10 май — Шоир ва ёзувчи Ғафур Ғулом таваллуд топган кун
Вақт каби юзаки қараганда жўн, замирга боқилса, ўта тилсим ва мавҳум нарсани, уни нарса деб ҳам, нарса эмас ҳам деб бўлмайди, поэтик мавзу қилиб олиш, уни муносиб тарзда юксак поэтик мезонларда очиб бериш учун бу ишга қўл урган шоир унча-мунча шоир бўлмаслиги, бир вақтнинг ўзида (яна вақт!) ҳам улуғ шоир, ҳам файласуф бўлмоғи, яъни мавҳум фикрдан шеър яратмоғи, фикр қаъридаги шеърият, жозибани кашф этмоғи керак.
Сувон Мели
ҒАФУР ҒУЛОМ: ВАҚТ ФАЛСАФАСИ
1
Вақт феномени, ҳодисаси бир йўла бир неча – физика, математика, астрономия ва бошқа қатор фанларда ўрганилади. Чунки бу фанлар дунёвий жараёнларни тадқиқ этар экан, вақт иштирок этмаган жараённинг ўзи йўқ, қайсидир даражада вақтга тўқинади. Вақт бадиий адабиёт отлиғ яратиқнинг ҳам зарурий ингредиенти, масаллиғидир. Лекин ўта нозик, кўз илғамас, аммо ҳамиша ҳар ерда ҳозиру нозир масаллиқдир.
“Тарих – бу вақт доирасида кечадиган жараёнларни ўрганиш бўлиб, лекин вақт нима эканини ҳеч ким билмайди”[1].
Вақт каби юзаки қараганда жўн, замирга боқилса, ўта тилсим ва мавҳум нарсани, уни нарса деб ҳам, нарса эмас ҳам деб бўлмайди, поэтик мавзу қилиб олиш, уни муносиб тарзда юксак поэтик мезонларда очиб бериш учун бу ишга қўл урган шоир унча-мунча шоир бўлмаслиги, бир вақтнинг ўзида (яна вақт!) ҳам улуғ шоир, ҳам файласуф бўлмоғи, яъни мавҳум фикрдан шеър яратмоғи, фикр қаъридаги шеърият, жозибани кашф этмоғи керак.
Буюк донишманд Аристотель ўзининг “Физика” асарида вақт ҳақида тўхталар экан, масалани “вақт мавжуд нарсалар сирасига кирадими ёки номавжуд нарсалар сирасига, сўнг унинг табиати қанақа”[2] тарзида қўяди. Бинобарин, вақт қайси, физикавий аниқ ёки поэтик ҳиссий шаклда ўрганилмасин, ҳамиша сирли ҳодиса бўлиб қолаверади.
“Вақт” шеъри яралишидан сал ўтибоқ, 1946 йили (шеърга 19.9.45 санаси қўйилган) “Ҳозирги ўзбек адабиётидаги тизма сўзнинг чўққиси”[3] дея баҳоланган.
Шеърнинг пайдо бўлишига туртки бўлган воқеа сарлавҳа остида аниқ қайд этилиб, “Менга соат тақдим этган жияним Ҳамидулла Ҳусан ўғлига бағишланган” деб ёзиб қўйилган[4]. Бу шунчаки оддий бағишлов бўлмай, уни семиотик очқич деб баҳолаш мумкин. Бағишловда бошқа тафсилот йўқ. Лекин шоир ва таржимон Александр Наумов шоир тилидан ёзиб олган “Йўл тугамайди” (“Путь не кончается”) деб номланган суҳбатда шоир ўзининг қатор асарлари, жумладан “Вақт” шеъри ҳақида қимматли маълумотлар беради. Бунда айтилишича, шоирга зобит жияни тақдим этган соат оддий, яъни дўкондан харид қилинган янги соат эмас, балки трофей соат бўлган. Соат азал-азалдан вақт ўлчагич асбоб, лекин трофей соатнинг бошқа кўшимча белгиси ҳам бор, у тутилган, душмандан ўлжа тарзда олинган буюм. Буни қайд этиш муҳим.
Шоир ушбу суҳбатда ҳам ҳассос ижодкор, ҳам теран адабиётшунос сифатида, зеро академик-шоир ибораси фақат Ғафур Ғуломга ярашади, “Вақт”нинг туғилишидаги икки жиҳатни аниқ қайд этади.
Биринчи жиҳат. Шоир совға ҳақида гапириб келиб, дейди: “Уни олдиму сал ижирғандим, соатни кўрибоқ ўйладим, уни қандайдир немис, фашист таққан, бунинг устига у ҳалок бўлган… Шундай қилиб, соат 45-йил майигача қайдадир ётди. Байрам тантаналари авжи қизиган пайт тасодифан олдимдан чиқди. Онгимда аниқ шаклланган фикр бўлмаса-да, мен уни энди тақишим мумкин, деб ўйладим. Бир тўйда қадаҳ сўзи айтар эканман, дедим: менинг билагимдаги трофей соат бежизга эмас, илгари у душман учун вақтни ўлчаса, энди у бизнинг вақтни кўрсатмоқда! (Аслиятда: раньше они отсчитывали время врагу, а теперь считают наше время!). Бизнинг вақт… Лекин бу ўта умумий рамз бўлиб, у ҳамма нарсани ўзига сиғдирарди. Шеър зарурияти онгда пишиб етилганди; лекин Вақт образи худди бепоён сув сатҳидек эди: мен бир соҳилда турар, иккинчи соҳилни эса кўра олмасдим…”[5].
Иккинчи жиҳат. Яна алломанинг сўзлари: “Бир куни, чала-ярим уйқусиз тундан кейин тонгда шаҳар айланишга чиқдим, кўчада сайр қилиб юриб, нашриёт эшигига келиб қолибман. Адабий таҳририятда икки киши бор эди – муҳаррир дўстларимдан бири ва корректор қиз. Мен беихтиёр саломлашдим, беихтиёр саволга жавоб бердим; қиз менга ёнлаб турарди, мен унинг узун майин киприкларига боқдим. Улар худди тунги капалак қанотидай кўтарилиб-тушарди… Мен яна қарадим: капалак яна қанотларини ёзди. Кўзини пирпиратди… ва мен ушбу оний лаҳзани аранг илғай олдим. Мана сизга мангуликнинг иккинчи чегараси, ибтидолар ибтидоси! Айни шу эмасми лаҳзанинг жонли образи… кўз очиб-юмгулик лаҳза? Ва илк калит банд, мени узоқ қийнаган, уни топиш амримаҳол мўъжиза, худди ҳаводан моддий нимарса ҳосил қилишдай туюлган тансиқ банд тўсатдан ўз оёғи билан келди ва худди байрамда отиладиган мушак каби менинг тасаввурим осмонида портлади”[6].
Ушбу сўзлар ғоят ноёб далиллар бўлиб, уни ёзиб олган Александр Наумовдан миннатдор бўлишимиз лозим. Бунда аллома ўзи яратган муаззам шеърнинг куртакланиш онларини, таъбир жоиз бўлса, бадиий эмбрионини кўрсатмоқда. Масала ечимининг (шеър таҳлили ҳам масала, Низомий Ганжавий ёзганидек, шарҳи сухан бештар аз сухан, яъни сўзнинг шарҳи сўзнинг ўзидан каттароқ), илмий аниқ калитини бермоқда. Фақат бу калитни шеърнинг дил қулфига солиб, назокат билан бураш қолади, холос.
Шоирнинг тасаввур осмонида портлаган илк бандга назар солсак, кўрамизки, шеър икки ҳодиса қиёсидан бошланади: “Ғунча очилгунча ўтган фурсатни Капалак умрига қиёс этгулик…” Юқорида келтирилган суҳбатдан биламизки, аллома ҳодисанинг иккинчи соҳилини бежиз изламаган. Агар қиёсланувчи нуқта, махраж – Лаҳза топилмаса, умуман “Вақт” шеъри учун қиёс принципи етакчи принцип сифатида кашф этилмаса, шеър туғилмаган, дунё юзини кўрмаган бўларди. “Қиёсга сиғмас таққос” (болаларнинг катта шоири Т.Адашбоев шеъридан мисра) дейилганидек, ялпи қиёс “Вақт” шеърининг структур яхлитлигини таъминлайди, унинг бадиий-структур қиёфасини тайин этади. Шеърда доминант сўз ва доминант тушунча – лаҳза. Унда қадам-бақадам лаҳза ва унга маънодош сўзлар фурсат, нафас, дам, он, секунд узоқ вақтга (мангулик, чексизлик қадар), бақамти қўйилиб, лаҳзанинг қадр-қиммати (“Бир оннинг баҳосин ўлчамоқ учун, Олтиндан тарозу, олмосдан тош оз”) шундай қуйма мисраларда таъкидлана боради. Поэтик фикр тантанаси, апофеоз охирдан олдинги бандда юз кўрсатади:
Ҳар лаҳза замонлар умридек узун,
Асрлар тақдири лаҳзаларда ҳал.
Умрдан ўтажак ҳар лаҳза учун
Қудратли қўл билан қўяйлик ҳайкал.
Лаҳза учун қўйилган ҳайкални лаҳзага қўйилган ҳайкал деб ҳам талқин қилиш мумкин. Лаҳзага ҳайкал қўйиш уни тўхтатишга уриниш, ҳеч бўлмаса, шунга илинж демакдир. Ушбу нуқтада “Вақт” шеъри инсониятнинг буюк бадиий обидаларидан бўлмиш Гётенинг “Фауст” трагедияси билан фикр-ғоя жиҳатидан кесишади. Фаустнинг Мефистофель, иблис билан тузган шартномаси айнан лаҳзага оид эди:
Агар мен бир онни улуғлар бўлсам,
“Тўхта, эй сония!” – деб айтсам агар,
Сени тутқунингман майли ўша дам[7].
Икки ўртадаги кесишув нуқтадан маъно чиқариш махсус илмий изланишлар мавзусидир. Лекин бир фикрни айтиш жоиз. Нега Мефистофель, иблис ўзига ишонган ҳолда бундай шартномага журъат қилади, у инсон, яъни Фауст ҳеч қачон лаҳзани (аслиятда Der Augenblick, яъни лаҳза) улуғламайди, тўхта, эй сония деб айтмайди, яъни ҳаётдан шу даражада маънавий лаззат топа олишига ишонмайди, шекилли. Дастлаб бунга Фаустнинг ўзи ҳам ишонмайди. Гётенинг реалист санъаткорлиги шундаки, асар охирида унинг Фаусти бундай бахтга (бахтли онга) тўлиқ эришмайди, у фақат инсон қачондир етиши мумкин бўлган бахтли онларни тасаввур қилибгина, яъни насия тариқасида дейди:
Ўшал сонияни сезиб олдиндан,
Энг олий лаҳзада турибман бу дам[8].
“Вақт” шеърида эса “Умрдан ўтажак ҳар лаҳза учун” ҳайкал қўйиш даъват этилади. Бу инсонни тинимсиз ижодга, яратишга, лаҳзани бўйсундиришга ундаш демакдир. Бинобарин, инсон яратган буюк маънавий обидалар ушбу “энг олий лаҳзада” дунёга келган ва ўткинчи, чопағон вақтга қўйилган собит ҳайкаллар эмасми?
2
Шеърнинг ички оламига янада чуқурроқ киришга имкон берадиган бир ҳолат бор. Бу асар яратилган пайтда ҳокими мутлақ бўлган, шу боис шеърга суқилиб кирган Сталин номи билан боғлиқ.
“Вақт” шеърининг илк нусхасида Сталин сўзи икки карра учрайди. Жами ўн беш банд, олтмиш мисрадан иборат шеърнинг дастлаб 7-бандида, сўнг 14-бандида. Кейинги ўринда бу сўз бир оз ножўя ишлатилганидек туюлади: “Ҳар лаҳза Сталин умридек узун…”. Бу балки Сталин тириклигида ўзини оқлар, лекин шеър ёзилганидан етти ярим йил ўтиб “халқлар отаси” вафот этади, у бор-йўғи (абадиятга нисбатан, албатта) етмиш тўрт йил умр кўрганини эътиборга олсак, абадият томон интилаётган “узун” сўзи бу ўринда анчайин ҳайф экани аниқ бўлади. Шунинг учун Шоирнинг ўзи Сталин сўзи ўрнига бандга ва шеърга узукка кўз қўйгандек ярашган “замонлар” калимасини қўйиб, асар потенциясидаги асл маънони гўё қайта тиклайди. Шу жойда Сталин замонлар олдида ким бўлибди, дегинг келади.
7-банддаги учинчи мисра кейинчалик анча эврилишларга учрайди. Дастлаб мисра “Тирик Сталиннинг нафасдошимиз” бўлган, сўнг уни Шоирнинг ўзи “Барҳаёт Лениннинг авлодларимиз” дея ўзгартирган[9]. Истиқлол даврида чоп этилган “Танланган асарлар” (Тошкент, 2003)да мисра “Ўзбекнинг барҳаёт авлодларимиз” шаклини олган. Шоир таваллудининг 100 йиллиги муносабати билан босилган, “Вақт” шеъри ўрин олган буклетда мисра “Барҳаёт Навоий авлодларимиз” тарзида берилган. Диққат қилинса, кейинги ўзгартиришларда муаллиф изидан борилган. Лекин, бизнингча, бу ўринларда илк нусхада мавжуд бўлган ва шеърнинг маъно-мазмун меҳваридан мустаҳкам жой олган бир маъно қурбон қилинган. Буни англаш учун бандни тўлиқ келтирамиз:
Бебаҳо дамларнинг тирик жони биз,
Ҳар они ўтмишнинг юз йилига тенг.
Тирик Сталиннинг нафасдошимиз,
Нафаски, мазмуни фазолардан кенг[10].
Одатда, банд, жумладан ушбу банд ҳам нисбий тугал бутунлик бўлиб, ўз архитектоникаси, тўқилмасига эга. Иккинчи мисрадаги “тирик” сўзи учинчи мисрадаги шаклдоши “тирик” билан учрашади, яна шу мисрадаги “нафасдош” охирги мисрадаги “нафаски”ни талаб қилиб, сўраб олиб, мураккаб маъно тармоғини ҳосил қилади. Кейинги нашрларда учинчи, Сталин бор мисра тамом ўзгартирилгач эса бундай маъно уйғунлигига путур етади. Натижада сўнгги мисрадаги “нафаски” “ҳар нафас”га айланиб, нега унинг “мазмуни фазолардан кенг” эканлиги бир қадар ёпиқ қолади, чунки у ўзидан олдинги мисрадаги таянч маънодан маҳрум бўлган, етим мисрага айланган эди.
Энди илк нусхадаги банднинг бадиий фалсафий маъносини чақишга уриниб кўрайлик.
Дамлар бебаҳо, аввал айтилганидек, “Бир оннинг баҳосин ўлчамоқ учун, Олтиндан тарозу, олмосдан тош оз”, бу маълум, лекин бу бандда маънонинг янги ўрами ёки тарами юз кўрсатмоқда. Яъни дамга жон бағишловчи, уни тирилтирувчи биз, яъни инсон. Тирик вақт, оний лаҳза ўтмишнинг, ўтиб кетган вақтнинг юз йилига тенг. ЮЗ йил бу ерда кўпликни билдирувчи бир белги холос, уни ўтмиш томон чексизлик қадар чўзиш мумкин. Лекин бу унча муҳим эмас, муҳими – биздан, нафас олаётган вақтимизда кечаётган вақт, ҳозир – лаҳза ўтиб кетган, ўтмишга айланган лак-лак вақтдан беҳад қиммат. Ўша ўтмиш вақт ҳозир – лаҳзага тобе. Лекин ҳозир – лаҳза тизгинсиз, чопағон, уни тўхтатиб бўлмайди. Шеърда қуйма тарзда айтилганидек, “Нурлар қадами-ла чопган секунднинг Барини тутолмас айҳаннос овоз”. Лекин уни тўхтатиб бўлмаса-да, у ҳар лаҳзада (бежиз у лаҳза эмас) янгиланиб тураверади ва ҳозир – лаҳза сифатида ҳамиша ҳукмрон мавқеда туради: Дам шу дамдир, ўзга дамни дам дема. Ўзга дам эса энди ўтмиш, у ҳамма томонга чексиз йўналган бўшлиқ – фазога сингиб кетади.
Айни шу лаҳзада, мен ҳам буни ҳозир англадим, банд бошидаги “дам” сўзи (“Бебаҳо дамларнинг…”) мутлақо бежиз эмаслиги, бу сўз фақат фурсат, лаҳза ёки вақтни англатиб қолмай, (Ўзбек тилининг беш жилдлик изоҳли луғатида сўзнинг бешта маъноси кўрсатиб ўтилган) у нафас, тин маъноларини англатиши, шу туфайли учинчи ва тўртинчи мисрадаги “нафасдош” ва “нафас” сўзлари юқоридаги “дам” билан топишиши маълум бўлади. Нафасдош, яъни ҳамнафас бир хил ва бир пайтда нафас олувчини англатиб, ҳозир – лаҳзада нафас олаётган, яъни барча тирик одамлар қайси бир оламий нуқтада қондош ва қариндошдир. Шунинг учун “Тирик Сталиннинг нафасдошимиз” мисрасидаги Сталин сўзи деярли аҳамиятга эга эмас. Мисрада таянч сўз-тушунчалар “тирик” ва “нафасдош”дир. Янги даврда фақат Сталин сўзини ўзгартиш керак, холос. Бизга қолса, мисрани “Тирик буюкларнинг нафасдошимиз” тарзида ўзгартишни, шеърнинг янги нашрларида айнан шундай ёзишни таклиф қилган бўлардик. Биз бир пайтлар Шоирнинг “Тошкент” шаҳри ҳақида ёзган мақоламизда шеърдаги “совет” сўзини “башар”га алмаштирган ва сўнг дейилган эди: “Бунда мен ҳақиқатга зид бордим ёки тарихийликни буздим, деб ҳисобламайман, аксинча, ҳақиқат қарор топди, дейман. Бу каби ўзгартишлар бир қонуният мавжудлигидан дарак беради: таги бақувват, асли бутун шеърлар, улар қандай замонда яртилган бўлмасин, худди тирик организм каби янги шароитда ҳам яшовчанлик иқтидорини намойиш этади. Бадиий бутунлик шундай мустаҳкам иморат эканки, у жузъий таъмирдан лат емайдигина эмас, ҳатто кучаяр ҳам экан. Бундай асарлар асл тикланиш замонини кутиб ётар, балки”[11]. Бу фикр “Вақт”га ҳам тааллуқли.
Яна кўриб ўтаётганимиз бандга қайтиб, айтиб ўтайликки, учинчи мисра “Барҳаёт (Лениннинг, ўзбекнинг, Навоий) авлодларимиз” деб ўзгартирилганидан кейин унинг кейинги мисра билан боғловчи ип узилган ва ҳар икки мисра якпора мисрага айланиб, “Ҳар нафас мазмуни фазолардан кенг” тасодиф, туйқус айтилган фикрга ўхшаб қолганди.
Лекин яна банднинг илк ҳолатига қайтамиз. Тўртинчи мисра юқоридаги маъно – ҳозир – лаҳзанинг (нафас ҳамиша ҳозирдир, буни қайд этиш муҳим) ҳукмрон мавқесини тасдиқлашдан ташқари, ХХ аср физика фанида инқилобий ўзгариш ясаган нисбийлик назарияси ва квант механиканинг фазо ва вақт ҳақидаги оламшумул ғояси томон кўприк ташлайди. Маълумки, инсониятнинг ушбу улуғ кашфиётларида уч ўлчамли фазо ўрнига тўрт ўлчамли фазо (тўртинчи ўлчам – вақт) тушунчаси етакчи мавқега кўтарилади. Мазкур ғояни илк марта немис физиги Г.Минковский “Фазо ва вақт” (1908) мақоласида исботлайди. У қатъий қилиб шундай ёзади: “Бундан кейин фазо ўз-ўзича ва вақт ўз-ўзича йўқликка юз тутиб, энди фақат уларнинг нозик бирикуви (еine Art Union)гина ўз мустақиллигини сақлаб қолиши зарур”[12]. Буюк физик, нисбийлик назарияси ижодкори А.Эйнштейнга бағишланган китобда ёзилишича, “Нисбийлик назарияси фазо ва вақт орасидаги боғлиқликни очиб берди”. Яна шу ерда ёзилишича. “Оламнинг энг оддий унсури – бу воқеа деб аталмиш нарса. У худди зум ўчиб-ёнадиган чироқнинг оний чақнаши монанд “хол-хол” ҳодисага ўхшайди”[13]. Нисбийлик назариясида оламнинг фазо – вақт структураси ҳақида гап кетганда унга шундай таъриф берилади, яъни фазо – вақт оламдаги барча ҳодисалар тўплами бўлиб, бунда бир ҳодисанинг иккинчи ҳодисага таъсир этиш нисбати алоҳида эътиборга эга.
Воқеа-ҳодисалар хол-хол бўлиб рўй бераверади, бетўхтов ўтаверади. Вақт кечаверади. Шеърда айтилганидек,
Замона соати занг урар мудом,
Минглаб ҳодисалар минутларга қайд.
Қаҳрамон туғилди, шаҳар олинди,
Бир гигант қурилди шарафли бу пайт[14].
Илк нашрда биринчи мисрадаги кўчимсиз аниқ “Кремль куранти” ўрнига қўйилган кенг қамровли метафорик жумла “замона соати” (буни “вақт соати” тарзида ҳам талқин қилиш мумкин) шеърнинг ялпи руҳига ортиқ даражада мос. Биз бу ўринда яна юқорида айтилган кучайиш феноменига гувоҳ бўламиз. Ҳамда жузъий таъмирчининг бадиий дидига таҳсин айтамиз.
Яна “Бебаҳо дамларнинг тирик жони биз…” деб бошланадиган 7-бандга қайтамиз. Ундаги “Нафаски, мазмуни фазолардан кенг” мисрасида юқорида сўзлаганимиз фазо – вақт ўзаро учрашади ва тўқнашади. Бунда ҳам шеърда етакчи бўлган қиёс принципи ёпиқроқ тарзда мавжуд, яъни лаҳза (нафас) фазолар билан қиёсланмоқда ва фазолардан кенг эканлиги таъкидланмоқда. Бунинг устига, бу нафас тирик буюкларнинг нафаси.
Эзотерик илмларга оид китобларда айтилганидек, “Вақт уч ўлчамли фазо чегарасидан ташқари чиқади. Биз ҳис қиладиган вақт тўртинчи ўлчамдир”[15]. Вақт фазодан ташқари чиққан, ундан ажралган ҳолда фазога таъсир ўтказади, унга ҳаракат, кенг маънода олганда ҳаёт бахш этади. Зеро фазо вақтда, вақт орқали ва таъбир жоиз бўлса, вақт вужудида яшайди. Яна шу ерда ёзилишича, “Агар биз вақтни чизиқ деб тасаввур қилсак, ушбу чизиқ ҳар бир нуқтасида абадийлик чизиғи (вертикали) билан кесишади. Абадийлик вақтдан бир ўлчамга ортиқ. Шунинг учун агар вақт тўртинчи ўлчам бўладиган бўлса, абадийлик бешинчи ўлчамдир”[16].
Бундай тўхтамга, айтиш жоизки, квант механика, яъни замонавий физика келмаган. Бу унинг эзотерик илмлар олдида ожизлигини кўрсатмайди, физика фани аниқ илмий асос ва далилларга таяниб иш кўришини англатади, холос. Абадийлик, яъни бешинчи ўлчам ҳақида гап кетганда яна бир ҳолатни айтмоқ лозим. Янги физика асосларини яратган олимларнинг барчаси ботиний жиҳатдан, қалбан диндор бўлишган, яъни ўн саккиз минг оламни яратган Тангрини тан олишган. Абадийлик эса Қодир Оллоҳ изми ва ҳузуридаги сир-синоатдир.
Нетонгки, “Вақт” шеъри ҳам абадийликка дохил муаззам банд билан якун топади.
3
Шоир ижодидаги замонасозлик ҳақида гапириб, баъзан “Вақт” шеърини ҳам шу оқимга қўшиб юборишади. Замонасозлик замонга, давр талабига қараб иш тутишликни, ижод қилишни англатса, унда “Вақт” шеъри бундай замонасозликдан анча юқори туради. Умуман, бу каби асарларга оддий мезон билан ёндашиб ҳам, бундай мезонларни “Вақт” каби шеърларга қўллаб ҳам бўлмайди. Шеърни замонасоз асарлар сирасига киритганларни унда жорий замонага оид воқеа-ҳодиса ва шахслар тилга олиниши чалғитган бўлиши мумкин. Лекин сиз ижодкор ўрнига ўзингизни қўйиб кўринг, вақт ҳақида ёзиб, ўша вақтдаги, замонадаги ҳодисаларни тилга олмаслик мумкинми? Вақт фақат вақтдан улги олади, бошқа ҳеч бир нарсадан эмас. Шу боис замонасозлик билан замонавийликни фарқлаш лозим. “Вақт”га юксак замонавийлик, яъни замон билан, ўзи нафас олаётган он, лаҳза билан биргалик, ҳамнафаслик хос. Савол туғилади, қайси замон билан, шеър яратилган ва мустабид Сталин ҳукмрон бўлган замон биланми ёки биз ҳозир шеърни таҳлил қилиб турган истиқлол даври билан? Муайян бадиий даражага эришган асар ҳамма даврлар учун замонавий, барча даврларга замондош. “Вақт” шеърига келсак, у узлуксиз, мутлақ вақт ҳақида, замона эса шу вақтнинг бир парчаси, абадият нигоҳидан қаралса, у мутлақ вақтнинг бир лаҳзаси, холос. Шу боис “Вақт” шеърини замонасоз асарлар сирасига киритиш унинг моҳиятини англамасликдан бошқа нарса эмас. Зеро “Вақт” зоҳиран содда, ботинан тушунилиши қийин шеърлардан. Мисралар сиртдан оддий бўлиб кўринади, уларнинг билқувва маъноси бирдан англашилмайди. Маъно англанмагунча онгда поэтик образ шаклланмайди. Бир тур шеърларда аввал образ яққол кўзга ташланиб, образ билан маъно деярли бир пайтда намоён бўлса, “Вақт”да аввал сўз ва мисрадаги маънони чақиш лозим бўлади, шундан кейингина образли тасаввур ишлай бошлайди. “Вақт” шеъри чалғитувчи соддаликни босиб ўтиб, замирда зил маънолар яширинган мисраларни англашга уринган, шундай уринишдан завқ туя оладиган интеллектуал китобхон мулкидир. “Вақт”ни юзаки ўқиш вақтни бесамар сарфлаш демакдир.
4
Қаҳрамон адибимиз Саид Аҳмад “Вақт”нинг туғилиши (Бир шеър тарихи)” хотира-мақоласида ёзишича, охирги банд унинг даъвати билан битилган. Нима бўлганда ҳам, мазкур банд бутун шеър каби илҳомнинг юксак онларида туғилган; ундаги ҳар бир сўз ўз ўрнида қоим. Бундай пайтда сўз қуйилиб келади, бундай сўз қаъридан ҳеч кутилмаган маънолар ғимир-ғимир қилиб чиқиб келаверади. Бунда маъно автономияси дейиш мумкин бўлган ҳодисага дуч келамиз. Маъно муаллиф ихтиёридан ташқари ҳаракат қилаётгандек туюлади гўё.
Ҳаёт шаробидан бир қултум ютай,
Дамлар ғаниматдир умрзоқ соқий.
Қуёш-ку фалакда кезиб юрибди,
Умримиз боқийдир, умримиз боқий.
Саид Аҳмад юқорида тилга олинган мақолада ёзади: “Шу билан тонготар пайтда Ғафур Ғулом номини жуда узоқ элларга олиб борган шеърга нуқта қўйилди. Бу шеър улкан шоирнинг фалсафий қудратини, сўз санъаткорлигини, ҳаёт ҳодисаларини ниҳоятда чуқур билишини намойиш қилган эди”[17].
Сўнгги банд нафақат шеърни якунлайди, у шеърни, шеърдаги яхлит поэтик мазмунни янги орбитага, самовий юксакликка олиб чиқади. Якка умр ўткинчилиги, фонийлигини коинот боқийлиги билан мувозанатлайди. Бу табиий ва қонуний ечим эди. Платон “Тимей” асарида вақтни “абадиятнинг ҳаракатдаги монанди”[18] деб атайди. Чунки абадиятда ҳам ҳаёт бор, фақат бундаги ҳаёт собит ва бутун. “Вақт” шеъри лаҳза билан абадият орасига кўприк қўйиб, абадият бекатида собит қолади.
Йирик шарқшунос олим Е.Э.Бертельс ўзининг машҳур “Навоий ва Аттор” мақоласида суфизмнинг бош ғояси “индивидуал “мен”нинг космик “мен”га қоришиб кетишидир”[19] деб таъкидлайди. Ҳар қандай ижодкор, агар у чинакам катта шахс бўлса, ҳеч қачон индивидуал “мен” доирасида қолмай муқаррар космик “мен” маснадига кўтарилади. Бинобарин, фалсафий-эзотерик таълимотлар, суфизм ҳам шундай таълимотлар сирасига киради, ҳамиша вақт муаммоси билан шуғулланишган, ушу муаммога тўқнаш келишган. “Суфий – ибнул вақт” (Суфий – вақт фарзанди) деган ҳикмат бежиз кенг тарқалмаган.
Бунинг устига, охирги бандни жажжи соқийнома дейиш мумкин. Лекин ўзига хос, бошқа давр соқийномаси. Масалан, “Фарҳод ва Ширин”даги “кетур соқий” байтлардан бири шундай: “Кетур соқий, шароби ошиқона Ки, бўлмишмен хирад бирла фасона”[20]. Айтайлик, шуни охирги банд билан ўхшаш ва фарқли жиҳатларини қиёслашнинг ўзи алоҳида бир илмий мавзу. Бунда юқорида тилга олинган Саид Аҳмад мақоласида “Вақт”нинг сўнгги банди ҳақидаги гап ўзига хос йўриқ бўла олади: “Ғафур ака ўйланиб турди-да, дарров ручкани олди. – Ғафур Ҳуломники бошқача бўлади. Ғафур Ғуломники Ғафуровский бўлади. – У шундай деб ёзишга тушиб кетди”.
Аввал айтилган “Вақт”ни структур бутунлик сифатида тутиб турган қиёс принципи сўнгги бандда ҳам бор кучи билан ишлайди. “Бир қултум” лаҳзанинг бошқа бир шакли, “нафас”нинг шаробга боғлиқ эквиваленти. Нафас олинади – чиқарилади. Шароб эса ютилади, қултум ҳолида. Бир қултум ҳам бир лаҳзадир. Лаҳза яна ғанимат дамлар сифатида “умрзоқ соқий” билан қиёсланмоқда. Ўта нозик ишора билан “ғанимат” “умрзоқ”қа, “дамлар” мангуликнинг ҳозиру нозир вакили “соқий”га қаршилантирилмоқда. Лекин икки ҳолатнинг – ғанимат дам билан умрзоқ соқий мувозанати ярим, аммо тўлиқ тасалли эмас. Шунинг учун мангуликка собит тимсол керак, мана у: “Қуёш-ку фалакда кезиб юрипти…”. Қуёш эмасми, мангулигимиз кафолати. Чинданам, “Умримиз боқийдир, умримиз боқий”. Яна бир сезги бор шу ерда. Қуёш аниқ, шаён ҳодиса бўлиши билан бирга у янада юксакрок хилқатга ишорат қилаётгандек… Зеро ҳозирги фалакиёт илми исботлаганидек, қуёш ҳам мангу эмас. Ҳар бир яратиқ каби у ҳам бир кун келиб ўлади, яъни сўнади.
Хуллас, “ғунча” билан очилган шеърий майдон “фалак” билан, коинот қадар кенгайган фазо билан якунланмоқда.
“Қуръони карим”да “миқдори – узунлиги эллик минг йил бўлган бир Кун” (фи явмин кана миқдаруҳу хамсина алфа сонатин) деган оят (Маориж, 4) бор. Бунда Кун дейилганда, маълумки, Қиёмат куни кўзда тутилган. Кўринадики, улуғ калимада айтилганидек, вақтнинг миқдори ҳамиша бир хил эмас, ўзгармас эмас. Эллик минг йилни ўзига сиғдирган бир Кун, қиёмат фавқулодда ҳодиса. Лекин бунда буюк бир қонуният ҳам бор ва бу қонуният “Вақт” шеъридаги “Бир лаҳза мазмуни бир бутун баҳор” сатрида бадиий инкишоф этилади. Яъни шеърда ҳам қайд этилганидек, вақтнинг узун-қисқалиги, миқдори муайян ҳолатларда кескин ўзгариши мумкин. Вақт мутлақ турғун ҳодиса эмас. Ва бу қонуният ҳам ҳаётий, ҳам фалсафий аҳамиятга молик.
Шоир яшаган, хусусан “Вақт” шеъри яратилган пайт (“Вақт”нинг вақти!) ғоят мураккаб, шарқона-ўзбекона фикр чекланган, фикр-мулоҳаза марксча-ленинча даҳрий ақидалар билан танғиб ташланган давр эди. Шоир ушбу ақидалар чизиғидан ташга чиқиш хавфли эканини билар, лекин шу доира ичида туриб ҳам “Вақт” каби мумтоз шеърни яратолган эди. Нобоп давр қаршилигини енгиб ўтиш ботқоқда туриб парвоз қилишга уринишдай қийин амал экани аён. Шу ўринда ёзувчи Омон Мухторнинг қуйидаги сўзлари айни муддао: “Ҳали айтганимиз, минбардаги (яловбардор) шоир сифатида танилган Ғафур ака аслида файласуф, мутафаккир эди. Давр имкон берса, у фақат (таъкид бизники – С.М.) фалсафий, умуминсоний шеърлар ёзарди. Зотан, ХХ аср ўзбек шеъриятида Ғафур акага етказиб, “энг кичик заррадан Юпитергача …” дея кенг нафасда сўзлаган бошқа шоир учрамайди”[21].
Юқорида вақтнинг сирлилиги, унинг асл моҳиятини ҳеч ким билмаслиги айтилди. Ҳақиқатан ҳам, шундай, чунки вақт Оллоҳ таоло измидаги сир-синоатдир. Вақт ҳақида шунчалик мукаммал шеър ёзган Шоир шу ҳақиқатни билмасмиди. Биларди. Лекин шеър битилган пайтда бундай гапни айтиб бўлмаслигини ҳам биларди. Шоирнинг қизлари Олмос опа ўз эсдаликларида ул зотнинг дўст-надимлари (эътиборлиси шундаки, уларнинг барчаси эскича таълим олган, мадраса кўрган миллий зиёлилар) ярим тунда аллақайси радиотўлқинлардан Қуръон тиловатларини тинглаб, йиғлаб ўтиришганини кўргани ҳақида ёзган. Бу тоталитар даврда яшаган маърифатли ўзбек зиёлиси иккиёқлама, авра-астар ҳаёт кечирганидан далолат. У қобиқда, аврада шўро ғояларини қабул қилгани ҳолда астарда, ичда асрий зотий ўзакдан воз кечмаган, аниқроғи, воз кечолмаган. Бинобарин, “Қуръони карим”даги “Оятул курси”да илоҳий қалам билан битилган “Фақат Унинг ўзи бордир. У тирик ва абадий тургувчидир” (Бақара, 255) каломи Шоирнинг тизгин аммо чилғин онгида “Қуёш-ку фалакда кезиб юрипти, Умримиз боқийдир, умримиз боқий” бўлиб жаранглаган бўлса ажабмас. Шунда У, яъни Оллоҳ, ҳамиша тирик экан, асл маърифатли, иймонли инсоннинг умри боқийдир, деган янгиланган маъно ўрами кучга энади.
Мақолани икки кичик хулоса билан якунласак:
1. Шоир ижоди, назм ва насрда вақт бадиий концепция мақомига эга.
2. “Вақт” шеърида вақт фалсафаси лаҳза фалсафаси тарзда намоён бўлади. Бинобарин, лаҳза фалсафаси ялпи вақт фалсафасининг хусусий кўриниши дейиш мумкин.
———————————
[1] Г у м и л е в Л.Н. Этногенез и биосфера. Земли. М., 1993. С. 351.
[2] А р и с т о т е л ь. Соч. в 4-х т. Т.3. М., 1981. С. 145.
[3] Қ а ҳ ҳ о р А. Асарлар. Беш жилдлик. 5-жилд. Тошкент, 1989. 77-бет.
[4] Қаранг: Ғ у л о м Ғ. Асарлар. Беш жилдлик. 1-жилд. Тошкент, 1964. 207-бет.
[5] Биография замысла. Беседы с мастерами узбекской литературы, записанные Александром Наумовым. Т.: Ёш гвардия, 1974. С. 28–29. Мазкур китобга Ғ.Ғуломдан ташқари Ойбек, Уйғун, А.Қаҳҳор ва Зулфия билан қилинган суҳбатлар, аниқроғи, уларнинг ўзи ва ижоди ҳақидаги монологлари кирган. Бу мўъжаз китоб ХХ аср ўзбек адабиётини ўрганишда муҳим манба (бу фикрни китобга сўзбоши ёзган академик Иззат Султон алоҳида таъкидлаган) дейиш мумкин. Уни тўлиғича ўзбек тилига ўгириш зарур. Зеро йирик адибларимиз яратган асарларни уларнинг ўз нигоҳи орқали ўрганиш ажиб ёқимтой амалдир.
[6] Ўша ерда. 28–29-бетлар.
[7] Г ё т е И.В. Фауст. Тошкент, 1985. 52-бет (Э.Воҳидов таржимаси).
[8] Ўша ерда. 342-бет.
[9] Ғ у л о м Ғ. Танланган асарлар. Тўрт жилдлик. 2-жилд. Тошкент, 1957. 15-бет.
[10] Ғ у л о м Ғ. Танланган асарлар. Тошкент, 1953. 128-бет.
[11] М е л и С. Тонг, Тошкент ва Ғафур Ғулом // Ўзбекистон адабиёти ва санъати, 2000. 5 май.
[12] Кўчирма қуйидаги китобдан: Ф р и д м а н А.А. Мир как пространство и время. М.: Наука, 1965. С. 49.
[13] А л е к с а н д р о в А.Д. О философском содержании теории относительности // Эйнштейн и философские проблемы физики ХХ века. М.: Наука, 1979. С. 120; 133.
[14] Ғ у л о м Ғ. Танланган асарлар. Тошкент, 2003. 60-бет.
[15] У с п е н с к и й П.Д. В поисках чудесного. СПб., 1992. С. 239.
[16] Ўша ерда. 240-бет.
[17] А ҳ м а д С. Йўқотганларим ва топганларим. Тошкент, 1998. 58-бет.
[18] П л а т о н. Диалоги. Кн. 2. М.: Эксмо, 2008. С. 477.
[19] Б е р т е л ь с Е.Э. Суфизм и суфийская литература. М.: Наука, 1965. С. 400.
[20] А л и ш е р Н а в о и й. Мукаммал асарлар тўплами. Йигирма жилдлик. 8-жилд. Тошкент: Фан, 1991. 193-бет.
[21] М у х т о р О. Йигирманчи аср Насриддини // М у х т о р О. Бухоро ҳаёти ёки Лабиҳовуздаги тутлар. Тошкент, 2004. 63-бет.
M: «Ўзбек тили ва адабиёти» журнали, 2013 йил 3-сон.
Ғафур Ғулом
Вақт
Ғунча очилгунча ўтган фурсатни
Капалак умрига қиёс этгулик,
Баъзида бир нафас олғулик муддат —
Минг юлдуз сўниши учун етгулик.
Яшаш соатининг олтин капгири
Ҳар бориб келиши бир олам замон.
Коинот шу дамда ўз куррасидан
Ясаб чиқа олур янгидан жаҳон.
Ярим соат ичида туғилиб, ўсиб,
Яшаб, умр кўриб ўтгувчилар бор;
Кўз очиб юмгунча ўтган дам — қиммат,
Бир лаҳза мазмуни бир бутун баҳор.
Бир оннинг баҳосин ўлчамоқ учун
Олтиндан тарозу, олмосдан тош оз.
Нурлар қадами-ла чопган секунднинг
Барини тутолмас ай(ю)ҳаннос овоз.
Йигит термилади қизнинг кўзига,
Киприк сузилиши, майин табассум…
Қўша қаримоққа муҳр бўлади
Ҳаётда икки лаб қовушган бир зум.
Яшаш дарбозаси остонасидан
Зарҳал китоб каби очилур олам,
Тириклик кўркидир меҳнат, муҳаббат,
Фурсатдир қилгувчи азиз, мукаррам.
Бебаҳо дамларнинг тирик жони биз,
Ҳар они ўтмишнинг юз йилига тенг.
Ўзбекнинг барҳаёт авлодларимиз,
Ҳар нафас мазмуни фазолардан кенг.
Қатрада осмон акс этганидек
Жаҳондай маънодор қорачиғимиз.
Ғолиб асримизга куёшдан машъал,
Замон кўрасининг сўнмас чўғимиз.
Замона соати занг урар мудом,
Минглаб ҳодисалар минутларга қайд,
Қаҳрамон туғилди, шаҳар олинди,
Бир гигант қурилди шарафли бу пайт.
Рейхстаг устига ғалаба туғин
Қадашда отилган адолат ўқи —
Ялт этган умри-ла барқарор қилди
Башарнинг муқаддас, олий ҳуқуқин.
Ғалаба амри-ла, мағлуб немиснинг
Генерали қўл қўйди. Уч секунд фақат…
Шу малъун имзода одамлар ўқир
Миллион йил фашистнинг умрига ланъат.
Азиз асримизнинг азиз онлари
Азиз одамлардан сўрайди қадрин.
Фурсат ғаниматдир, шоҳ сатрлар-ла
Безамоқ чоғидир умр дафтарин.
Шуҳрат қолдирмоққа Геростратдек
Диана маъбадин ёқмоқ шарт эмас.
Кўпларнинг бахтига ўзликни жамлаб,
Шу улуғ бинога бир ғишт қўйсак бас.
Ҳар лаҳза замонлар умридек узун,
Асрлар тақдири лаҳзаларда ҳал,
Умрдан ўтажак ҳар лаҳза учун
Қудратли қўл билан қўяйлик ҳайкал.
Ҳаёт шаробидан бир қултум ютай,
Дамлар ғаниматдир, умрзоқ соқий.
Қуёш-ку фалакда кезиб юрибди,
Умримиз боқийдир, умримиз боқий.
Suvon Meli
G’AFUR G’ULOM: VAQT FALSAFASI
1
Vaqt fenomeni, hodisasi bir yo’la bir necha – fizika, matematika, astronomiya va boshqa qator fanlarda o’rganiladi. Chunki bu fanlar dunyoviy jarayonlarni tadqiq etar ekan, vaqt ishtirok etmagan jarayonning o’zi yo’q, qaysidir darajada vaqtga to’qinadi. Vaqt badiiy adabiyot otlig’ yaratiqning ham zaruriy ingredienti, masallig’idir. Lekin o’ta nozik, ko’z ilg’amas, ammo hamisha har yerda hoziru nozir masalliqdir.
“Tarix – bu vaqt doirasida kechadigan jarayonlarni o’rganish bo’lib, lekin vaqt nima ekanini hech kim bilmaydi”[1].
Vaqt kabi yuzaki qaraganda jo’n, zamirga boqilsa, o’ta tilsim va mavhum narsani, uni narsa deb ham, narsa emas ham deb bo’lmaydi, poetik mavzu qilib olish, uni munosib tarzda yuksak poetik mezonlarda ochib berish uchun bu ishga qo’l urgan shoir uncha-muncha shoir bo’lmasligi, bir vaqtning o’zida (yana vaqt!) ham ulug’ shoir, ham faylasuf bo’lmog’i, ya’ni mavhum fikrdan she’r yaratmog’i, fikr qa’ridagi she’riyat, jozibani kashf etmog’i kerak.
Buyuk donishmand Aristotel` o’zining “Fizika” asarida vaqt haqida to’xtalar ekan, masalani “vaqt mavjud narsalar sirasiga kiradimi yoki nomavjud narsalar sirasiga, so’ng uning tabiati qanaqa”[2] tarzida qo’yadi. Binobarin, vaqt qaysi, fizikaviy aniq yoki poetik hissiy shaklda o’rganilmasin, hamisha sirli hodisa bo’lib qolaveradi.
“Vaqt” she’ri yaralishidan sal o’tiboq, 1946 yili (she’rga 19.9.45 sanasi qo’yilgan) “Hozirgi o’zbek adabiyotidagi tizma so’zning cho’qqisi”[3] deya baholangan.
She’rning paydo bo’lishiga turtki bo’lgan voqea sarlavha ostida aniq qayd etilib, “Menga soat taqdim etgan jiyanim Hamidulla Husan o’g’liga bag’ishlangan” deb yozib qo’yilgan[4]. Bu shunchaki oddiy bag’ishlov bo’lmay, uni semiotik ochqich deb baholash mumkin. Bag’ishlovda boshqa tafsilot yo’q. Lekin shoir va tarjimon Aleksandr Naumov shoir tilidan yozib olgan “Yo’l tugamaydi” (“Put` ne konchaetsya”) deb nomlangan suhbatda shoir o’zining qator asarlari, jumladan “Vaqt” she’ri haqida qimmatli ma’lumotlar beradi. Bunda aytilishicha, shoirga zobit jiyani taqdim etgan soat oddiy, ya’ni do’kondan xarid qilingan yangi soat emas, balki trofey soat bo’lgan. Soat azal-azaldan vaqt o’lchagich asbob, lekin trofey soatning boshqa ko’shimcha belgisi ham bor, u tutilgan, dushmandan o’lja tarzda olingan buyum. Buni qayd etish muhim.
Shoir ushbu suhbatda ham hassos ijodkor, ham teran adabiyotshunos sifatida, zero akademik-shoir iborasi faqat G’afur G’ulomga yarashadi, “Vaqt”ning tug’ilishidagi ikki jihatni aniq qayd etadi.
Birinchi jihat. Shoir sovg’a haqida gapirib kelib, deydi: “Uni oldimu sal ijirg’andim, soatni ko’riboq o’yladim, uni qandaydir nemis, fashist taqqan, buning ustiga u halok bo’lgan… Shunday qilib, soat 45-yil mayigacha qaydadir yotdi. Bayram tantanalari avji qizigan payt tasodifan oldimdan chiqdi. Ongimda aniq shakllangan fikr bo’lmasa-da, men uni endi taqishim mumkin, deb o’yladim. Bir to’yda qadah so’zi aytar ekanman, dedim: mening bilagimdagi trofey soat bejizga emas, ilgari u dushman uchun vaqtni o’lchasa, endi u bizning vaqtni ko’rsatmoqda! (Asliyatda: ran`she oni otschitivali vremya vragu, a teper` schitayut nashe vremya!). Bizning vaqt… Lekin bu o’ta umumiy ramz bo’lib, u hamma narsani o’ziga sig’dirardi. She’r zaruriyati ongda pishib yetilgandi; lekin Vaqt obrazi xuddi bepoyon suv sathidek edi: men bir sohilda turar, ikkinchi sohilni esa ko’ra olmasdim…”[5].
Ikkinchi jihat. Yana allomaning so’zlari: “Bir kuni, chala-yarim uyqusiz tundan keyin tongda shahar aylanishga chiqdim, ko’chada sayr qilib yurib, nashriyot eshigiga kelib qolibman. Adabiy tahririyatda ikki kishi bor edi – muharrir do’stlarimdan biri va korrektor qiz. Men beixtiyor salomlashdim, beixtiyor savolga javob berdim; qiz menga yonlab turardi, men uning uzun mayin kipriklariga boqdim. Ular xuddi tungi kapalak qanotiday ko’tarilib-tushardi… Men yana qaradim: kapalak yana qanotlarini yozdi. Ko’zini pirpiratdi… va men ushbu oniy lahzani arang ilg’ay oldim. Mana sizga mangulikning ikkinchi chegarasi, ibtidolar ibtidosi! Ayni shu emasmi lahzaning jonli obrazi… ko’z ochib-yumgulik lahza? Va ilk kalit band, meni uzoq qiynagan, uni topish amrimahol mo»jiza, xuddi havodan moddiy nimarsa hosil qilishday tuyulgan tansiq band to’satdan o’z oyog’i bilan keldi va xuddi bayramda otiladigan mushak kabi mening tasavvurim osmonida portladi”[6].
Ushbu so’zlar g’oyat noyob dalillar bo’lib, uni yozib olgan Aleksandr Naumovdan minnatdor bo’lishimiz lozim. Bunda alloma o’zi yaratgan muazzam she’rning kurtaklanish onlarini, ta’bir joiz bo’lsa, badiiy embrionini ko’rsatmoqda. Masala yechimining (she’r tahlili ham masala, Nizomiy Ganjaviy yozganidek, sharhi suxan beshtar az suxan, ya’ni so’zning sharhi so’zning o’zidan kattaroq), ilmiy aniq kalitini bermoqda. Faqat bu kalitni she’rning dil qulfiga solib, nazokat bilan burash qoladi, xolos.
Shoirning tasavvur osmonida portlagan ilk bandga nazar solsak, ko’ramizki, she’r ikki hodisa qiyosidan boshlanadi: “G’uncha ochilguncha o’tgan fursatni Kapalak umriga qiyos etgulik…” Yuqorida keltirilgan suhbatdan bilamizki, alloma hodisaning ikkinchi sohilini bejiz izlamagan. Agar qiyoslanuvchi nuqta, maxraj – Lahza topilmasa, umuman “Vaqt” she’ri uchun qiyos printsipi yetakchi printsip sifatida kashf etilmasa, she’r tug’ilmagan, dunyo yuzini ko’rmagan bo’lardi. “Qiyosga sig’mas taqqos” (bolalarning katta shoiri T.Adashboev she’ridan misra) deyilganidek, yalpi qiyos “Vaqt” she’rining struktur yaxlitligini ta’minlaydi, uning badiiy-struktur qiyofasini tayin etadi. She’rda dominant so’z va dominant tushuncha – lahza. Unda qadam-baqadam lahza va unga ma’nodosh so’zlar fursat, nafas, dam, on, sekund uzoq vaqtga (mangulik, cheksizlik qadar), baqamti qo’yilib, lahzaning qadr-qimmati (“Bir onning bahosin o’lchamoq uchun, Oltindan tarozu, olmosdan tosh oz”) shunday quyma misralarda ta’kidlana boradi. Poetik fikr tantanasi, apofeoz oxirdan oldingi bandda yuz ko’rsatadi:
Har lahza zamonlar umridek uzun,
Asrlar taqdiri lahzalarda hal.
Umrdan o’tajak har lahza uchun
Qudratli qo’l bilan qo’yaylik haykal.
Lahza uchun qo’yilgan haykalni lahzaga qo’yilgan haykal deb ham talqin qilish mumkin. Lahzaga haykal qo’yish uni to’xtatishga urinish, hech bo’lmasa, shunga ilinj demakdir. Ushbu nuqtada “Vaqt” she’ri insoniyatning buyuk badiiy obidalaridan bo’lmish Gyotening “Faust” tragediyasi bilan fikr-g’oya jihatidan kesishadi. Faustning Mefistofel`, iblis bilan tuzgan shartnomasi aynan lahzaga oid edi:
Agar men bir onni ulug’lar bo’lsam,
“To’xta, ey soniya!” – deb aytsam agar,
Seni tutquningman mayli o’sha dam[7].
Ikki o’rtadagi kesishuv nuqtadan ma’no chiqarish maxsus ilmiy izlanishlar mavzusidir. Lekin bir fikrni aytish joiz. Nega Mefistofel`, iblis o’ziga ishongan holda bunday shartnomaga jur’at qiladi, u inson, ya’ni Faust hech qachon lahzani (asliyatda Der Augenblick, ya’ni lahza) ulug’lamaydi, to’xta, ey soniya deb aytmaydi, ya’ni hayotdan shu darajada ma’naviy lazzat topa olishiga ishonmaydi, shekilli. Dastlab bunga Faustning o’zi ham ishonmaydi. Gyotening realist san’atkorligi shundaki, asar oxirida uning Fausti bunday baxtga (baxtli onga) to’liq erishmaydi, u faqat inson qachondir yetishi mumkin bo’lgan baxtli onlarni tasavvur qilibgina, ya’ni nasiya tariqasida deydi:
O’shal soniyani sezib oldindan,
Eng oliy lahzada turibman bu dam[8].
“Vaqt” she’rida esa “Umrdan o’tajak har lahza uchun” haykal qo’yish da’vat etiladi. Bu insonni tinimsiz ijodga, yaratishga, lahzani bo’ysundirishga undash demakdir. Binobarin, inson yaratgan buyuk ma’naviy obidalar ushbu “eng oliy lahzada” dunyoga kelgan va o’tkinchi, chopag’on vaqtga qo’yilgan sobit haykallar emasmi?
2
She’rning ichki olamiga yanada chuqurroq kirishga imkon beradigan bir holat bor. Bu asar yaratilgan paytda hokimi mutlaq bo’lgan, shu bois she’rga suqilib kirgan Stalin nomi bilan bog’liq.
“Vaqt” she’rining ilk nusxasida Stalin so’zi ikki karra uchraydi. Jami o’n besh band, oltmish misradan iborat she’rning dastlab 7-bandida, so’ng 14-bandida. Keyingi o’rinda bu so’z bir oz nojo’ya ishlatilganidek tuyuladi: “Har lahza Stalin umridek uzun…”. Bu balki Stalin tirikligida o’zini oqlar, lekin she’r yozilganidan yetti yarim yil o’tib “xalqlar otasi” vafot etadi, u bor-yo’g’i (abadiyatga nisbatan, albatta) yetmish to’rt yil umr ko’rganini e’tiborga olsak, abadiyat tomon intilayotgan “uzun” so’zi bu o’rinda anchayin hayf ekani aniq bo’ladi. Shuning uchun Shoirning o’zi Stalin so’zi o’rniga bandga va she’rga uzukka ko’z qo’ygandek yarashgan “zamonlar” kalimasini qo’yib, asar potentsiyasidagi asl ma’noni go’yo qayta tiklaydi. Shu joyda Stalin zamonlar oldida kim bo’libdi, deging keladi.
7-banddagi uchinchi misra keyinchalik ancha evrilishlarga uchraydi. Dastlab misra “Tirik Stalinning nafasdoshimiz” bo’lgan, so’ng uni Shoirning o’zi “Barhayot Leninning avlodlarimiz” deya o’zgartirgan[9]. Istiqlol davrida chop etilgan “Tanlangan asarlar” (Toshkent, 2003)da misra “O’zbekning barhayot avlodlarimiz” shaklini olgan. Shoir tavalludining 100 yilligi munosabati bilan bosilgan, “Vaqt” she’ri o’rin olgan bukletda misra “Barhayot Navoiy avlodlarimiz” tarzida berilgan. Diqqat qilinsa, keyingi o’zgartirishlarda muallif izidan borilgan. Lekin, bizningcha, bu o’rinlarda ilk nusxada mavjud bo’lgan va she’rning ma’no-mazmun mehvaridan mustahkam joy olgan bir ma’no qurbon qilingan. Buni anglash uchun bandni to’liq keltiramiz:
Bebaho damlarning tirik joni biz,
Har oni o’tmishning yuz yiliga teng.
Tirik Stalinning nafasdoshimiz,
Nafaski, mazmuni fazolardan keng[10].
Odatda, band, jumladan ushbu band ham nisbiy tugal butunlik bo’lib, o’z arxitektonikasi, to’qilmasiga ega. Ikkinchi misradagi “tirik” so’zi uchinchi misradagi shakldoshi “tirik” bilan uchrashadi, yana shu misradagi “nafasdosh” oxirgi misradagi “nafaski”ni talab qilib, so’rab olib, murakkab ma’no tarmog’ini hosil qiladi. Keyingi nashrlarda uchinchi, Stalin bor misra tamom o’zgartirilgach esa bunday ma’no uyg’unligiga putur yetadi. Natijada so’nggi misradagi “nafaski” “har nafas”ga aylanib, nega uning “mazmuni fazolardan keng” ekanligi bir qadar yopiq qoladi, chunki u o’zidan oldingi misradagi tayanch ma’nodan mahrum bo’lgan, yetim misraga aylangan edi.
Endi ilk nusxadagi bandning badiiy falsafiy ma’nosini chaqishga urinib ko’raylik.
Damlar bebaho, avval aytilganidek, “Bir onning bahosin o’lchamoq uchun, Oltindan tarozu, olmosdan tosh oz”, bu ma’lum, lekin bu bandda ma’noning yangi o’rami yoki tarami yuz ko’rsatmoqda. Ya’ni damga jon bag’ishlovchi, uni tiriltiruvchi biz, ya’ni inson. Tirik vaqt, oniy lahza o’tmishning, o’tib ketgan vaqtning yuz yiliga teng. YUZ yil bu yerda ko’plikni bildiruvchi bir belgi xolos, uni o’tmish tomon cheksizlik qadar cho’zish mumkin. Lekin bu uncha muhim emas, muhimi – bizdan, nafas olayotgan vaqtimizda kechayotgan vaqt, hozir – lahza o’tib ketgan, o’tmishga aylangan lak-lak vaqtdan behad qimmat. O’sha o’tmish vaqt hozir – lahzaga tobe. Lekin hozir – lahza tizginsiz, chopag’on, uni to’xtatib bo’lmaydi. She’rda quyma tarzda aytilganidek, “Nurlar qadami-la chopgan sekundning Barini tutolmas ayhannos ovoz”. Lekin uni to’xtatib bo’lmasa-da, u har lahzada (bejiz u lahza emas) yangilanib turaveradi va hozir – lahza sifatida hamisha hukmron mavqeda turadi: Dam shu damdir, o’zga damni dam dema. O’zga dam esa endi o’tmish, u hamma tomonga cheksiz yo’nalgan bo’shliq – fazoga singib ketadi.
Ayni shu lahzada, men ham buni hozir angladim, band boshidagi “dam” so’zi (“Bebaho damlarning…”) mutlaqo bejiz emasligi, bu so’z faqat fursat, lahza yoki vaqtni anglatib qolmay, (O’zbek tilining besh jildlik izohli lug’atida so’zning beshta ma’nosi ko’rsatib o’tilgan) u nafas, tin ma’nolarini anglatishi, shu tufayli uchinchi va to’rtinchi misradagi “nafasdosh” va “nafas” so’zlari yuqoridagi “dam” bilan topishishi ma’lum bo’ladi. Nafasdosh, ya’ni hamnafas bir xil va bir paytda nafas oluvchini anglatib, hozir – lahzada nafas olayotgan, ya’ni barcha tirik odamlar qaysi bir olamiy nuqtada qondosh va qarindoshdir. Shuning uchun “Tirik Stalinning nafasdoshimiz” misrasidagi Stalin so’zi deyarli ahamiyatga ega emas. Misrada tayanch so’z-tushunchalar “tirik” va “nafasdosh”dir. Yangi davrda faqat Stalin so’zini o’zgartish kerak, xolos. Bizga qolsa, misrani “Tirik buyuklarning nafasdoshimiz” tarzida o’zgartishni, she’rning yangi nashrlarida aynan shunday yozishni taklif qilgan bo’lardik. Biz bir paytlar Shoirning “Toshkent” shahri haqida yozgan maqolamizda she’rdagi “sovet” so’zini “bashar”ga almashtirgan va so’ng deyilgan edi: “Bunda men haqiqatga zid bordim yoki tarixiylikni buzdim, deb hisoblamayman, aksincha, haqiqat qaror topdi, deyman. Bu kabi o’zgartishlar bir qonuniyat mavjudligidan darak beradi: tagi baquvvat, asli butun she’rlar, ular qanday zamonda yartilgan bo’lmasin, xuddi tirik organizm kabi yangi sharoitda ham yashovchanlik iqtidorini namoyish etadi. Badiiy butunlik shunday mustahkam imorat ekanki, u juz’iy ta’mirdan lat yemaydigina emas, hatto kuchayar ham ekan. Bunday asarlar asl tiklanish zamonini kutib yotar, balki”[11]. Bu fikr “Vaqt”ga ham taalluqli.
Yana ko’rib o’tayotganimiz bandga qaytib, aytib o’taylikki, uchinchi misra “Barhayot (Leninning, o’zbekning, Navoiy) avlodlarimiz” deb o’zgartirilganidan keyin uning keyingi misra bilan bog’lovchi ip uzilgan va har ikki misra yakpora misraga aylanib, “Har nafas mazmuni fazolardan keng” tasodif, tuyqus aytilgan fikrga o’xshab qolgandi.
Lekin yana bandning ilk holatiga qaytamiz. To’rtinchi misra yuqoridagi ma’no – hozir – lahzaning (nafas hamisha hozirdir, buni qayd etish muhim) hukmron mavqesini tasdiqlashdan tashqari, XX asr fizika fanida inqilobiy o’zgarish yasagan nisbiylik nazariyasi va kvant mexanikaning fazo va vaqt haqidagi olamshumul g’oyasi tomon ko’prik tashlaydi. Ma’lumki, insoniyatning ushbu ulug’ kashfiyotlarida uch o’lchamli fazo o’rniga to’rt o’lchamli fazo (to’rtinchi o’lcham – vaqt) tushunchasi yetakchi mavqega ko’tariladi. Mazkur g’oyani ilk marta nemis fizigi G.Minkovskiy “Fazo va vaqt” (1908) maqolasida isbotlaydi. U qat’iy qilib shunday yozadi: “Bundan keyin fazo o’z-o’zicha va vaqt o’z-o’zicha yo’qlikka yuz tutib, endi faqat ularning nozik birikuvi (yeine Art Union)gina o’z mustaqilligini saqlab qolishi zarur”[12]. Buyuk fizik, nisbiylik nazariyasi ijodkori A.Eynshteynga bag’ishlangan kitobda yozilishicha, “Nisbiylik nazariyasi fazo va vaqt orasidagi bog’liqlikni ochib berdi”. Yana shu yerda yozilishicha. “Olamning eng oddiy unsuri – bu voqea deb atalmish narsa. U xuddi zum o’chib-yonadigan chiroqning oniy chaqnashi monand “xol-xol” hodisaga o’xshaydi”[13]. Nisbiylik nazariyasida olamning fazo – vaqt strukturasi haqida gap ketganda unga shunday ta’rif beriladi, ya’ni fazo – vaqt olamdagi barcha hodisalar to’plami bo’lib, bunda bir hodisaning ikkinchi hodisaga ta’sir etish nisbati alohida e’tiborga ega.
Voqea-hodisalar xol-xol bo’lib ro’y beraveradi, beto’xtov o’taveradi. Vaqt kechaveradi. She’rda aytilganidek,
Zamona soati zang urar mudom,
Minglab hodisalar minutlarga qayd.
Qahramon tug’ildi, shahar olindi,
Bir gigant qurildi sharafli bu payt[14].
Ilk nashrda birinchi misradagi ko’chimsiz aniq “Kreml` kuranti” o’rniga qo’yilgan keng qamrovli metaforik jumla “zamona soati” (buni “vaqt soati” tarzida ham talqin qilish mumkin) she’rning yalpi ruhiga ortiq darajada mos. Biz bu o’rinda yana yuqorida aytilgan kuchayish fenomeniga guvoh bo’lamiz. Hamda juz’iy ta’mirchining badiiy didiga tahsin aytamiz.
Yana “Bebaho damlarning tirik joni biz…” deb boshlanadigan 7-bandga qaytamiz. Undagi “Nafaski, mazmuni fazolardan keng” misrasida yuqorida so’zlaganimiz fazo – vaqt o’zaro uchrashadi va to’qnashadi. Bunda ham she’rda yetakchi bo’lgan qiyos printsipi yopiqroq tarzda mavjud, ya’ni lahza (nafas) fazolar bilan qiyoslanmoqda va fazolardan keng ekanligi ta’kidlanmoqda. Buning ustiga, bu nafas tirik buyuklarning nafasi.
Ezoterik ilmlarga oid kitoblarda aytilganidek, “Vaqt uch o’lchamli fazo chegarasidan tashqari chiqadi. Biz his qiladigan vaqt to’rtinchi o’lchamdir”[15]. Vaqt fazodan tashqari chiqqan, undan ajralgan holda fazoga ta’sir o’tkazadi, unga harakat, keng ma’noda olganda hayot baxsh etadi. Zero fazo vaqtda, vaqt orqali va ta’bir joiz bo’lsa, vaqt vujudida yashaydi. Yana shu yerda yozilishicha, “Agar biz vaqtni chiziq deb tasavvur qilsak, ushbu chiziq har bir nuqtasida abadiylik chizig’i (vertikali) bilan kesishadi. Abadiylik vaqtdan bir o’lchamga ortiq. Shuning uchun agar vaqt to’rtinchi o’lcham bo’ladigan bo’lsa, abadiylik beshinchi o’lchamdir”[16].
Bunday to’xtamga, aytish joizki, kvant mexanika, ya’ni zamonaviy fizika kelmagan. Bu uning ezoterik ilmlar oldida ojizligini ko’rsatmaydi, fizika fani aniq ilmiy asos va dalillarga tayanib ish ko’rishini anglatadi, xolos. Abadiylik, ya’ni beshinchi o’lcham haqida gap ketganda yana bir holatni aytmoq lozim. Yangi fizika asoslarini yaratgan olimlarning barchasi botiniy jihatdan, qalban dindor bo’lishgan, ya’ni o’n sakkiz ming olamni yaratgan Tangrini tan olishgan. Abadiylik esa Qodir Olloh izmi va huzuridagi sir-sinoatdir.
Netongki, “Vaqt” she’ri ham abadiylikka doxil muazzam band bilan yakun topadi.
3
Shoir ijodidagi zamonasozlik haqida gapirib, ba’zan “Vaqt” she’rini ham shu oqimga qo’shib yuborishadi. Zamonasozlik zamonga, davr talabiga qarab ish tutishlikni, ijod qilishni anglatsa, unda “Vaqt” she’ri bunday zamonasozlikdan ancha yuqori turadi. Umuman, bu kabi asarlarga oddiy mezon bilan yondashib ham, bunday mezonlarni “Vaqt” kabi she’rlarga qo’llab ham bo’lmaydi. She’rni zamonasoz asarlar sirasiga kiritganlarni unda joriy zamonaga oid voqea-hodisa va shaxslar tilga olinishi chalg’itgan bo’lishi mumkin. Lekin siz ijodkor o’rniga o’zingizni qo’yib ko’ring, vaqt haqida yozib, o’sha vaqtdagi, zamonadagi hodisalarni tilga olmaslik mumkinmi? Vaqt faqat vaqtdan ulgi oladi, boshqa hech bir narsadan emas. Shu bois zamonasozlik bilan zamonaviylikni farqlash lozim. “Vaqt”ga yuksak zamonaviylik, ya’ni zamon bilan, o’zi nafas olayotgan on, lahza bilan birgalik, hamnafaslik xos. Savol tug’iladi, qaysi zamon bilan, she’r yaratilgan va mustabid Stalin hukmron bo’lgan zamon bilanmi yoki biz hozir she’rni tahlil qilib turgan istiqlol davri bilan? Muayyan badiiy darajaga erishgan asar hamma davrlar uchun zamonaviy, barcha davrlarga zamondosh. “Vaqt” she’riga kelsak, u uzluksiz, mutlaq vaqt haqida, zamona esa shu vaqtning bir parchasi, abadiyat nigohidan qaralsa, u mutlaq vaqtning bir lahzasi, xolos. Shu bois “Vaqt” she’rini zamonasoz asarlar sirasiga kiritish uning mohiyatini anglamaslikdan boshqa narsa emas. Zero “Vaqt” zohiran sodda, botinan tushunilishi qiyin she’rlardan. Misralar sirtdan oddiy bo’lib ko’rinadi, ularning bilquvva ma’nosi birdan anglashilmaydi. Ma’no anglanmaguncha ongda poetik obraz shakllanmaydi. Bir tur she’rlarda avval obraz yaqqol ko’zga tashlanib, obraz bilan ma’no deyarli bir paytda namoyon bo’lsa, “Vaqt”da avval so’z va misradagi ma’noni chaqish lozim bo’ladi, shundan keyingina obrazli tasavvur ishlay boshlaydi. “Vaqt” she’ri chalg’ituvchi soddalikni bosib o’tib, zamirda zil ma’nolar yashiringan misralarni anglashga uringan, shunday urinishdan zavq tuya oladigan intellektual kitobxon mulkidir. “Vaqt”ni yuzaki o’qish vaqtni besamar sarflash demakdir.
4
Qahramon adibimiz Said Ahmad “Vaqt”ning tug’ilishi (Bir she’r tarixi)” xotira-maqolasida yozishicha, oxirgi band uning da’vati bilan bitilgan. Nima bo’lganda ham, mazkur band butun she’r kabi ilhomning yuksak onlarida tug’ilgan; undagi har bir so’z o’z o’rnida qoim. Bunday paytda so’z quyilib keladi, bunday so’z qa’ridan hech kutilmagan ma’nolar g’imir-g’imir qilib chiqib kelaveradi. Bunda ma’no avtonomiyasi deyish mumkin bo’lgan hodisaga duch kelamiz. Ma’no muallif ixtiyoridan tashqari harakat qilayotgandek tuyuladi go’yo.
Hayot sharobidan bir qultum yutay,
Damlar g’animatdir umrzoq soqiy.
Quyosh-ku falakda kezib yuribdi,
Umrimiz boqiydir, umrimiz boqiy.
Said Ahmad yuqorida tilga olingan maqolada yozadi: “Shu bilan tongotar paytda G’afur G’ulom nomini juda uzoq ellarga olib borgan she’rga nuqta qo’yildi. Bu she’r ulkan shoirning falsafiy qudratini, so’z san’atkorligini, hayot hodisalarini nihoyatda chuqur bilishini namoyish qilgan edi”[17].
So’nggi band nafaqat she’rni yakunlaydi, u she’rni, she’rdagi yaxlit poetik mazmunni yangi orbitaga, samoviy yuksaklikka olib chiqadi. Yakka umr o’tkinchiligi, foniyligini koinot boqiyligi bilan muvozanatlaydi. Bu tabiiy va qonuniy yechim edi. Platon “Timey” asarida vaqtni “abadiyatning harakatdagi monandi”[18] deb ataydi. Chunki abadiyatda ham hayot bor, faqat bundagi hayot sobit va butun. “Vaqt” she’ri lahza bilan abadiyat orasiga ko’prik qo’yib, abadiyat bekatida sobit qoladi.
Yirik sharqshunos olim YE.E.Bertel`s o’zining mashhur “Navoiy va Attor” maqolasida sufizmning bosh g’oyasi “individual “men”ning kosmik “men”ga qorishib ketishidir”[19] deb ta’kidlaydi. Har qanday ijodkor, agar u chinakam katta shaxs bo’lsa, hech qachon individual “men” doirasida qolmay muqarrar kosmik “men” masnadiga ko’tariladi. Binobarin, falsafiy-ezoterik ta’limotlar, sufizm ham shunday ta’limotlar sirasiga kiradi, hamisha vaqt muammosi bilan shug’ullanishgan, ushu muammoga to’qnash kelishgan. “Sufiy – ibnul vaqt” (Sufiy – vaqt farzandi) degan hikmat bejiz keng tarqalmagan.
Buning ustiga, oxirgi bandni jajji soqiynoma deyish mumkin. Lekin o’ziga xos, boshqa davr soqiynomasi. Masalan, “Farhod va Shirin”dagi “ketur soqiy” baytlardan biri shunday: “Ketur soqiy, sharobi oshiqona Ki, bo’lmishmen xirad birla fasona”[20]. Aytaylik, shuni oxirgi band bilan o’xshash va farqli jihatlarini qiyoslashning o’zi alohida bir ilmiy mavzu. Bunda yuqorida tilga olingan Said Ahmad maqolasida “Vaqt”ning so’nggi bandi haqidagi gap o’ziga xos yo’riq bo’la oladi: “G’afur aka o’ylanib turdi-da, darrov ruchkani oldi. – G’afur Hulomniki boshqacha bo’ladi. G’afur G’ulomniki G’afurovskiy bo’ladi. – U shunday deb yozishga tushib ketdi”.
Avval aytilgan “Vaqt”ni struktur butunlik sifatida tutib turgan qiyos printsipi so’nggi bandda ham bor kuchi bilan ishlaydi. “Bir qultum” lahzaning boshqa bir shakli, “nafas”ning sharobga bog’liq ekvivalenti. Nafas olinadi – chiqariladi. Sharob esa yutiladi, qultum holida. Bir qultum ham bir lahzadir. Lahza yana g’animat damlar sifatida “umrzoq soqiy” bilan qiyoslanmoqda. O’ta nozik ishora bilan “g’animat” “umrzoq”qa, “damlar” mangulikning hoziru nozir vakili “soqiy”ga qarshilantirilmoqda. Lekin ikki holatning – g’animat dam bilan umrzoq soqiy muvozanati yarim, ammo to’liq tasalli emas. Shuning uchun mangulikka sobit timsol kerak, mana u: “Quyosh-ku falakda kezib yuripti…”. Quyosh emasmi, manguligimiz kafolati. Chindanam, “Umrimiz boqiydir, umrimiz boqiy”. Yana bir sezgi bor shu yerda. Quyosh aniq, shayon hodisa bo’lishi bilan birga u yanada yuksakrok xilqatga ishorat qilayotgandek… Zero hozirgi falakiyot ilmi isbotlaganidek, quyosh ham mangu emas. Har bir yaratiq kabi u ham bir kun kelib o’ladi, ya’ni so’nadi.
Xullas, “g’uncha” bilan ochilgan she’riy maydon “falak” bilan, koinot qadar kengaygan fazo bilan yakunlanmoqda.
“Qur’oni karim”da “miqdori – uzunligi ellik ming yil bo’lgan bir Kun” (fi yavmin kana miqdaruhu xamsina alfa sonatin) degan oyat (Maorij, 4) bor. Bunda Kun deyilganda, ma’lumki, Qiyomat kuni ko’zda tutilgan. Ko’rinadiki, ulug’ kalimada aytilganidek, vaqtning miqdori hamisha bir xil emas, o’zgarmas emas. Ellik ming yilni o’ziga sig’dirgan bir Kun, qiyomat favqulodda hodisa. Lekin bunda buyuk bir qonuniyat ham bor va bu qonuniyat “Vaqt” she’ridagi “Bir lahza mazmuni bir butun bahor” satrida badiiy inkishof etiladi. Ya’ni she’rda ham qayd etilganidek, vaqtning uzun-qisqaligi, miqdori muayyan holatlarda keskin o’zgarishi mumkin. Vaqt mutlaq turg’un hodisa emas. Va bu qonuniyat ham hayotiy, ham falsafiy ahamiyatga molik.
Shoir yashagan, xususan “Vaqt” she’ri yaratilgan payt (“Vaqt”ning vaqti!) g’oyat murakkab, sharqona-o’zbekona fikr cheklangan, fikr-mulohaza markscha-lenincha dahriy aqidalar bilan tang’ib tashlangan davr edi. Shoir ushbu aqidalar chizig’idan tashga chiqish xavfli ekanini bilar, lekin shu doira ichida turib ham “Vaqt” kabi mumtoz she’rni yaratolgan edi. Nobop davr qarshiligini yengib o’tish botqoqda turib parvoz qilishga urinishday qiyin amal ekani ayon. Shu o’rinda yozuvchi Omon Muxtorning quyidagi so’zlari ayni muddao: “Hali aytganimiz, minbardagi (yalovbardor) shoir sifatida tanilgan G’afur aka aslida faylasuf, mutafakkir edi. Davr imkon bersa, u faqat (ta’kid bizniki – S.M.) falsafiy, umuminsoniy she’rlar yozardi. Zotan, XX asr o’zbek she’riyatida G’afur akaga yetkazib, “eng kichik zarradan Yupitergacha …” deya keng nafasda so’zlagan boshqa shoir uchramaydi”[21].
Yuqorida vaqtning sirliligi, uning asl mohiyatini hech kim bilmasligi aytildi. Haqiqatan ham, shunday, chunki vaqt Olloh taolo izmidagi sir-sinoatdir. Vaqt haqida shunchalik mukammal she’r yozgan Shoir shu haqiqatni bilmasmidi. Bilardi. Lekin she’r bitilgan paytda bunday gapni aytib bo’lmasligini ham bilardi. Shoirning qizlari Olmos opa o’z esdaliklarida ul zotning do’st-nadimlari (e’tiborlisi shundaki, ularning barchasi eskicha ta’lim olgan, madrasa ko’rgan milliy ziyolilar) yarim tunda allaqaysi radioto’lqinlardan Qur’on tilovatlarini tinglab, yig’lab o’tirishganini ko’rgani haqida yozgan. Bu totalitar davrda yashagan ma’rifatli o’zbek ziyolisi ikkiyoqlama, avra-astar hayot kechirganidan dalolat. U qobiqda, avrada sho’ro g’oyalarini qabul qilgani holda astarda, ichda asriy zotiy o’zakdan voz kechmagan, aniqrog’i, voz kecholmagan. Binobarin, “Qur’oni karim”dagi “Oyatul kursi”da ilohiy qalam bilan bitilgan “Faqat Uning o’zi bordir. U tirik va abadiy turguvchidir” (Baqara, 255) kalomi Shoirning tizgin ammo chilg’in ongida “Quyosh-ku falakda kezib yuripti, Umrimiz boqiydir, umrimiz boqiy” bo’lib jaranglagan bo’lsa ajabmas. Shunda U, ya’ni Olloh, hamisha tirik ekan, asl ma’rifatli, iymonli insonning umri boqiydir, degan yangilangan ma’no o’rami kuchga enadi.
Maqolani ikki kichik xulosa bilan yakunlasak:
1. Shoir ijodi, nazm va nasrda vaqt badiiy kontseptsiya maqomiga ega.
2. “Vaqt” she’rida vaqt falsafasi lahza falsafasi tarzda namoyon bo’ladi. Binobarin, lahza falsafasi yalpi vaqt falsafasining xususiy ko’rinishi deyish mumkin.
———————————
[1] G u m i l ye v L.N. Etnogenez i biosfera. Zemli. M., 1993. S. 351.
[2] A r i s t o t ye l `. Soch. v 4-x t. T.3. M., 1981. S. 145.
[3] Q a h h o r A. Asarlar. Besh jildlik. 5-jild. Toshkent, 1989. 77-bet.
[4] Qarang: G’ u l o m G’. Asarlar. Besh jildlik. 1-jild. Toshkent, 1964. 207-bet.
[5] Biografiya zamisla. Besedi s masterami uzbekskoy literaturi, zapisannie Aleksandrom Naumovim. T.: Yosh gvardiya, 1974. S. 28–29. Mazkur kitobga G’.G’ulomdan tashqari Oybek, Uyg’un, A.Qahhor va Zulfiya bilan qilingan suhbatlar, aniqrog’i, ularning o’zi va ijodi haqidagi monologlari kirgan. Bu mo»jaz kitob XX asr o’zbek adabiyotini o’rganishda muhim manba (bu fikrni kitobga so’zboshi yozgan akademik Izzat Sulton alohida ta’kidlagan) deyish mumkin. Uni to’lig’icha o’zbek tiliga o’girish zarur. Zero yirik adiblarimiz yaratgan asarlarni ularning o’z nigohi orqali o’rganish ajib yoqimtoy amaldir.
[6] O’sha yerda. 28–29-betlar.
[7] G yo t ye I.V. Faust. Toshkent, 1985. 52-bet (E.Vohidov tarjimasi).
[8] O’sha yerda. 342-bet.
[9] G’ u l o m G’. Tanlangan asarlar. To’rt jildlik. 2-jild. Toshkent, 1957. 15-bet.
[10] G’ u l o m G’. Tanlangan asarlar. Toshkent, 1953. 128-bet.
[11] M ye l i S. Tong, Toshkent va G’afur G’ulom // O’zbekiston adabiyoti va san’ati, 2000. 5 may.
[12] Ko’chirma quyidagi kitobdan: F r i d m a n A.A. Mir kak prostranstvo i vremya. M.: Nauka, 1965. S. 49.
[13] A l ye k s a n d r o v A.D. O filosofskom soderjanii teorii otnositel`nosti // Eynshteyn i filosofskie problemi fiziki XX veka. M.: Nauka, 1979. S. 120; 133.
[14] G’ u l o m G’. Tanlangan asarlar. Toshkent, 2003. 60-bet.
[15] U s p ye n s k i y P.D. V poiskax chudesnogo. SPb., 1992. S. 239.
[16] O’sha yerda. 240-bet.
[17] A h m a d S. Yo’qotganlarim va topganlarim. Toshkent, 1998. 58-bet.
[18] P l a t o n. Dialogi. Kn. 2. M.: Eksmo, 2008. S. 477.
[19] B ye r t ye l ` s YE.E. Sufizm i sufiyskaya literatura. M.: Nauka, 1965. S. 400.
[20] A l i sh ye r N a v o i y. Mukammal asarlar to’plami. Yigirma jildlik. 8-jild. Toshkent: Fan, 1991. 193-bet.
[21] M u x t o r O. Yigirmanchi asr Nasriddini // M u x t o r O. Buxoro hayoti yoki Labihovuzdagi tutlar. Toshkent, 2004. 63-bet.
M: «O’zbek tili va adabiyoti» jurnali, 2013 yil 3-son.
G‘afur G‘ulom
Vaqt
G’uncha ochilguncha o’tgan fursatni
Kapalak umriga qiyos etgulik,
Ba’zida bir nafas olg’ulik muddat —
Ming yulduz so’nishi uchun yetgulik.
Yashash soatining oltin kapgiri
Har borib kelishi bir olam zamon.
Koinot shu damda o’z kurrasidan
Yasab chiqa olur yangidan jahon.
Yarim soat ichida tug’ilib, o’sib,
Yashab, umr ko’rib o’tguvchilar bor;
Ko’z ochib yumguncha o’tgan dam — qimmat,
Bir lahza mazmuni bir butun bahor.
Bir onning bahosin o’lchamoq uchun
Oltindan tarozu, olmosdan tosh oz.
Nurlar qadami-la chopgan sekundning
Barini tutolmas ay(yu)hannos ovoz.
Yigit termiladi qizning ko’ziga,
Kiprik suzilishi, mayin tabassum…
Qo’sha qarimoqqa muhr bo’ladi
Hayotda ikki lab qovushgan bir zum.
Yashash darbozasi ostonasidan
Zarhal kitob kabi ochilur olam,
Tiriklik ko’rkidir mehnat, muhabbat,
Fursatdir qilguvchi aziz, mukarram.
Bebaho damlarning tirik joni biz,
Har oni o’tmishning yuz yiliga teng.
O’zbekning barhayot avlodlarimiz,
Har nafas mazmuni fazolardan keng.
Qatrada osmon aks etganidek
Jahonday ma’nodor qorachig’imiz.
G’olib asrimizga kuyoshdan mash’al,
Zamon ko’rasining so’nmas cho’g’imiz.
Zamona soati zang urar mudom,
Minglab hodisalar minutlarga qayd,
Qahramon tug’ildi, shahar olindi,
Bir gigant qurildi sharafli bu payt.
Reyxstag ustiga g’alaba tug’in
Qadashda otilgan adolat o’qi —
Yalt etgan umri-la barqaror qildi
Basharning muqaddas, oliy huquqin.
G’alaba amri-la, mag’lub nemisning
Generali qo’l qo’ydi. Uch sekund faqat…
Shu mal’un imzoda odamlar o’qir
Million yil fashistning umriga lan’at.
Aziz asrimizning aziz onlari
Aziz odamlardan so’raydi qadrin.
Fursat g’animatdir, shoh satrlar-la
Bezamoq chog’idir umr daftarin.
Shuhrat qoldirmoqqa Gerostratdek
Diana ma’badin yoqmoq shart emas.
Ko’plarning baxtiga o’zlikni jamlab,
Shu ulug’ binoga bir g’isht qo’ysak bas.
Har lahza zamonlar umridek uzun,
Asrlar taqdiri lahzalarda hal,
Umrdan o’tajak har lahza uchun
Qudratli qo’l bilan qo’yaylik haykal.
Hayot sharobidan bir qultum yutay,
Damlar g’animatdir, umrzoq soqiy.
Quyosh-ku falakda kezib yuribdi,
Umrimiz boqiydir, umrimiz boqiy.
