Кўркам боғлари билан машҳур бир шаҳарда фақат бир кишининггина боғи кўкармайди, унда қиш ва муз ҳукмрон. Боғнинг эгаси Паҳлавон ҳайрон: ҳамманинг боғига қишдан сўнг баҳор келади, уникида эса… абадий қаҳратон. Жумбоқнинг сири нимада?..
Ҳар бир эртакда ибратли ҳикмат мужассам. Машҳур инглиз ёзувчиси Оскар Уайлд эртаклари қизиқарли воқеалари, улар замиридаги чуқур фалсафий мулоҳазалари билан кичкинтойларни ҳам, катталарни ҳам бирдек ўзига тортади.

Оскар Уайльд
ИККИ ЭРТАК-ҲИКОЯ

Оскар Уайлд (инглизча Oscar Wilde) (1854.16.10, Дублин — 1900.30.11, Париж) — инглиз ёзувчиси, танқидчи. Ҳашамдор шеърлари билан француз символистларига яқин туради. 1882 йилда АҚШ шаҳарлари бўйлаб саёҳатда бўлиб, эстетика бўйича маърузалар ўқиган. Бу даврда ва кейинроқ яратилган «Эътиқод ёки Нигилистлар» (1882), «Герцогиня Падунская» (1883), «Саломея» (1893) драмаларида ёш ёзувчининг исёнкор кайфияти ифодаланиб, ижтимоий ҳаёт масалалари муҳим ўрин эгаллайди. Лондонга қайтиб, газета ва журналлар билан ҳамкорлик қилган. Ахлоқсизликда айбланиб, 2 йил (1895—97) қамоқда ётиб чиққач, Парижга кўчиб ўтган. Қамоқдан сўнг Уайлд ҳаётида рўй берган руҳий тушкунлик «Рединг қамоқхонаси балладаси» (1898) автобиографик асари ҳамда ўлимидан кейин эълон қилинган «Қамоқхонадаги тавба» (1905)да ўз аксини топган. «Уиндермир хонимнинг елпиғичи» (1892), «Бенуқсон эркак» (1895), «Жиддий бўлиш қандай муҳим» (1896) комедиялари, «Бахтли шаҳзода» ва «Юлдузли бола» (1888) адабий эртаклар тўпламларида ўзи яшаган муҳит урфодатларини танқидий акс эттирган. «Дориан Грей портрети» (1891) — 19-аср охиридаги интеллектуал романнинг ажойиб намунаси. 80-йиллардаги танқидий мақолаларида («Ўй-ниятлар» тўплами, 1891) Уайлд ҳозирги инглиз адабиётидаги ўзига яқин воқеа-ҳодисаларни ёритган. Айни пайтда халқ қўшиқчилик ижодини, П. Беранже шеъриятини юқори баҳолаган, О. Бальзак, Л. Н. Толстой, И. С. Тургенев ва Ф. М. Достоевскийлар бадиий маҳоратини меҳр билан тасвирлаган. Уайлд пьесалари асосида фильмлар яратилган.

ГУЛ ВА БУЛБУЛ

— Ёримга қизил атиргул олиб бориб берсам, мен билан рақс тушармиш, — деб хитоб қилди ёшгина Толиб. — Лекин нима қилайки, боғимда биронта ҳам қизил атиргул йўқ.

Буни дарахтда, инида ўтирган Булбул эшитиб қолибди. У таажжуб ичида барглар орасидан мўралапти.

— Бутун бошли боғда бирон дона ҳам қизил атиргул йўқ! — деб ноласида давом этипти Толиб ва унинг чиройли кўзлари жиққа ёшга тўлипти. Оҳ, баъзан бахт деганлари нақадар арзимас нарсаларга боғлиқ бўлади-я! Мен донолар ёзган китобларнинг ҳаммасини ўқиб чиққанман, фалсафа сирларининг тагига етганман, лекин қизил атиргулим йўқлигидан бутун ҳаётим расво бўлиб ўтирипти.

— Ниҳоят, ҳақиқий ошиқни кўрдим, — деди Булбул ўзига ўзи. — Мен унинг ўзини билмасамда, тунма-тун унинг тўғрисида куйлардим, тунма-тун унинг тўғрисида юлдузларга ҳикоялар сўйлардим. Мана, ниҳоят, уни кўриш насиб этди. Унинг сочлари тимқора, лаблари эса ўзи қидираётган атиргулдай қирмизи. Ишқ дардининг зўридан ранги фил суягидай оқариб кетипти, ғам-ғусса унинг вужудига муҳр босипти.

— Эртага кечқурун шаҳзоданикида зиёфат бўлади, — деб шивирлади Толиб. — Менинг ёрим ҳам унга таклиф қилинган. Агар мен унга қизил атиргул келтириб берсам, у тонгга қадар мен билан рақс тушади. Агар мен унга қизил атиргул келтириб берсам, мен уни бағримга босиб қучаман, у аста бошини елкамга қўяди, қўлларим қўлларини қисади. Аммо менинг боғимда қизил атиргул йўқ. Мен шўрлик ёлғиз ўтиришга маҳкум қилинганман, у ёнимдан ўтиб кетаверади. Мен томонга ҳатто қиё боқмайди, менинг эса юрагим аламлардан қон бўлади.

— Ҳақиқий ошиқ бу, — деди Булбул. — Бу тўғрида мен куйлаганман, холос. У эса бу дардларни бошидан кечиряпти. Мен куйлаб хурсанд бўлган эдим, у бўлса бундан азоб чекяпти. Севги деганлари ҳақиқатан ҳам бир мўъжиза экан. У зумраддан ҳам қимматлироқ, ёқутдан ҳам қадрлироқ. Уни дуру инжулар бериб сотиб олиб бўлмайди. Севги бозорга солинмайди. Уни баққолдан харид қилолмайсан ва тиллога топа олмайсан.

— Юксакда машшоқлар ўтиради, — деб давом этди Навқирон Толиб. — Улар торларини чертиб, ғижжакларини чалишади. Менинг ёрим бу мусиқий садолар остида рақс тушади. У рақс майдончаси бўйлаб шундай енгил парвоз қиладики, оёқлари ерга тегмайди. Унинг теварагини ҳашаматли кийинган сарой аъёнлари қуршаб олган бўлади. Лекин у мен билан рақс тушишни истамайди, чунки менинг унга аталган қизил гулим йўқ. — Шундай деб, йигит юз тубан майса устига йиқилди, қўли билан юзларини яширди ва йиғлаб юборди.

— Бу йигит нега йиғлаяпти? — деб сўради кичкинагина яшил Калтакесак унинг ёнидан думларини силкитиб ўтиб борар экан.

— Ҳа-я, ростданам, нега йиғлаяпти? — деб гапга қўшилди қуёш шуъласини тутаман деб учиб юрган Капалак.

— Нега йиғлаяпти? — деб майин овозда сўради Дасторгул қўшнисидан.

— Қизил атиргул деб йиғлаяпти, — деб жавоб берди Булбул.

— Қизил атиргул деб! — деб хитоб қилишди ҳаммалари. — Вой, шунга ҳам йиғлайдими?

Кичкина Калтакесак жиндай беҳаёроқ бўлгани важидан, тортиниб ўтирмай қаҳ-қаҳ уриб кулиб юборди.

Ёлғиз Булбулгина Толибнинг дардини тушунар эди, шунинг учун у инида ўтириб, севги сирлари ҳақида мулоҳаза юритишда давом этди.

Мана, ниҳоят, у қанотларини ёйиб, кўкка парвоз қилди. У дарахтзор устидан соядай учиб ўтди, кейин боғ устидан соядай учиб ўтди.

Кўм-кўк майсазор ўртасида бир туп атиргул савлат тўкиб турарди. Булбул уни кўриб, пастроқ тушди ва гулнинг шохига қўнди.

— Менга битта қизил гулингни берсанг, сенга энг яхши қўшиғимни айтиб берардим, — деди Булбул.

Бироқ бир туп атиргул бошини чайқади.

— Менинг атиргулим оқ, — деб жавоб берди у. — Менинг гулларим денгиз мавжларидай оқ, улар тоғ чўққиларидаги қордан ҳам оппоқроқ. Сен акамнинг ҳузурига бор. У эски қуёш соатининг ёнида ўсади. Эҳтимол, ҳожатингни акам чиқарар.

Булбул эски қуёш соатининг ёнида ўсадиган бир туп атиргулнинг ҳузурига учди.

— Менга қизил атиргулингдан берсанг, — деб хитоб қилди у, — мен сенга энг яхши қўшиғимни айтиб берардим.

Бироқ бир туп атиргул бош чайқади.

— Менинг гулларим сариқ, — деб жавоб берди у, — улар сариқ тахтда ўтирадиган маликанинг тилларанг сочларидек сап-сариқ. Улар майсазорда ўсадиган қоқи гуллардек заъфарон. Акамнинг ҳузурига бор, сен излаётган гул ундан топилиб қолса, ажаб эмас. У Толибнинг деразаси остида ўсади.

Булбул Толибнинг деразаси остида ўсадиган бир туп атиргулнинг ҳузурига учди.

— Менга қизил атиргулингдан бер, — деб илтижо қилди Булбул. — Мен сенга энг яхши қўшиғимни айтиб бераман.

Аммо бир туп атиргул бош чайқади:

— Менинг атиргулим қизил, — деб жавоб берди у. — Улар каптар панжаларидек қизил, уммонлар тагида ғорларда худди елпуғичдек чайқалиб ётадиган маржонлардек қип-қизил. Аммо қишки изғириндан томирда қонларим тўнғиб қолди, совуқ куртакларимни хароб қилди, бўрон навдаларимни синдирди. Бу йил мен бутунлай гулламайман.

— Фақат бир донагина қизил гул бергин, шундан бошқа нарса сўрамайман сендан, — дея ёлборди Булбул. — Битта донагина қизил атиргул! Уни топишнинг иложи борми?

— Иложику бор-а, — деб жавоб берди бир туп қизил атиргул, — бироқ бу илож шу қадар мудҳишки, уни сенга айтгани сира юрагим дов бермаяпти.

— Кел энди, айтақол, — деб илтижо қилди Булбул, — мен қўрқмайман.

— Агар сенга қизил атиргул керак бўлса, — деб сўзлай кетди бир туп қизилгул, — уни тўлин ой нурлари ҳар томонга таралган чоқда куйлаган қўшиғинг товушларидан ўзинг барпо этмоғинг керак. Барпо этганингдан кейин эса, уни юрак қонига чайиб олмоғинг даркор. Сен менга тиканимни юрагингга санчиб туриб қўшиқ куйлайсан. Сен тун бўйи тинмай куйламоғинг керак. Шунда менинг тиканим юрагингни тилка-пора қилади ва сенинг қонинг менинг томирларимга ўтади-да, менга жон ато этади.

— Бир дона қизил гул учун ҳаётни қурбон қилиш керакми? Ҳар битта кимса яшашни истайди. Ўрмонда ўтириб, олтин ароба минган қуёшни ёхуд жавоҳирлардан ясалган аравада сайр қилиб юрган тўлин ойни томоша қилиш нақадар роҳат! Ўрмон гулларининг муаттар ҳидлари бирам ширин, водийларда ўсадиган мовий гулларнинг қўнғироқлари, адирлар устидаги чучмомаларнинг хуш бўйи нақадар яхши! Лекин Муҳаббат ҳаётдан афзал. Жинқарчадай бир қушчанинг юраги инсон юраги олдида нима деган нарса?

Шундай деб, Булбул қанотларини силкитиб кўкка парвоз қилди. У боғлар устидан соядай учиб ўтди, ўрмонлар устидан соядай учиб ўтди.

Толиб эса ҳали ҳам ўша жойда майса устида юз тубан ётар ва ҳали ҳам унинг маъсум кўзлари жиққа ёш эди.

— Шодлан! — деб ҳайқирди унга Булбул. — Қувонавер, ҳадемай қўлингда қизил атиргул бўлади. Мен уни тўлин ой нурлари ҳар томонга таралган чоқда ўзим куйлаган қўшиқ товушларидан барпо этаман ва юрагимнинг қайноқ қонига чайиб оламан. Бунинг эвазига сендан фақат бир нарсани илтижо қиламан — ҳамиша севгингга содиқ бўл, негаки Фалсафа ҳар қанча доно бўлмасин, Муҳаббатда Фалсафадагига қараганда донолик кўпроқ. Ҳукмдорлик ҳам ҳар қанча қудратли бўлмасин, Муҳаббат исталган ҳукмдорликдан қудратлироқ. Унинг қанотлари аланга тусли, танаси ҳам аланга рангига бўялган. Унинг дудоқлари бамисоли асалдек, нафаси ҳам роҳатбахш…

Толиб тирсагига таяниб, қаддини кўтарди ва Булбулнинг гапларини тинглади, лекин Булбул айтган гапларининг ҳеч бирига тушунмади, чунки у фақат китобларда ёзилган нарсаларни биларди, холос.

Эман дарахти эса Булбулнинг гапларини эшитиб қаттиқ қайғурди, чунки у ўз бағрида ин қурган бу кичкина қушчани жуда яхши кўрарди.

— Сўнгги марта менга қўшиғингни куйлаб бер, — дея шивирлади Эман дарахти. — Сен ғойиб бўлиб қолсанг, сени жуда ҳам соғинаман.

Шунда Булбул Эман дарахтига атаб қўшиқ айта бошлади. Унинг қўшиғи кумуш кўзачадан шилдираб қуйилаётган сувнинг овозини эслатарди.

Булбул қўшиғини тамом қилганида, Толиб ётган жойидан туриб, чўнтагидан дафтарча билан қалам олдида, бутазордан уйига томон йўл олар экан, ўзига-ўзи деди:

— Ҳа, у шакл бобида бағоят моҳир, бунга тан бермай илож йўқ. Бироқ унда туйғу бормикан? Қўрқаманки, туйғу йўқ. Сирасини айтганда у кўпгина рассомларга ўхшайди — маҳорат серобу, самимиятдан бир томчи ҳам йўқ. Бошқа одам учун у ҳеч қачон ўзини фидо қилолмайди. У фақат мусиқани ўйлайди, ҳолбуки, ҳар бир одам биладики, санъат худбин. Лекин унинг қўшиғининг баъзи бир товланишлари ҳаддан ташқари чиройли эканини тан олмоқ даркор. Фақат шуниси ачинарлики, уларда ҳеч қандай маъно йўқ ва улар амалий қимматдан маҳрум.

Шундай деб Толиб хонасига кириб, энсизгина кроватига чўзилди-да, ўзининг муҳаббатини ўйлаб кетди. Орадан кўп ўтмай у ухлаб қолди.

Кўкка ой чиқиб, ҳар томонни шуълаларига чулғаб олганда, Булбул бир туп қизил атиргулнинг ҳузурига келди-да, унинг новдасига қўниб, юрагини гулнинг тиканига босди. У кўксини тиканга босган кўйи, туни билан узлуксиз куйлаб чиқди. Совуққина биллур ой бошини эгиб туриб унинг қўшиқларини тинглади. Булбул тун бўйи тинмай куйлай берди, тикан эса унинг бағрига борган сари қаттиқроқ санчилаверди ва юрагининг илиқ қони томчи-томчи бўлиб сизиб чиқаверди.

Бошлаб у муҳаббат қандай қилиб йигит билан қиз қалбига аста-аста кириб бориши ҳақида куйлади. Шунда Бир туп қизил атиргулнинг энг юқоридаги новдасида гул ғунча туга бошлади. Ҳар бир ашуладан кейин ғунча барглари аста ёйила борди. Аввалига ғунча дарё юзига чўккан тумандай оппоқ, тонг қадамидай рангсиз, шафақ қанотидай кумушранг тусда эди. Бир туп қизил атиргулнинг энг юқориги новдасида гул ўзининг кумуш кўзгудаги аксига, сувнинг ҳаракатсиз сатҳидаги аксига ўхшарди.

Бир туп қизил атиргул эса Булбулга «бағрингни тиканимга янада қаттиқроқ бос» дея ҳайқирарди:

— Бағрингни менга қаттиқроқ бос, Булбулжон, бўлмаса, гулим қизариб улгурмай, тонг отиб қолади!

Булбул бағрини тиканга янада қаттиқроқ босди. Унинг қўшиғи борган сари авж пардаларга кўтарила борди. Энди у йигит билан қизнинг кўксида туғилувчи оташин эҳтирос тўғрисида куйларди.

Шунда ғунча барглари қайлиғининг дудоқларидан бўса олаётган куёв йигитнинг юзидек нафис қизара бошлади. Аммо тикан ҳали Булбулнинг бағрини тешиб ўтганича йўқ эди. Шунинг учун гулнинг бағри ҳамон оқлигича турарди, негаки Булбул бағрида жўш урган қонгина гул бағрини қизартиришга қодир эди. Яна бир туп қизил гул Булбулга тиканимга бағрингни қаттиқроқ бос дея ҳайқирди.

— Менга бағрингни қаттиқроқ бос, Булбулжон, гул қизаришга улгурмай тонг отиб қолмасин!

Булбул бағрини тиканга яна қаттиқроқ босди ва ниҳоят тиканнинг учи унинг юрагига санчилди. Шунда унинг бутун вужуди ўткир оғриқдан зирқираб кетди. Оғриқ кучайгандан кучая борди, оғриқ кучайган сари Булбулнинг ноласи ҳам кучая борди. Чунки у Муҳаббат ҳақида куйларди. Бир Муҳаббатки, у ўлимда камол топади, бир Муҳаббатки, у гўрга кирса ҳам, ўлим нималигини билмайди.

Қўшиқни эшитиб, гул ҳам Шарқнинг тонг шафағидай қип-қизил рангга кирди. Нафақат унинг нафис барглари, ҳатто юраги ҳам ёқутдек ял-ял ёнди.

Булбулнинг эса товуши борган сари заифлашиб бормоқда эди. Мана, қанотлари ҳам тўсатдан бир силкиниб’, шалпайиб қолди, кўзлари туман қоплагандай хиралашди. Ниҳоят, унинг қўшиғи тинди. Булбул алланима юрагини ғижимлаб сиқаётганини ҳис қилди.

Мана, қўшиқнинг ҳам энг сўнгги садоси янгради. Нурсизгина хира ой уни эшитиб, тонг отаётганини ҳам унутиб осмону фалакда тўхтаб қолди. Қизил атиргул қўшиқнинг сўнгги нолаларини эшитиб, бутун вужуди жазавага тушди-да, нафис баргларини салқин тонг сабосига тутди. Қўшиқнинг акс садоси нолани тоғлар бағридаги қизғиш ғорлар сари олиб кетди. Бу акс садодан ухлаб ётган чўпонлар уйқудан уйғонди. Акс садо дарёлардаги қамишзорлар бўйлаб таралди ва дарё суви уни ўзи билан денгизга олиб кетди.

— Қара! — дея хитоб қилди бир туп гул. — Атиргулим қизарди!

Лекин Булбул ҳеч нарса деб жавоб бермади. У ям-яшил майсазор устида юрагига санчилган ўткир тикан билан ўлиб ётарди.

Пешинда Толиб деразасини очиб, боғига қаради.

— О, бахтимдан ўргилай! — дея хитоб қилди у. — Мана, қизил атиргул. Умрим бино бўлиб бунақа чиройли атиргулни кўрмаганман. Албатта, унинг узундан-узоқ лотинча номи бўлса керак.

Шундай деб, у деразасидан эгилиб, гулни узиб олди. Кейин у қалпоғини кийиб, қўлида гулни ушлаганича Профессорнинг ҳузурига югурди.

Профессорнинг қизи эшик олдида мовий ипакни урчиқда йигириб ўтирарди. Унинг оёғи ёнида кичкинагина лайча ётарди.

— Сизга қизил атиргул олиб келсам, мен билан рақс тушишга ваъда берган эдингиз! — деди Толиб. — Мана, дунёдаги энг чиройли қизил атиргул. Кечқурун уни юрагингизга яқинроқ жойга тақиб олинг. Биз рақс тушаётганимизда, бу гул сизнинг нечоғли яхши кўришимни гапириб беради.

Бироқ қиз қовоғини уйди.

— Бу гулингиз менинг либосимга мос эмас, — деб жавоб берди қиз. — Бундан ташқари вазирнинг жияни менга жавоҳир тўғноғич совға қилди. Ҳар қандай одамга ҳам маълумки, жавоҳир тўғноғич гулга қараганда қимматлироқ бўлади.

— Жуда ҳам ношукур қиз экансиз! — деди Толиб алам билан ва атиргулни ерга улоқтирди.

Гул арава изига тушди ва арава ғилдираги уни эзғилаб янчиб ўтди.

— Ношукур дедингизми? — деб сўради қиз. — Жуда ҳам қўпол одам экансизку! Сиз ўзингизни ким ўйлаябсиз? Бор-йўғи бир талабасиз-да! Вазирнинг жиянининг пойабзалида кумуш занжири бор. Сизнинг поябзалингизда бунақа занжир бўлмаса керак, ҳойнаҳой?

Шундай деб, у ўрнидан турдида, ичкари хонага кириб кетди.

— Муҳаббат деганлари жуда ҳам бемаъни нарса бўлар экан-ку, — деб мулоҳаза юритди Толиб уйига қайтаётиб. — Муҳаббат деганларида мантиқнинг ярим нишонаси ҳам йўқ-ку! Муҳаббат ҳеч нарсани исбот қилмайди, қаёқдаги ҳавойи нарсаларни ваъда қилади, бўлиши мумкин бўлмаган нарсаларга ишонишга мажбур қилади. Муҳаббат ақл бовар қилмайдиган даражада амалиётдан узоқ. Ҳолбуки, бизнинг асримиз амалиёт асри, шундоқ экан, мен Фалсафага қайтганим ва метафизикани ўрганганим маъқул.

Шундай деб, у ўз хонасига қайтиб келди, жавондан чанг босган каттакон китобни олдида, уни ўқишга тутинди.

Русчадан Озод Шарафиддинов таржимаси

ШИША КЎЗ

Кунлардан бирида мол-мулкининг ҳисоби йўқ такаббур жаноб ҳаётида кўнгилсизлик рўй берди: бояқиш ов маҳали бир кўзидан ажралиб қолди. Бу кўргуликдан сўнг у дунёдаги энг яхши сунъий кўзни қўйдиришга қарор қилди. Аммо бу ясама кўз сўқир қароғдан жой олгач, сунъийлиги билинмаслиги, жанобнинг обрўю шон-шуҳратига доғ туширмаслиги лозим эди.

Хуллас калом, соф биллур ва тоза бўёқдан ясама гавҳар бунёд бўлди. Унинг тубидаги қорачиқ бахмалдай майин эди, камалакдай жилоланаётган тим зангори қобиққа эса тилласуви югуртирилганди. Йигитлик савқи кетмаган бой сунъий гавҳарни сўқир кўзига жойлаб, ўзини бир кўзгудан иккинчи кўзгуга солиб, роса томоша қилди. Бу юмушга шу қадар берилиб кетдики, ясама кўз ёқиб қолганидан ўз-ўзини бошқатдан севишга тараддуланди гўё.

Шундан сўнг у сунъий кўзда одамларда қандай таассурот қолдиришини синамоқчи бўлди ва чошгоҳдан сўнг ҳузурига энг яқин дўстини чорлади. Икков хўп гурунглашдилар. Меҳмон мезбоннинг шиша кўзи борасида хўп яхши гаплар айтиб, уни обдон мақтади. Жаноб худди ўзи кутганидек бўлиб чиқди. Дўсти алқашдан нарига ўтмас, шиша кўз ўнгдами, чапдами, буни айтишга шошилмаётганди. Охири тоқати тоқ бўлган бой ўртоғидан кўзининг қайси бирида сунъий гавҳар қўндирилганини сўради. Дўсти эса унинг кўзларига синчков нигоҳ ташладию аммо тағин аравани қуруқ олиб қочди:

— Соғ кўзингдан фарқланмайди-я, ажойиб. Шуни чин дилдан айта оламанки, беқиёс гўзал, таърифлашга тил ожиз…

— Ё худо!-хитоб қилиб юборди бой,- бундан бошқа айтадиган гапинг йўқми? Ё соғ кўзни сунъийсидан ажрата олмайдиган даражада ношудмисан? Наҳотки, шиша кўзимнинг шишалиги сезилмаётган бўлса? Ўртоқ, бўла қол, яна бир бор кўз ташлаб кўр, иккала кўзимга диққат билан қара, қайси бири сунъий, шуни ажратиб бер.

Жанобнинг йўриқларини инобатга олгач, дўст унга назар ташлади ва бир зум термилиб унинг қайси кўзида сунъий гавҳар борлигини аниқлади. Бой «буни қандай уддаладинг» дея савол берганида ўртоғи соддалик билан шундай жавоб берди:

— Иккала кўзни таққослаганда, сунъийси гўзал экан.

— Эҳ! – деб юборди бой ранжиган бўлиб.-Эҳтимол ҳақдирсан, лекин сабаби бу ҳам эмас. Иккала кўзимнинг фарқини осонгина ажратиб олганининг сабаби бошқа. Лаънати овда ажралиб қолган кўзимнинг қанақалигини илгари билардинг. Кел, кичкина бир тажриба ўтказиб кўрамиз. Ҳозир иккаламиз кўчага чиқамиз, дуч келган биринчи йўловчидан кўзларимнинг қайси бири шиша эканини аниқлашини сўраймиз.

Бир ёқадан бош чиқарилгач, икков кўчага чиқишди. Дўстларнинг бир чеккада, деворга суянган кўйи чордона қуриб ўтирган жулдур кийимли ғариб тиланчига кўзлари тушди. Гадо шу қадар афтодаҳол эдики, бойнинг ўртоғи «агар ҳожатингни чиқарса, ундан марҳаматингни дариғ тутма» дея хе-хелади.

Жаноб дўстини чеккада қолдириб, ўзи гадо олдига секин қадам ташлаб келдида, элбурутдан ҳиммат қила кетди:
— Крона ишлашни истамайсанми?

-Крона?-қулоқларига ишонмай сўради тиланчи,-истайман. Ахир неча кундан бери туз тотганим йўқ. Сўнгги бор қачон тамадди қилганимни эслаёлмайман. Менга пул жуда-жуда зарур.

Бой тиланчига яқин сурилиб келиб, ҳамёнидан бир дона крона олиб, унинг исқирт кафтига тутқазаркан, мақсадга кўчди:

-Фақат битта шартим бор. Кўзларимга тўйгунингча қара, шошма, улардан қайси бири шишадан ясалган. Мана шу жумбоқни ечиб бер сенг, пул сеники.

Гадо бойнинг қароқларига тикилиб, бир муддат ўйланиб турдида сўнг унинг ясама гавҳар жойланган кўзига имо қилди.

Бой тонг қотиб, ортига тисланди. Бу жумбоқнинг тагига қандай етганини сўради. Тиланчи унга шундай жавоб берди:

-Агар гапимни қўполлика йўймасангиз, сер, бу жумбоқни мен хамирдан қил суғургандек қилиб ечдим. Сизнинг шиша кўзингиздагина шафқатга ўхшаш майин нарса борлигини илғадим.

Рус тилидан Умид Али таржимаcи

Ko‘rkam bog‘lari bilan mashhur bir shaharda faqat bir kishininggina bog‘i ko‘karmaydi, unda qish va muz hukmron. Bog‘ning egasi Pahlavon hayron: hammaning bog‘iga qishdan so‘ng bahor keladi, unikida esa… abadiy qahraton. Jumboqning siri nimada?..

Har bir ertakda ibratli hikmat mujassam. Mashhur ingliz yozuvchisi Oskar Uayld ertaklari qiziqarli voqealari, ular zamiridagi chuqur falsafiy mulohazalari bilan kichkintoylarni ham, kattalarni ham birdek o‘ziga tortadi.

Oskar Uayld
IKKI ERTAK-HIKOYA

Oskar Uayld (inglizcha Oscar Wilde) (1854.16.10, Dublin — 1900.30.11, Parij) — ingliz yozuvchisi, tanqidchi. Hashamdor she’rlari bilan fransuz simvolistlariga yaqin turadi. 1882 yilda AQSH shaharlari bo‘ylab sayohatda bo‘lib, estetika bo‘yicha ma’ruzalar o‘qigan. Bu davrda va keyinroq yaratilgan «E’tiqod yoki Nigilistlar» (1882), «Gersoginya Padunskaya» (1883), «Salomeya» (1893) dramalarida yosh yozuvchining isyonkor kayfiyati ifodalanib, ijtimoiy hayot masalalari muhim o‘rin egallaydi. Londonga qaytib, gazeta va jurnallar bilan hamkorlik qilgan. Axloqsizlikda ayblanib, 2 yil (1895—97) qamoqda yotib chiqqach, Parijga ko‘chib o‘tgan. Qamoqdan so‘ng Uayld hayotida ro‘y bergan ruhiy tushkunlik «Reding qamoqxonasi balladasi» (1898) avtobiografik asari hamda o‘limidan keyin e’lon qilingan «Qamoqxonadagi tavba» (1905)da o‘z aksini topgan. «Uindermir xonimning yelpig‘ichi» (1892), «Benuqson erkak» (1895), «Jiddiy bo‘lish qanday muhim» (1896) komediyalari, «Baxtli shahzoda» va «Yulduzli bola» (1888) adabiy ertaklar to‘plamlarida o‘zi yashagan muhit urfodatlarini tanqidiy aks ettirgan. «Dorian Grey portreti» (1891) — 19-asr oxiridagi intellektual romanning ajoyib namunasi. 80-yillardagi tanqidiy maqolalarida («O‘y-niyatlar» to‘plami, 1891) Uayld hozirgi ingliz adabiyotidagi o‘ziga yaqin voqea-hodisalarni yoritgan. Ayni paytda xalq qo‘shiqchilik ijodini, P. Beranje she’riyatini yuqori baholagan, O. Balzak, L. N. Tolstoy, I. S. Turgenev va F. M. Dostoyevskiylar badiiy mahoratini mehr bilan tasvirlagan. Uayld pyesalari asosida filmlar yaratilgan.

GUL VA BULBUL

— Yorimga qizil atirgul olib borib bersam, men bilan raqs tusharmish, — deb xitob qildi yoshgina Tolib. — Lekin nima qilayki, bog‘imda bironta ham qizil atirgul yo‘q.

Buni daraxtda, inida o‘tirgan Bulbul eshitib qolibdi. U taajjub ichida barglar orasidan mo‘ralapti.

— Butun boshli bog‘da biron dona ham qizil atirgul yo‘q! — deb nolasida davom etipti Tolib va uning chiroyli ko‘zlari jiqqa yoshga to‘lipti. Oh, ba’zan baxt deganlari naqadar arzimas narsalarga bog‘liq bo‘ladi-ya! Men donolar yozgan kitoblarning hammasini o‘qib chiqqanman, falsafa sirlarining tagiga yetganman, lekin qizil atirgulim yo‘qligidan butun hayotim rasvo bo‘lib o‘tiripti.

— Nihoyat, haqiqiy oshiqni ko‘rdim, — dedi Bulbul o‘ziga o‘zi. — Men uning o‘zini bilmasamda, tunma-tun uning to‘g‘risida kuylardim, tunma-tun uning to‘g‘risida yulduzlarga hikoyalar so‘ylardim. Mana, nihoyat, uni ko‘rish nasib etdi. Uning sochlari timqora, lablari esa o‘zi qidirayotgan atirgulday qirmizi. Ishq dardining zo‘ridan rangi fil suyagiday oqarib ketipti, g‘am-g‘ussa uning vujudiga muhr bosipti.

— Ertaga kechqurun shahzodanikida ziyofat bo‘ladi, — deb shivirladi Tolib. — Mening yorim ham unga taklif qilingan. Agar men unga qizil atirgul keltirib bersam, u tongga qadar men bilan raqs tushadi. Agar men unga qizil atirgul keltirib bersam, men uni bag‘rimga bosib quchaman, u asta boshini yelkamga qo‘yadi, qo‘llarim qo‘llarini qisadi. Ammo mening bog‘imda qizil atirgul yo‘q. Men sho‘rlik yolg‘iz o‘tirishga mahkum qilinganman, u yonimdan o‘tib ketaveradi. Men tomonga hatto qiyo boqmaydi, mening esa yuragim alamlardan qon bo‘ladi.

— Haqiqiy oshiq bu, — dedi Bulbul. — Bu to‘g‘rida men kuylaganman, xolos. U esa bu dardlarni boshidan kechiryapti. Men kuylab xursand bo‘lgan edim, u bo‘lsa bundan azob chekyapti. Sevgi deganlari haqiqatan ham bir mo‘jiza ekan. U zumraddan ham qimmatliroq, yoqutdan ham qadrliroq. Uni duru injular berib sotib olib bo‘lmaydi. Sevgi bozorga solinmaydi. Uni baqqoldan xarid qilolmaysan va tilloga topa olmaysan.

— Yuksakda mashshoqlar o‘tiradi, — deb davom etdi Navqiron Tolib. — Ular torlarini chertib, g‘ijjaklarini chalishadi. Mening yorim bu musiqiy sadolar ostida raqs tushadi. U raqs maydonchasi bo‘ylab shunday yengil parvoz qiladiki, oyoqlari yerga tegmaydi. Uning tevaragini hashamatli kiyingan saroy ayonlari qurshab olgan bo‘ladi. Lekin u men bilan raqs tushishni istamaydi, chunki mening unga atalgan qizil gulim yo‘q. — Shunday deb, yigit yuz tuban maysa ustiga yiqildi, qo‘li bilan yuzlarini yashirdi va yig‘lab yubordi.

— Bu yigit nega yig‘layapti? — deb so‘radi kichkinagina yashil Kaltakesak uning yonidan dumlarini silkitib o‘tib borar ekan.

— Ha-ya, rostdanam, nega yig‘layapti? — deb gapga qo‘shildi quyosh shu’lasini tutaman deb uchib yurgan Kapalak.

— Nega yig‘layapti? — deb mayin ovozda so‘radi Dastorgul qo‘shnisidan.

— Qizil atirgul deb yig‘layapti, — deb javob berdi Bulbul.

— Qizil atirgul deb! — deb xitob qilishdi hammalari. — Voy, shunga ham yig‘laydimi?

Kichkina Kaltakesak jinday behayoroq bo‘lgani vajidan, tortinib o‘tirmay qah-qah urib kulib yubordi.

Yolg‘iz Bulbulgina Tolibning dardini tushunar edi, shuning uchun u inida o‘tirib, sevgi sirlari haqida mulohaza yuritishda davom etdi.

Mana, nihoyat, u qanotlarini yoyib, ko‘kka parvoz qildi. U daraxtzor ustidan soyaday uchib o‘tdi, keyin bog‘ ustidan soyaday uchib o‘tdi.

Ko‘m-ko‘k maysazor o‘rtasida bir tup atirgul savlat to‘kib turardi. Bulbul uni ko‘rib, pastroq tushdi va gulning shoxiga qo‘ndi.

— Menga bitta qizil gulingni bersang, senga eng yaxshi qo‘shig‘imni aytib berardim, — dedi Bulbul.

Biroq bir tup atirgul boshini chayqadi.

— Mening atirgulim oq, — deb javob berdi u. — Mening gullarim dengiz mavjlariday oq, ular tog‘ cho‘qqilaridagi qordan ham oppoqroq. Sen akamning huzuriga bor. U eski quyosh soatining yonida o‘sadi. Ehtimol, hojatingni akam chiqarar.

Bulbul eski quyosh soatining yonida o‘sadigan bir tup atirgulning huzuriga uchdi.

— Menga qizil atirgulingdan bersang, — deb xitob qildi u, — men senga eng yaxshi qo‘shig‘imni aytib berardim.

Biroq bir tup atirgul bosh chayqadi.

— Mening gullarim sariq, — deb javob berdi u, — ular sariq taxtda o‘tiradigan malikaning tillarang sochlaridek sap-sariq. Ular maysazorda o‘sadigan qoqi gullardek za’faron. Akamning huzuriga bor, sen izlayotgan gul undan topilib qolsa, ajab emas. U Tolibning derazasi ostida o‘sadi.

Bulbul Tolibning derazasi ostida o‘sadigan bir tup atirgulning huzuriga uchdi.

— Menga qizil atirgulingdan ber, — deb iltijo qildi Bulbul. — Men senga eng yaxshi qo‘shig‘imni aytib beraman.

Ammo bir tup atirgul bosh chayqadi:

— Mening atirgulim qizil, — deb javob berdi u. — Ular kaptar panjalaridek qizil, ummonlar tagida g‘orlarda xuddi yelpug‘ichdek chayqalib yotadigan marjonlardek qip-qizil. Ammo qishki izg‘irindan tomirda qonlarim to‘ng‘ib qoldi, sovuq kurtaklarimni xarob qildi, bo‘ron navdalarimni sindirdi. Bu yil men butunlay gullamayman.

— Faqat bir donagina qizil gul bergin, shundan boshqa narsa so‘ramayman sendan, — deya yolbordi Bulbul. — Bitta donagina qizil atirgul! Uni topishning iloji bormi?

— Ilojiku bor-a, — deb javob berdi bir tup qizil atirgul, — biroq bu iloj shu qadar mudhishki, uni senga aytgani sira yuragim dov bermayapti.

— Kel endi, aytaqol, — deb iltijo qildi Bulbul, — men qo‘rqmayman.

— Agar senga qizil atirgul kerak bo‘lsa, — deb so‘zlay ketdi bir tup qizilgul, — uni to‘lin oy nurlari har tomonga taralgan choqda kuylagan qo‘shig‘ing tovushlaridan o‘zing barpo etmog‘ing kerak. Barpo etganingdan keyin esa, uni yurak qoniga chayib olmog‘ing darkor. Sen menga tikanimni yuragingga sanchib turib qo‘shiq kuylaysan. Sen tun bo‘yi tinmay kuylamog‘ing kerak. Shunda mening tikanim yuragingni tilka-pora qiladi va sening qoning mening tomirlarimga o‘tadi-da, menga jon ato etadi.

— Bir dona qizil gul uchun hayotni qurbon qilish kerakmi? Har bitta kimsa yashashni istaydi. O‘rmonda o‘tirib, oltin aroba mingan quyoshni yoxud javohirlardan yasalgan aravada sayr qilib yurgan to‘lin oyni tomosha qilish naqadar rohat! O‘rmon gullarining muattar hidlari biram shirin, vodiylarda o‘sadigan moviy gullarning qo‘ng‘iroqlari, adirlar ustidagi chuchmomalarning xush bo‘yi naqadar yaxshi! Lekin Muhabbat hayotdan afzal. Jinqarchaday bir qushchaning yuragi inson yuragi oldida nima degan narsa?

Shunday deb, Bulbul qanotlarini silkitib ko‘kka parvoz qildi. U bog‘lar ustidan soyaday uchib o‘tdi, o‘rmonlar ustidan soyaday uchib o‘tdi.

Tolib esa hali ham o‘sha joyda maysa ustida yuz tuban yotar va hali ham uning ma’sum ko‘zlari jiqqa yosh edi.

— Shodlan! — deb hayqirdi unga Bulbul. — Quvonaver, hademay qo‘lingda qizil atirgul bo‘ladi. Men uni to‘lin oy nurlari har tomonga taralgan choqda o‘zim kuylagan qo‘shiq tovushlaridan barpo etaman va yuragimning qaynoq qoniga chayib olaman. Buning evaziga sendan faqat bir narsani iltijo qilaman — hamisha sevgingga sodiq bo‘l, negaki Falsafa har qancha dono bo‘lmasin, Muhabbatda Falsafadagiga qaraganda donolik ko‘proq. Hukmdorlik ham har qancha qudratli bo‘lmasin, Muhabbat istalgan hukmdorlikdan qudratliroq. Uning qanotlari alanga tusli, tanasi ham alanga rangiga bo‘yalgan. Uning dudoqlari bamisoli asaldek, nafasi ham rohatbaxsh…

Tolib tirsagiga tayanib, qaddini ko‘tardi va Bulbulning gaplarini tingladi, lekin Bulbul aytgan gaplarining hech biriga tushunmadi, chunki u faqat kitoblarda yozilgan narsalarni bilardi, xolos.

Eman daraxti esa Bulbulning gaplarini eshitib qattiq qayg‘urdi, chunki u o‘z bag‘rida in qurgan bu kichkina qushchani juda yaxshi ko‘rardi.

— So‘nggi marta menga qo‘shig‘ingni kuylab ber, — deya shivirladi Eman daraxti. — Sen g‘oyib bo‘lib qolsang, seni juda ham sog‘inaman.

Shunda Bulbul Eman daraxtiga atab qo‘shiq ayta boshladi. Uning qo‘shig‘i kumush ko‘zachadan shildirab quyilayotgan suvning ovozini eslatardi.

Bulbul qo‘shig‘ini tamom qilganida, Tolib yotgan joyidan turib, cho‘ntagidan daftarcha bilan qalam oldida, butazordan uyiga tomon yo‘l olar ekan, o‘ziga-o‘zi dedi:

— Ha, u shakl bobida bag‘oyat mohir, bunga tan bermay iloj yo‘q. Biroq unda tuyg‘u bormikan? Qo‘rqamanki, tuyg‘u yo‘q. Sirasini aytganda u ko‘pgina rassomlarga o‘xshaydi — mahorat serobu, samimiyatdan bir tomchi ham yo‘q. Boshqa odam uchun u hech qachon o‘zini fido qilolmaydi. U faqat musiqani o‘ylaydi, holbuki, har bir odam biladiki, san’at xudbin. Lekin uning qo‘shig‘ining ba’zi bir tovlanishlari haddan tashqari chiroyli ekanini tan olmoq darkor. Faqat shunisi achinarliki, ularda hech qanday ma’no yo‘q va ular amaliy qimmatdan mahrum.

Shunday deb Tolib xonasiga kirib, ensizgina krovatiga cho‘zildi-da, o‘zining muhabbatini o‘ylab ketdi. Oradan ko‘p o‘tmay u uxlab qoldi.

Ko‘kka oy chiqib, har tomonni shu’lalariga chulg‘ab olganda, Bulbul bir tup qizil atirgulning huzuriga keldi-da, uning novdasiga qo‘nib, yuragini gulning tikaniga bosdi. U ko‘ksini tikanga bosgan ko‘yi, tuni bilan uzluksiz kuylab chiqdi. Sovuqqina billur oy boshini egib turib uning qo‘shiqlarini tingladi. Bulbul tun bo‘yi tinmay kuylay berdi, tikan esa uning bag‘riga borgan sari qattiqroq sanchilaverdi va yuragining iliq qoni tomchi-tomchi bo‘lib sizib chiqaverdi.

Boshlab u muhabbat qanday qilib yigit bilan qiz qalbiga asta-asta kirib borishi haqida kuyladi. Shunda Bir tup qizil atirgulning eng yuqoridagi novdasida gul g‘uncha tuga boshladi. Har bir ashuladan keyin g‘uncha barglari asta yoyila bordi. Avvaliga g‘uncha daryo yuziga cho‘kkan tumanday oppoq, tong qadamiday rangsiz, shafaq qanotiday kumushrang tusda edi. Bir tup qizil atirgulning eng yuqorigi novdasida gul o‘zining kumush ko‘zgudagi aksiga, suvning harakatsiz sathidagi aksiga o‘xshardi.

Bir tup qizil atirgul esa Bulbulga «bag‘ringni tikanimga yanada qattiqroq bos» deya hayqirardi:

— Bag‘ringni menga qattiqroq bos, Bulbuljon, bo‘lmasa, gulim qizarib ulgurmay, tong otib qoladi!

Bulbul bag‘rini tikanga yanada qattiqroq bosdi. Uning qo‘shig‘i borgan sari avj pardalarga ko‘tarila bordi. Endi u yigit bilan qizning ko‘ksida tug‘iluvchi otashin ehtiros to‘g‘risida kuylardi.

Shunda g‘uncha barglari qaylig‘ining dudoqlaridan bo‘sa olayotgan kuyov yigitning yuzidek nafis qizara boshladi. Ammo tikan hali Bulbulning bag‘rini teshib o‘tganicha yo‘q edi. Shuning uchun gulning bag‘ri hamon oqligicha turardi, negaki Bulbul bag‘rida jo‘sh urgan qongina gul bag‘rini qizartirishga qodir edi. Yana bir tup qizil gul Bulbulga tikanimga bag‘ringni qattiqroq bos deya hayqirdi.

— Menga bag‘ringni qattiqroq bos, Bulbuljon, gul qizarishga ulgurmay tong otib qolmasin!

Bulbul bag‘rini tikanga yana qattiqroq bosdi va nihoyat tikanning uchi uning yuragiga sanchildi. Shunda uning butun vujudi o‘tkir og‘riqdan zirqirab ketdi. Og‘riq kuchaygandan kuchaya bordi, og‘riq kuchaygan sari Bulbulning nolasi ham kuchaya bordi. Chunki u Muhabbat haqida kuylardi. Bir Muhabbatki, u o‘limda kamol topadi, bir Muhabbatki, u go‘rga kirsa ham, o‘lim nimaligini bilmaydi.

Qo‘shiqni eshitib, gul ham Sharqning tong shafag‘iday qip-qizil rangga kirdi. Nafaqat uning nafis barglari, hatto yuragi ham yoqutdek yal-yal yondi.

Bulbulning esa tovushi borgan sari zaiflashib bormoqda edi. Mana, qanotlari ham to‘satdan bir silkinib’, shalpayib qoldi, ko‘zlari tuman qoplaganday xiralashdi. Nihoyat, uning qo‘shig‘i tindi. Bulbul allanima yuragini g‘ijimlab siqayotganini his qildi.

Mana, qo‘shiqning ham eng so‘nggi sadosi yangradi. Nursizgina xira oy uni eshitib, tong otayotganini ham unutib osmonu falakda to‘xtab qoldi. Qizil atirgul qo‘shiqning so‘nggi nolalarini eshitib, butun vujudi jazavaga tushdi-da, nafis barglarini salqin tong sabosiga tutdi. Qo‘shiqning aks sadosi nolani tog‘lar bag‘ridagi qizg‘ish g‘orlar sari olib ketdi. Bu aks sadodan uxlab yotgan cho‘ponlar uyqudan uyg‘ondi. Aks sado daryolardagi qamishzorlar bo‘ylab taraldi va daryo suvi uni o‘zi bilan dengizga olib ketdi.

— Qara! — deya xitob qildi bir tup gul. — Atirgulim qizardi!

Lekin Bulbul hech narsa deb javob bermadi. U yam-yashil maysazor ustida yuragiga sanchilgan o‘tkir tikan bilan o‘lib yotardi.

Peshinda Tolib derazasini ochib, bog‘iga qaradi.

— O, baxtimdan o‘rgilay! — deya xitob qildi u. — Mana, qizil atirgul. Umrim bino bo‘lib bunaqa chiroyli atirgulni ko‘rmaganman. Albatta, uning uzundan-uzoq lotincha nomi bo‘lsa kerak.

Shunday deb, u derazasidan egilib, gulni uzib oldi. Keyin u qalpog‘ini kiyib, qo‘lida gulni ushlaganicha Professorning huzuriga yugurdi.

Professorning qizi eshik oldida moviy ipakni urchiqda yigirib o‘tirardi. Uning oyog‘i yonida kichkinagina laycha yotardi.

— Sizga qizil atirgul olib kelsam, men bilan raqs tushishga va’da bergan edingiz! — dedi Tolib. — Mana, dunyodagi eng chiroyli qizil atirgul. Kechqurun uni yuragingizga yaqinroq joyga taqib oling. Biz raqs tushayotganimizda, bu gul sizning nechog‘li yaxshi ko‘rishimni gapirib beradi.

Biroq qiz qovog‘ini uydi.

— Bu gulingiz mening libosimga mos emas, — deb javob berdi qiz. — Bundan tashqari vazirning jiyani menga javohir to‘g‘nog‘ich sovg‘a qildi. Har qanday odamga ham ma’lumki, javohir to‘g‘nog‘ich gulga qaraganda qimmatliroq bo‘ladi.

— Juda ham noshukur qiz ekansiz! — dedi Tolib alam bilan va atirgulni yerga uloqtirdi.

Gul arava iziga tushdi va arava g‘ildiragi uni ezg‘ilab yanchib o‘tdi.

— Noshukur dedingizmi? — deb so‘radi qiz. — Juda ham qo‘pol odam ekansizku! Siz o‘zingizni kim o‘ylayabsiz? Bor-yo‘g‘i bir talabasiz-da! Vazirning jiyanining poyabzalida kumush zanjiri bor. Sizning poyabzalingizda bunaqa zanjir bo‘lmasa kerak, hoynahoy?

Shunday deb, u o‘rnidan turdida, ichkari xonaga kirib ketdi.

— Muhabbat deganlari juda ham bema’ni narsa bo‘lar ekan-ku, — deb mulohaza yuritdi Tolib uyiga qaytayotib. — Muhabbat deganlarida mantiqning yarim nishonasi ham yo‘q-ku! Muhabbat hech narsani isbot qilmaydi, qayoqdagi havoyi narsalarni va’da qiladi, bo‘lishi mumkin bo‘lmagan narsalarga ishonishga majbur qiladi. Muhabbat aql bovar qilmaydigan darajada amaliyotdan uzoq. Holbuki, bizning asrimiz amaliyot asri, shundoq ekan, men Falsafaga qaytganim va metafizikani o‘rganganim ma’qul.

Shunday deb, u o‘z xonasiga qaytib keldi, javondan chang bosgan kattakon kitobni oldida, uni o‘qishga tutindi.

Ruschadan Ozod Sharafiddinov tarjimasi

SHISHA KO‘Z

Kunlardan birida mol-mulkining hisobi yo‘q takabbur janob hayotida ko‘ngilsizlik ro‘y berdi: boyaqish ov mahali bir ko‘zidan ajralib qoldi. Bu ko‘rgulikdan so‘ng u dunyodagi eng yaxshi sun’iy ko‘zni qo‘ydirishga qaror qildi. Ammo bu yasama ko‘z so‘qir qarog‘dan joy olgach, sun’iyligi bilinmasligi, janobning obro‘yu shon-shuhratiga dog‘ tushirmasligi lozim edi.

Xullas kalom, sof billur va toza bo‘yoqdan yasama gavhar bunyod bo‘ldi. Uning tubidagi qorachiq baxmalday mayin edi, kamalakday jilolanayotgan tim zangori qobiqqa esa tillasuvi yugurtirilgandi. Yigitlik savqi ketmagan boy sun’iy gavharni so‘qir ko‘ziga joylab, o‘zini bir ko‘zgudan ikkinchi ko‘zguga solib, rosa tomosha qildi. Bu yumushga shu qadar berilib ketdiki, yasama ko‘z yoqib qolganidan o‘z-o‘zini boshqatdan sevishga taraddulandi go‘yo.

Shundan so‘ng u sun’iy ko‘zda odamlarda qanday taassurot qoldirishini sinamoqchi bo‘ldi va choshgohdan so‘ng huzuriga eng yaqin do‘stini chorladi. Ikkov xo‘p gurunglashdilar. Mehmon mezbonning shisha ko‘zi borasida xo‘p yaxshi gaplar aytib, uni obdon maqtadi. Janob xuddi o‘zi kutganidek bo‘lib chiqdi. Do‘sti alqashdan nariga o‘tmas, shisha ko‘z o‘ngdami, chapdami, buni aytishga shoshilmayotgandi. Oxiri toqati toq bo‘lgan boy o‘rtog‘idan ko‘zining qaysi birida sun’iy gavhar qo‘ndirilganini so‘radi. Do‘sti esa uning ko‘zlariga sinchkov nigoh tashladiyu ammo tag‘in aravani quruq olib qochdi:

— Sog‘ ko‘zingdan farqlanmaydi-ya, ajoyib. Shuni chin dildan ayta olamanki, beqiyos go‘zal, ta’riflashga til ojiz…

— Yo xudo!-xitob qilib yubordi boy,- bundan boshqa aytadigan gaping yo‘qmi? Yo sog‘ ko‘zni sun’iysidan ajrata olmaydigan darajada noshudmisan? Nahotki, shisha ko‘zimning shishaligi sezilmayotgan bo‘lsa? O‘rtoq, bo‘la qol, yana bir bor ko‘z tashlab ko‘r, ikkala ko‘zimga diqqat bilan qara, qaysi biri sun’iy, shuni ajratib ber.

Janobning yo‘riqlarini inobatga olgach, do‘st unga nazar tashladi va bir zum termilib uning qaysi ko‘zida sun’iy gavhar borligini aniqladi. Boy «buni qanday uddalading» deya savol berganida o‘rtog‘i soddalik bilan shunday javob berdi:

— Ikkala ko‘zni taqqoslaganda, sun’iysi go‘zal ekan.

— Eh! – deb yubordi boy ranjigan bo‘lib.-Ehtimol haqdirsan, lekin sababi bu ham emas. Ikkala ko‘zimning farqini osongina ajratib olganining sababi boshqa. La’nati ovda ajralib qolgan ko‘zimning qanaqaligini ilgari bilarding. Kel, kichkina bir tajriba o‘tkazib ko‘ramiz. Hozir ikkalamiz ko‘chaga chiqamiz, duch kelgan birinchi yo‘lovchidan ko‘zlarimning qaysi biri shisha ekanini aniqlashini so‘raymiz.

Bir yoqadan bosh chiqarilgach, ikkov ko‘chaga chiqishdi. Do‘stlarning bir chekkada, devorga suyangan ko‘yi chordona qurib o‘tirgan juldur kiyimli g‘arib tilanchiga ko‘zlari tushdi. Gado shu qadar aftodahol ediki, boyning o‘rtog‘i «agar hojatingni chiqarsa, undan marhamatingni darig‘ tutma» deya xe-xeladi.

Janob do‘stini chekkada qoldirib, o‘zi gado oldiga sekin qadam tashlab keldida, elburutdan himmat qila ketdi:
— Krona ishlashni istamaysanmi?

-Krona?-quloqlariga ishonmay so‘radi tilanchi,-istayman. Axir necha kundan beri tuz totganim yo‘q. So‘nggi bor qachon tamaddi qilganimni eslayolmayman. Menga pul juda-juda zarur.

Boy tilanchiga yaqin surilib kelib, hamyonidan bir dona krona olib, uning isqirt kaftiga tutqazarkan, maqsadga ko‘chdi:

-Faqat bitta shartim bor. Ko‘zlarimga to‘yguningcha qara, shoshma, ulardan qaysi biri shishadan yasalgan. Mana shu jumboqni yechib ber seng, pul seniki.

Gado boyning qaroqlariga tikilib, bir muddat o‘ylanib turdida so‘ng uning yasama gavhar joylangan ko‘ziga imo qildi.

Boy tong qotib, ortiga tislandi. Bu jumboqning tagiga qanday yetganini so‘radi. Tilanchi unga shunday javob berdi:

-Agar gapimni qo‘pollika yo‘ymasangiz, ser, bu jumboqni men xamirdan qil sug‘urgandek qilib yechdim. Sizning shisha ko‘zingizdagina shafqatga o‘xshash mayin narsa borligini ilg‘adim.

Rus tilidan Umid Ali tarjimaci