.. Illo, qoyilman!
— Nimaga qoyilsiz?! — Burnini jiyirib savol qotdi Mastura, ensasi qotib.
— Paltoni ostidagi kostyumning ichki cho‘ntagidan eplab oldimi, qoyil-da!
— Sizga qolsa, borib qo‘lini siqib, tabriklab ham kelasiz!..
— Topsam-ku, o‘zim bilaman-a, qanday tabriklashni!.. — U shunday deb birdan jim bo‘ldi, so‘ng o‘zicha ming‘irladi: — Yoki paltoning etagi…
— Paltoning pul turgan tomondagi etagi ochilib qolgan, o‘g‘ri shundan foydalangan.
Sabriddin qizining topqirligiga tan berdi.
— To‘g‘ri, Bahor, bir payt o‘girilsam, paltoning chap etagi ikki kishi orasida qisilib qopti, bazo‘r tortib, sug‘urib oldim.
— Siz paltoning etagini sug‘urib olguncha o‘g‘ri pulingizni sug‘urib olgan, ishini bitirib ulgurgan!
— Kostyumning tugmasini yechmasdan-a?!
— Yechib zarilmi?! Sizni chalg‘itsa bas-da, ular!..
— “Ular” deysanmi?!
— Kissavurlar yolg‘iz yurmaydi, dada. To‘da-to‘da bo‘lib yuradi. Kamida ikki-uchtalab, beshtalab yuradi.
— Beshtalab?! — Shunday deb Masturaning ko‘zi charaqlab, ola-kulasi chiqib ketdi. — Yaxshiyam sezmaganingiz, dadasi! Tag‘in to‘rtta-beshta kissavur bilan yoqalashib, voy, bir xudo asrabdi-ya!.. Bosh-ko‘zingizdan sadaqa-ya, o‘sha maoshingiz!..
Sabriddin ichakuzdi latifa tinglagan odamday ochilib kuldi.
— Shu maoshga besh kishi ovora bo‘lgani kulgili!..
— Beshta — hali hammasi emas, ular ham o‘marganidan cho‘tal cho‘zadi.
— Maoshning o‘zi cho‘talcha chiqmaydi-yu, nimasini bo‘lishadi? — Endi Sabriddin taqdirga tan beribgina qolmay, ko‘ngliga mutoyiba ham sig‘ayotgan edi. — Cho‘ntak qirqqaniga tuzukroq tegar, o‘ldimi! Bo‘lishay desa urvog‘ ham bo‘lmas!..
— Bola-chaqamizga urvoq bo‘lmaydi-ku, cho‘ntakkesarga yuqarmidi?!
— O‘, bechora badbaxt!.. Shu-uncha yurak yutib, tavakkaliga sezdirmay-netmay cho‘ntak kesib, mening maoshimdan baraka toparmidi!.
— Ro‘zg‘or, osh-non deganday.
— Maosh o‘g‘riga osh-non bo‘larmidi. Maosh ro‘zg‘orga, qora qozonga mo‘ljallangani uchun ham ma-osh, men esa hardamxayollik qilib, kisavurga ma, osh qip kepman…
— Kulasiz-a, dadasi, — o‘zi ham kulimsirab dedi Mastura boyagindan anchagina yumshab. — “Tavba” deng, joningiz omon qolganiga shukr qiling. Faqat uydagi o‘g‘rilaringiz nima qiladi, endi?..
— Sabr qiladi, onasi. Hademay yana maosh berishadi, ma, osh…
VASIY
Oppoq, toza dasturxonga yo‘rgaklangan chaqaloqni tizzalari orasiga yotqizib-tebratib o‘tirgan juvon ayvonning lang ochiq derazasidan bo‘ynini cho‘zib hovliga qaradi. Quvalashayotgan bir juft musichani ko‘rdiyu yo‘rgakni avaylab ko‘rpachaga yotqizdi, o‘rnidan ildam turib kalishini oyog‘iga ilganicha hovliga tushdi. Musichalar qanotini parillatib oldinma-keyin tomga ko‘tarildi.
Juvon ayvon qatoriga solingan oshxonadan o‘tdi, devor poyiga suyab qo‘yilgan xokandozni ko‘tarib, uning ostidagi supurgini oldi, xokandozni qayta joyiga qo‘ydi. U musicha qo‘ngan joyga keldi-da, oyoqlarini keng yoyib ikki bukilganicha go‘yo yo‘qolgan ignani qidirayotganday yerga tikildi, shu alfozda bir nafas turgach, tuproqdagi musicha izini topdi. Ko‘ylagining etagani orqaga sirmab, o‘sha yerni supurdi.
Hovli top-toza edi, supurgi kesak uvog‘ini tirnab chiqardi. Juvon kesakni barmoqlari uchida avaylab ushlab ko‘chib chiqqan joyini izladi. Topdi shekilli, uvog‘ni joyiga qo‘ydi, avval barmog‘ining uchi, ketidan kalishining tumshug‘i bilan tekisladi, supurgini yana bir sirmadi-da, oshxona tomon yurdi, borib xokandozni ko‘tardi, supurgini joyiga qo‘yib, ustidan xokandozni devorga suyadi.
Juvon ayvonga qaytayotib vodoprovod yoniga bordi, bosh va ko‘rsatkich barmog‘i bilan jo‘mrakni burab suvni jildiratdi, qo‘lini sovunladi, yuvdi-sovunladi, sovunladi-yuvdi, so‘ng tirsagini jo‘mrak chambaragiga botirib uni burashga unnadi. Suv kamaysa-da, to‘xtamadi, ko‘ngli joyiga tushmagan juvon tirsagi bilan jo‘mrakka tayangan ko‘yi vodoprovod tevaragida gir-gir aylana boshladi: bir, ikki, uch… nihoyat, jo‘mrak qotdi — suv to‘xtadi. Juvon suv yuqi selgishini kutib qo‘llarini yoniga osiltirdi, keyin boshi barobar ko‘tarib quyoshga tutdi.
Botib borayotgan quyoshning laqqa cho‘g‘dek tilimi yashirinib ulgurmagan, uning haroratsiz, qizg‘ish nuri atrofni yoritib turardi. Juvon shafaq yorug‘ida yanayam oqarib ko‘rinayotgan, tob tashlagandek qiyshiq va oriq barmoqlariga tikildi, qon talashganday qizarib ko‘rinayotgan zich panjalari orasidan ko‘z uzmay, panjalarini yeydi, so‘ng kaft va barmoqlaridan suv selgib bo‘lganiga ishonch hosil qilgach, shipillaganicha ayvon tomonga yurdi, kalishini yechib kavshandozning bir burchagiga tekisladi-da, ayvonga o‘tdi, hovli sahniga ko‘z yugurtirdi, xotirjam tortib, boya turib ketgan joyiga qaytib o‘tirdi. U yo‘rgakni tizzasiga yotqizib dasturxonning qayrilgan uchlarini tekisladi, qayta-qayta siypalashiga qaramay, bir chekkasi qayrilaverdi. Juvon ko‘rpacha ostidan qaychi olib dasturxonning yig‘ilib-qayrilib qolayotgan parchasini qirqtsi, osilgan iplarni ham qaychiladi. Shundan so‘ng ko‘ngli taskin topib, yana yo‘rgakni avaylab tebratishga kirishdi. U nimalardir deb pichirlar, dam-badam bo‘ynini cho‘zib hovliga razm solar, dasturxon chetlarini tortib-tortib chaqaloqning yuzini yashirishga tirishar, hovli jimjit, ayvon jimjit, ba’zan juvonning shiviri quloqqa chalinmasa, hovli ham jimjit edi.
Nogahon yo‘lak tomonda nimadir «shapp!» etdi. Juvonning yo‘rgakni siypalayotgan qo‘llari asabiy qaltiradi. To‘satdan hushini yo‘qotgan odamday rangi quv o‘chdi, lablarini kimtib birpas tin oldi. So‘ng qaychini ko‘rpacha ostiga yashirdi, yo‘rgakni tizzasidan tushirib ohista ko‘rpachaga yetqizdi, qaddini rostladi. Kalishini oyog‘iga ildi-da, zinadan chaqqon tushib oshxona tomonga yurdi. Oshxonani yonlab borib supurgi bilan xokandozni ikkala qo‘liga oldi, zipillaganicha qaytib, yo‘lakka o‘tdi. Yo‘lakda nimadir «sharpp! shirpp!» etdiyu juvon u yoqdan chiqdi — xokandozni tutgan qo‘lini oldinga cho‘zgancha burnini jiyirdi, xokandozda esa yangi kelgan gazetalar bor edi.
Shu alfozda juvon hovli etagiga bordi. Oshxonaning orqa tomoniga burilib ko‘zdan yo‘qoldi. U talay fursat kaytib ko‘rinmadi, sharpasi ham sezilmadi. Hovliga xavotirli sukunat cho‘kdi.
… Uyning yopiq derazasi go‘yo shu sukunatga xalal bermoqchi emasdek «qirs… s…» etib jur’atsizgina ochildi. Tavaqalar yarim-yorti ochilib ulgurmay…
Oshxona muyulishida juvonning qorasi ko‘rindi. U supurgi bilan xokandozni avvalgi o‘rniga qo‘ydi, keyin… vodoprovod yoniga keldi. Bosh va ko‘rsatkich barmoqlarining uchida jo‘mrakni burab suvni ochdi, qo‘lini ikki-uch qayta sovunlab, erinmay yuvdi, jo‘mrakni tirsagi bilan qotirdi, so‘ng kaftlarini boshi barobar ko‘tarib botib borayotgan quyosh nuriga tutdi. Yoyib turgan panjalariga uzoq tikildi. Kaftlarini yuz-ko‘ziga yaqinlashtirdi-uzoqlashtirdi, yaqinlashtirdi, yana uzoqlashtirdi. Ufqqa bosh qo‘yayotgan quyosh nuri kaftlarining sirtidan singib ich tomonga sitilib o‘taetganday, kaftlaridan o‘tib ko‘zlarini battar qamashtirayotganday bo‘laverdi.
Shu payt uning nigohi ro‘parasiga qadaldi. Ravish-holatini buzmay uzoq, sinchkov tikildi, so‘ng birdan qo‘lini quritayotganini unutib ayvonga yugurdi. Sarosimadan ko‘zlari olayib, yo‘rgak tepasiga keldi, qontalash shafaqning qirmizi nuri ravon romining yuqori ko‘ziga tushib turar, oynadan sinib o‘tgan bir tutam nur chaqaloqning ustini yoritgan edi. Juvon yo‘rgakni dast ko‘tarib uni narigi ko‘rpachaga yotqizdi, so‘ng o‘sha tezliqtsa ayvondan tushib hovli etagiga yugurdi, u yerda omborxona tomiga suyab qo‘yilgan uzun narvonni yelkasiga qo‘yib, iziga qaytdi. Chayqala-chayqala ayollarga xos bo‘lmagan g‘ayritabiiy kuch bilan og‘ir narvonni lapanglatib ko‘tarib keldi. Narvon uchini ravonning yuqorisiga qadar ko‘tarib qo‘yganida deraza ko‘zi qarsillab ketdi. Juvon bunga parvo qilmadi, indamay-netmay zipillab narvondan ikki-uch pog‘ona ko‘tarildi. Narvonning uchi g‘iyqillab bir yonga qiyshaydi.
… boya yarim-yorti ochilgan uy derazasi shiddat bilan, lekin shovqinsiz lang ochildi.
Juvon pog‘onada turgan joyida bir siltanish bilan narvonni joyiga qaytardi. Shoshib-pishib yuqoriladi-da, ravon romining eng tepasidagi — shafaq nuri tushayotgan ko‘zini kattiq-qattiq arta boshladi. Biroq oynaga hamon nur tushaverdi, juvon harchand artmasin, uni ketkazolmadi, to‘xtab bir muddat tikildi — oynada xuddi suv yuzasida yeyilganday moy dog‘lari ko‘rinib turar — unda quyosh nuri jilvalanayotgan edi.
Juvon nurga shu qadar jon-jahdi bilan tikildiki, oynadan qaytgan shu’la uning ko‘zlariga ignadek qadaldi, og‘riqqa dosh berolmaganidan boshini siltab orqaga tortdi. Nogoh siltanishdan muvozanatni yo‘qotgan juvonning gavdasi orqaga og‘di — uch-to‘rt quloch tepalikdan boshi bilan tikkasiga ag‘darilib tushayotgan asnoda ham u ola-kula ko‘zlarini oynadagi dog‘dan — shu’la aksidan uzmadi. U yiqilishidan emas, balki o‘sha qizg‘ish-qirmizi nurdan sarosimaga tushgan, vahimadan o‘zini o‘nglolmay qolgan edi.
… lang ochilgan derazadan xovliga bir yigit irg‘ib tushdi. Tushdiyu oyog‘i yerga tegayozganida munkib ketdi, o‘zini bazo‘r o‘nglab yugurgilaganicha narvonga yetib keldi va jon holatda unga yopishdi. Yigit dag‘-dag‘ qaltiragan qo‘llari bilan narvonni tutgan chog‘ida juvon muvozanatini tikladi, hech narsa yuz bermagandek tik turganicha boyagi-boyagi — oynani artaverdi, oyna esa top-toza, gard-g‘uborsiz, hatto quyosh yanayam ufq ortiga cho‘kkanidan kirmizi shu’la ancha yuqoriga siljigan, deraza ko‘ziga tushmayotgan edi.
Juvon oynani hali uzoq tozalaydigandek bir maromda harakat qilayotganida yigitni ko‘rdi. Rangi quv o‘chdi, oyoq-qo‘li bo‘shashib, narvonga holsiz suyandi, oyna artayotgan lattasi cho‘zilib osilib qoldi. Keyin o‘zi imillab tusha boshladi.
Yana vodoprovod jo‘mragi buraldi, qo‘llar yuvildi, tirsak bilan jo‘mrak qotirildi-da, juvon kaftlarini quyosh botib ketgan tomonga tutdi. Uning uzun-uzun, qoq suyak barmoqlari ola-chalpoq yorug‘da jonsizdek ko‘rinar, o‘zi kaft va barmoqlaridagi naqshin chiziqlardan asabiylashar, o‘jar nigohi bilan ularni silliqlagisi kelar, ayni chog‘da narvon yonidagi yigitga g‘ijinib ko‘z qirini tashlab qo‘yardi.
…nimjon, maykachan, sochlari to‘zigan rangpar yigit miq etmay unga mo‘ltayib turaverdi.
Tahlika va xavotirdan gezarib ketgan juvon qo‘lini orqasiga yashirdi, yugurib ayvonga chiqdi, yo‘rgakdagi chaqaloqni dast ko‘tarib bag‘riga bosganicha o‘zini ichkari uyga urdi.
… narvonga suyangan ko‘yi juvonni kuzatayotgan yigit yurishga chog‘landiyu, o‘rnidan jilmadi. U, juvon eshik tirqishidan o‘zini kuzatayotganini sezmaganday ko‘rsatib boshini ham qildi. Xiyol fursat o‘tkazib, ehtiyotkorlik bilan eshik tomonga ko‘z qirini tashladi. Juvon ko‘rinmadi. Yigit yalang oyoqlarining uchida bir-bir qadam bosib ayvonga chiqdi. Bo‘sag‘aga yetgan joyida nimaningdir «g‘irch, g‘irch»lashini eshitib, taqqa to‘xtadi…
— Seni mendan olib qo‘yishmoqchi!
— Men sening bolangman-ku.
— Ne-echta tug‘dim-a!.. Tug‘aman — ular olib qo‘yadi, tug‘aman — olib qo‘yaverishadi. Ozmunchasini yo‘qotdimmi?! Seni bermayman!..
— Meniyam tortib olishsa-chi?
— Unda yana tug‘aman. Agar endiyam erga berishmasa-chi, o‘zimmi mana bunaqa qilib qiyib tashlayman! Ko‘ryapsanmi?..
…yigit jon xalpisida eshikka yaqinlashib ko‘zini tirqishga bosdi…
Xona to‘ridagi taxmonga o‘girilib o‘tirgan juvon tizzasidagi chaqaloq o‘ralgan dasturxon — yo‘rgakni buydaladi, silab-siypaladi, bir yo‘la yuzi yopiq chaqaloq bilan gaplashaverdi:
— O’zingni qiysang meni kim boqadi?
— Voy, tilingdan aylanay, ularga qolsang yonboshiga bosi-ib o‘ldirib qo‘yadi. Berib bo‘libman!
— Bo‘lmasa, ularning o‘zini qiyib tashlay qol!
— Damingni chiqarma, yashshamagur! Qiyaman! Hammasini qiyaman. Hovlida yolg‘iz qolsam-chi, darvozani tambalab ko‘yib tug‘averaman, tug‘averaman. Hammalaringni qator-qato-or yetqizib jonimni bo‘li-ib-bo‘li-ib beraman, qoqindiq!.. Hu-uvv!.. Hu-uvvv!.. Ulardan — zolimlardan qachon qutilaman? Qutilamanmi?!.. Hu-uvv!.. Hu-uvvv!..
Yo‘rgak ustiga duv-duv ko‘z yosh to‘kila boshladi. Lekin juvon yig‘idan tez to‘xtadi. Ulg‘ayib qolgan farzandini ro‘parasiga o‘tkazib olib unga xotirjam nasihat qilayotgan onadek vazmin gapirdi:
— Sen ko‘p vaysama. Yuzingni ochma. Xo‘pmi?.. Ular ovozingni eshitsa, seni olib qo‘yishadi. Sensiz holim nima kechadi? Seni qaerdan topaman yana?
— Bo‘lmasa, yashirib qo‘y.
— Tovushingni chiqarma deyapman! Izimdan yuradi ular, meni o‘z holimga qo‘yishmaydi… Eshitib qolsa uyim kuyadi, vayron bo‘laman!
— Yashir, tezroq! Shoshilsang-chi!
— Menga o‘rgatma, deyapman! Nima, yashirishga aqlim yetmaydimi? Yetmaydimi!.. Mana!.. Mana!..
Juvon o‘rnidan dik etib turdi-da, uy ichida charx urib, gir-gir aylanishga tushdi. Birdan to‘xtadi, izlaganini topdi shekilli, tokchaga to‘shalgan oq qog‘ozning chekkasidan ushlab qattiq tortdi. Ustma-ust terilgan piyola, choynak va likobchalar oyoq ostiga sharaqlab tushdi.
…poygakda turgan yigit uy ichiga otilib kirishdan o‘zini bazo‘r tiydi. Holsizlanib, eshik kesakisiga suyandi. Uning oyoq-qo‘lidan majol ketgan, asabiy qaltirar, lekin ko‘zlari hamon sergak, hushyor ham mehrli boqar edi…
Yo‘rgak ustiga sochilgan chinni parchalarini kafti bilan surib tashlayotgan juvon birdan cho‘g‘ga botirib olganday qo‘lini siltab tortdi va ko‘ziga yaqinlashtirdi. Kaftining qirrasida qon ko‘rindi. Juvon dam kaftiga, dam qon tomchilariga mengraydi, shunda … eshik «tiqq» etdi…
Juvon bukchayib o‘rnidan turdi, asta eshik tomonga o‘girildi
… eshik ortidagi odam sharpasini… sezdi. U apil-tapil yo‘rgakni qog‘ozga o‘ray boshladi. Shu asnoda eshik va deraza tomonga qarab xuddi badbo‘y isdan nafasi qaytganday «Huvv!..» deb labini cho‘chchaytirar, qo‘llari shiddatli harakatlanib chaqaloqni o‘rab-chirmar edi. U yo‘rgakni bag‘riga bosganicha yugurgilab eshikdan chiqar-chiqmas taqqa to‘xtadi.
… yigit ayvondan tushib ulgurmagandi… Juvon o‘sha zahoti orqasiga qaytdi. Eshikni taraqlatib yopdi. Yo‘rgakni yashirish maqsadida uning ustiga ko‘rpacha tortdi. Keyin derazadan tashqariga qaradi, boshini chiqarib engashdi. Aftidan deraza oshib hovliga tushishga chog‘landi. Jur’at etolmadi chog‘i, chiroqni yoqib ko‘rpacha ostidan yo‘rgakni oldi, shokila-shokila bo‘lib ketgan dasturxonga qo‘lidagi qon yuqlarini artdi. Arta turib zich yopilgan eshikka qarab og‘ir tin oddi. So‘ng hamon xavotirli nigohini eshikdan uzmay unga yaqinlashdi. U bolani bag‘riga bosganicha eshikka peshonasi tekkudek oraliqda to‘xtadi…
…narigi tomondan esa yigit ichkariga mo‘ralab turardi…
Juvon allakimlar eshikni buzib uyga bostirib kirishga hozirlanayotganini payqab qolganday dahshatga tushgan, a’zoyi-badaniga yugurgan qaltiroqni bosolmayotgan edi. U ancha vaqtgacha shu ahvolda turdi. Titroqni bosishga chiranganidan peshonasi va yuzlarida sovuq ter tomchilari paydo bo‘ldi.
Birozdan so‘ng u ancha xotirjam tortdi. Endi uning harakatlaridan hadik, pala-partishlik aridi, aksincha, favqulodda bamaylixotirlik bilan taxmondagi ko‘rpalarning yarmini zumda ag‘dardi. So‘ng qogozga o‘ralgan yo‘rgakni taxmonda qolgan ko‘rpaning ustiga qo‘ydi-da, uning ustidan yiqitgan ko‘rpalarni qayta yig‘ishga tushdi. Shunda u oyog‘ining ostidagi ko‘rpani olayotib etagini qo‘shib ko‘targanidan uning zangori ich ko‘ylagi ko‘rinib ketdi
…eshik ortidagi yigit ko‘zini olib qochdi…
Ichkaridan juvonning bo‘g‘iq va zardali ovozi keldi:
— Endi topib bo‘lishibdi! Topadi-ya, topadi! Taxmonga yaqinlashsin-chi! Bittalab qiyaman… Qo‘limga tushganini qiymalayman!
— Meni qiyma!
— Seni qiymayman, qoqindig‘im! Tag‘in o‘lib-netib qolmagin, xo‘pmi?.. Yo‘qolmagin… Tug‘ishda qiynaldim-ey!.. Yana qachon bola ko‘raman. Yana qachon erga berishadi meni… Sen o‘lmagin, seni yashiraman!.. O’lib qolmagin!.. Uvv!.. Xih, uvvv!! Huvv, ket! Huvv, ket! U-uvvv!..
Juvon achchiq-achchiq ho‘ngrab yubordi.
…eshik ortidagi yigit ikki bukilib kalit uyasidan mo‘ralab qarar, bir lahza bo‘lsin juvondan ko‘z uzmas edi…
Uydan alla tovushi eshitildi. Juvon alla aytayotib gapdan to‘xtamas, dam o‘zi, dam chaqaloq bo‘lib savol-javob qilar, «bolasi» yoqimli gap aytguday bo‘lsa, «Voy, aylanay-ey!» deb taxmonga talpinar, lekin qo‘lini cho‘zar-cho‘zmas yig‘lab yuborar, yana allalashda davom etardi.
U shu alfozda uzoq yurdi. Keyin to‘xtab, uyning o‘rtasida bir nuqtaga qadalgancha qaqqayib qoldi, uzoqdan elas-elas quloqqa chalinayotgan shovqinni eshitmoqchidek sergaqlandi. Uning shu turishida yana ne balolarni boshlashini bilib bo‘lmasdi…
Allaqancha vaqt o‘tdi. Juvon o‘y surib o‘yiga yetgan odamday shoshilmay taxmondagi ko‘rpaning ikki-uchtasini tushirdi. So‘ngra yo‘rgakdagi chaqaloqni devorga taqab uning ustidan ko‘rpalarni qaytadan yig‘di. Yiqilgan ko‘rpalarni kafti bilan itarib-surib tekisladi, tekislanmagan joylarini qiydi. Shundan so‘nggina ko‘ngli tasalli topdi chog‘i, qo‘llarini ikki yonga osiltirganicha yelkasi bilan ko‘rpaga horg‘in suyandi…
…yigit kalit uyasidan tikilib turaverdi…
Nihoyat juvonning ko‘zlari yumildi, sirg‘achib tushib gilamga o‘tirib qoldi.
…yigit eshikdan chekinayotib sezilar-sezilmas entiqdi, yengil nafas olib yonginasidagi stulga ohista cho‘kdi…
Tun yarmidan og‘ib, tong otishiga picha qolgan, uyning chirog‘ida hovli sahni, qorayib ko‘rinayotgan narvon, ayvon yuzasida sochilib yotgan dasturxon qiyqimlari qandaydir sirli-bezovta manzara hosil qilgan
…maykachan, yelka suyaklari turtib chiqqan uvoqqina yigit stulda suyanganicha tizzalarini quchib qunishib mudrar edi…
Juvon g‘ira-shira tong ota boshlaganida uyg‘ondi, o‘tirgan ko‘yi ostin-ustin bo‘lib ketgan uyning ahvoliga razm soldi, o‘rnidan shoshilmay turib sochini, ko‘ylak yoqalarini tuzatdi, so‘ng taxmondagi ko‘rpalarni tushirdi, boya o‘zi qo‘ygan yo‘rgakni olib qon dog‘lari qotib qolgan qog‘ozga, qaychilab tashlangan dasturxonga angraydi, chuqur, so‘lg‘in uf tortdi. Qog‘ozni, dasturxonni ochdi-da, unga o‘ralgan chaqaloq-yostiqni olib taxmonga qo‘ydi, oyoq uchida yurib kelib eshik tirqishidan ayvonga mo‘raladi.
…yigit stulda g‘ujanak bo‘lib o‘tirgancha uxlayotgan edi…
Juvon taxmondan tushirgan ko‘rpalardan birini keltirib eshikni ohista ochdi, yigitning tepasiga yaqinlashib ko‘rpani ikki qo‘llab yoyib baland ko‘tardi. Eshik shovqinsiz ochilgandayoq kush uyqusida yotgan yigit cho‘chib uyg‘ongan edi. Juvon uning ko‘ziga qaramay, yuzini ko‘rpa bilan panalab turib gunohkorona va chorasiz bir iztirobda gapirdi:
— Joyingga kirib uxla, ukam. Men tuzukman… Men yaxshi bo‘lib qoldim…
Xurshid Do’stmuhammad. Donishmand Sizif. Kitobning to’liq nusxasi by Khurshid Davron on Scribd
