Ғафур Ғулом ўзбек тилининг имкониятларига чексиз ишонган, бу тилда ифодалаб бўлмайдиган фикр ва туйғу йўқ, деб ҳисоблаган. Атоқли шарқшунос олим, улкан мутаржим Шоислом Шомуҳамедовнинг хотирлашича, у киши Саъдийнинг “Гулистон” асарини ўгираётганида ҳар бир нақл охирида келган, Саъдийга хос қуйма мисралар, афоризмларни таржима қилишда қийналган ва “мана буни таржимада бериб бўлмаса керак”, дея Ғафур Ғуломга маслаҳат солганида, устоз адиб Шоислом акага қараб, “Ўзбекмисан?” деб сўрар экан…
ҒАФУР ҒУЛОМ ТАРЖИМАЛАРИ
Зуҳриддин Исомиддинов
Ўзбек адабиётида таржима билан шуғулланмаган ижодкорнинг ўзи йўқ бўлса керак. Биргина фарқи, айрим қаламкашлар фақат таржима орқали танилган бўлса (Қодир Мирмуҳамедов, Низом Комилов), яна бир тоифа ижодкорлар адабий меросининг ярмини таржима ташкил этади (Чўлпон, Мирзакалон Исмоилий, Миртемир). Ва ниҳоят, яна бир тоифа адиблар борки, уларнинг қаламига мансуб асарлар орасида таржималар кўп бўлгани билан, афкор омма уларни мутаржим деб эмас, “соф миллий ижодкор” сифатида танийди (Ҳабибий, Саид Аҳмад).
Ғафур Ғуломни учинчи тоифага мансуб ижодкорлардан деса бўлади. Гарчи таржималари ҳам анчагина бўлса-да, улар ўтнафас шоир Ғафур Ғуломнинг шеър ва поэмалари, машҳур қисса ва ҳикоялари, оташин публицистикаси соясида қолиб кетгани чин.
Ғафур Ғулом таржима соҳасига ўтган асрнинг йигирманчи йиллари иккинчи ярмидан кириб келди. Байроқдор шоир Владимир Маяковскийнинг “Во весь голос” поэмасини “Ҳайқириқ” номи билан 1930 йилда ўзбек тилига ўгириб чоп эттирди. Ҳоди Тоқтошнинг бевақт вафоти муносабатидан дилгирлик шоирни 1932 йилда унинг шеърлар китобини таржима қилиб элга етказишга даъват этди. Ўша йили атоқли венгер шоири Антал Гидашнинг “Қичқирингиз” шеърлар тўпламининг ўзбекча таржимаси ҳам Ғафур Ғулом қаламига мансуб.
Ғафур Ғуломнинг кўпгина қаҳрамонлари билан ғарб адиблари яратган қаҳрамонлар ўртасида ажиб бир уйғунлик бор. Чунончи, “Шум бола”да Марк Твеннинг “Том Сойернинг саргузаштлари” асаридаги лавҳаларни эслатадиган манзаралар тасвирини кузатиш мумкин. Бироқ бу лавҳалар мутлақо ўзбекча қиёфа, ўзбекча руҳ билан намоён бўлганки, киши хаёлини беихтиёр, жаҳон адабиётининг худди шу тарзда: бири-биридан ўрганиб, бири-биридан ибрат олиб тараққий этгани ҳақидаги мулоҳазалар эгаллаб олади.
Ғафур Ғулом ўзбек тилининг имкониятларига чексиз ишонган, бу тилда ифодалаб бўлмайдиган фикр ва туйғу йўқ, деб ҳисоблаган. Атоқли шарқшунос олим, улкан мутаржим Шоислом Шомуҳамедовнинг хотирлашича, у киши Саъдийнинг “Гулистон” асарини ўгираётганида ҳар бир нақл охирида келган, Саъдийга хос қуйма мисралар, афоризмларни таржима қилишда қийналган ва “мана буни таржимада бериб бўлмаса керак”, дея Ғафур Ғуломга маслаҳат солганида, устоз адиб Шоислом акага қараб, “Ўзбекмисан?” деб сўрар экан. “Ҳа…”, дер экан Ш. Шомуҳамедов ажабланиб. “Ўзбек бўлсанг, топасан. Топ!” деркан қатъий қилиб Ғафур Ғулом.
Аммо шундай асарлар ҳам бўладики, бошқа тилга таржима қилинганида унинг фақат дастлабки, юзада кўриниб турган маъносигина акс этади. Чунки тиллараро мувофиқликларга қараганда номувофиқликлар муқаррар суратда кўп бўлади, сўзнинг образга айланиши эса ҳар бир тилда айрича, фақат ўзига хос тарзда кечади. Асарга жило бериб турган сўз ўйинлари таржима асарларда аксар ҳолларда тушиб қолади.
Мутафаккир шоир Мирзо Абдулқодир Бедил асарларига пурмаънолик айниқса хос. Ғафур Ғулом Шарқ шоири сифатида Бедилдан кўп таъсирланган, буни у ўз асарларида ҳам бир неча марта таъкидлаб кўрсатган, Бедил адабиётга олиб кирган кўпгина образли ифодалар унинг асарлари матнига ҳам кўчиб ўтган. Чунончи, ёруғ дунё, олам деган маънодаги “хонаи хуршид” ташбеҳи унинг шеъриятига Бедилдан кўчиб ўтган. Бедил ўз даврида “маликуш шуаро” бўлиб танилган ва кейинги асрларда “Абулмаоний” – ‘‘маънолар отаси’’ деб ҳам эъзозланган шоирдир. Бироқ Ғафур Ғулом Бедил асарларини таржима қилишга унча рағбат кўрсатмаган. Бедилга хос фикр теранлигини, бир мисрада бир неча маъно қаватланиб келишини яна тўлалигича қайта тиклаш амри маҳоллигини ҳис этгани сабабли, уни фақат аслиятда ўқиш лозим деб ҳисоблаган. Бу ҳам, шоир таржималарига оид тадқиқотлар олиб борган Абдулла Матёқубов ва Нарзулла Жўраевлар тўғри таъкидлаганларидай,китобхон олдидаги масъулият, Бедилга самимий ихлоснинг бир зуҳури эди.
Ғафур Ғуломнинг таржималари жанр нуқтаи назаридан, унинг оригинал ижоди каби, хилма-хил. Улар орасида улкан роман (Мушфиқ Козимийнинг “Қўрқинчли Теҳрон” асари)дан тортиб, бир неча байтлик ғазалгача, ўткир сиёсий аҳамиятга молик шеърдан тортиб, лирик драмагача бор. Асарлари Ғафур Ғулом таржимасида ўзбек тилида босилиб чиққан адибларнинг номи элликка яқин, улар дунёнинг ўнлаб тилларида яратилган.
Ғафур Ғуломнинг ўн икки жилдлик “Мукаммал асарлар тўплами”нинг саккизинчи, тўққизинчи ва ўнинчи жилдлари таржималардан ташкил топган бўлиб, бу уч жилднинг умумий ҳажми 1600 саҳифадан ошади. Ҳолбуки, ушбу “Мукаммал асарлар тўплами”га “Қўрқинчли Теҳрон” романининг таржимаси каби йирик нашрлар киритилмаган.
Бадиий таржиманинг “табдил” деб аталган бир тури бор. Табдил – бадал деган ўзакдан олинган бўлиб, алмаштириш, ўрнига бир нарса қўйиш демак.
1940 йилда, Алишер Навоий таваллудининг 500 йиллигини нишонлашга тайёргарлик қизғин кетаётган бир пайтда Ғафур Ғулом “Фарҳод ва Ширин” достинини ҳозирги тилга табдил қилиб, чоп эттирди ва мутафаккир шоир асарларини халққа янада яқинлаштиришга катта ҳисса қўшди. Чунки Алишер Навоий асарлари тили оддий китобхон учун бирмунча мураккаб бўлиб, орада ўтган тўрт ярим асрлик даврда тилимизда анча-мунча ўзгаришлар юз берган эди. Мана, достондаги бир боб бошланмаси:
Бу хоро узра тез эткан қаламни,
Юзига буйла нақш этти рақамни.
Ушбу байт “Бу қаттиқ тош устида ўз қаламини чархлаб олган киши ўша тош устига қуйидаги гапларни нақш қилди” дея содда, ўқувчига осон тушунарли тил билан тақдим этилган. Албатта, ўн минг мисрадан ортиқ бўлган бу достон табдили устида Ғафур Ғуломнинг меҳнати, унинг талқини ва умуман таржимашунослик илмида табдил ҳодисаси алоҳида тадқиқ этилиши, ўзига хос жиҳатлари батафсил ўрганилиб чиқилиши даркор.
Ғафур Ғулом Рўдакийнинг “Қариликдан шикоят”, Шота Руставелининг “Йўлбарс терисидаги паҳлавон” достонидан боблар, Саъдийнинг “Гулистон” асарининг шеърий қисмини, Жомий ва Фоний ғазалларини, Бедилнинг икки рубоийсини, шунингдек И.Крилов масалларини, А.Грибоедовнинг “Ақллилик балоси”дан парчани, Пушкиннинг талай шеър ва поэмаларини, Т.Шевченко, А.Толстой, А.Фет, А.Майков, Н.Некрасов, Жамбул ва Сулаймон Стальский, А.Сурков, Лоҳутий, И.Бехер, В.Маяковский, И.Френкель, Л.Хьюз, А.Твардовский, М.Турсунзода, А.Кулешов, К.Симонов шеърларини, ўнлаб турли халқларнинг қўшиқларини ўзбекчалаштирди.
Вильям Шекспирнинг “Отелло” трагедияси, Лопе де Веганинг “Қўзибулоқ қишлоғи”, Фридрих Шиллернинг “Вильҳелм Телль” драмалари Ғафур Ғулом таржимасида саҳна юзини кўрган. Шу билан бир қаторда В.Катаевнинг “Солдат фронтдан қайтаркан”, Б.Лаврёновнинг “Денгиздагилар шарафига”, Нозим Ҳикматнинг “Бир севги афсонаси”, Г.Мдиванининг “Фронт бўйлаб буйруқ”, Б.Сливконинг “Мушфиқий” пьесаларини ҳам ўзбекчалаштирган. Аммо ҳали бу рўйхатга қўшилмаган яна ўнлаб поэмалар, театр ва радиопостановкалар учун турли йилларда таржима қилинган драма асарлари ҳам беҳисоб. Буларнинг барчасига хос бўлган бир жиҳат, таъбир жоиз бўлса, Ғафур Ғуломнинг “ўгирмачилик услуби” шундайки, ушбу таржималар тили содда, ифодаси жайдари ва ўзбекона. Ғафур Ғулом ҳеч бир ўринда таржима тилини зўриқтирмайди, мураккаб ва гажакдор иборалар билан ўзбек ўқувчисини қийнамайди, фикрни эркин ва сарбаст туриб тақдим этади.
Ғафур Ғуломнинг юқорида дарж этилган талай таржималари орасида Лермонтовнинг машҳур “Бородино” шеъри ҳамда “Ҳожи Абрек” достони ҳам бор. Диққатингизга устоз таржимасида М.Ю.Лермонтовнинг “БОРОДИНО” шеърини ҳавола этамиз.
Ғафур ҒУЛОМ
ТАРЖИМАЛАР
ШАЙХ САЪДИЙ
ҲИКМАТЛАР
* * *
Гўзал оғиз, ширин бўғиз ва лабдан чиққан овоз,
Куй айтса ҳам, айтмаса ҳам дил эркалар, жуда соз.
Аммо нўноқ қўшиқчининг кекирдагин безолмас
Кўп ажойиб мақомлар ҳам: “Ушшоқ”, “Хуросон”, “Ҳижоз”.
* * *
Бирор эсли кишига ҳатто ҳазил сўз айтсанг,
У шундан ҳам ўзига чиқаради хулоса.
Аммо аҳмоқ кишига юзлаб ҳикмат ўргатсанг,
Барчаси унинг учун туюлар ҳазил нарса.
* * *
Ўзинг яхши бўлсанг юриш-туришда,
Сендан айб тополмас ҳар бир ярамас.
Танбурнинг ўз сози жойида бўлса,
Созанда қулоғин бураб ўтирмас.
* * *
Кеча тонг отар битта қуш сайраб,
Ақлу чидамимни, ҳушимни олди.
Мен унга жўр бўлдим ва овозимни
Бир яқин оғайним эшитиб қолди.
У айтди: “Бу ҳолга ишониш қийин,
Наҳотки шу сайроқ эсинг жўёлди?”
Мен дедим: “Қуш сайраб турган чоғида
Менинг одамлигим ундан уялди”.
* * *
Билдингми, тонг чоғида нима дер менга булбул:
“Нечук одам саналғай севгидан бехабар дил?
Араб шеърин эшитган туя завқидан ўйнар,
Сенда завқдан асар йўқ, ҳайвон экансан буткул”.
* * *
Боғда тонг ели эсса, мажнунтол тебранади,
Чақир тош тебранмайди, қотиб қолган абадий.
* * *
Диққат билан боқолсанг, барча нарса зикр этар,
Буни тинглай олади, ким маънидан бохабар.
Гулга ёлғиз булбулмас куйловчи кўнгил билан,
Гул ҳам уни улуғлар тикансимон тил билан.
* * *
Гуллар баъзан очилади, баъзан бўлади хазон,
Дарахтлар ҳам гоҳ яланғоч, гоҳ кияр яшил чопон.
* * *
Жаҳон ташвишидир энг оғир бало,
Бўлса ҳам, бўлмаса ҳам қийин можаро.
* * *
Агар сен истасанг бойлик ва давлат,
Энг катта бойликка тенгдир қаноат.
* * *
Этагинг тўлдирса бир бой зар билан,
Сен унга қарама шод назар билан.
* * *
Катта кишилардан эшитдим ҳар гал,
Дарвишлар чидами бойликдан афзал.
* * *
Қулон тутар Баҳромгўрнинг қудрати эмас унча,
Бир чигиртка оёғини судраган қумурсқача.
Михаил ЛЕРМОНТОВ
БОРОДИНО
– Қани, амакижон, айтиб берингиз,
Ўт кетиб, ўртанган Москва бежиз –
Фарангларга берилмаган-ку?
Ахир бўлгандир-ку беомон уруш,
Бўлганда ҳам қандай, кетгудай эс-ҳуш
Бородино куни Россиянинг беиз –
чиқмас ёдидан мангу!
– Ҳа, бизнинг замонда мардлар бор эди,
Сизга ўхшамасди, шиддаткор эди.
Сизлар ботир эмассиз.
Уларнинг қисмати бўлмишди ёмон
Талай мардлар майдон аро берди жон.
Бўлмасайди тақдир амри беомон
Кетмас эди Москва, эссиз!
Биз узоқ индамай чекинар эдик,
Алам қилар эди, жанг кутар эдик.
Чоллар пўнғиллар бирдан:
“Нима бу, шу ерда ўтадими қиш?
Командирларимиз бажаролмас иш
Ёвларнинг мундирин керакдир йиртиш
Руснинг найзаси билан”.
Топдик охирида катта бир майдон,
Бемалол саёҳат қилурлик сайҳон,
Кичик истеҳком қурдик.
Ётамиз қулоқни унда дик тутиб,
Тонгги нурлар билан ялтирайди тўп,
Ўрмонда фаранглар ҳар қайда, тўп-тўп
Кезиб юрганларини кўрдик.
Боплаб туриб мен ҳам тўпни ўқладим,
Ўйлайман: “дўст”ни бир қўноқ қилайким!
Қараб тур, оға мусьё:
Кураш экан, ҳийланинг не кераги бор?
Бизлар саф тортамиз мисоли девор,
Она-ватан сўрса, бизлар боякбор
Бошни ҳам берамиз-ку!
Икки кун ҳам ўтди отишмалардан.
Нима манфаат бор бекорчиликдан?
Кутдик учинчи кунни.
Эшитилиб қолди ҳар ёқдан овоз:
“Тезроқ илғор сафга ўтиб олсанг соз”.
Даҳшат қирғинининг майдонига боз
Тушади кўлкаси туннинг.
Замбарак тубида мен мудрар эдим.
Токи тонг отгунча эшитар эдим
Фарангларнинг шод сасин.
Бироқ бизнинг манзил очиқ, жим ётар,
Кимдир мажақ дубулғасин тузатар,
Кимдир муртин чайнаб, найзасин артар,
Жуда ошган зардаси.
Тонг аста ёришиб келиш биланоқ,
Қўзғолишдик мисли момақалдироқ,
Сафлар орқасидан саф.
Бизнинг мард полковник эди қаҳрамон,
Шоҳга навкар, солдатларга отахон…
Бироқ афсус, чавақланиб берди жон,
Ётар нам ерда ухлаб.
Ўлар экан, айтди, кўз очиб тийрак:
“Йигитлар, Москвани қутқазмоқ керак,
Москва учун ўлсанг оз,
Шунча оғайнилар у деб ўлгандек!”
Бородино жангида қасамёд этдик
Ва бошларни мардона ўлимга тутдик,
Ҳаммамиз ҳам шоввоз.
Шундай кун келдики! Тутун ораси,
Булутдай силжиди фаранг қораси
Бизнинг истеҳком томон.
Ранго-ранг тамғали юрт ботирлари,
Дубулғаси думдор саф-саф сувори,
Кўзимиз олдида келмоқда бари,
Рўбарўдан ёнма-ён.
Бундай жангни сизлар ҳеч кўрмагайсиз!..
Байроқлар соядай кўчарди изсиз,
Ер-кўк тутун, олов…
Қурол-аслаҳалар, тўплар овози,
Найза санчиб толмиш эл найзабози,
Ўлганларнинг қонли тоғдай танаси
Ўқларга тўсиғу-ғов.
Русларда ботирлик қанча мустаҳкам, –
Эканин ўша кун кўрди душман ҳам,
Кўрди найзанинг кучин.
Ер ҳам ҳансиради кўкрагимиздай,
Аралашиб кетди от, одам бирдай,
Минглаб замбараклар ўкириб шердай
Оларди ёвдан ўчин…
Қош қорайиб қолди. Биз эса тайёр
Эртадан қаттиқ жанг бошлашга такрор,
Кураш охиригача.
Дўмбиралар бирдан дириллаб қолди;
Душманлар чекиниб, йўлин терс солди,
Санадик, ким бору ва ким йўқолди,
Дўстлардан қолди неча!
Ҳа, бизнинг замонда мардлар бор эди,
Азамат, довюрак, шиддаткор эди:
Сизлар ботир эмассиз.
Уларнинг қисмати бўлмишди ёмон:
Талай эрлар майдон аро берди жон.
Бўлмасайди тақдир амри беомон,
Кетмас эди Москва, эссиз!
Афанасий ФЕТ
* * *
Кўзин ўйнатиб мушукча куйлар,
Бола ҳам мудрар гилам устида.
Ташқарида-чи: бўронлар ўйнар,
Шамол чолади найни тинмасдан…
“Бас, етар бунда сенга ағанаш,
Ўйинчоқларни йиғиштиру тур!
Мен билан келиб аввал хайрлаш,
Сўнгра тезда ухлашга югур!”
Бола тез турди, мушук кўз очиб –
Уни кузатар, куйлаб тинмайин.
Деразага қор уюрма сочиб,
Бўрон эшикда чалади найин.
Аполлон МАЙКОВ
* * *
Оқ денгиздан ғизиллаб
Қалдирғоч келди,
Маҳкам ўтириб олиб
Куйлай бошлади:
Февраль ойи, ҳар қанча
Жаҳл қилсанг ҳам,
Сен – март ойи дўқ билан
Қовоқ солсанг ҳам,
Майлига қор ёғса ҳам ё ёғса ёмғир,
Ҳамма ёқдан кўкламнинг ҳиди келадир.
Манба: «Жаҳон адабиёти» журнали,№ 5, 2013 йил
G‘afur G‘ulom o‘zbek tilining imkoniyatlariga cheksiz ishongan, bu tilda ifodalab bo‘lmaydigan fikr va tuyg‘u yo‘q, deb hisoblagan. Atoqli sharqshunos olim, ulkan mutarjim Shoislom Shomuhamedovning xotirlashicha, u kishi Sa’diyning “Guliston” asarini o‘girayotganida har bir naql oxirida kelgan, Sa’diyga xos quyma misralar, aforizmlarni tarjima qilishda qiynalgan va “mana buni tarjimada berib bo‘lmasa kerak”, deya G‘afur G‘ulomga maslahat solganida, ustoz adib Shoislom akaga qarab, “O‘zbekmisan?” deb so‘rar ekan. “Ha…”, der ekan Sh.Shomuhamedov ajablanib. “O‘zbek bo‘lsang, topasan. Top!” derkan qat’iy qilib G‘afur G‘ulom.
G‘AFUR G‘ULOM TARJIMALARI
Zuhriddin Isomiddinov
O‘zbek adabiyotida tarjima bilan shug‘ullanmagan ijodkorning o‘zi yo‘q bo‘lsa kerak. Birgina farqi, ayrim qalamkashlar faqat tarjima orqali tanilgan bo‘lsa (Qodir Mirmuhamedov, Nizom Komilov), yana bir toifa ijodkorlar adabiy merosining yarmini tarjima tashkil etadi (Cho‘lpon, Mirzakalon Ismoiliy, Mirtemir). Va nihoyat, yana bir toifa adiblar borki, ularning qalamiga mansub asarlar orasida tarjimalar ko‘p bo‘lgani bilan, afkor omma ularni mutarjim deb emas, “sof milliy ijodkor” sifatida taniydi (Habibiy, Said Ahmad).
G‘afur G‘ulomni uchinchi toifaga mansub ijodkorlardan desa bo‘ladi. Garchi tarjimalari ham anchagina bo‘lsa-da, ular o‘tnafas shoir G‘afur G‘ulomning she’r va poemalari, mashhur qissa va hikoyalari, otashin publitsistikasi soyasida qolib ketgani chin.
G‘afur G‘ulom tarjima sohasiga o‘tgan asrning yigirmanchi yillari ikkinchi yarmidan kirib keldi. Bayroqdor shoir Vladimir Mayakovskiyning “Vo ves golos” poemasini “Hayqiriq” nomi bilan 1930 yilda o‘zbek tiliga o‘girib chop ettirdi. Hodi Toqtoshning bevaqt vafoti munosabatidan dilgirlik shoirni 1932 yilda uning she’rlar kitobini tarjima qilib elga yetkazishga da’vat etdi. O‘sha yili atoqli venger shoiri Antal Gidashning “Qichqiringiz” she’rlar to‘plamining o‘zbekcha tarjimasi ham G‘afur G‘ulom qalamiga mansub.
G‘afur G‘ulomning ko‘pgina qahramonlari bilan g‘arb adiblari yaratgan qahramonlar o‘rtasida ajib bir uyg‘unlik bor. Chunonchi, “Shum bola”da Mark Tvenning “Tom Soyerning sarguzashtlari” asaridagi lavhalarni eslatadigan manzaralar tasvirini kuzatish mumkin. Biroq bu lavhalar mutlaqo o‘zbekcha qiyofa, o‘zbekcha ruh bilan namoyon bo‘lganki, kishi xayolini beixtiyor, jahon adabiyotining xuddi shu tarzda: biri-biridan o‘rganib, biri-biridan ibrat olib taraqqiy etgani haqidagi mulohazalar egallab oladi.
G‘afur G‘ulom o‘zbek tilining imkoniyatlariga cheksiz ishongan, bu tilda ifodalab bo‘lmaydigan fikr va tuyg‘u yo‘q, deb hisoblagan. Atoqli sharqshunos olim, ulkan mutarjim Shoislom Shomuhamedovning xotirlashicha, u kishi Sa’diyning “Guliston” asarini o‘girayotganida har bir naql oxirida kelgan, Sa’diyga xos quyma misralar, aforizmlarni tarjima qilishda qiynalgan va “mana buni tarjimada berib bo‘lmasa kerak”, deya G‘afur G‘ulomga maslahat solganida, ustoz adib Shoislom akaga qarab, “O‘zbekmisan?” deb so‘rar ekan. “Ha…”, der ekan Sh.Shomuhamedov ajablanib. “O‘zbek bo‘lsang, topasan. Top!” derkan qat’iy qilib G‘afur G‘ulom.
Ammo shunday asarlar ham bo‘ladiki, boshqa tilga tarjima qilinganida uning faqat dastlabki, yuzada ko‘rinib turgan ma’nosigina aks etadi. Chunki tillararo muvofiqliklarga qaraganda nomuvofiqliklar muqarrar suratda ko‘p bo‘ladi, so‘zning obrazga aylanishi esa har bir tilda ayricha, faqat o‘ziga xos tarzda kechadi. Asarga jilo berib turgan so‘z o‘yinlari tarjima asarlarda aksar hollarda tushib qoladi.
Mutafakkir shoir Mirzo Abdulqodir Bedil asarlariga purma’nolik ayniqsa xos. G‘afur G‘ulom Sharq shoiri sifatida Bedildan ko‘p ta’sirlangan, buni u o‘z asarlarida ham bir necha marta ta’kidlab ko‘rsatgan, Bedil adabiyotga olib kirgan ko‘pgina obrazli ifodalar uning asarlari matniga ham ko‘chib o‘tgan. Chunonchi, yorug‘ dunyo, olam degan ma’nodagi “xonai xurshid” tashbehi uning she’riyatiga Bedildan ko‘chib o‘tgan. Bedil o‘z davrida “malikush shuaro” bo‘lib tanilgan va keyingi asrlarda “Abulmaoniy” – ‘‘ma’nolar otasi’’ deb ham e’zozlangan shoirdir. Biroq G‘afur G‘ulom Bedil asarlarini tarjima qilishga uncha rag‘bat ko‘rsatmagan. Bedilga xos fikr teranligini, bir misrada bir necha ma’no qavatlanib kelishini yana to‘laligicha qayta tiklash amri maholligini his etgani sababli, uni faqat asliyatda o‘qish lozim deb hisoblagan. Bu ham, shoir tarjimalariga oid tadqiqotlar olib borgan Abdulla Matyoqubov va Narzulla Jo‘rayevlar to‘g‘ri ta’kidlaganlariday,kitobxon oldidagi mas’uliyat, Bedilga samimiy ixlosning bir zuhuri edi.
G‘afur G‘ulomning tarjimalari janr nuqtai nazaridan, uning original ijodi kabi, xilma-xil. Ular orasida ulkan roman (Mushfiq Kozimiyning “Qo‘rqinchli Tehron” asari)dan tortib, bir necha baytlik g‘azalgacha, o‘tkir siyosiy ahamiyatga molik she’rdan tortib, lirik dramagacha bor. Asarlari G‘afur G‘ulom tarjimasida o‘zbek tilida bosilib chiqqan adiblarning nomi ellikka yaqin, ular dunyoning o‘nlab tillarida yaratilgan.
G‘afur G‘ulomning o‘n ikki jildlik “Mukammal asarlar to‘plami”ning sakkizinchi, to‘qqizinchi va o‘ninchi jildlari tarjimalardan tashkil topgan bo‘lib, bu uch jildning umumiy hajmi 1600 sahifadan oshadi. Holbuki, ushbu “Mukammal asarlar to‘plami”ga “Qo‘rqinchli Tehron” romanining tarjimasi kabi yirik nashrlar kiritilmagan.
Badiiy tarjimaning “tabdil” deb atalgan bir turi bor. Tabdil – badal degan o‘zakdan olingan bo‘lib, almashtirish, o‘rniga bir narsa qo‘yish demak.
1940 yilda, Alisher Navoiy tavalludining 500 yilligini nishonlashga tayyorgarlik qizg‘in ketayotgan bir paytda G‘afur G‘ulom “Farhod va Shirin” dostinini hozirgi tilga tabdil qilib, chop ettirdi va mutafakkir shoir asarlarini xalqqa yanada yaqinlashtirishga katta hissa qo‘shdi. Chunki Alisher Navoiy asarlari tili oddiy kitobxon uchun birmuncha murakkab bo‘lib, orada o‘tgan to‘rt yarim asrlik davrda tilimizda ancha-muncha o‘zgarishlar yuz bergan edi. Mana, dostondagi bir bob boshlanmasi:
Bu xoro uzra tez etkan qalamni
Yuziga buyla naqsh etti raqamni.
Ushbu bayt “Bu qattiq tosh ustida o‘z qalamini charxlab olgan kishi o‘sha tosh ustiga quyidagi gaplarni naqsh qildi” deya sodda, o‘quvchiga oson tushunarli til bilan taqdim etilgan. Albatta, o‘n ming misradan ortiq bo‘lgan bu doston tabdili ustida G‘afur G‘ulomning mehnati, uning talqini va umuman tarjimashunoslik ilmida tabdil hodisasi alohida tadqiq etilishi, o‘ziga xos jihatlari batafsil o‘rganilib chiqilishi darkor.
G‘afur G‘ulom Ro‘dakiyning “Qarilikdan shikoyat”, Shota Rustavelining “Yo‘lbars terisidagi pahlavon” dostonidan boblar, Sa’diyning “Guliston” asarining she’riy qismini, Jomiy va Foniy g‘azallarini, Bedilning ikki ruboiysini, shuningdek I.Krilov masallarini, A.Griboyedovning “Aqllilik balosi”dan parchani, Pushkinning talay she’r va poemalarini, T.Shevchenko, A.Tolstoy, A.Fet, A.Maykov, N.Nekrasov, Jambul va Sulaymon Stalskiy, A.Surkov, Lohutiy, I.Bexer, V.Mayakovskiy, I.Frenkel, L.Xyuz, A.Tvardovskiy, M.Tursunzoda, A.Kuleshov, K.Simonov she’rlarini, o‘nlab turli xalqlarning qo‘shiqlarini o‘zbekchalashtirdi.
Vilyam Shekspirning “Otello” tragediyasi, Lope de Veganing “Qo‘zibuloq qishlog‘i”, Fridrix Shillerning “Vilhelm Tell” dramalari G‘afur G‘ulom tarjimasida sahna yuzini ko‘rgan. Shu bilan bir qatorda V.Katayevning “Soldat frontdan qaytarkan”, B.Lavryonovning “Dengizdagilar sharafiga”, Nozim Hikmatning “Bir sevgi afsonasi”, G.Mdivanining “Front bo‘ylab buyruq”, B.Slivkoning “Mushfiqiy” pyesalarini ham o‘zbekchalashtirgan. Ammo hali bu ro‘yxatga qo‘shilmagan yana o‘nlab poemalar, teatr va radiopostanovkalar uchun turli yillarda tarjima qilingan drama asarlari ham behisob. Bularning barchasiga xos bo‘lgan bir jihat, ta’bir joiz bo‘lsa, G‘afur G‘ulomning “o‘girmachilik uslubi” shundayki, ushbu tarjimalar tili sodda, ifodasi jaydari va o‘zbekona. G‘afur G‘ulom hech bir o‘rinda tarjima tilini zo‘riqtirmaydi, murakkab va gajakdor iboralar bilan o‘zbek o‘quvchisini qiynamaydi, fikrni erkin va sarbast turib taqdim etadi.
G‘afur G‘ulomning yuqorida darj etilgan talay tarjimalari orasida Lermontovning mashhur “Borodino” she’ri hamda “Hoji Abrek” dostoni ham bor. Diqqatingizga ustoz tarjimasida M.Yu.Lermontovning “BORODINO” she’rini havola etamiz.
G‘afur G‘ULOM
TARJIMALAR
SHAYX SA’DIY
HIKMATLAR
* * *
Go‘zal og‘iz, shirin bo‘g‘iz va labdan chiqqan ovoz,
Kuy aytsa ham, aytmasa ham dil erkalar, juda soz.
Ammo no‘noq qo‘shiqchining kekirdagin bezolmas
Ko‘p ajoyib maqomlar ham: “Ushshoq”, “Xuroson”, “Hijoz”.
* * *
Biror esli kishiga hatto hazil so‘z aytsang,
U shundan ham o‘ziga chiqaradi xulosa.
Ammo ahmoq kishiga yuzlab hikmat o‘rgatsang,
Barchasi uning uchun tuyular hazil narsa.
* * *
O‘zing yaxshi bo‘lsang yurish-turishda,
Sendan ayb topolmas har bir yaramas.
Tanburning o‘z sozi joyida bo‘lsa,
Sozanda qulog‘in burab o‘tirmas.
* * *
Kecha tong otar bitta qush sayrab,
Aqlu chidamimni, hushimni oldi.
Men unga jo‘r bo‘ldim va ovozimni
Bir yaqin og‘aynim eshitib qoldi.
U aytdi: “Bu holga ishonish qiyin,
Nahotki shu sayroq esing jo‘yoldi?”
Men dedim: “Qush sayrab turgan chog‘ida
Mening odamligim undan uyaldi”.
* * *
Bildingmi, tong chog‘ida nima der menga bulbul:
“Nechuk odam sanalg‘ay sevgidan bexabar dil?
Arab she’rin eshitgan tuya zavqidan o‘ynar,
Senda zavqdan asar yo‘q, hayvon ekansan butkul”.
* * *
Bog‘da tong yeli essa, majnuntol tebranadi,
Chaqir tosh tebranmaydi, qotib qolgan abadiy.
* * *
Diqqat bilan boqolsang, barcha narsa zikr etar,
Buni tinglay oladi, kim ma’nidan boxabar.
Gulga yolg‘iz bulbulmas kuylovchi ko‘ngil bilan,
Gul ham uni ulug‘lar tikansimon til bilan.
* * *
Gullar ba’zan ochiladi, ba’zan bo‘ladi xazon,
Daraxtlar ham goh yalang‘och, goh kiyar yashil chopon.
* * *
Jahon tashvishidir eng og‘ir balo,
Bo‘lsa ham, bo‘lmasa ham qiyin mojaro.
* * *
Agar sen istasang boylik va davlat,
Eng katta boylikka tengdir qanoat.
* * *
Etaging to‘ldirsa bir boy zar bilan,
Sen unga qarama shod nazar bilan.
* * *
Katta kishilardan eshitdim har gal,
Darvishlar chidami boylikdan afzal.
* * *
Qulon tutar Bahromgo‘rning qudrati emas uncha,
Bir chigirtka oyog‘ini sudragan qumursqacha.
Mixail LЕRMONTOV
BORODINO
– Qani, amakijon, aytib beringiz,
O‘t ketib, o‘rtangan Moskva bejiz –
Faranglarga berilmagan-ku?
Axir bo‘lgandir-ku beomon urush,
Bo‘lganda ham qanday, ketguday es-hush
Borodino kuni Rossiyaning beiz –
chiqmas yodidan mangu!
– Ha, bizning zamonda mardlar bor edi,
Sizga o‘xshamasdi, shiddatkor edi.
Sizlar botir emassiz.
Ularning qismati bo‘lmishdi yomon
Talay mardlar maydon aro berdi jon.
Bo‘lmasaydi taqdir amri beomon
Ketmas edi Moskva, essiz!
Biz uzoq indamay chekinar edik,
Alam qilar edi, jang kutar edik.
Chollar po‘ng‘illar birdan:
“Nima bu, shu yerda o‘tadimi qish?
Komandirlarimiz bajarolmas ish
Yovlarning mundirin kerakdir yirtish
Rusning nayzasi bilan”.
Topdik oxirida katta bir maydon,
Bemalol sayohat qilurlik sayhon,
Kichik istehkom qurdik.
Yotamiz quloqni unda dik tutib,
Tonggi nurlar bilan yaltiraydi to‘p,
O‘rmonda faranglar har qayda, to‘p-to‘p
Kezib yurganlarini ko‘rdik.
Boplab turib men ham to‘pni o‘qladim,
O‘ylayman: “do‘st”ni bir qo‘noq qilaykim!
Qarab tur, og‘a musyo:
Kurash ekan, hiylaning ne keragi bor?
Bizlar saf tortamiz misoli devor,
Ona-vatan so‘rsa, bizlar boyakbor
Boshni ham beramiz-ku!
Ikki kun ham o‘tdi otishmalardan.
Nima manfaat bor bekorchilikdan?
Kutdik uchinchi kunni.
Eshitilib qoldi har yoqdan ovoz:
“Tezroq ilg‘or safga o‘tib olsang soz”.
Dahshat qirg‘inining maydoniga boz
Tushadi ko‘lkasi tunning.
Zambarak tubida men mudrar edim.
Toki tong otguncha eshitar edim
Faranglarning shod sasin.
Biroq bizning manzil ochiq, jim yotar,
Kimdir majaq dubulg‘asin tuzatar,
Kimdir murtin chaynab, nayzasin artar,
Juda oshgan zardasi.
Tong asta yorishib kelish bilanoq,
Qo‘zg‘olishdik misli momaqaldiroq,
Saflar orqasidan saf.
Bizning mard polkovnik edi qahramon,
Shohga navkar, soldatlarga otaxon…
Biroq afsus, chavaqlanib berdi jon,
Yotar nam yerda uxlab.
O‘lar ekan, aytdi, ko‘z ochib tiyrak:
“Yigitlar, Moskvani qutqazmoq kerak,
Moskva uchun o‘lsang oz,
Shuncha og‘aynilar u deb o‘lgandek!”
Borodino jangida qasamyod etdik
Va boshlarni mardona o‘limga tutdik,
Hammamiz ham shovvoz.
Shunday kun keldiki! Tutun orasi,
Bulutday siljidi farang qorasi
Bizning istehkom tomon.
Rango-rang tamg‘ali yurt botirlari,
Dubulg‘asi dumdor saf-saf suvori,
Ko‘zimiz oldida kelmoqda bari,
Ro‘baro‘dan yonma-yon.
Bunday jangni sizlar hech ko‘rmagaysiz!..
Bayroqlar soyaday ko‘chardi izsiz,
Yer-ko‘k tutun, olov…
Qurol-aslahalar, to‘plar ovozi,
Nayza sanchib tolmish el nayzabozi,
O‘lganlarning qonli tog‘day tanasi
O‘qlarga to‘sig‘u-g‘ov.
Ruslarda botirlik qancha mustahkam, –
Ekanin o‘sha kun ko‘rdi dushman ham,
Ko‘rdi nayzaning kuchin.
Yer ham hansiradi ko‘kragimizday,
Aralashib ketdi ot, odam birday,
Minglab zambaraklar o‘kirib sherday
Olardi yovdan o‘chin…
Qosh qorayib qoldi. Biz esa tayyor
Ertadan qattiq jang boshlashga takror,
Kurash oxirigacha.
Do‘mbiralar birdan dirillab qoldi;
Dushmanlar chekinib, yo‘lin ters soldi,
Sanadik, kim boru va kim yo‘qoldi,
Do‘stlardan qoldi necha!
Ha, bizning zamonda mardlar bor edi,
Azamat, dovyurak, shiddatkor edi:
Sizlar botir emassiz.
Ularning qismati bo‘lmishdi yomon:
Talay erlar maydon aro berdi jon.
Bo‘lmasaydi taqdir amri beomon,
Ketmas edi Moskva, essiz!
Afanasiy FЕT
* * *
Ko‘zin o‘ynatib mushukcha kuylar,
Bola ham mudrar gilam ustida.
Tashqarida-chi: bo‘ronlar o‘ynar,
Shamol choladi nayni tinmasdan…
“Bas, yetar bunda senga ag‘anash,
O‘yinchoqlarni yig‘ishtiru tur!
Men bilan kelib avval xayrlash,
So‘ngra tezda uxlashga yugur!”
Bola tez turdi, mushuk ko‘z ochib –
Uni kuzatar, kuylab tinmayin.
Derazaga qor uyurma sochib,
Bo‘ron eshikda chaladi nayin.
Apollon MAYKOV
* * *
Oq dengizdan g‘izillab
Qaldirg‘och keldi,
Mahkam o‘tirib olib
Kuylay boshladi:
Fevral oyi, har qancha
Jahl qilsang ham,
Sen – mart oyi do‘q bilan
Qovoq solsang ham,
Mayliga qor yog‘sa ham yo yog‘sa yomg‘ir,
Hamma yoqdan ko‘klamning hidi keladir.
Manba: “Jahon adabiyoti” jurnali,№ 5, 2013 yil
G’afur G’ulom. Mukammal asarlar to’plami. 10-jild. Tarjimalar by Khurshid Davron on Scribd
