Ушбу мақолада Шарқ адабиётининг улуғ мутафаккири Умар Хайёмнинг Ғафур Ғулом ижодига таъсири масаласи анъана ва ўзига хослик нуқтаи назаридан ўрганилган. Ҳар иккала шоир шеърлари таҳлили мисолида уларнинг ўзига хослиги ва миллий маънавиятимиз такомилидаги ўрни ёритилади. Умар Хайём ва Ғафур Ғулом адабий меросидаги муштаракликларни қиёслаш орқали шоирлар маҳорати, санъаткорлиги ва истеъдодининг ўзига хос қирралари ҳақида муайян умумлашмалар келтирилади.

УМАР ХАЙЁМ ВА ҒАФУР ҒУЛОМ
Тозагул Матёқубова
филология фанлари номзоди

МУҚАДДИМА

Шарқ адабиётининг Ғафур Ғулом ижодига таъсири ҳақида сўз юритганда, аввало шоирнинг Умар Хайём ижодига муносабати, ундан ижодий таъсирланиш даражаси, хотира қуввати, муқояса қилиш салоҳияти хусусида тўхталиб ўтишимиз лозим. Шу маънода шарқшунос олим ва таржимон Шоислом Шомуҳамедовнинг Умар Хайём рубоийлари таржималарини Ғафур Ғулом билан биргаликда таҳрир қилган пайтларини эслаб ёзган қуйидаги фикрлари характерлидир: “Мен таржимамни ўқир эдим,ул киши (Ғафур Ғулом — таъкид бизники Т.М.) тепамда туриб елкам оша столдаги қоғозга кўз ташлаб, форсчасини ёддан ўқир эдилар. Устоз Умар Хайёмнинг деярли ҳамма рубоийларини ёд билар эдилар. Бугина эмас, ҳар  тўртлик муҳокама қилинганида бошқа шоирларнинг шунга яқин мазмун-даги рубоийлари, қитъа ва байтларидан келтириб қўярдилар. Айниқса, Мирза Бедил асарларидан кўп келтирар эдилар. Шунда мен Ғафур аканинг хотира қувватларига қойил қолдим ва ул муҳтарам зот Шарқ адабиётининг мукаммал қомуси эканликларини билдим” [1: 214-215]. Бу  мулоҳазаларда шоир характерига хос: ижодий юмушга бўлган талабчанлик, сўз залворига алоҳида эътибор, бадиий матнга масъулият билан ёндашув каби хусусиятлар намоён бўлади.

Ғафур Ғулом нафақат Умар Хайём ижодини теран англайдиган, унинг кўплаб шеърларини ёд биладиган етук билимдон ва хотира қуввати кучли инсон, балки сўз санъати нафосатини чин дилдан ҳис қиладиган, тушунадиган ва англайдиган, қалбида Шарқ адабиётига нисбатан чексиз меҳр-муҳаббат мужассам қомусий билим соҳиби ҳам бўлган.

ХАЙЁМ ИЗИДАН

Умар Хайём адабий меросини пухта билган, унга ҳурмати чексиз бўлган шоирнинг бу ижод намуналаридан таъсирланмаслиги-да мумкин эмас. Академик шоир “Рубоийлар” номли мақоласида рубоий жанри ва унинг ўзига хос хусусиятлари ҳақида сўз юритар экан: “Қатрада океан, учқунда қуёш мазмунини бериш рубоийга хос хусусиятдир. Рубоийнинг пири устоди аъзами, бутун ер юзи адабиётшуносларининг тан олишларича, олти-етти аср мобайнида ҳали ҳеч кимни ўз олдига туширмаган Умар ал-Хайём Нишопурийдир” [2: 340], — дейди.

Демак Ғ.Ғулом адабий-танқидий мақолаларида ҳам Умар Хайём шеъриятининг ўзига хослиги, эстетик тафаккур кўлами, бадиий маҳорати,назмдаги мақоматининг жаҳон адабиётшунослари томонидан эътироф этилишига оид мулоҳазалар баён қилиниши аслида шоирни “рубоийнинг пири устоди аъзами” сифатида эътироф этиш ва эъзозлашдек шоир ички  эҳтиромининг ифодасидир.

Ғафур Ғулом шеъриятига улуғ шоир меросининг таъсири ҳаёт ва инсонни бадиий тадқиқ этишда, фалсафий-эстетик умумлашмаларида хайёмона руҳ мавжудлигида кузатилади. Шунингдек, Ғафур Ғулом яратган кўплаб образларда ҳам Умар Хайём ижодий даҳосининг таъсири мавжуд.Бадиий фикрни содда, таъсирчан ва фалсафий мушоҳадакорликда ифодалаш услубини ўзлаштиришда аксарият Шарқ шоирлари каби Хайём мероси Ғафур Ғулом ижоди учун маҳорат мактаби вазифасини ўтаган.Бинобарин, адабий таъсир ва ижодий ўзлаштириш ҳақида сўз юритар эканмиз, кўпроқ Ғафур Ғулом шеърлари таҳлилига урғу бериш орқали ижодкор таъсирланган манбааларни ўрганиш, унинг поэтик маҳорати сайқаллашувига туртки бўлган айрим жиҳатларни илмий асослашни кўзлаймиз.

Ғафур Ғулом Умар Хайёмдан шунчаки таъсирланиш ёхуд унга эргашиш билангина чекланиб қолмасдан, бунда у ўзига хослигини ҳам ҳам намоён эта олганки, шоир ижодий меросининг яшовчанлигини таъминлаган муҳим омиллардан бири бевосита ана шу жараён билан боғлиқдир.

Фикрларимиз тасдиғини аниқ мисоллар асосида кўрсатишга ҳаракат қиламиз.  Умар Хайём ёзади:

Токай қош чимиртар дунё ташвиши,
Муродга етказмас кўнгил ғиш-ғиши.
Сен, менинг ишимиз эркимиздамас,
Қазога кўникиш – донолар иши[3:33].

Рубоийда дунёвий ташвишлардан баланд тура олиш, олам сирларига тафаккур юксакликларидан нигоҳ ташлаб, тақдирга ризолик, шукроналикда яшаш оқил банданинг тутуми эканлиги ҳақидаги диний-илоҳий ва фалсафий-дидактик фикр илгари сурилади. Шоир фалсафий умумлашмаларида ўткинчи дунё ҳою-ҳавасларига боғланиб қолиш кишини асл моҳиятни англашдан йироқлаштириши муқарррарлигига ишора қилинади.

Шунга яқин фикр-қарашларни Ғафур Ғуломнинг қуйидаги тўртлигида ҳам кузатамиз:

Бир яшаш, бир ўлим – ҳаммамизга ҳақ,
Бир ҳақни ҳеч золим тортиб ололмас.
Чунки катта мақсаднинг миллиард йилида
Гитлердай ғаддорнинг умри бир нафас [4: 292].

Шеърда яшаш ва ўлимнинг ҳақлиги, инсонга хаёт бир мартагина ато этилиши, миллиард йиллардан буён азалий чарх улуғ мақсадлар йўлида айланаётганлиги, ҳар қандай ғаддор  ва золим инсон умрининг абадият олдида лаҳзалик эканлигини англамай,олам ҳукмронлигига даъво қилиши беҳудалиги хусусида сўз боради.

Ғ.Ғулом ўз фалсафий мулоҳазаларини ифода этар экан, маънавий-руҳий жиҳатдан Шарқ фалсафаси, хусусан, Умар Хайём рубоиётининг сезиларли таъсири остида фикрлаганлигини сезиш мушкул эмас. Ҳар иккала шоир умумлашмаларида ўзаро муштаракликлик мавжудлиги шундай ҳукм чиқаришга асос бўла олади. Айни пайтда Ғафур Ғулом ўз даври воқеаларига ҳам фаол муносабат билдиришга эришадигина эмас, балки зулм ва қабоҳатнинг эзгулик қаршисида маҳв бўлишига инсониятнинг миллард йиллик тажрибаси гувоҳлик беришини таъкидлаш орқали инсонпарварлик, ҳаётсеварлик концепциясини ифодалашга ҳам муваффақ бўлади.Кўринадики, Ғафур Ғулом Хайём қарашларини янада кенгайтириб,чуқурлаштириб ўз даври, замонасига нисбатан муносабатини ҳам ифодалай олган.

Адабиёт тарихини кузатар эканмиз, барча даврларда ҳам шоир ва ёзувчиларимиз инсонни озод, эркин ва бахтли кўришни исташади. Шунинг учун ҳам озодлик ва эркинлик мавзуси ижодкорларимиз учун асосий мавзулардан бири бўлиб келган. Бундай ўринларда шоирларимиз фалсафий-эстетик қарашлари идеал орзу-ниятлари билан муштаракликда акс эттирилади. Умар Хайём эрк ва озодлик мавзуига бағишланган шеърларида нафақат алоҳида инсонни, балки ер юзидаги бутун инсониятни ҳур ва озод кўришни орзу қилади. Одам боласининг хушнуд яшашини шоир унинг қорни тўқлиги, ошиёни бутлиги билан ўлчар экан, биринчидан қаноатли инсон сифатида, иккинчидан эса, давр тинчлигини оддий инсонга бўлган эътиборнинг даражаси билан баҳоловчи мутафаккир сифатида намоён бўлади. Шоир бу ҳақда шундай дейди:

Кимнинг-ки бор эса бир бурда нони,
Ўзига яраша уй-ошиёни,
На биров унга қул, на у бировга,
Айт, шод яшайверсин, хушдир замони [3: 270].

Ғафур Ғуломнинг “Қуёшнинг ёруғлиги барча халққа баробар” номли шеърида шу фикрларга яқин қарашлар ифодаси кузатилади. Шоир алоҳида шахснинг озодлиги умуминсоний моҳият касб этиши, инсоннинг мустақил фикр, муқаддас эътиқод ва ишончга таяниб яшасагина маънавий-руҳий осойишталикка эришади, бировни қарам қилмайди ва ҳеч кимсага тобе ҳам бўлмайди,- деб ёзади:

Ҳар бир озод кишининг
Ўз фикри, ўз ишончи.
Жумла инсонларга хос
Китоби ва таянчи.
На бировни қул қилур,
На бировга бўлур қул.
Ҳамма одам ёру дўст,
Қайғусиз ёруғ кўнгил [5: 284 ].

Бу иккала шеърда эрк ва озодлик ғоялари талқинида ўзаро ҳамоҳанглик ва айни пайтда индивидуаллик мавжуддир. Умар Хайём учун инсон шод ва жамият аъзолари хушнуд яшашининг асосий шарти уларнинг шахсий эркинликларидадир. Шоир учун бир бурда нон ва яшаш учун уй бўлишининг ўзиёқ унинг эркин ва озод яшаши учун етарли асос бўла олади. Шеърдаги “бир бурда нон” ибораси воситасида синикдоха санъати яратилган бўлиб, бунда у инсон эҳтиёжини қондириш учун етарли миқдордаги озиқ-овқат маъносини билдириб келган. Шоир умумлашмаларида озодлик билан биргаликда мол-дунёга ружу қўймаслик, шукроналик, сабру қаноат ҳақида сўз боради. Ғафур Ғулом лирик қаҳрамони учун эса кўнгилнинг  қайғусиз, ёруғ бўлиши, ҳамма одамнинг ёру дўстлиги ҳеч кимга қул бўлмасликдадир. Инсоннинг озод ва эркин, ўз фикри ва ишончига эга бўлишини бевосита китоби ва таянчига боғлаб тасвирлайди. Бунда шоир қарашлари Хайём фикрларига ҳамоҳанггина эмас, уни янада кенгайтириб,инсоннинг озод, тинч ва қайғусиз хотиржам яшашини маърифат, эътиқод  билан боғлаб талқин қилган. Шеърдаги “китоб” сўзи ана шу маъноларда қўлланилган бўлиб, синикдоха санъатидан фойдаланилади.

Бироқ шеърнинг мазмун ва ифода кўлами бу билангина тугамайди. Унда шоир иқтидорига хос яна бир жиҳат, яъни халқ дарди, ташвиши,қайғу-аламлари, орзу-интилишлари, кўзлаган манзил-маъволарини тасвирлаш орқали унинг юраги тубидаги туйғулар – умидворлик руҳини ҳам сатрлар қатига сингдириб юборишдек шоир лирикасига хос етакчи хусусият ҳам бўй кўрсатади:

Тезда шундай бўлади,
Шундай замона яқин.
Ғоят ёруғ йўл томон
Борамиз оқин-оқин.

Мазкур ўринда шоирнинг идеал замон ҳақидаги қарашлари “Шундай замона яқин” мисрасида мужассамлашган. Унинг лирик “мен”и инсониятга дарддошлиги, ҳамфикрлиги, унинг тақдирига куюнчаклиги билан бирга муайян маънода ўзи яшаётган замон билан боғлиқ идеалларни ҳам тасдиқлайди.

Ғафур Ғулом ижодига Умар Хайёмнинг таъсири образ яратишда ҳам кўринади. М.:

“Булбулнинг кўзидай ноль тўгаракка,
Бир бутун коинот сиға олади” (“Инсоният программаси”)

байтидаги образли тафаккурда Умар Хайёмнинг “Тўгарак жаҳонни узук деб билсак, шаксиз унинг кўзи – гавҳари ҳам биз” мисраларининг таъсири сезилади. Умар Хайём тўгарак жаҳонни узук, инсониятни эса узук кўзи – гавҳари деб билса, Ғафур Ғулом образли тафаккур қудрати булбулнинг кўзидай нол тўгаракка бутун коинотни сиғдира олади. Мазкур сатрлар гениал шоир Рудакийнинг “Қариликдан шикоят” номли шеъридаги: “Кўзингнинг соққасидек айланиб турувчи жаҳон, Ҳамиша айланади, ҳамма вақт гардон эди” образли  тасвирни эсга солади. Эҳтимол ҳар иккала шоирга ҳам бадиий лавҳаларни ифода этишда маълум маънода Рудакийнинг таъсири бўлгандир.

Умар Хайём: “Тўнкарилган жомдай кўринар осмон, Остида забундур  кимки билағон”, дея осмонни тўнкарилган жомга ўхшатиб, донишмандлар жаҳолат қаршисида беқадрлигини ифода этса, Ғафур Ғулом: “Боши баландлигига кўкни ўхшатолмайман Осмон деган нимадир? – Тўнкарилган эски тос ”, — дейиш орқали мағрур инсон бошининг улуғворлиги олдида ҳар қандай масофавий юксаклик ҳеч эканлиги, жаҳолат албатта маҳв  бўлажагини ғурур ва ифтихор билан ифода этади. Улуғворликни шоир маърифатли инсоннинг бебаҳо зийнати деб билади.

Умар Хайём шеъриятида рамзий образлар тасвирига алоҳида эътибор берилади. Унинг рубоийларидаги рамзий образлардан бири “ҳайит айёми” бўлиб, бунда шоир келажакка умидворлик руҳини ифодалашга ҳаракат қилган.

Хушвақт бўл келмоқда ҳайит айёми,
Шай бўлғуси бутун қувонч анжоми.
Сустликдан ой сариқ, озғин ва синиқ,
Вақтида бу дардлар битар тамоми [3:171].

Шеърдаги “ҳайит айёми” образи яхши ва бахтли ҳаётга ишончни ёритишга қаратилган. Зеро, ҳайит айёмигина тўкин-сочинлиги, гина-кудуратлар унутилиши, янги либослар кийилиши сингари кўплаб жиҳатлари билан дилларга қувонч бағишлаб, дард-ташвишлар аришига боис бўлгувчи палладир.

Ғафур Ғулом шеъриятида бу образ “чин арафа” тарзида қўлланилади.

Юзимизни ёритди кечаги тўкилган ёш
Бугун байрам келтирди кечаги ҳажру фироқ.
Бугун бўстон кезади, кеча қон кечган қуёш,
Ҳар куннинг файзи бошқа, эрта яна яхшироқ…

Шеърдаги “чин арафа” образи рамзий моҳият касб этиб, ғалабага ишонч, эртанги кунга умидворлик ғоясини ифодалашга хизмат қилган. Ҳар иккала шеърдаги муштараклик нафақат рамзий образларда балки табиат тасвирининг мавжуд ҳаётга, лирик қаҳрамон руҳиятига монанд тарзда ифодаланишида ҳам кузатилади. Умар Хайём шеъридаги Ой, Ғафур Ғулом шеърида эса Қуёш тасвири билан боғлиқ ўринлар бунга мисол бўла олади. Биринчи шеърда ойнинг сариқ, озғин ва синиқ тасвирланиши ва вақт келиб бу дардларнинг битиши, кейингисида эса кеча қон кечган қуёшнинг бугун бўстон кезиши, ҳар бир куннинг файз ва таровати ҳақидаги мулоҳазалар фикрларимизни далиллашга хизмат қилади.

Умар Хайём “май”, “ бода”, “ шароб”, “ коса”, “соқий” сингари тасаввуфона образларга фаол мурожаат этиш орқали илоҳий ишқни улуғлашга, ҳақ маърифатини, лирик қаҳрамоннинг турфа хил кечинмаларини ёритишга эришган.Бундай анъанавий образлар Ғафур Ғулом шеъриятида ҳам мавжуд бўлиб, ўз замонига мос ҳолда яшаш шавқи, ҳаёт гўзаллигини улуғлаш каби янгича маъноларни ифодалаб келган. Фикрларимиз тасдиғини айрим мисоллар воситасида кузатишимиз мумкин. Умар Хайём ёзади:

Май ичамен, мастлик қилмаймен асло,
Қадаҳдан ўзгача бўлмайман бало.
Бода ичишликдан менинг ғаразим-
Ўзимга сен каби қўймаслик бино [3:99].

Академик Алибек Рустамов мумтоз шеъриятдаги “май” сўзи ва унинг маънодошлари ҳақида сўз юритар экан, қуйидаги фикрларни баён этади: “Май” сўзи ва унинг маънодошлари асарнинг маъносида келганда ичкиликни билдиради. Лекин сувратда келганда ҳақиқат маърифати, унга  бўлган ишқу муҳаббат ва уни идрок қилгандаги лаззатни билдиради. Бу ҳолда май сўзи истиора тарзида қўлланилади, яъни “май” сўзи мазмунан “ҳақиқат майи”, “ишқ майи”, “васл майи” деган ибораларга тенг бўлади” [6:45]. А.Рустамов бу ҳақдаги фикрларини давом қилдирар экан, меҳру муҳаббат билан май ўртасида қандай ўхшашлик бор, деган саволга жавобни Жомийнинг “Лавомиъ” асарига таяниб, улар ўртасидаги ўхшашликлардан ўнтасини келтириб ўтади.

Демак, Хайёмнинг юқоридаги шеърида “май” истиора сифатида қўлланилган бўлиб, “май” – ҳақиқий ишқ, “коса” эса маърифатдир. Ишққа мубтало бўлган кишининг инсоний фазилатлари орта боришини назарда тутсак, шеърдаги ошиқнинг май ичишдан кўзлаган мақсади аён бўлади.

Рубоийнинг мазмунини шундай тушуниш мумкин: “Мен қанчалик ишққа мубтало бўлсам ҳам ҳақиқат маърифати билан кўнглимни тўлдираман. Мен ишққа мубтало бўлишимнинг боиси бошқалар каби ўзимга бино қўймаслик, яъни инсонийлик фазилатларимни сақлаб қолишдан иборатдир”. Кўринадики, Умар Хайём шеърларида “май” ва у билан боғлиқ образлар ниҳоятда кўп қўлланилиб, уларда ботинан ҳақни таниш, ўзликни англаш, ҳақиқат маърифатини идрок қилиш ғоялари улуғланган.

Назаримизда, мазкур образ Ғафур Ғулом шеърларида ҳам кўп учрайдиган “соқий”, “май”, “шароб”, “қадаҳ” образларининг яратилишига муайян даражада таъсир кўрсатган. Албатта, бир қарашда Ғафур Ғулом ижодий меросида мазкур образлар бирмунча зоҳирий маънога урғунинг кучайиши билан яъни яшамоқ ва курашмоқ, ҳаёт завқини куйлаш маъноларида  қўлланилгандек туюлади. Жумладан, шоирнинг “Янги йил қўшиқлари” номли шеъридаги ушбу сатрларни кузатсак:

Майда акс этмишдир саҳар кулгуси,
Қуёшга ранг берур юзларнинг туси,
Димоғда эртанги баҳор атри бор,
Бизга қучоқ очар ғолиб келгуси [4: 49].

Шеърдаги “май” шунчаки ичкилик маъносида англанганида ҳам шоир тонг мусаффолиги, баҳор атрини туядиган, эртанги кунга ишонч билан боқадиган соҳир қалб эгаси бўлган лирик қаҳрамон кайфиятини поэтик идрок этаётганлигини тушунамиз. Юзлардаги қизилликнинг қуёшга ҳам ранг бера олиши, димоғларда эртанги баҳорнинг атри бўлиши сингари  муболоғали ифодалар ботинида рамзий маънолар ҳам мужассамлашгандир. Шеърдаги кейинги тасвирлар фикрларимиз тўғри эканлигини кўрсатади:

Алёрлар бошлангиз, бахт бўлсин соқий,
Қадаҳлардек тўла дил иштиёқи!
Қуёш паймонадек ҳар кўнгил равшан,
Унинг умри каби умрлар боқий [4: 51].

Шеър янги йил байрами муносабати билан ёзилган бўлиб, унда шодон кайфият устувор. Шоир тарихга назар ташлар экан, иккинчи жаҳон урушида ғалаба қозонилишига ишонч ва умид руҳини ифодаайдики, шу боисдан ҳам бахт соқийлик қилиб, алёрлар бошлашга ундалиши, аслида дилдаги иштиёқ, кўнгилдаги равшанликдан туғилган туйғу бўлиб,инсоният тақдирига, инсон умрининг абадийлигига некбин ишонч руҳи ҳамиша қаттол ёвни яксон этиб келган халқимиз умрибоқийлигини китобхон шуури ва сезимларига юқтирарлик қадар  таъсирчан поэтик инъикос этади. Ғ.Ғулом ҳар кўнгилнинг равшанлигини “қуёш паймонадек” дея таърифлайдики, мумтоз шеъриятда “паймона” май ичиладиган коса ёки идиш маъносини билдиришини назарда тутсак, шоир шароб қизиллигини қуёшга менгзаб, шароб тўла идишни  эса “қуёш паймона” дея таърифлаётганлиги англашилади. Демак, қуёш ёруғлиги ҳамиша теварак – атрофни нурга буркаб, яшнатиб турганидек, бахт соқийлик қилган даврада сармаст кишининг кўнгли равшан бўлмоғи мантиқий далилланади.

Шеърда Ғафур Ғулом анъанавий “соқий”, “қадаҳ” образларини янгича, бетакрор маъноларда қўллаб, тинч-тотув ва бахтли ҳаёт, душманга нафрат, келажакка ишонч ҳақидаги фалсафий умумлашмаларини тарихий қиёслар орқали ифодалай олган.

Баъзан шоир пейзаж тасвирига бағишланган шеърларида ҳам образли ифодалар яратишда “соқий” образига мурожаат қилади. “Барди кўрпалар- ни елкага қийғоч ташлаб, Ўчиб қолган соқийдай гунгурс ухлайди токлар” [4: 152]. Бу шеърдаги образлар табиийлиги ва бетакрорлиги билан эътиборга моликдир. Барди кўрпаларни елкасига ташлаб ухлаётган токларнинг ўчиб қолган соқийга ўхшатилиши Ғафур Ғулом бадиий тафаккурининг кашфиётидир.

Ҳаёт шаробидан бир қултум ютай
Дамлар ғаниматдир, умрзоқ соқий.
Қуёшки фалакда кезиб юрибди,
Умримиз боқийдир, умримиз боқий [4: 61].

Шеърда ҳаётсеварлик ва мангу барҳаётлик руҳи устувор бўлиб, ундаги “соқий” шунчаки соқийгина эмас, балки “умрзоқ соқий”дир. Яъни, у кишиларга ҳаёт ва умр улашувчининг рамзидир. “Шароб” эса инсонга яшаш учун берилган вақтдир. Демак, сатрларда инсон яшаш учун берилган имкониятдан самарали фойдаланиши, ҳар бир дамнинг қадрига етиши, уни боқийликка даҳлдор қилиши ҳақида фикр юритилмоқда. Унда қуёшнинг фалакда кезиб юриши ерда ҳаётнинг давом этишини кўрсатганидек, инсон яхшилик ва эзгуликка интилиб яшар экан, унинг умри боқийдир, деган фалсафий фикр гўзал поэтик ифодасини топган.

Хуллас, Ғафур Ғулом Хайём рубоийларида кўп учрайдиган “май”,  “шароб”, “коса”, “соқий” каби тасаввуфона образларни янгича мазмунда ўз бадиий ниятига мос ҳолда қўллаб, талқин ва ифоданинг ўзига хослигини таъминлашга эришган. Мазкур образлар шоирга ҳаёт, умр, яшаш мазмунини нозик туйғулар билан ифода этишда ниҳоятда асқотган.

ХУЛОСА

Умуман, Ғафур Ғулом ижодининг шакл ва мазмун мутаносиблиги, талқин ва ифодасининг ўзига хослигини таъминланишида Шарқ адабиёти, хусусан Умар Хайём ижодий меросига хос образларнинг шоир бадиий ниятига мос ҳолда қўлланилиши ўзининг ижобий натижаларини берган.Мазкур образлар шоирга ҳаёт, умр, яшаш мазмунини бадиий ифода этишда маҳорат мактаби бўлиб хизмат қилган. Бинобарин, Ғ.Ғулом шеърияти ғоявий-бадиий ва поэтик юксаклигида устозлардан маънавий озиқланиш ўзига хос ўрин тутади.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Шомуҳамедов Ш. Гуманизм – абадийлик ялови. -Т.: Адабиёт ва санъат, 1974.
2. Ғафур Ғулом. Мукаммал асарлар тўплами. 12 томлик. Т.11. -Т.: “Фан”, 1989.
3. Умар Хайём. Рубоийлар. Тарж. Ш.Шомуҳамедов. -Т.: Адабиёт ва санъат, 1970.
4. Ғафур Ғулом. Мукаммал асарлар тўплами. 12 томлик. Т.2. -Т.: “Фан”,1984.
5. Ғафур Ғулом. Мукаммал асарлар тўплами. 12 томлик. Т.3. -Т.: “Фан”,1984.
6. Рустамов А. Сўз хусусида сўз. -Т.: Ёш гвардия, 1987.

  Ushbu maqolada Sharq adabiyotining ulug’ mutafakkiri Umar Xayyomning G’afur G’ulom ijodiga ta’siri masalasi an’ana va o’ziga xoslik nuqtai nazaridan o’rganilgan. Har ikkala shoir she’rlari tahlili misolida ularning o’ziga xosligi va milliy ma’naviyatimiz takomilidagi o’rni yoritiladi. Umar Xayyom va G’afur G’ulom adabiy merosidagi mushtarakliklarni qiyoslash orqali shoirlar mahorati, san’atkorligi va iste’dodining o’ziga xos qirralari haqida muayyan umumlashmalar keltiriladi.

UMAR XAYYOM VA G’AFUR G’ULOM
Tozagul Matyoqubova
filologiya fanlari nomzodi

MUQADDIMA

Sharq adabiyotining G’afur G’ulom ijodiga ta’siri haqida so’z yuritganda, avvalo shoirning Umar Xayyom ijodiga munosabati, undan ijodiy ta’sirlanish darajasi, xotira quvvati, muqoyasa qilish salohiyati xususida to’xtalib o’tishimiz lozim. Shu ma’noda sharqshunos olim va tarjimon Shoislom Shomuhamedovning Umar Xayyom ruboiylari tarjimalarini G’afur G’ulom bilan birgalikda tahrir qilgan paytlarini eslab yozgan quyidagi fikrlari xarakterlidir: “Men tarjimamni o’qir edim,ul kishi (G’afur G’ulom — ta’kid bizniki T.M.) tepamda turib yelkam osha stoldagi qog’ozga ko’z tashlab, forschasini yoddan o’qir edilar. Ustoz Umar Xayyomning deyarli hamma ruboiylarini yod bilar edilar. Bugina emas, har to’rtlik muhokama qilinganida boshqa shoirlarning shunga yaqin mazmun-dagi ruboiylari, qit’a va baytlaridan keltirib qo’yardilar. Ayniqsa, Mirza Bedil asarlaridan ko’p keltirar edilar. Shunda men G’afur akaning xotira quvvatlariga qoyil qoldim va ul muhtaram zot Sharq adabiyotining mukammal qomusi ekanliklarini bildim” [1: 214-215]. Bu mulohazalarda shoir xarakteriga xos: ijodiy yumushga bo’lgan talabchanlik, so’z zalvoriga alohida e’tibor, badiiy matnga mas’uliyat bilan yondashuv kabi xususiyatlar namoyon bo’ladi.

G’afur G’ulom nafaqat Umar Xayyom ijodini teran anglaydigan, uning ko’plab she’rlarini yod biladigan yetuk bilimdon va xotira quvvati kuchli inson, balki so’z san’ati nafosatini chin dildan his qiladigan, tushunadigan va anglaydigan, qalbida Sharq adabiyotiga nisbatan cheksiz mehr-muhabbat mujassam qomusiy bilim sohibi ham bo’lgan.

XAYYOM IZIDAN

Umar Xayyom adabiy merosini puxta bilgan, unga hurmati cheksiz bo’lgan shoirning bu ijod namunalaridan ta’sirlanmasligi-da mumkin emas. Akademik shoir “Ruboiylar” nomli maqolasida ruboiy janri va uning o’ziga xos xususiyatlari haqida so’z yuritar ekan: “Qatrada okean, uchqunda quyosh mazmunini berish ruboiyga xos xususiyatdir. Ruboiyning piri ustodi a’zami, butun yer yuzi adabiyotshunoslarining tan olishlaricha, olti-yetti asr mobaynida hali hech kimni o’z oldiga tushirmagan Umar al-Xayyom Nishopuriydir” [2: 340], — deydi.

Demak G’.G’ulom adabiy-tanqidiy maqolalarida ham Umar Xayyom she’riyatining o’ziga xosligi, estetik tafakkur ko’lami, badiiy mahorati,nazmdagi maqomatining jahon adabiyotshunoslari tomonidan e’tirof etilishiga oid mulohazalar bayon qilinishi aslida shoirni “ruboiyning piri ustodi a’zami” sifatida e’tirof etish va e’zozlashdek shoir ichki ehtiromining ifodasidir.

G’afur G’ulom she’riyatiga ulug’ shoir merosining ta’siri hayot va insonni badiiy tadqiq etishda, falsafiy-estetik umumlashmalarida xayyomona ruh mavjudligida kuzatiladi. Shuningdek, G’afur G’ulom yaratgan ko’plab obrazlarda ham Umar Xayyom ijodiy dahosining ta’siri mavjud.Badiiy fikrni sodda, ta’sirchan va falsafiy mushohadakorlikda ifodalash uslubini o’zlashtirishda aksariyat Sharq shoirlari kabi Xayyom merosi G’afur G’ulom ijodi uchun mahorat maktabi vazifasini o’tagan.Binobarin, adabiy ta’sir va ijodiy o’zlashtirish haqida so’z yuritar ekanmiz, ko’proq G’afur G’ulom she’rlari tahliliga urg’u berish orqali ijodkor ta’sirlangan manbaalarni o’rganish, uning poetik mahorati sayqallashuviga turtki bo’lgan ayrim jihatlarni ilmiy asoslashni ko’zlaymiz.

G’afur G’ulom Umar Xayyomdan shunchaki ta’sirlanish yoxud unga ergashish bilangina cheklanib qolmasdan, bunda u o’ziga xosligini ham ham namoyon eta olganki, shoir ijodiy merosining yashovchanligini ta’minlagan muhim omillardan biri bevosita ana shu jarayon bilan bog’liqdir.

Fikrlarimiz tasdig’ini aniq misollar asosida ko’rsatishga harakat qilamiz. Umar Xayyom yozadi:

Tokay qosh chimirtar dunyo tashvishi,
Murodga yetkazmas ko’ngil g’ish-g’ishi.
Sen, mening ishimiz erkimizdamas,
Qazoga ko’nikish – donolar ishi[3:33].

Ruboiyda dunyoviy tashvishlardan baland tura olish, olam sirlariga tafakkur yuksakliklaridan nigoh tashlab, taqdirga rizolik, shukronalikda yashash oqil bandaning tutumi ekanligi haqidagi diniy-ilohiy va falsafiy-didaktik fikr ilgari suriladi. Shoir falsafiy umumlashmalarida o’tkinchi dunyo hoyu-havaslariga bog’lanib qolish kishini asl mohiyatni anglashdan yiroqlashtirishi muqarrrarligiga ishora qilinadi.

Shunga yaqin fikr-qarashlarni G’afur G’ulomning quyidagi to’rtligida ham kuzatamiz:

Bir yashash, bir o’lim – hammamizga haq,
Bir haqni hech zolim tortib ololmas.
Chunki katta maqsadning milliard yilida
Gitlerday g’addorning umri bir nafas [4: 292].

She’rda yashash va o’limning haqligi, insonga xayot bir martagina ato etilishi, milliard yillardan buyon azaliy charx ulug’ maqsadlar yo’lida aylanayotganligi, har qanday g’addor va zolim inson umrining abadiyat oldida lahzalik ekanligini anglamay,olam hukmronligiga da’vo qilishi behudaligi xususida so’z boradi.

G’.G’ulom o’z falsafiy mulohazalarini ifoda etar ekan, ma’naviy-ruhiy jihatdan Sharq falsafasi, xususan, Umar Xayyom ruboiyotining sezilarli ta’siri ostida fikrlaganligini sezish mushkul emas. Har ikkala shoir umumlashmalarida o’zaro mushtarakliklik mavjudligi shunday hukm chiqarishga asos bo’la oladi. Ayni paytda G’afur G’ulom o’z davri voqealariga ham faol munosabat bildirishga erishadigina emas, balki zulm va qabohatning ezgulik qarshisida mahv bo’lishiga insoniyatning millard yillik tajribasi guvohlik berishini ta’kidlash orqali insonparvarlik, hayotsevarlik kontseptsiyasini ifodalashga ham muvaffaq bo’ladi.Ko’rinadiki, G’afur G’ulom Xayyom qarashlarini yanada kengaytirib,chuqurlashtirib o’z davri, zamonasiga nisbatan munosabatini ham ifodalay olgan.

Adabiyot tarixini kuzatar ekanmiz, barcha davrlarda ham shoir va yozuvchilarimiz insonni ozod, erkin va baxtli ko’rishni istashadi. Shuning uchun ham ozodlik va erkinlik mavzusi ijodkorlarimiz uchun asosiy mavzulardan biri bo’lib kelgan. Bunday o’rinlarda shoirlarimiz falsafiy-estetik qarashlari ideal orzu-niyatlari bilan mushtaraklikda aks ettiriladi. Umar Xayyom erk va ozodlik mavzuiga bag’ishlangan she’rlarida nafaqat alohida insonni, balki yer yuzidagi butun insoniyatni hur va ozod ko’rishni orzu qiladi. Odam bolasining xushnud yashashini shoir uning qorni to’qligi, oshiyoni butligi bilan o’lchar ekan, birinchidan qanoatli inson sifatida, ikkinchidan esa, davr tinchligini oddiy insonga bo’lgan e’tiborning darajasi bilan baholovchi mutafakkir sifatida namoyon bo’ladi. Shoir bu haqda shunday deydi:

Kimning-ki bor esa bir burda noni,
O’ziga yarasha uy-oshiyoni,
Na birov unga qul, na u birovga,
Ayt, shod yashayversin, xushdir zamoni [3: 270].

G’afur G’ulomning “Quyoshning yorug’ligi barcha xalqqa barobar” nomli she’rida shu fikrlarga yaqin qarashlar ifodasi kuzatiladi. Shoir alohida shaxsning ozodligi umuminsoniy mohiyat kasb etishi, insonning mustaqil fikr, muqaddas e’tiqod va ishonchga tayanib yashasagina ma’naviy-ruhiy osoyishtalikka erishadi, birovni qaram qilmaydi va hech kimsaga tobe ham bo’lmaydi,- deb yozadi:

Har bir ozod kishining
O’z fikri, o’z ishonchi.
Jumla insonlarga xos
Kitobi va tayanchi.
Na birovni qul qilur,
Na birovga bo’lur qul.
Hamma odam yoru do’st,
Qayg’usiz yorug’ ko’ngil [5: 284 ].

Bu ikkala she’rda erk va ozodlik g’oyalari talqinida o’zaro hamohanglik va ayni paytda individuallik mavjuddir. Umar Xayyom uchun inson shod va jamiyat a’zolari xushnud yashashining asosiy sharti ularning shaxsiy erkinliklaridadir. Shoir uchun bir burda non va yashash uchun uy bo’lishining o’ziyoq uning erkin va ozod yashashi uchun yetarli asos bo’la oladi. She’rdagi “bir burda non” iborasi vositasida sinikdoxa san’ati yaratilgan bo’lib, bunda u inson ehtiyojini qondirish uchun yetarli miqdordagi oziq-ovqat ma’nosini bildirib kelgan. Shoir umumlashmalarida ozodlik bilan birgalikda mol-dunyoga ruju qo’ymaslik, shukronalik, sabru qanoat haqida so’z boradi. G’afur G’ulom lirik qahramoni uchun esa ko’ngilning qayg’usiz, yorug’ bo’lishi, hamma odamning yoru do’stligi hech kimga qul bo’lmaslikdadir. Insonning ozod va erkin, o’z fikri va ishonchiga ega bo’lishini bevosita kitobi va tayanchiga bog’lab tasvirlaydi. Bunda shoir qarashlari Xayyom fikrlariga hamohanggina emas, uni yanada kengaytirib,insonning ozod, tinch va qayg’usiz xotirjam yashashini ma’rifat, e’tiqod bilan bog’lab talqin qilgan. She’rdagi “kitob” so’zi ana shu ma’nolarda qo’llanilgan bo’lib, sinikdoxa san’atidan foydalaniladi.

Biroq she’rning mazmun va ifoda ko’lami bu bilangina tugamaydi. Unda shoir iqtidoriga xos yana bir jihat, ya’ni xalq dardi, tashvishi,qayg’u-alamlari, orzu-intilishlari, ko’zlagan manzil-ma’volarini tasvirlash orqali uning yuragi tubidagi tuyg’ular – umidvorlik ruhini ham satrlar qatiga singdirib yuborishdek shoir lirikasiga xos yetakchi xususiyat ham bo’y ko’rsatadi:

Tezda shunday bo’ladi,
Shunday zamona yaqin.
G’oyat yorug’ yo’l tomon
Boramiz oqin-oqin.

Mazkur o’rinda shoirning ideal zamon haqidagi qarashlari “Shunday zamona yaqin” misrasida mujassamlashgan. Uning lirik “men”i insoniyatga darddoshligi, hamfikrligi, uning taqdiriga kuyunchakligi bilan birga muayyan ma’noda o’zi yashayotgan zamon bilan bog’liq ideallarni ham tasdiqlaydi.

G’afur G’ulom ijodiga Umar Xayyomning ta’siri obraz yaratishda ham ko’rinadi. M.:

“Bulbulning ko’ziday nol` to’garakka,
Bir butun koinot sig’a oladi”   (“Insoniyat programmasi”)

baytidagi obrazli tafakkurda Umar Xayyomning “To’garak jahonni uzuk deb bilsak, shaksiz uning ko’zi – gavhari ham biz” misralarining ta’siri seziladi. Umar Xayyom to’garak jahonni uzuk, insoniyatni esa uzuk ko’zi – gavhari deb bilsa, G’afur G’ulom obrazli tafakkur qudrati bulbulning ko’ziday nol to’garakka butun koinotni sig’dira oladi. Mazkur satrlar genial shoir Rudakiyning “Qarilikdan shikoyat” nomli she’ridagi: “Ko’zingning soqqasidek aylanib turuvchi jahon, Hamisha aylanadi, hamma vaqt gardon edi” obrazli tasvirni esga soladi. Ehtimol har ikkala shoirga ham badiiy lavhalarni ifoda etishda ma’lum ma’noda Rudakiyning ta’siri bo’lgandir.

Umar Xayyom: “To’nkarilgan jomday ko’rinar osmon, Ostida zabundur kimki bilag’on”, deya osmonni to’nkarilgan jomga o’xshatib, donishmandlar jaholat qarshisida beqadrligini ifoda etsa, G’afur G’ulom: “Boshi balandligiga ko’kni o’xshatolmayman Osmon degan nimadir? – To’nkarilgan eski tos ”, — deyish orqali mag’rur inson boshining ulug’vorligi oldida har qanday masofaviy yuksaklik hech ekanligi, jaholat albatta mahv bo’lajagini g’urur va iftixor bilan ifoda etadi. Ulug’vorlikni shoir ma’rifatli insonning bebaho ziynati deb biladi.

Umar Xayyom she’riyatida ramziy obrazlar tasviriga alohida e’tibor beriladi. Uning ruboiylaridagi ramziy obrazlardan biri “hayit ayyomi” bo’lib, bunda shoir kelajakka umidvorlik ruhini ifodalashga harakat qilgan.

Xushvaqt bo’l kelmoqda hayit ayyomi,
Shay bo’lg’usi butun quvonch anjomi.
Sustlikdan oy sariq, ozg’in va siniq,
Vaqtida bu dardlar bitar tamomi [3:171].

She’rdagi “hayit ayyomi” obrazi yaxshi va baxtli hayotga ishonchni yoritishga qaratilgan. Zero, hayit ayyomigina to’kin-sochinligi, gina-kuduratlar unutilishi, yangi liboslar kiyilishi singari ko’plab jihatlari bilan dillarga quvonch bag’ishlab, dard-tashvishlar arishiga bois bo’lguvchi palladir.

G’afur G’ulom she’riyatida bu obraz “chin arafa” tarzida qo’llaniladi.

Yuzimizni yoritdi kechagi to’kilgan yosh
Bugun bayram keltirdi kechagi hajru firoq.
Bugun bo’ston kezadi, kecha qon kechgan quyosh,
Har kunning fayzi boshqa, erta yana yaxshiroq…

She’rdagi “chin arafa” obrazi ramziy mohiyat kasb etib, g’alabaga ishonch, ertangi kunga umidvorlik g’oyasini ifodalashga xizmat qilgan. Har ikkala she’rdagi mushtaraklik nafaqat ramziy obrazlarda balki tabiat tasvirining mavjud hayotga, lirik qahramon ruhiyatiga monand tarzda ifodalanishida ham kuzatiladi. Umar Xayyom she’ridagi Oy, G’afur G’ulom she’rida esa Quyosh tasviri bilan bog’liq o’rinlar bunga misol bo’la oladi. Birinchi she’rda oyning sariq, ozg’in va siniq tasvirlanishi va vaqt kelib bu dardlarning bitishi, keyingisida esa kecha qon kechgan quyoshning bugun bo’ston kezishi, har bir kunning fayz va tarovati haqidagi mulohazalar fikrlarimizni dalillashga xizmat qiladi.

Umar Xayyom “may”, “ boda”, “ sharob”, “ kosa”, “soqiy” singari tasavvufona obrazlarga faol murojaat etish orqali ilohiy ishqni ulug’lashga, haq ma’rifatini, lirik qahramonning turfa xil kechinmalarini yoritishga erishgan.Bunday an’anaviy obrazlar G’afur G’ulom she’riyatida ham mavjud bo’lib, o’z zamoniga mos holda yashash shavqi, hayot go’zalligini ulug’lash kabi yangicha ma’nolarni ifodalab kelgan. Fikrlarimiz tasdig’ini ayrim misollar vositasida kuzatishimiz mumkin. Umar Xayyom yozadi:

May ichamen, mastlik qilmaymen aslo,
Qadahdan o’zgacha bo’lmayman balo.
Boda ichishlikdan mening g’arazim-
O’zimga sen kabi qo’ymaslik bino [3:99].

Akademik Alibek Rustamov mumtoz she’riyatdagi “may” so’zi va uning ma’nodoshlari haqida so’z yuritar ekan, quyidagi fikrlarni bayon etadi: “May” so’zi va uning ma’nodoshlari asarning ma’nosida kelganda ichkilikni bildiradi. Lekin suvratda kelganda haqiqat ma’rifati, unga bo’lgan ishqu muhabbat va uni idrok qilgandagi lazzatni bildiradi. Bu holda may so’zi istiora tarzida qo’llaniladi, ya’ni “may” so’zi mazmunan “haqiqat mayi”, “ishq mayi”, “vasl mayi” degan iboralarga teng bo’ladi” [6:45]. A.Rustamov bu haqdagi fikrlarini davom qildirar ekan, mehru muhabbat bilan may o’rtasida qanday o’xshashlik bor, degan savolga javobni Jomiyning “Lavomi’” asariga tayanib, ular o’rtasidagi o’xshashliklardan o’ntasini keltirib o’tadi.

Demak, Xayyomning yuqoridagi she’rida “may” istiora sifatida qo’llanilgan bo’lib, “may” – haqiqiy ishq, “kosa” esa ma’rifatdir. Ishqqa mubtalo bo’lgan kishining insoniy fazilatlari orta borishini nazarda tutsak, she’rdagi oshiqning may ichishdan ko’zlagan maqsadi ayon bo’ladi.

Ruboiyning mazmunini shunday tushunish mumkin: “Men qanchalik ishqqa mubtalo bo’lsam ham haqiqat ma’rifati bilan ko’nglimni to’ldiraman. Men ishqqa mubtalo bo’lishimning boisi boshqalar kabi o’zimga bino qo’ymaslik, ya’ni insoniylik fazilatlarimni saqlab qolishdan iboratdir”. Ko’rinadiki, Umar Xayyom she’rlarida “may” va u bilan bog’liq obrazlar nihoyatda ko’p qo’llanilib, ularda botinan haqni tanish, o’zlikni anglash, haqiqat ma’rifatini idrok qilish g’oyalari ulug’langan.

Nazarimizda, mazkur obraz G’afur G’ulom she’rlarida ham ko’p uchraydigan “soqiy”, “may”, “sharob”, “qadah” obrazlarining yaratilishiga muayyan darajada ta’sir ko’rsatgan. Albatta, bir qarashda G’afur G’ulom ijodiy merosida mazkur obrazlar birmuncha zohiriy ma’noga urg’uning kuchayishi bilan ya’ni yashamoq va kurashmoq, hayot zavqini kuylash ma’nolarida qo’llanilgandek tuyuladi. Jumladan, shoirning “Yangi yil qo’shiqlari” nomli she’ridagi ushbu satrlarni kuzatsak:

Mayda aks etmishdir sahar kulgusi,
Quyoshga rang berur yuzlarning tusi,
Dimog’da ertangi bahor atri bor,
Bizga quchoq ochar g’olib kelgusi [4: 49].

She’rdagi “may” shunchaki ichkilik ma’nosida anglanganida ham shoir tong musaffoligi, bahor atrini tuyadigan, ertangi kunga ishonch bilan boqadigan sohir qalb egasi bo’lgan lirik qahramon kayfiyatini poetik idrok etayotganligini tushunamiz. Yuzlardagi qizillikning quyoshga ham rang bera olishi, dimog’larda ertangi bahorning atri bo’lishi singari mubolog’ali ifodalar botinida ramziy ma’nolar ham mujassamlashgandir. She’rdagi keyingi tasvirlar fikrlarimiz to’g’ri ekanligini ko’rsatadi:

Alyorlar boshlangiz, baxt bo’lsin soqiy,
Qadahlardek to’la dil ishtiyoqi!
Quyosh paymonadek har ko’ngil ravshan,
Uning umri kabi umrlar boqiy [4: 51].

She’r yangi yil bayrami munosabati bilan yozilgan bo’lib, unda shodon kayfiyat ustuvor. Shoir tarixga nazar tashlar ekan, ikkinchi jahon urushida g’alaba qozonilishiga ishonch va umid ruhini ifodaaydiki, shu boisdan ham baxt soqiylik qilib, alyorlar boshlashga undalishi, aslida dildagi ishtiyoq, ko’ngildagi ravshanlikdan tug’ilgan tuyg’u bo’lib,insoniyat taqdiriga, inson umrining abadiyligiga nekbin ishonch ruhi hamisha qattol yovni yakson etib kelgan xalqimiz umriboqiyligini kitobxon shuuri va sezimlariga yuqtirarlik qadar ta’sirchan poetik in’ikos etadi. G’.G’ulom har ko’ngilning ravshanligini “quyosh paymonadek” deya ta’riflaydiki, mumtoz she’riyatda “paymona” may ichiladigan kosa yoki idish ma’nosini bildirishini nazarda tutsak, shoir sharob qizilligini quyoshga mengzab, sharob to’la idishni esa “quyosh paymona” deya ta’riflayotganligi anglashiladi. Demak, quyosh yorug’ligi hamisha tevarak – atrofni nurga burkab, yashnatib turganidek, baxt soqiylik qilgan davrada sarmast kishining ko’ngli ravshan bo’lmog’i mantiqiy dalillanadi.

She’rda G’afur G’ulom an’anaviy “soqiy”, “qadah” obrazlarini yangicha, betakror ma’nolarda qo’llab, tinch-totuv va baxtli hayot, dushmanga nafrat, kelajakka ishonch haqidagi falsafiy umumlashmalarini tarixiy qiyoslar orqali ifodalay olgan.

Ba’zan shoir peyzaj tasviriga bag’ishlangan she’rlarida ham obrazli ifodalar yaratishda “soqiy” obraziga murojaat qiladi. “Bardi ko’rpalar- ni yelkaga qiyg’och tashlab, O’chib qolgan soqiyday gungurs uxlaydi toklar” [4: 152]. Bu she’rdagi obrazlar tabiiyligi va betakrorligi bilan e’tiborga molikdir. Bardi ko’rpalarni yelkasiga tashlab uxlayotgan toklarning o’chib qolgan soqiyga o’xshatilishi G’afur G’ulom badiiy tafakkurining kashfiyotidir.

Hayot sharobidan bir qultum yutay
Damlar g’animatdir, umrzoq soqiy.
Quyoshki falakda kezib yuribdi,
Umrimiz boqiydir, umrimiz boqiy [4: 61].

She’rda hayotsevarlik va mangu barhayotlik ruhi ustuvor bo’lib, undagi “soqiy” shunchaki soqiygina emas, balki “umrzoq soqiy”dir. Ya’ni, u kishilarga hayot va umr ulashuvchining ramzidir. “Sharob” esa insonga yashash uchun berilgan vaqtdir. Demak, satrlarda inson yashash uchun berilgan imkoniyatdan samarali foydalanishi, har bir damning qadriga yetishi, uni boqiylikka dahldor qilishi haqida fikr yuritilmoqda. Unda quyoshning falakda kezib yurishi yerda hayotning davom etishini ko’rsatganidek, inson yaxshilik va ezgulikka intilib yashar ekan, uning umri boqiydir, degan falsafiy fikr go’zal poetik ifodasini topgan.

Xullas, G’afur G’ulom Xayyom ruboiylarida ko’p uchraydigan “may”, “sharob”, “kosa”, “soqiy” kabi tasavvufona obrazlarni yangicha mazmunda o’z badiiy niyatiga mos holda qo’llab, talqin va ifodaning o’ziga xosligini ta’minlashga erishgan. Mazkur obrazlar shoirga hayot, umr, yashash mazmunini nozik tuyg’ular bilan ifoda etishda nihoyatda asqotgan.

XULOSA

Umuman, G’afur G’ulom ijodining shakl va mazmun mutanosibligi, talqin va ifodasining o’ziga xosligini ta’minlanishida Sharq adabiyoti, xususan Umar Xayyom ijodiy merosiga xos obrazlarning shoir badiiy niyatiga mos holda qo’llanilishi o’zining ijobiy natijalarini bergan.Mazkur obrazlar shoirga hayot, umr, yashash mazmunini badiiy ifoda etishda mahorat maktabi bo’lib xizmat qilgan. Binobarin, G’.G’ulom she’riyati g’oyaviy-badiiy va poetik yuksakligida ustozlardan ma’naviy oziqlanish o’ziga xos o’rin tutadi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. Shomuhamedov SH. Gumanizm – abadiylik yalovi. -T.: Adabiyot va sa n’at, 1974.
2. G’afur G’ulom. Mukammal asarlar to’plami. 12 tomlik. T.11. -T.: “Fan”, 1989.
3. Umar Xayyom. Ruboiylar. Tarj. SH.Shomuhamedov. -T.: Adabiyot va san’at, 1970.
4. G’afur G’ulom. Mukammal asarlar to’plami. 12 tomlik. T.2. -T.: “Fan”, 1984.
5. G’afur G’ulom. Mukammal asarlar to’plami. 12 tomlik. T.3. -T.: “Fan”, 1984.
6. Rustamov A. So’z xususida so’z. -T.: Yosh gvardiya, 1987.