Кишининг улкан муҳаббат туфайли беҳуд-девона бўлиб қолиши тўғрисида ҳам анча-мунча ривоятлар мавжуд. Уларнинг ичида энг машҳури Шайх Санъон тарихидир. Шайх тўсатдан бир тарсо қизига кўнгил қўйиб қолади ва унинг висолига етиш учун қизнинг буйруғи билан май ичади ва ҳатто унинг чўчқаларини боқади. Ривоят ниҳоясида шайхни йўлдан оздирган қизнинг ўзи Ҳақ йўлига ўтиб, иймон келтиради ва шайх ўз муридлари ёнига қайтади. Мавлоно Фаридуддин Аттор ўзининг «Мантиқ ут-тайр» китобида бу ривоятни мумтоз асар даражасига етказиб ҳикоя қилгач, ривоят Шарқ ислом оламида маълум ва машҳур бўлиб кетди. Кашмир адабиётида ҳам, Малайзияда ҳам бу асарнинг ўша тиллардаги намуналари бор. 1994 йилда Бухорода бўлганимда таржимон қиз бу ривоятнинг Мир Алишер Навоий қаламига мансуб чиғатой туркча намунасини ички бир эҳтиром билан ҳикоя қилиб, мени жуда ҳайратга солди.

АЁЛ СИЙМОСИДА АЛЛОҲ ТАОЛО СИФАТЛАРИНИНГ ЗОҲИР БЎЛИШИ

Пайғамбар алайҳиссалом ўзининг аёлларга нисбатан бўлган меҳр-муҳаббатини аниқ-равшан баён этганини юқорида кўриб ўтгандик. Араб мумтоз адабиёти ва илк форс адабиёти ҳам ишқий шеърлар ва борлиғидан хушбўй атирлар анқиб турган маҳбубанинг кўрку жамоли тасвирланган матнларга жуда бой. Аммо бу ерда азиз ўқувчиларни огоҳлантириб ўтишимиз лозим. Форс тилида ҳам турк тилида ҳам грамматик род бўлмаганлиги сабабли матнларда кўкларга кўтарилиб мадҳ этилаётган маҳбуб(а)нинг қайси жинсга мансублигини аниқлаш жуда қийин. Аммо (кўпинча ўн тўрт кунлик ойга ёки шундай гўзал болага менгзалган) севгилининг алоҳида белгилари, яъни мийиғида эндигина сабза урган мўй (хат)нинг тилга олиниши унинг қайси жинсга мансуб эканлигидан дарак беради. Бироқ жуда кўп шоирлар ва ҳатто форсийзабон шоирлар ҳам маҳбуб(а)нинг чинакам жинсини ниқоблаш мақсадида бу хусусиятга, яъни севгилининг холу хаттига тимсол сифатида қарайдилар, холос. Шу сабабдан, менимча Ҳаммер-Пургшталл 1812—1813 йилларда Ҳофиз асарларини таржима қилиб, чоп эттирганда ёзган сўзбоши матнида бу масалага бироз аниқлик киритилган: «Таржимон қофиядан чиқиб кетгиси келмаса, яъни масалан қизни мийиғидаги сабза урган мўйлари (хатти) боис мақтагиси келмаса, таржима чоғида аёл гўзаллигига тааллуқли бўлмаган жойларга ўзгартириш киритиш лозим бўлган такдирда ҳам ўзгартирмайди». Қудратли султон Маҳмуд Ғазнавийнинг турк ҳарбий асири Аёзга нисбатан бўлган муҳаббати 11-асрдан буён маълум ва машҳурдир. Бу ҳол кўплаб шаъма-ю ишоралар мавзуси бўлган. 14 — 16 асрларда Эронда пайдо бўлган ва шу мавзуга бағишланган достонларни ҳам унутмаслик керак. Аммо агар «нафс»ни аёл деб тасаввур қиладиган бўлсак, у холда «эркак севгилига» яъни маҳбубга бағишланган шеърлар ҳам тушунарли бўлиб қолади. Муҳаббатнинг энг олий даражасига эришган ошиқ-маъшуқлар тўғрисида гапирадиган бўлсак, Гёте уларни «Мағрибу Машриқ девони»да бирма бир санаб ўтган:

Тингла ва асра,
Олти жуфт ошиқ…

Рустам ва Рудабо (аслида бу ерда Рустамнинг отасини Рудабонинг, қайлиғи деб қараш лозим), Юсуф ва Зулайҳо, Фарҳод ва Ширин, Лайли ва Мажнун, араб шоири Жамил ва Бутайна, Сулаймон ва қўнғирранг малика, яъни жанубий Арабистонлик Билқийслар энг машҳур ошиқ-маъшуқлардир. Сўнгра Гёте еттинчи жуфтни, яъни форс афсона ва ривоятларида тилга олинган Вомиқ ва Узрони ҳам шулар қаторига қўшади. Лайли ва Мажнун қиссаси кейинги даврларда ушбу санаб ўтилган ошиқ-маъшуқлар орасидаги энг машҳурига айланди. Ишқ оташида эс-ҳушидан ажралиб, «мажнун»га (девона) айланган Қайс тўғрисидаги бу афсона илк араб ривоятларига бориб тақалади, Мажнун ақл-идрок шаҳрини тарк этиб, чўлу саҳроларда кун кечирадиган ошиқдир. Ёввойи ҳайвонлар унинг дўстлари, қушлар унинг бошига уя қурадилар. Мажнун Лайлининг кўчасидан югуриб ўтган итнинг оёқларини ўпади. Кўплаб шоирлар ўзларининг оташин муҳаббатларини, ҳижрон азобидаги ғариб аҳволини тасвирлашда ўзларини Мажнунга қиёс қиладилар. Мажнун бора-бора Лайли билан кўришгиси келмай қолади. Ҳатто Лайли унинг ёнига келганда ҳам унга эътибор қилмайди, чунки у бутун фикри-зикри, ўй-хаёли, орзу-умидлари ила Лайли вужудида яшай бошлайди. Шу сабабдан бу қисса сўфийларга илоҳий севгили бағрига бутунлай сингиб кетиш тимсоли бўлиб хизмат қилади. Шундай қилиб Лайли ҳам, араб мумтоз адабиётида «севгили» деб аталган Ҳинд ва Салмага ўхшаш бошқа аёллар ҳам араб мистик шеъриятида орзу этилган илоҳий маъшуқанинг тимсоли сифатида намоён бўладилар. Ибн ал-Фарид (вафоти 1235) ҳамда Ибн Арабийлар ўзларининг шеърларида Ҳинд ва Салма, Лубна, Бутайна ва бошқаларни тилга оладилар.

Кишининг улкан муҳаббат туфайли беҳуд-девона бўлиб қолиши тўғрисида ҳам анча-мунча ривоятлар мавжуд. Уларнинг ичида энг машҳури Шайх Санъон тарихидир. Шайх тўсатдан бир тарсо қизига кўнгил қўйиб қолади ва унинг висолига етиш учун қизнинг буйруғи билан май ичади ва ҳатто унинг чўчқаларини боқади. Ривоят ниҳоясида шайхни йўлдан оздирган қизнинг ўзи Ҳақ йўлига ўтиб, иймон келтиради ва шайх ўз муридлари ёнига қайтади. Мавлоно Фаридуддин Аттор ўзининг «Мантиқ ут-тайр» китобида бу ривоятни мумтоз асар даражасига етказиб ҳикоя қилгач, ривоят Шарқ ислом оламида маълум ва машҳур бўлиб кетди. Кашмир адабиётида ҳам, Малайзияда ҳам бу асарнинг ўша тиллардаги намуналари бор. 1994 йилда Бухорода бўлганимда таржимон қиз бу ривоятнинг Мир Алишер Навоий қаламига мансуб чиғатой туркча намунасини ички бир эҳтиром билан ҳикоя қилиб, мени жуда ҳайратга солди. Зеро, Шайх Санъон саргузаштларида аёлга нисбатан бўлган муҳаббатнинг ғоятда улкан, мислсиз қудратга эга эканлиги баён этилган. Ҳозирги кунларда ҳам мусулмончиликнинг барча талабларига оғишмай, қатъий амал қилинадиган консерватив оилаларда тарбия кўрган дўстларимизнинг таъкидлашича, ўз оиласидан ташқаридаги бошқа гўзал аёлларни очиқ-сочиқ ҳолда кўрмаган эркак биронта аёлни ва ҳатто унинг суратини кўриб қолса, аёлнинг соҳибжамоллиги уни шунақа беҳуд-девонаваш ҳолатга солиб қўйиши мумкин экан. Аёл киши кўзланган энг улуғ мақсад тимсоли бўлиши мумкин. «Лайли ва Мажнун» достонининг мавлоно Жомий қаламига мансуб шаклида баён этилганидек, Каъбатуллоҳ ҳам баъзан мана шундай тимсол қилиниши мумкин. Асарда айтилишича, Мажнун Ҳаж сафари чоғида қора парда тутилган Каъбага яқин келиб, унинг олдида тураркан, бу самовий маҳбубами ёки Лайлимикан, деб ўйлаб қолади, аммо аниқлай олмайди.

Эй сен, нозанин ёр кийимин кийиб,
Диний пиесанинг пардасин очғон.
Айладинг араблар юртида туриб,
Форслар савдосини ер билан яксон.
Араблар, форслар ҳам сенга кўз  тутар,
Соғинчдан мастона, ўзни унутар.

Каъбани маҳбубага менгзаш мавлоно Жомий яшаган даврлардан илгари ҳам маълум эди. Ўрта асрлардаги ёзувчи ва шоирлар ўзларининг Ҳаж сафарлари тўғрисида сўз юритганда Исломнинг марказий зиёратгоҳини паранжига ўранган келинга, орзу қилинган гўзал ёрга қиёс қилганлар ва уни бир кўриш ва гўзал ҳинду холи бўлмиш Қора тошга лаб босиш учун бажонидил поёнсиз чўлу саҳролар бўйлаб олис ва хатарли сафарга отланганлар. Форс шоирлари ичида биринчи бўлиб Когоний (Кҳақаний) (вафоти 1199) ўзининг Ҳаж сафари тўғрисидаги шеърларида шу тимсолни ишлатган. Халқ оғзаки ривоятларида айтилишича, замонлар охирида Каъба келин сифатида Қуддуси шарифдаги ибодатхона ёнига келармиш. Бу рамзий ўхшатиш ҳозирги кунларгача сақланиб келаётганини яқинда Америкада пайдо бўлган бир этнологик илмий иш ҳам тасдиқлаб турибди. Агар бу оҳангларга эътибор берилса, шеъриятда Ҳаж сафарининг севгили ёнига сафарга, парда тутилган Каъбанинг эса паранжига ўранган келинга киёс қилинганига сон-саноқсиз мисоллар топиш мумкин. «Севикли ёр» мотивининг бошқа бир жиҳати шундаки, китобнинг, шеърнинг «мазмуни» «қиз бола», деб тасвирланади. Форс сўфийси Аҳмад Ғаззолий (вафоти 1126) ва бошқа кўплаб ёзувчиларнинг энг ширин орзуси ҳали қўл теккизилмаган, яъни онаси ўпмаган, ёзувчидан олдин ҳеч ким унинг юзидан пардани кўтармаган «қиз болани», яъни ҳақиқий маънони нутқнинг яширин гўшангасида «эркакларга», яъни ҳарфларга ишониб топширишдир.

Ҳинд-форс шоири Абул Фараж Руний (вафоти 1091) эса «сўз» исмли қизболага «ёш ва ўктам куёв» ахтаради. Нафақат Ҳофиз, балки бошқа шоирлар ҳам «соҳибжамол сўз-келин»нинг жингала сочларини тарашга ҳаракат қилишган, Урду шоири Сауда (вафоти 1781) эса «маъно» исмли келинга мос кўйлак бичиш учун ўткир тилим қайчидир, дейди. Ибн Арабий эса аёлликнинг тинимсиз равишда чуқурлашиб бораётган маъносини тасвирлашда муҳим роль ўйнаган. У барча сўфийлар сингари фақат «нафс»ни эмас, балки «зот»ни ҳам, яъни илоҳий мавжудотни, Биру Борни аёл билан боғлиқликда тасвирлайди. Унинг фикрича, аёл сиймосида Аллоҳ таоло сифатлари жуда тиниқ намоён бўлади. Ибн Арабий Макка шаҳрида гўзал ва билимдон қиз Низом билан танишгач ёзган шеърларини бир тўпламча қилган. Китобда юқорида тилга олинган рамзийлик ниҳоятда равшан кўринади. Бир қарашда бу шеърлар мумтоз муҳаббат байтларидан иборатдек туюлади, аммо Ибн Арабий уларни сўфиёна-файласуфона тарзда изоҳлаб беришни лозим топган. Изоҳларни ўқиган киши аёллар сиймосида зоҳир бўлган сифатларнинг Аллоҳ таоло сифатларидан олинган улушга таққосланганлигига амин бўлади. Ибн Арабий Каъбани айланиб ибодат қилаётганида учратган «меҳрибон аёллар»ни «арш атрофини айланиб Парвадигорга ҳамду-сано айтаётган фаришталар»га менгзайди. (Қуръони каримнинг 39-сура, 75-оятида шундай ибора бор). Бу ўхшатиш Ҳаж сафарига бағишланган бошқа бир қанча шеърларда ҳам учрайди, аммо фақат Ибн Арабийгина бу «меҳрибон қизлар»ни (XIX шеър) «илоҳий донолик намуналари», деб тан олади. Билгувчилар, яъни илми ғайбдан улушдор кишилар уларни кўриб шодланадилар. «Гўзал аёллар» Аллоҳ таолонинг гўзал исмлари, яъни асмои ҳусно ҳам бўлиши мумкин, нигоҳларни жалб этувчи соҳибжамол аёлларни Ибн Арабий «илоҳий ғоялар» деб изоҳлайди. Салмани тасвирлашда эса у сўз ўйини қилиб, уни «Сулаймоннинг жойи», деб атайди.
Андалузиялик бу улкан сўфийнинг қўшмаъноли, таржима қилиш жуда қийин бўлган изоҳи тахминан шундай жаранглайди:
«Мен бу (шеър) орқали фақат уни (яъни «Ҳ» харфини, женский роддаги олмошни)ният қиламан. Мен унга ташқаридан бирорта боғлиқлик жойим йўқ, ушбу ноёбликлар (рўёлар) олами билан боғлиқлигим эса фақат у сабаблидир чунки у ўша ерда зоҳир, бўлади (нозил этилади).
Аслида Ибн Арабийнинг бу дониш сўзлари унинг (оламга) муносабатини якқол акс эттиради, чунки у илоҳийликни қандай тушунишини қуйидагича баён этади:
«Худони моддадан (материядан) ажратилган ҳолда тасаввур этиб бўлмайди ва у бошқа материядан кўра инсон борлиғида, шу билан бирга эркак вужудидан кўра аёл вужудида тўлиқроқ намоён бўлади. У «агенс» яъни ҳаракатлантирувчи кучда ёки «пасиенс», яъни ўша ҳаракат йўналтирилган объектда ва ёки бир вақтнинг ўзида ҳар икки нуқтаи назарда намоён бўлади. Шу сабабдан, агар биронта эркак Худони «аёл киши эркакнинг вужудидан бунёд этилган», деган нуқтаи назардан мушоҳада этадиган бўлса, демак у Худони «Йўқдан бор қилгувчи куч» сифатида идрок этади. Агарда у «аёл киши эркакнинг вужудидан бунёд этилган», деган ақидага умуман эътибор қилмаса, демак у Худони «пасиенс», яъни яралмиш сифатида идрок этади, зеро унинг ўзи Худо томонидан яратилган мавжудот сифатида Худога нисбатан бўлган муносабатида тўлиқ «пасиенс»дир, яъни яралмишдир. Аммо агар у аёл сиймосида зоҳир бўлган илоҳий сифатларни мушоҳада этмоқчи бўлса, демак у Худони бир йўла ҳам «агенс», ҳам «пасиенс» сифатида идрок эта бошлайди. Аёл киши эркакнинг қалбини бутунлай жиловлаб олиши, эркакни ўзига бахшида эттира олиши ва тиз чўкишга мажбур этиши мумкин. Шу сабабдан аёл сиймосида зоҳир бўлган илоҳий сифатларга «агенс», яъни «бўйсундиргувчи куч», деб қараш мумкин. Аммо у «пасиенс» сифатида, яъни яралмиш каби намоён бўлиши ҳам мумкин, чунки агар у аёл кўринишида зоҳир бўлса демак у эркакнинг назорати остида бўлади, унинг буйруқларини бажаради. Шу сабабдан аёлда илоҳий сифатларни кўриш Уни ҳар икки нуқтаи назардан идрок этиш, деган маънони англатади. Уни У зоҳир бўладиган бошқа шаклларда кўришдан кўра бу қараш мукаммалроқдир».
Бундай қарашлар мавлоно Жалолиддин Румий асарларида ҳам тез-тез учраб туради. Шоир Пайғамбар алайҳиссаломнинг бир сўзига асосланиб, хотин-қизларни қаттиқ танқид қилгач (Мас. 1-банд, 2436) тўсатдан бутунлай бўлакча тасвир яратиб, дейди:

Аёл Аллоҳ нури, оддий жононмас,
Яратур, яралган ошуфта жонмас.

Бундан бироз илгари у меърож воқеаси тўғрисида сўз юритиб, шундай деганди: «Меърож тунида Муҳаммад (с.а.в.)нинг муқаддас руҳи маҳбубанинг қўлини ўпиш шарафига муяссар бўлди» (Мас. 1-банд 1991). Сўнгра эҳтиёткорлик билан қўшиб қўяди:

«Айбламагин мени сираям
Гар Худони маҳбуба десам».

Бундай тасаввурни шоирнинг бир лаҳзалик сўфиёна ҳолат бўлмиш «ҳол» ва узоқ давом этадиган ҳолат бўлмиш «мақом» (тураржой) тўғрисидаги битикларида ҳам учратиш мумкин. Ҳол деганда ёрнинг юзидан чачвонини кўтариш, паранжисини ечиш тушунилади. Шоҳнинг узоқ вақт давомида ёр билан бирга қолиши эса мақом дейилади, яъни «ҳол» жараёнида сўфий бир лаҳза ёр жамолидан баҳраманд бўлади. Мақомда эса у анча узоқ давом этадиган, қалбан ёр билан бирлашиб кетишдан умидвордир (Мас. 1-банд. 1435).
Бундай фикрлар мавлоно Румийнинг асарларида сочма тарзида учрайди, аммо Ибн Арабий эркаклик ва аёлликнинг биргаликдаги ўйинига алоҳида эътибор бериб, кўп жойларда ишлатади. Киши беихтиёр кўшжинсли яратувчи тўғрисидаги қадимий афсоналарни эслагандек бўлади, яъни айтмоқчимизки, «йанг» ва «йин» тамойили ҳамма ерда кўриш мумкин. Фақат Ибн Арабий эмас, бошқа кўплаб мусулмон ижодкорлар ҳам яширин, кўзга кўринмайдиган Худонинг Ягона Борлиғида зохир бўладиган иккиликни «жамол» (гўзаллик) ва «жалол» (қудрат), «лутф» (карам) ва «қаҳр» (ғазаб) шаклларида мушоҳэда этишган. Бу фикрларнинг илдизи Рудолф Отто изоҳлаб берганидек, “мистериум тремендум” ва «мистериум фаскинанс»га, яъни кўз билан илғаб, ақл билан тасаввур қилиб бўлмайдиган Биру Борга бориб тақалади. Бундан ташқари Яратувчининг араб тилида иккита ҳарф, яъни «кн» билан ёзиладиган «кун» яъни «Бўл» сўзи Биру Борнинг икки хил зоҳир бўлишига ишора эмасми? Юракнинг тепиши ва нафас олиш, қуёш ва ёмғир, соғлик ва беморлик шу сир-синоатдан далолат эмасми? Маълумки, буларсиз ҳаётни тасаввур қилиб бўлмайди. Кун ва тун ҳам шу маънода бир-бирига боғлиқдир. Алалхусус, «тунлар ҳомиладордир», деган форс-турк мақолини эшитганингда беихтиёр умумтундан яралмишларнинг бирма-бир ажралиб чиқиши тўғрисидаги афсонани эслаб кетасан киши. Ибн Арабий «илоҳийликда аёллик жиҳатлари марказий ўрин тутади», деган таълимотга асосланиб Пайғамбар алайҳиссаломнинг аёлларга нисбатан муҳаббати тўғрисидаги сўзларини изоҳлаб беради ва шу билан бирга жинсий муҳаббат тўғрисидаги ўзининг фикр ҳамда қарашларини ҳам очиқ-равшан баён этади. Шу маънода кейинги сўфий ёзувчилар ҳам эркак ва аёл ўртасидаги жинсий алоқанинг сир-синоатлари тўғрисидаги ўз фикрларини ўта аниқ тасвирлар орқали ифодалаганлар.
Кашмирлик сўфий Яъқуб Сарфийнинг (вафоти 1594) Захико Мурата томонидан таҳлил этилган китобчаси юқорида айтган гапларимизга яққол далил бўла олади. Унда «вужудий муҳаббатнинг диний таҳсили билан бирга, ишқий қовушишдан сўнгги чўмилиш» тушунтириб берилган. Тасаввур қилиш ҳам, бошдан кечириш ҳам мумкин бўлган ушбу ўзни йўқотар даражадаги ҳузур-ҳаловат жараёнида руҳ илоҳийликнинг зоҳир бўлиши билан шунчалар банд бўладики, вужуд билан умуман алоқаси бўлмай қолади. Қарийб мурдага айланай деб қолган вужудни фақат чўмилиш орқали кундалик маромига келтириш мумкин. Сарфийнинг (Ибн Арабий мактабининг бошқа сўфийлари ҳам шу қаторга кирадилар) фикрича бунақа руҳоний ишқий қовушиш фақат алоҳида, танланган зотларга насиб этади. Оддий одамларга бу ҳол хос эмас. Унинг тасвири ўқувчига тантрик урф-одатларни эслатади, зеро Кашмирда кенг тарқалган шиваизм ёки тантризм ғоялари унинг асарига таъсир ўтказган бўлиши эҳтимолдан холи эмас. 1543 йилда вафот этган фарғоналик сўфий Қозонийнинг асарларида ҳам «Никоҳ сир-синоатлари» тўғрисидаги шунга ўхшаш фикр ва ғоялар мавжуд. Бундай ўйлаб кўрайлик. Қуръони каримнинг 7-сура, 189-оятида айтилганидек, «Одам Ато унинг ҳузурида ором-осойиш топиши учун Момо Ҳавво яратилмаганмиди?» Момо Ҳавво Одам Атога ёлғизликда юпанч бўладиган илоҳий совға эди, Одам Ато тарк этган ўша илоҳий уммон зоҳир бўладиган восита эди. Момо Ҳаввонинг улуғлиги мана шунда. Шу сабабдан, Ибн Арабий ҳис этгани сингари, илоҳий сифатлар аёл сиймосида кўпроқ зоҳир бўлади.

КЕЛИНЛАР

Ибн Арабийнинг хаёлот дунёсида аёл эркаклар орзу-иштиёқининг энг улкан, энг нозик мавзуи, ўзида фаол ва нофаол, эркаклик ва аёллик хусусиятларини жо этган илоҳийлик тажассуми сифатида намоён бўлади. Аёлларнинг руҳий даражотлари инобатга олинмаса, аёл зотига нисбатан бундай юзаки муносабатда бўлиш баъзи бир юксак мартабали эркаклар қўлида аёлларни камситиш, бўйсундириш қуролига айланиб қолмасмикан?
Аёлга унинг обрў-эътиборини қайтариб бериш, яъни уни бошқача тарзда энг «мукаммал эркак»ка айлантиришнинг яна бошқа бир имконияти бор. Жон изловчи, иштиёқманд шахсдир. У турли азоб-уқубатлар, синов-имтиҳонлардан ўтиб, Илоҳий Маҳбубга элтадиган сўқмоқни топиш мақсадида туну кун изланади. «Орзиқиш муҳаббатнинг аёллик томонидир, у тўлдирилишини кутаётган қадаҳга ўхшайди», деб ёзади Ллевелли Воган Лее ва менимча «Аёл ва сўфизм» деган марказий мажмуанинг марказий мавзуларидан бирига қўл уради. Албатта, бу ерда аёлларнинг сўфизмдаги муҳим ўрни тўғрисида, ўтган сўфий аёлларнинг номларини бирма-бир тилга олиб, ёки узлуксиз равишда адабий асарларга мавзу бўлиб келаётган ҳолат, яъни оналар, кекса момоларни ҳурмат қилиш тўғрисида ҳам гапирмасак нотўғри бўлади, аммо афсуски, ушбу мақоламиздан кўзланган мақсад бутунлай бошқача. «Фақат аёлларгина чинакам севгини, унинг ширин оғриқларини, гарчи амалга ошиши мубҳам бўлсада, аммо уларни куйдириб ёндирадиган итоаткорона муҳаббатни ҳис этмайдиларми?» деб сўрайди Эд. Димок ўзининг Бенгалиядаги сўфизм тўғрисидаги мақоласида. Одам Атонинг қийшиқ қовурғасидан бунёд этилган, шу сабабдан эркак вужудининг бир бўлаги ҳисобланган Момо Ҳавво Одам Атога, яъни бўлак бутунга интилади ва эҳтимол бўлакнинг бутунга интилиши бутуннинг бўлакка интилишидан анча кучлироқдир. Бу энди ўта қадимги тасаввурлардан биридир. Илк бирликнинг икки кисмга, самовий эркак ва ерлик аёл кисмларига бўлиниб кетганлиги тўғрисидаги гносеологик тасаввурларни ҳам кўриб чиқиш мумкин. Жон (аёл) худди Наг Ҳаммодийнинг иншоларида тасвирланганидек, дунёнинг зулматларига чўмади, йўлдан озадиган бўлиб қолади, паст ҳою-ҳавасларга ўзини бахшида этади, аммо барибир ўзининг хожасини соғинади, зеро у бир вақтлар у билан бирга бўлган. Жуфтлик бахтини туйган жон яна ўша дамларга қайтишдан умидвордир. Гностицизм, яъни илк насронийликдаги диний-фалсафий оқим тарафдорлари ахир бекордан бекорга келин гўшангасининг сир-синоатлари тўғрисида оғиз кўпиртиришмаган. Бир неча асрлар кейинроқ мавлоно Румий ҳам келин гўшангасининг яширин сирларини тилга олган. Унинг ёзишича, жон ва унинг Маҳбуби қўшиладиган гўшангага «жон ила илоҳий Маҳбуб севгининг завқ-шавқлари билан банд бўлган маҳал» (Девон, 195) «изтироб» исмли бичилган ҳарам оғасидан бўлак ҳеч, ким киролмайди. Маҳбуб чақирар экан, вужуд қасрида яшовчи «жон хоним» бамайлихотир ўтира олармиди?

«Вужуд қалъасида яшаб турган жон,
Паранжи чачвонни тарк этди шу он».

Румий ўз шеъриятида мифологик, афсонавий «ҳиерос гамос»ни қайта жонлантирган.

«Сен самосан, мен ғамзада ер
Кўнглингда неларни парвариш этдинг?
Ёр бағрига неларни экдинг?
Ер қайдан ҳам биларди буни.
Уни Сен биласан, у Сенга аён.
У ер Сендан ҳомиладорди» (Девон, 3048).

Бир неча йиллардан сўнг мавлоно Румий шундай деб ёзган:
«Осмон эркакдир, Ер эса аёл. Осмон ернинг ичига нима ташласа, у кўкариб чиқиб, ҳосил беради».
«Маснавий»ларда (Мас. III жилд, 4401—4404) мавлоно Румий «ҳар бир нарса, яъни масалан темир билан оҳанрабо, қаҳрабо билан сомон, осмон билан ер доимо бир-бирини ахтаради», деб ёзади. Зеро, фақат шундай бирлашувлардан кейингина улардан-да мукаммалроқ нарсалар вужудга келади. Ва унинг маснавийларида куйланган инсоний ишқий бирлашувлар жоннинг Худо билан қўшилувини англатар экан, Ибн Арабийнинг фикрларидан фарқли ўлароқ, аёлнинг мукаммал муҳаббат объекти сифатидаги ўрни эмас, балки жоннинг аёллик хусусиятлари диққат марказида бўлади. Румийнинг отаси, фикрлари ва туйғулари улкан сўфийларнинг фикрлари ва туйғуларига мос бўлган Баҳоуддин Валад шундай деб ёзади:
«Худди келин куёвнинг ёнида ва куёв келиннинг ёнида бир-бирларининг энг яшрин жойларини ва ҳатто уят жойларини ҳам бир-биридан яширмай, бир-биридан қаноат туйиб, қўрқиш, ҳадиксираш нелигини билмаганликлари сингари, У сенинг яшрин ва уят жойларингни кўриб тураркан, қўрқмасдан Худо олдига ўзингни ташла».
Ўғлининг мисраларида ҳам шунга ўхшаш гаплар бор:

«Яхшиси ёнингда ялонғоч бўлай,
Вужуд кўйлагини ечиб отайин.
Сенинг марҳаматинг қасри ҳойнаҳой,
Жонимга ёпинчиқ бўлиши тайин».

Бу тасвирлар сўфийлар орасида жуда кенг тарқалган бўлиши керак, чунки Румийдан 5 аср кейин Деҳлида яшаган Муҳаммад Носир Андалиб (вафоти 1758) ўзининг «Нолаи Андалиб», яъни «Булбулнинг фиғонлари» номли мистик асарида ёзишича, куёв келиннинг вужудини тешаётган дақиқада келин эрини энг қудратли хожа деб тан олади ва унинг даҳшатли улуғворлигини ҳис этади. Шу пайтгача у эрини фақат яхши одам деб биларди. Куёв эса келинга ўзининг бу юзаки даҳшатлилиги «ўта кучли муҳаббат белгисидан бошқа нарса эмаслигини ва бу ҳол фақат «кийимсиз қўшилишдагина» намоён бўлиши тушунтиради. Андалибнинг бу фикрлари Бернени яратган «Авлиё Тереза» ҳайкалини эслатмайдими? Вужудига камон ўқи қадалган Тереза чеҳрасида энг улкан бахт ифодаси намоён бўлиб турибди. (Умуман, камон ўки мотиви хоҳ у Аморда бўлсин, хоҳ ҳиндуларнинг Камасида бўлсин, ҳамма ерда муҳаббатни акс эттиради). Зеро, сўнгги вужудий ёки руҳий тажриба, алалоқибатда «ҳузурбахш оғриқдир». Айниқса Ҳиндистон субконтинентида чинакам келин мистикаси вужудга келган. Уларда айтилишига қараганда, жон илк битим даврларидан бери (7-сура, 172-оят) Илоҳий Маҳбубга боғлиқ бўлиб, тўй кунини кутаркан. Халқ термаларида бу ҳолат барча тафсилотлари ила жуда гўзал тасвирлаб берилган: дастурхонлар тўшалади, турли мазали овқатлар пиширилади, чор атрофга атиргул сувлари сепилади.
Бироқ вужудий бирлашув тимсоли остида нафақат жоннинг Худо билан бирлашуви, балки шу билан бирга устоз ва шогирд орасидаги ички боғланиш ҳам тасвирланади. Форс сўфийлари буни «издивож руҳоний», яъни «руҳоний тўй» деб атайдилар.
Ахир Худонинг дўстлари ҳам энг яқин қариндошлардан бўлак ҳеч кимга кўриниш бермайдиган келинлар деб тасвирланмаганми? Шимолий Эронлик улкан сўфий Боязид Бистомий (вафоти 874 йил) уларни шундай деб атаган. Ибн Арабийнинг айтишига қараганда эса бу келинлар авлиёларнинг алоҳида бир тури бўлиб, улар «афрод» яъни «танҳо»лар деб аталади. Аллоҳ таоло уларни таъна паранжиси остига яширган бўлиб, улар ҳеч қандай ҳолатда ҳам оддий одамлардан фарқ қилмайдилар, ҳатто баъзан юзаки душман, гуноҳкор сифатида ҳам намоён бўлишлари мумкин. Келинлар Аллоҳ таолони ўзларининг ягона Маҳбуби деб биладилар, ўлимни эса «урс», яъни тўй деб атайдилар — бу тўй руҳий тўй бўлиб, шундан кейин жон бир вақт ўзи ажралиб чиққан Бирликка, Боқий Маҳбубга қайтадан бориб қўшилади.

«Нидо қилманг «алвидо» дея,
Қўя туриб мени лаҳадга.
Парда орти ширин висолдир,
Етишаман бориб Аҳадга»,

деб куйлайди мавлоно Румий.
Яратилиши жараёнида Худодан, Илк Бирликдан ажраб чиқиб, замон ва маконга сочилиб кетган нарсалар Биру Бор висолини қўмсашади. Ҳинд-Покистон худудидаги Исмоилийлар шеъриятида куйланган «вираҳини», яъни «соғинган аёл» сиймоси ҳам Аллоҳни қўмсаган яралмиш тимсоли бўлиши мумкин. Аёлнинг соғинишини ва бу тўғридаги фикрларни тўлиқ тушуниб етиш учун шоирлар ва сўфийлар ишлатган тимсолларни синчиклаб ўрганиб чиқиш лозим, бу тимсоллар орқали улар севгилига ўз муносабатларини изҳор этишган.

«Севгилингни кўрсанг агарда,
Ойна бўлиб тургил қошида»,

дейилади мавлоно Румий асарларида. Зеро, ойна дин тарихида жуда муҳим вазифани адо этади. Японларнинг динида ойна қуёш худоси Аматерасунинг энг севимли нарсасидир, яъни ойна японлар тасаввурида «Аёл Худо» билан боғлиқдир. Шу билан бирга у аёлларнинг безак анжомидир. Унинг асосий вазифаси ўзидан ҳеч нарса қўшмасдан севгилининг жамолини акс эттиришдир. Қадимги Мисрда марҳумни дафн этишда ёнига ойна ҳам қўйилган. Уларнинг тасаввурича марҳум Ер ости дунёси бўйлаб кетаётганда ойна ёрдамида Ер усти дунёсидан қуёш нурларини олар экан.
Зиёратчилар кўпгина черковлардан (масалан Аахендаги муқаддас черковдан) кичик ойна, рангли шишаларни муқаддас хотира билиб, олиб кетадилар. Худди шундай, дунёнинг минг хил ташвишлари ила тундлашган инсон юраги ҳам Аллоҳ таолони тўхтовсиз ёд этиш орқали тиниқлашади, Аллоҳ таоло нурини ўзида акс эттириш учун заминий муносабатлар зангидан, яшил пўпанагидан халос бўлади. Ўрта асрларда ойналар металлдан ишланган. Кўпгина шоирларнинг ва биринчи навбатда мавлоно Румийнинг асарларида айтилишича, энг гўзал, илоҳий ҳусндан улушдор бўлган Юсуф алайҳиссалом ҳузурига меҳмон бўлиб келган киши ул зотга совға сифатида ойна олиб келиши лозим, токи Юсуф алайҳиссалом ойнада ўз жамолини кўриб, илоҳий гўзалликдан баҳраманд бўлсин. Шу маънода интизор, очиқ кўнгил жоннинг ҳолати ўз-ўзидан аён бўлади. Осмондан ёғилаётган илоҳий нурнинг дунёда акс этиши ва шўъланинг қайтадан осмонга кўтарилиши тўғрисидаги фикрлар янги афлотуний ғоялар сирасига киради. Сўфийлар ва айниқса Ибн Арабийнинг сафдошлари нима учун бу яралмиш дунёни ойнага қиёс қилганлари маълум бўлади. Нисбий фанолик, аёллик элементи яратилиш онида «деус абскондитус», яъни «кутилмаганда пайдо бўлиб, барча чигал ишларни ўнглаб юборадиган илоҳий куч» Худодан чарақлаб таралаётган нур, яъни Аллоҳ таолонинг исми акс этадиган ойнага айланади.Фақат мана шу исмлар шарофатидан нисбий фанолик (йўқлик) амалда борлиққа айланади. Агар ундан исмлар (асмои ҳусно) нури олиб қўйилса, у бутунлай йўқолиб кетади, яъни ойна илоҳий шуълаларсиз ўзининг борлигини исботламоқчи бўлса шу ҳолат юз беради. Бу энди яралмишнинг Аллоҳ таолога қаратилган томонидир. Унда Яратгувчининг гўзаллиги худди «ойнада акс этгандек» намоён бўлса, «кўриш учун кўзи борлар» бунга гувоҳ бўладилар. Ўрта аср сўфийлари бу тасвирни ривожлантиришган: қадимги металл ойналарни орқа тарафига кўпинча турли сайёралар ҳолати ёки дунёвий манзаралар сурати туширилган. Ойнанинг гўзал манзаралар сурати туширилган орқа тарафига қизиқадиган, аммо ойнанинг асл моҳияти, мазмуни илоҳий гўзалликни акс эттириш эканлигидан бехабар ёки фақат шуни биладиган, бу дунё деб жонини жабборга берадиган кишиларни сўфийлар девоналарга менгзашган. Мавлоно Румий шу маънода Аллоҳ таолонинг Довуд алайҳиссаломга қарата айтган, «Мен бир хазина эдим ва Мени билишлари учун бу дунёни яратдим», деган сўзларини мисол қилиб келтиради.
Аллоҳ таолонинг бу сўзлари Қуръони каримга кирмаган бўлса-да, аммо жуда тез-тез мисол қилиб келтирилади. Ибн Арабий бу сўзларнинг мазмунини яратилиш гўғрисидаги таълимотнинг энг марказига жойлаштирган. «Мен бир ойна ясадим, сенга аён бўлсинки, унинг юзи (олд тарафи) юрак, дунё эса унинг орқа тарафидир. Дўстим, сен унинг юзини билмайсан, чунки орқа тарафи сенга кўпроқ ёқади», деб куйлайди мавлоно Румий ўзининг бир тўртлигида. Шу сабабдан чинакам ошиқ ўз қалбини ярқироқ ойнага айлантиради ва унда Маҳбубни кўради. Маҳбуб унга ўзидан-да яқинроқдир.

Умрим бўйи олислардан тинглардим Уни.
Тушларимда қучоғимга олардим Уни.
Ҳозир эса, ойна бўлиб олдига чиқсам,
У Ўзини кўрди-ю, мен кўрмадим Уни.

Мир Дард ўзининг форсча рубоийларидан бирида шундай куйлаган. Ошиқнинг юраги, яъни ойна бўлиб хизмат қиладиган аёллик элементи тоза сувдек мусаффо эмасми? Ахир барча динларга мансуб сўфийлар ҳар бир сувда, чексиз уммонда ҳам, кичик бир кўлмакда ҳам акс этадиган ой тимсолини бекорга ишлатишмаган. Унинг шуъласи, гарчи баъзан жуда кучсиз бўлса ҳам, аммо ҳар бир қалбда акс этади.

«Менинг қалбим тоза сувдек мусаффо, тиниқ.
Менинг қалбим асли ойнинг ойинасидир»,

деб куйлаганди мавлоно Румий. Аҳмад Ғаззолий эса ўзининг «Савониб», яъни «Севги ҳақидаги ҳикматли сўзлар» асарида акс этиш сир-синоатларига ишора килади. Умумий мистик шеъриятда эса ўша ойна, яъни аёлларнинг пардоз анжоми, аёллик ашёси ошиқ ва маъшуқ бирлашувига энг кўп ҳисса қўшадиган нарсадир. Бундан чиқадиган маъно шуки, Маҳбубни жуда кўп ҳолларда, ҳатто баъзан ғайриихтиёрий равишда аёл, интизор келин сифатида ҳис этадилар. Аммо барибир ойна очиқ, қабул қилишга тайёр аёл қалбининг ягона тимсоли эмас. Мавлоно Румийнинг мусиқий шеъриятида тилга олинган мусиқа асбоблари ҳам шундай тимсол бўлиб хизмат килади. «Маснавий»ларнинг «Най қўшиғи» билан бошланиши ҳам ажабланарли ҳол эмас. Зеро, най бир вақтлар ўзи қўшилиб ўсган қамиш поясидан кесиб олингани, ажратилгани учун бир умр ўша қамишзорни, қамиш поясини соғиниб нола чекади. Най тимсоли илк бор фриглар динида, Худо мадҳ этилган эпик асарларда ишлатилган.

“Хижронда ўртаниб бир дил ахтардим,
Соғинчим, дардимни этай деб изҳор”.

Маҳбубнинг нафаси шарофатидан, яъни Маҳбуб пуфлагандагина чалинадиган найга ўхшашлигини мавлоно Румий шундай тасвирлайди: фақат «ўшал шерозлик турк жонон» пуфласа, у гапга тушиб кетади, Ватанни соғиниб куйлайди. Бошқа мусиқа асбоблари ҳам фақат Маҳбуб бармоқлари уларни чалганда сўзамол бўлиб кетишади. Уларнинг тимсоллиги най ва у кесиб олинган қамиш пояси сингари аниқ-тиниқ бўлмаса-да, барибир интизор жон тимсоли бўлиши мумкин. Арфа, уд ва рубоблар шундай асбоблар сирасига киради. Маҳбубнинг бармоқлари уларга тегмаса, уларни чертмаса, сийпаламаса, улар жаранглармиди? Ва мавлоно Румий унга, ночор ноғорага қаттиқ муносабатда бўлмасликни уни муштлари билан урмасликни Маҳбубдан илтижо қилади. Айтиш мумкинки, ушбу тасвирлар, яъни «инсонни мусиқа асбоби» сифатида тасвирлаш энг майда тафсилотларигача ишлаб чиқилган. Инсон танасидаги асаб толалари ва томирлар мусиқа асбобининг торлари деб тасвирланади. Сўфизмда яна бир ўхшатиш бор: бу ўт (олов) ҳамда парвона образларидир. Бу ўхшатиш бизга Гётенинг «Ўтли соғиниш» шеъридан маълум. Унинг илдизи эса шаҳид кетган сўфий Мансур Ҳалложнинг (922 йилда қатл этилган) «Китоб ат-тавосин» асарининг бир бўлимига бориб тақалади. Ўтмиш мумтоз адабиётида ҳам парвона ўлим атрофида гирдикапалак бўлган жон тимсоли сифатида ишлатилган. Ҳалложнинг асарида эса парвона илоҳий гўзаллик алангасига шунчалар яқин боради-ки, оқибатда олов билан қўшилиб, унга сингиб кетади. Албатта буларнинг барча илдизлари энг қадимий афсонавий тасаввурларга бориб тақаладиган тасвирлар, тимсоллардир, аммо уларни тўғри тушуниш сўфийлар айтган баъзи гапларнинг чуқур маъносини яхшироқ ан-лашга имкон яратади. Иштиёқманд, интизор сўфий ўзи буни билиши ёки билмаслигидан қатъи назар аёл сиймосидир. Эҳтимол, ўқувчиларга бу гаплар қандайдир ғайритабиий туюлар, эҳтимол, баъзилар буни бўлмағур гапга чиқариб қўйишар, аммо барибир бу ҳол, яъни аёллик хусусияти бошқалардан кўра мавлоно Румий асарларида кўпроқ намоён бўлган. Мавлоно ўзининг диний ва назарий асарларида Ибн Арабийнинг ўша пайтларда истеъмолда бўлган илмий тилини ишлатади, аммо ўз шахсий ҳаётида қабул қилиш, илҳом сир-синоатларини бошқаларга қараганда кўп бора зиёдроқ бошдан кечирган. Унинг ёзишича, «ҳиерос гамос», яъни қўшилиш Маҳбуб (осмон) ва уруғлантирилишни кутаётган ер ўртасида содир бўлади. Унинг асарида Юсуфга совға қилинажак ойна мавзуига уч бора дуч келамиз. Мавлоно Румий «Юсуф ва Зулайҳо» достонини ўзи ва севгиси тўғрисида ёзганга ўхшайди. «Маснавий»ларнинг бошланишида Румийнинг муридларидан бири Хусомиддин — «кўйлакнинг ҳидини топган шахс» (яъни Румийнинг биринчи маҳбуби Шамсуддиннинг хабарини топган шахс) Юсуф тўғрисида савол беради, аммо мавлоно севимли шогирдини «иккинчи марта Маҳбуб тўғрисида савол бермагин», деб огоҳлантиради:

“Ҳеч кимсага дўстнинг сири бўлмасин ошкор.
Тарихларнинг мазмунига тутгил қулогинг.
Ўтмишлардан қолган ширин эртак, афсона,
Дўстнинг сирин англамоққа беради имкон”.

Аммо 25000 мисрадан иборат бўлган бу улкан тарбиявий асарнинг бирон жойида Шамсуддин деган исм учрамайди. «Маснавий»лар тугатилишидан, яъни ўзининг ўлимидан бироз олдин мавлоно яна бир бор Юсуф ва Зулайҳо мавзусига қўл уради. Румийнинг илк лирикасида ҳам, «Маснавий»ларда ҳам «гўзалликда Юсуфдан-да ўтадиган» ўша дўст ҳакида ишоралар бор. Бу улкан асарнинг биринчи китоби хотимасида Румий Зулайҳо образига мурожаат қилиб, унинг ҳолатини унутилмас мисраларда тасвирлаб беради. Зулайҳонинг ҳар бир гапи фақат Юсуфга тааллуқлидир.

«Қара, Зулайхо ҳамма нарсани — заҳарли сариқ
гулли буталардан тортиб алоэгача — Юсуф деб
атайди. Барча исмларда у фақат Юсуф исмини
кўради.
Фақат ишончли одамларгагина у буни айтади.
Агарда у деса: Мум оловда юмшаб қолибди,
демак унинг бу гапи “дўст менинг-чун севимлидир” деган маънодадир.
Агарда у деса: Қаранглар, ой чиқибди,
Агарда у деса: Тол бутоғи ям-яшил экан,
Агарда у деса: Барглар қандай титрашар, қаранг,
Агарда у деса: Қаранг, тошбақа тол қандай ёнаркан,
Агарда у деса: Новдалар сўзлашар атиргул билан,
Агарда у деса: Бек айлади сирни ошкора,
Агарда у деса: Бахт, у қандай нур таратар,
Агарда у деса: Гиламимни қоқиб беринг,
Агарда у деса: Мешкобчи сув келтирди, қаранг,
Агарда у деса: Қаранглар, қуёш чиқди.
Агарда у деса: Кеча улар овқат пиширди.
Агарда у деса: Сабзавотлар қайнаб пишди,
Агарда у деса: Ноннинг тузи сал пастроқ экан,
Агарда у деса: Осмон тескари айланмоқда,
Агарда у деса: Бошим қаттиқ оғрияпти,
Агарда у деса: Бош оғриғим ўтиб кетди,
Агарда у мақтаса, бағрига босгани бўлади,
Унинг койиши айрилиқни англатади.
Ва агар у юз минглаб исмларни, гапларни айтса ҳам, уларнинг барчаси Юсуфни англатади, зеро у Юсуфнинг васлини истайди. Оч ҳолида исмин айтса тўйиб қолади, қадаҳидан сармаст бўлар исмини айтса. Совуқ кунлар Юсуф исми қизга пўстиндир. Унинг исми ҳар нарсадан қизга устундир».

Юқоридаги мисралар Жалолиддин Румийнинг 17 йил илгари ёзган ушбу мисралари ечимидир:

“Ўтмишлардан қолган ширин эртак, афсона
Дўстнинг сирин англамоққа беради имкон”.

Жалолиддин Румийнинг бу мисралардан олдинги минглаб сатрларда айтган, ҳикоя қилиб берган нарсаси ўзининг биринчи ҳақиқий маҳбуби Шамсга нисбатан бўлган муҳаббатининг тасвирларидир, зеро унинг учун Шамсда илоҳий гўзаллик зоҳир бўлган. (Хусомиддин деган исм заминий нуқтаи назардан «қуёш нури», «зиё» маъноларини англатиши мумкин, аммо барибир Шамснинг ўзи бўлолмайди). Румий Зулайҳонинг сирини, аёл қалбининг оташин иштиёқини англаб етган, зеро ўзининг илк кўнгил қўйган маҳбубининг исми худди Юсуфнинг исми Зулайҳога куч-қувват бергани каби уни ҳам юпантирар, далда берарди. Зулайҳонинг Фаридуддин Аттор тилга олиб ўтган ёшариш сири Румий мисраларида ҳам жаранглаб, акс-садо беради:

Унинг ғами мени қаритди.
Изтироблар ва бахтсиз йиллар.
Аммо бир бор Шамсуддин десанг,
Қайтиб келар ёшлигим менинг.

ҲИНД-ПОКИСТОН ШЕЪРИЯТИДА АЁЛЛАР  (ЖОНЛАР) ТАСВИРИ

Аллоҳ, Сенинг номингдек улуғ
Ҳимматингга ишончим менинг.
Яратгувчи! Боқий сабрингнинг
На чеки бор, на чегараси.
Сенинг исмингни эй Хожам,
Юрагимга айлаганман жо.

Аллоҳ, Исминг ширинлигидек
Улкан эрур умидим менинг.
Эшигингдек эмас ҳеч эшик,
Гарчи кўпи мен учун очиқ.

Эй Севгувчи, мен бечорадан
Алоқани узма илтимос.
Мен бенаво тилайман шафқат,
Нажот йўқдир Ўзингдан ўзга.
Икки қўллаб тармашгум албат,
Сенинг гўзал исмингга, Эгам.

Шоҳ Абдул Латифнинг «Синд Рисоласи» деган асаридаги асосий қаҳрамонлардан бири худди шундай куйлайди. Бу гаплар эса маълум маънода Зулайҳонинг гапларини эсга солади; Маҳбубнинг исми унинг вужудини қамраб олган. Зулайҳо форс-турк адабиётида соғинч ўтида ёнаётган барча аёлларнинг тимсолига айланганидек, Ҳиндистон субконтинентидаги мистик шеъриятда ҳам бу мавзу марказий ўрин тутади. Кришнанинг сигир боқувчи қизлар, яъни гопилар билан ўйини тўғрисидаги ҳиндча тасаввурлар ушбу тадрижда асосий роль ўйнаган деб тахмин қилиш мумкин. Гопилар улардан узоқлашаётган ва уларни янада мафтун этаётган Худони ўзлари истаган кўринишда тамоша қиладилар. Танлаб олинган жон бўлмиш Радҳа эса интизорлик ва танҳолик онларининг сўнгида Маҳбуб билан қўшилиш бахтига муяссар бўлади. Халқона ҳинд адабиётидаги келин-жон (вираҳини) мотиви ҳам шу анъанага мос келади. Одатда бўяб бежалган «бараҳмаса» қўшиқларида эрини ёки севгилисини соғинган ёш аёл ёки келинчакнинг ҳис-туйғулари куйланади. Бу тасвирлар Ҳиндистон субконтинетидаги сўфиёна шеъриятнинг алоҳида мафтункор бир тадрижига сабаб бўлган, зеро улар аёлнинг нафс тимсоли сифатидаги анъанавий роли билан омухта бўлиб кетган. Ҳинд дарёси воҳаси ва Панжобдаги мистик ҳофизлар билан бир қаторда, 14-асрдан бери Ҳиндистон ҳудудининг жанубида, яъни Декканда қўним топган сўфийлар ҳам аёл-жон мавзусига турли кўринишларда мурожаат қилишган. Шу маънода аввало Декканнинг 1490 йилдан бошлаб Одилшоҳ сулоласининг пойтахти бўлган, ҳар иккала таниқли сўфий жамоаси, яъни ҳиндавий Чиштия ва Қодирия жамоаларининг раҳнамолари фаолият кўрсатган Бидшапур вилоятини тилга олиш мумкин. 15-асрдан бошлаб бу вилоятда пайдо бўлган асарларда Худога «Устоз», «Ота» билан бир қаторда «Севгувчи (ошиқ), Муҳиб ва Севгили», яъни «Маҳбуб» деб мурожаат қилинади. 15-асрлардан буён асарларининг «Шамс ул-ушшоқ» тахаллуси остида ёзилганлиги маълум бўлган, яъни асарларини «Ошиқлар қуёши» тахаллуси остида битган ҳамда асарлари Даккни-Урду шевасида иншо этилган, дунёга хассос шоир бўлиб танилган Миранжи ҳам аёл-жон мавзуида қалам тебратган. Унинг «Куш ва Кушнағз» номли асарида ўзини руҳоний ҳаётга бахшида этиш учун бу дунёдан юз ўгирган бир қиз тўғрисида ҳикоя қилинади. Шоирнинг авлодидан бўлмиш Бурҳониддин Жаном (вафоти 1579) ўзининг «Сиқҳ саҳела» номли асарида келин-жон мавзусини илк бор батафсил ёритиб берган. Аммо шунга ўхшаш асарларнинг декканлик улкан авлиё, 1422 йилда 100 ёшида вафот этган Гулбаргалик Гезударас қаламига мансуб бўлиши мумкин, деган тахминлар шубҳадан холи эмас. Шунчалар улкан, юксак бадиий саъвиядаги талабларга жавоб бера оладиган асарлар билан бир қаторда, ўз олдига сўфизм таълимотини ва айниқса, ишқий мистикани халқ ичига олиб киришни мақсад қилиб қўйган лирик асарлар ҳам ривожланган. Бундай асарлар албатта оғир меҳнат қиладиган, ёлқинли муҳаббат ва иштиёқ туйғуларига лиммо-лим жонларга қиёс қилгудек қишлоқ хотин-қизлари томонидан куйланган. Бу асарлар орасида икки хил қўшиқ турини, яъни «чаккинома» ва «чархинома»нинг алоҳида қайд этиш лозим. «Чакки» дегани ёрғучоқ, яъни қўл тегирмони бўлиб, хотин-қизлар асосий овқат ҳисобланмиш чапати, яъни кулча нон пишириш учун кун бўйи ёрғучоқ айлантириб, буғдойдан ун тортганлар. Ёруғчоқнинг тепасидаги тошига ўрнатилган даста «алиф»га, яъни араб алифбосидаги биринчи ҳарфга қиёс қилинган, чунки даста алифдек тик бўлади. «Алиф» биринчи ҳарф бўлганлиги учун унинг сони бирдир, яъни у Биру Борни, Ягона Аллоҳни англатади. Демак, аёл дастадан тутиб, ёрғучоқ тошини айлантираркан, кўнглида доимо Биру Бор, Аллоҳ бўлади. Пастдаги тошга ўрнатилган ва юқоридаги тошнинг ўртасидаги тешикдан чиқиб турадиган ўқ илоҳий хабарларни, ваҳийларни қабул килиб, сўнгра бошқаларга тарқатадиган пайғамбар Муҳаммад с.а.в.га менгзалади. Оддий, содда бу ўхшатишларни шоирлар ўз иқтидорларига кўра бежаб ишлатганлар. Бундай қўшиқларда фақат ун тортиш жараёнигина эмас, балки нон ёпиш ҳам тимсолий қўлланилган. Хотинлар ўзларини бамисоли янги тортилган ундан хамир қориб, «пури»лар, яъни манти пишираётгандек тутишган.

«Ёрғучоқ дастаси «алиф»га ўхшар —
бу Аллоҳ дегани.
Муҳаммад-мустаҳкам ўрнатилган ўқ.
Аллоҳга интилган бунда бир боғланиш кўрар,
Бисмиллоҳ, ёҳу Аллоҳ.
Ёрғучоққа ташлаймиз буғдой,
Етиштирдик уни ўзимиз.
Вужуд ёрғучоғи Ҳақ йўлдан юрар,
Шариатга бўйсунса агар.
Бисмиллоҳ, ёҳу Аллоҳ.
Алифдан бошланар Худонинг исми,
Жонлар раҳнамоси ҳидоят қилар.
Буғдойдан ун тортиб амин бўл шунга.
Бисмиллоҳ, ёҳу Аллоҳ.
Ундан хамир қориб, “пури”лар пишир.
Сол унга самовий мева-ю шакар.
Аллоҳнинг етти хил фазилатлари
Сенинг борлигингни тўлдирсин буткул
Пуриларга солганинг, синглим,
Етти хушбўй зиравор мисол
Бисмиллоҳ, ёҳу Аллоҳ.

Бу тасвирлар аёлларнинг кундалик турмушидан олинган ҳолатлардир.
Ип йигириш ишлари пайтида айтиладиган ашулалар ҳам шулар сирасига киради. Ип йигириш ишлари барча динларда ҳам аёлларнинг бир жойга тўпланишиб, чақчақлашиб ёки ашула айтиб амалга ошириладиган машғулотидир. Бундай пайтларда айтиладиган сўфиёна ашулалар Жанубий Ҳиндистонда ҳам учрайди, аммо қадим-қадимдан бери пахта етиштириладиган Синд ва Панжоб вилоятлари уларнинг асосий маконидир. Бу ҳол шунга олиб келганки, ип йигириш ва пахта титиш ишларини кўрган сўфийлар беихтиёр улкан сўфий, «ўзининг беқиёс муҳаббати (ва сиёсий фаолияти) туфайли» 922 йилда жонидан жудо этилган Мансур Ҳалложни эслаб кетишган. Унинг исми «пахта титувчи» деган маънони англатади. Сўфийлар тез-тез Ҳалложнинг эшилган иплари тўғрисида сўз юритардилар, шу сабабдан бўлса керак, бу тасаввур тўқувчилар қўшиқларининг овоза бўлиб кетишига олиб келган. Аммо Булҳе Шоҳнинг таъкидлашича, янги териган пахта қордек оппоқ бўлади. Аммо уни йигириш, ранг бериш ва газлама тўқиш жараёнида ранги ўзгаради — Худо ҳам шундай “бирранг” бўлиб, бутун борлиқнинг асосини ташкил этади. Синдлик нақшбандий устоз Муҳаммад Замон Луиварига ўхшаш сўфийлар эса дунёни Худо пахтадан йигирган ип деб тасвирлайдилар. Ип йигиришнинг зикр, яъни узликсиз равишда Аллоҳни ёд этиш билан боғлиқлиги бундан ҳам муҳимроқдир, зеро Қуръони каримда мусулмонларга «Аллоҳни тез-тез ёд этинглар» (33, 41-суралар) деган даъват бор.
Аллоҳ таолонинг гўзал исмларини ёки диний бир дуони паст овозда тўхтовсиз такрорлаш ип йигириш дастгоҳи ғилдирагининг зувиллашига қиёс қилинади. Тўхтовсиз йигириш натижасида йигирган ип пишиқ пухта бўлгани сингари, Аллоҳ таолонинг исмларини тўхтовсиз равишда такрорлаш орқали инсон қалби ҳам борган сари покизаланиб, мусаффолашиб боради. Сўнгра Аллоҳ уни «жуда яхши баҳога сотиб олади».
Пайқаган бўлсангиз, бу ерда Қуръони каримнинг 9-сура 3-оятига ишора қилинмоқда, яъни бу оятда «албатта, Аллоҳ мўминларнинг жонларини ва молларини жаннат баробарига сотиб олди» дейилган. Узлуксиз равишда ташқи, юзаки васвасаларига учиб, ип йигиришдан чалғийдиган ялқов қизлар эса тўй куни, яъни вафот этгач ҳеч қанақа сепга эга бўлмай, ялонғоч ва шармисор ҳолатда Аллоҳга рўбару бўладилар ва дўзахга улоқтириладилар. (Шу маънода Панжоблик шоир Мадҳо Яаъл Ҳусайн сеп қилиб бериладиган газмолларни «бўяш» хусусида ҳам сўз юритади. Кимки шундай қилмас экан, у турмуш қуролмай, дунёдан тоқ ўтар эмиш). Чамамда, бу фикрга дин тарихида маълум ва машҳур бўлган «амалларнинг тўқилиши» хусусидаги тасаввурлар ҳам омухта бўлиб кетган, шекилли. Унда айтилишича, ҳар бир зот ўз жони учун фикрлари, сўзлари ва амалларидан бир кийим тўқийди. Бидшапурлик ип йигирувчи қизларнинг бир қўшиғида бу тасаввур жуда аниқ баён этилган:

«Тасаввур қил, вужудинг бир чархмисол, синглим,
Келгил, четга ирғитгил совуққонликни,
ва заминий фарқларни тарк этақол, синглим,
Ҳар нафасинг эшилмаган ипдир Аллоҳ олдида.
Тил тасмадир чарх-дастгоҳнинг ғилдирагида,
Нафас ипин йигир яна пишиқроқ, синглим.

Шоир жонга йигиришнинг барча ҳолатлари бўйича шундай таълим беради:
«Пахтани қўлга олсанг, зикру жали қил (яъни Аллоҳни баланд овозда зикр эт)
Пахта толаларини ажратаётганингда зикру қалбий қил (яъни кўнглингда Аллоҳнинг исмини такрорла).
Йигирилган ипни ғалтакка ўраётганингда зикру айн қил (яъни бутун вужудинг Аллоҳ зикри ила банд бўлсин).
(Нафас иплари бирин-кетин саналиши лозим (яъни ҳар бир нафасингда Аллоҳнинг исми бўлсин).
Аллоҳни зикр этиш учун нафас олишни бошқариш қоидалари жуда аниқ ишлаб чиқилган).

Синд ва Панжобдаги ип йигирувчиларнинг қўшиқлари маърифий жиҳатдан юқорида тилга олинган қўшиқларга қараганда бироз пастроқ даражада, шу сабабданмикин, Шоҳ Абдул Латифнинг «Сур Капаити» сарлавҳали асарини анча таҳлил қилишга тўғри келади. Панжоблик ип йигирувчи сўфийларнинг қўшиқлари эҳтиросли чақириқларга бойдир.

Ўйинни бас қилгин, чархингни айлантир, қизча!
Келинлик либосин тайёрла, қизча!
«Худо» деб ғижирлар чарх ғилдираги,
Титрар Биру Бордан қўрқиб, эй қизча!
Ғилдирак айланиб оҳ тортар гўё,
Оғир ишлар ҳали олдингда, қизча!

Ип йигириш ёки буғдой янчишда айтиладиган халқ қўшиқларида аёл киши «чўри, хизматкор» деб тасвирланади:

Дарвишона уйда сен оқсоч, чўри
Ҳар нафас «Аллоҳ», де, Пайғамбар дегин.

Аёлни «оқсоч, чўри» сифатида кўриш кўпгина ҳолларда фақат ижтимоий жиҳатдан тўғри бўлиб қолмай, балки диний талабларга ҳам мос келади. Қуръони каримда эркак киши «абд», яъни «хизматкор қул» деб, аёл эса шунга мос равишда «амат» деб аталган. Форсийзабон сўфий Қушаирий (вафоти 1074) «убудиййа»ни, яъни «тўлиқ равишда хизматга тайёрликни» ҳақиқий эркинлик деб тасвирлаган. Хизматкорлик кишининг ҳақиқий хислати эркан, «абдуҳу», яъни «Худонинг хизматкори» бўлиш орзу этилган энг юқори даражадир, зеро Пайғамбар алайҳиссалом ўзлари бошдан кечирган ҳар иккала самовий саргузаштида, яъни Буроқ отга миниб Аллоҳ ҳузурига кўтарилганларида, бу кўтарилиш «Меърож воқеаси» дейилган, (17-сура, 1-оят) ҳамда 53-сурада айтилганидек, Ул зотга илоҳий хабар келганида худди шу ном билан тилга олинган, «абдуҳу» дейилган. Шунга кўра, севгувчи жоннинг «оқсоч, хизматкор аёл» деб тасвирланиши ҳам унинг учун энг юқори баҳодир.

Дарвозани тамбалар гоҳо
Гоҳо очар менга эшикни.
Баъзан келиб кетгум беҳуда,
Сўнг У мени чорлар юксакка.
Гоҳ соғингум ўша чорлашин,
Сирли сўзлар айтар У гоҳо.
Қаранглар У, Менинг Дўстим,
Шунчалар сир-синоатлидир.
Севлигим, Сен бекнинг ўғлисан,
Мен-чи, оқсоч хизматкор, чўри.
Хизматингни қилай бир умр,
Турай доим қўл қовуштириб.
Эшигингни кетдимми ташлаб,
Бирон маҳал эй қадрдон Дўст.
Меҳр тўла нигоҳларингни,
Мендан узма ҳеч вақт азизим.

Шоҳ Абдул Латиф Биру Борни шундай тараннум этади. Ул Зот Ўзини намоён этмагунча жоннинг кутишдан бўлак қўлидан ҳеч нарса келмайди. Покистон дарёлари бўйларида яшовчи аҳоли ўртасида кенг тарқалган қўшиқ ва лапарларда Маҳбуб Хожа деб аталади. Баъзан уни «Балоч», «Ражпут» ёки оддийгина қилиб «Қирол» дейишади. Севгувчи ошиқ эса доимо паст табақага мансубдир. У гоҳо кир ювадиган аёл, кулол қизи ёки маҳанахотун, яъни балиқчининг хотинидир. Маҳбуб тасвирлаб бўлмас даражада мағрур ва гўзалдир. Ошиқ аёл шундай куйлайди:

Мени эслаб келар бўлсанг севгилим,
Кипригим-ла йўлларингни супурай,
Сочим йўлларингга пояндоз бўлсин.

Ошиқ жон тасвири барча сўфиёна халқ шеърияти марказидан қизил чизиқ бўлиб ўтган. Бу тасвир ғарбий субконтинентдаги Исмоилийлар (Оғахонийлар) жамоасининг муқаддас диний қўшиқлари бўлмиш «Ғинон»-ларда ҳам учрайди. Уларнинг «Буж Ниронжон» асарида жон шундай куйлайди:

Хожам, менда на эзгулик ва на чирой бор,
Қандай айтай, кел уйимга Маҳбубим дебон.
Висолингни раво кўрсанг менга, Биру Бор,
Тўй куйларин куйлар эдим ёш келинсимон.

Бечора жон мангу Боқий Маҳбуб билан бирлашишни қандай орзу этсин? Жон Унинг «Саттор», яъни «Қоплагувчи» номини атаб илтижо қилади. Бу ном Аллоҳ таолонинг гўзал исмларидан бири бўлиб, тез-тез аёлларга нисбатан ҳам ишлатилади.

Қадам ранжида қил, эй Ёр,
Менинг кулбамга ҳам бир бор.
Мени нурингга ғарқ этгил,
Каноранг-ла қоплаб кетгил.

Ахир, У гуноҳкор аёлнинг барча хатоларини қоплагувчи, ёпгувчи, мағфират этгувчи эмасми? Бу қўшиқларда жон «свееперин», деб тасвирланган, «свеепер» деганлари дахлсиз, ҳеч қанақа табақага мансуб бўлмаган, уйлар ва ҳожатхоналарни тозалаб кетгувчи хизматкордир. Панжоблик Буллҳе Шоҳ тез-тез аёл кийимини кийиб, ўзини шундай ғариб аёл-жон деб тасвирлашдан истиҳола қилмайди. У Ҳир ва Ранжа исмли бахтсиз ошиқлар тўғрисидаги қадимги ривоятни тилга оларкан, Маҳбубни уйига таклиф этишга ва никоҳ ришталарини боғлаш учун такдирингни менинг тақдиримга пайванд қил дейишга журъат этади:

Севгилингманми чиндан,
Ҳовлимга кел, ҳовлимга.
Қурбон бўлай йўлингда,
Ҳовлимга кел, ҳовлимга.

Ўхшашинг йўқ жаҳонда,
Жаҳон, замон, маконда,
Сени қўмсаган онда,
Ҳовлимга кел, ҳовлимга.

Қурбон бўлай йўлингда,
Ҳовлимга кел, ҳовлимга.

Дерлар сени молбоқар,
Менга-чи, Ранжа ёқар,
Сен ўзинг иймон қадар,
Ҳовлимга кел, ҳовлимга.

Қурбон бўлай йўлингда,
Ҳовлимга кел, ҳовлимга.

Чиқиб ота макондан,
Сенга кўнгил боғладим.
Интизорман раҳм қил,
Ҳовлимга кел, ҳовлимга.
Қурбон бўлай йўлингда,
Ҳовлимга кел, ҳовлимга.

Қўшиқларда ошиқ қизни койиб, уришиб, танбеҳ бериб турадиган ёки масхара қиладиган ота-она ёки қўшнилар сиймолари ҳам тез-тез учраб туради. (Араб шеъриятида маьлум ва машҳур бўлган «танбеҳчи» образи бу қўшиқларда жуда жонли равишда изоҳлаб берилган). Хўш, бундай ҳолларда ошиқ қиз нима қила оларди? Панжоблик сўфий Али Ҳайдар (вафоти 1781) Ҳир Ранжа мавзуига ишора қиларкан, шундай куйлайди:

Менга танбеҳ бера бера,
Чарчаб қолди одамлар.
Мен-чи, юз ўгирмайман,
Асло гўзал Дўстимдан.

Ота-онам ғазабнок,
Ҳайдашса уйдан мени.
Уйни ташлаб чиқурман,
Қадрдон Дўстим учун.

Қудуқларга ташлагум,
Насиҳатгўйни, аммо.
Яйдоқ чўлда бўлса ҳам
Бўлай Дўстнинг ёнида.
Али Ҳайдар, нигоҳлар,
Тўқнашган ондан бошлаб,
Берган ваъдам ваъдадир,
Ҳеч бузилмас, Азиз Дўст.

«Ғинон»ларда Маҳбуб қошида бўлиш учун таркидунё қиладиган қизнинг саркаш табиатли бўлишига ишора қилинади. Гуджаратлик қизлар сув ташиладиган кўзани бошига қўйиб олганча, уйини ташлаб чиқиб, Маҳбубникига йўл олиши мумкин. Шунда йигит қизга уйланиши лозим бўлади. Бу тасвир тўй қўшиқлари тасвиридир. Синд вилоятида айтиладиган тўй қўшиқларида ишлатилган ибораларни мистик адабиётдаги иборалар билан таққосласак, кўпдан кўп ҳамоҳангликлар борлигига амин бўламиз. Бу ҳол айниқса Синд ва Панжоб оралиғидаги сермаъно широқий тилида ижод қилган халқ шоирлари асарларида яққол намоён бўлади. Шундай шоирлардан бири Хўжа Ғулом Фарид (вафоти 1901)нинг шеърларида жон-аёл Маҳбубдан ажмирий ранг-баранг рўмол ва Жаизалмердан келтириладиган билагузук совға қилишни илтимос қилади, чунки шоирнинг ватани бўлмиш Чолистон ҳозирги Ҳиндистоннинг Ражостон вилояти билан чегарадош. Фариднинг асарларидаги жон-аёл образлари турмуш қурган аёллар бурнига тақиб юрадиган бурунбалдоқ хусусида гапиришади. Талоқ қилинган ошиқ қиз эса бурунбалдоқни тарк этиб, соч тархининг бўёғи, лаббўёқ, киприклар ва кўзнинг атрофларини қорайтириш учун ишлатиладиган қораранг сурмадан сўз очади, чунки Фариднинг қаҳрамонлари Чолистон саҳроларида яшовчи ҳақиқий саҳройи қизлардир. Тўй расм-русумларига ишора қиларкан, шоир қаҳрамонларидан бирини шундай сўзлатади:

«Узоқ ўтган замонларда биз бирга бўлиб,
Бошимизни бошимизга уриштирганмиз».

Зеро, бир умр бирга бўлсинлар деб келин ва куёвнинг бошларини бир-бирига уриштириш Чолистондаги тўй расм-русумларининг муҳим қисми ҳисобланади. Шоирнинг асарларидаги жон-қизлар саҳройи хотин-қизларга хос бўлган ибораларни ишлатишади; улар тўхтовсиз равишда ўзларининг сингилларини (бхенар), дугоналарини (сатийун) ва дўстларини ўз қошларига чорлайдилар ва чинакам ошиқ қизнинг аҳволини тушунмаганликлари учун уларга тез-тез танбеҳ сўзларини айтадилар. «Буж Ниронжон» асаридаги жон шундай куйлайди:

«Декка сакҳи сухелийан дҳан ко ҳол беҳол,» яъни
“Эй бахтиёр дугонажонлар
Мен бахтсизнинг ҳолини сўранг”.

Чунки дугоналар кундалик ҳаётдан шодумон бўлиб, қаҳрамон жоннинг Илоҳий Маҳбуб томон элтадиган сермашаққат йўлни мардонавор босиб ўтаётганини, бу фоний дунёни тарк этмоқчи бўлаётганини англаб етмайдилар. Жон Илоҳий муҳаббатнинг оҳанрабо кучига қарши туролмайди, бу дунё унинг учун маъносиз нарсага айланиб қолган. Мавлоно Румий ҳам Билқийснинг Сулаймон алайҳиссалом ҳузурига кетаётгандаги ҳолатини шундай тасвирлаганди. Жуда кўп мистик қўшиқлардаги опа-сингиллар ва дугоналар образлари шундай севимли, аммо ошиқ қиз аҳволидан бехабар деб тасвирланади.
Шоҳ Абдул Каримнинг (вафоти 1694) шеърларида жон аёл дугоналарини шундай огоҳлантиради:

Сингилжонлар, ҳамма ерда Унинг изи жам,
Аниқламоқ жуда қийин уларни аммо.
Бу изларни ўз кўзи-ла кўрган киши ҳам
Аниқ билмас маъносини, бу бир муаммо.

Жон-аёл образи ҳам ўз нутқида ҳақиқий аёллар сингари кичрайтириш, эркалаш усулини ишлатади. (Кичрайтириш, эркалаш усули нозиклик, мулойимлик тасвири сифатида жуда кенг тарқалган. Араб шоири Ибн ал-Фарид ҳам ўзининг ишқ тўғрисидаги мистик шеърларида бу усулни ишлатган).
Балочистон шаҳзодаси Пунҳун Пунҳал ёки Балочал, яъни «севимли кичкина Балочлик» ёки Кҳоҳйарийал «севимли тоғлик» деб аталган. Севимли қаҳрамонларга тобора мулойим номлар ўйлаб топилади. Синд шеъриятида аёллар кўпинча эркалаш, кичрайтириш суффикси бўлмиш «рро» ва «рри»ни ишлатишади. Фақат Маҳбуб эмас, балки хабарчи қуш ҳисобланадиган қарғанинг номи ҳам эркалаб, кичрайтириб ишлатилади. «Қарға» сўзи синд тилида «канг» бўлгани учун қўшиқларда уни «кангал» ёки «кангрри», яъни тахминан «азиз қарғача» ёхуд «қарғагина» дейилади. Урду шеъриятидаги енгилроқ мавзуларда аёллар диалектини, шевасини ишлатиш умуман олганда бироз чекланган бўлса-да, улар сўфиёна халқ шеъриятининг ажралмас қисмидир. Маҳбубнинг гўзаллигидан ақли шошган жон шундай куйлайди:

Юз таманно билан Маҳбуб
Йўлда этаркан давом,
«Бисмиллоҳ» дер унга замин,
Оёқларин ўпар сўқмоқ.
Ҳурмат бажо келтиришиб
Нозик ҳурлар турар қатор.
Қасам ичгум, ҳаммасидан
Гўзалроқдир Маҳбубим.

Ҳинд-Покистон субконтиненти шоирлари ўз туйғуларини қоғозга туширишда ишлатган услублар жуда хилма-хил, аммо уларнинг барчаси ҳиндавий илк тасвирларга асосланган бўлиб, ҳинд шеърияти вазнларини ишлатишади. Араб-форс адабиётидан ўзлаштирилган, вазни ва қофияси жуда чигал бўлган ғазал формаси юз йиллардан бери шаҳарларда яшайдиган ўқимишли, оқил шоирлар давраларида ишлатилса-да, халқ шеъриятида бутунлай ишлатилмайди. Қисқа, икки мисрали «доҳас»лар билан бир қаторда халқ шеъриятида «сиҳарҳи» ва «бараҳмаса» деган узун қаторли шеърлар ҳам мавжуд. «Сиҳарфи», яъни «ўттиз ҳарфли шеър» олтин алифбонинг бир тури бўлиб, унинг ҳар бир қатори араб алифбосининг бир ҳарфидан бошланади, аммо баъзан бир неча мисралар ҳам бир хил ҳарф билан бошланиши мумкин. Қаторлар узунлиги эса шоирга ҳавола. Бундай шеърларда ҳам севгувчи жон образи учраб туради, аммо бу мавзу асосан «Бараҳмаса», яъни «Ўн икки ой қўшиғи»да тараннум этилади. Санскрит тилидан ўзлаштирилган ва Ҳиндистон халқлари тилларида кенг тарқалган бу шеър услубида «вираҳини», яъни «соғинган аёл» туйғулари куйланади. Аёл ҳар ойда ўзини бўлакча ҳис этади, яъни ойнинг хусусиятига қараб муҳаббат, интизорлик, дарду-ғам тараннуми алмашиниб туради. Ҳинд ойлари лавҳалари ишлатилганда бу ҳол ўз-ўзидан ажиб маъно касб этади, зеро Ҳиндистондаги ёмғирлар даври асосан ёр васлига интилиш ва ёр билан қўшилишга чамбарчас боғлиқдир. Ҳатто айтишларича «папиҳа» деган қуш ҳам ёмғирлар даврида «пиу каҳан?» яъни «Маҳбуб қаерда?» деб сайрар эмиш. Улуғ ҳинд шоири Амир Хусрав (вафоти 1325 йил) ўз девонини «Ёмғир қуяр, мен Дўстдан жудо…» деган мисра билан бошларкан, «вираҳини» мотивларини ўта чигал форсча шеърларига олиб киради. Шоирлар йил фаслларига боғлиқ бўлмаган, ҳар йили қуёш йилидан 10—11 кунга фарқ қиладиган соф исломий ойларнинг номларини ишлатишганда бу тимсолларни қўллаш анча қийинлашади. Бундай пайтларда қадимги табиий тимсоллар аниқ тарихий ишораларга айлантирилади. Масалан, муҳаррам ойида жон-келин Пайғамбар алайҳиссаломнинг Невараси Имом Ҳусайннинг шаҳид
бўлганлигини эслаб, марсия айтади. Ул зот ҳижрий 81 йилнинг муҳаррам ойида, ўнинчи санада (10.10.680) Карбало даштида ҳукумат қўшинлари томонидан қатл этилган. Учинчи ойда эса Пайғамбар алайҳиссаломнинг вафотлари ёки хурсанд ҳолда Ул зотнинг таваллуд кунлари куйланади. Халқ шеъриятида Пайғамбар с.а.в. Маҳбуб, жонларнинг ҳақиқий куёви сифатида намоён бўлади. «Буж Ниронжон» асарида Ул зотга «дулаҳ, наби, расул», яъни «куёв, Аллоҳнинг элчиси, пайғамбар» деб таъриф берилган.

Зеро, кейинги сўфийлар илгариги вақтлардагидек вафот этгач, Худога қўшилиб кетишни эмас, балки пайғамбарга қўшилиб кетишни ўзларининг энг олий мақсади деб билишган. Рўза ойини зўр хурсандчилик билан қарши олишади ва ҳижрий йилнинг Ҳаж сафари амалга ошириладиган сўнги ойида, яъни Зулҳижжада жон ўзи интизор кутган мақсадга, Илоҳий Маҳбубнинг Маккадаги уйи Каъбани ҳамда севимли пайғамбарнинг Мадинадаги мақбарасини зиёрат қилишга эришади. Фақат шундан кейингина жон «интизор вираҳини»дан «васлига», яъни мақсадига эришган жонга айланади. У энди «Буж Ниронжон»да айтилганидек, — «сувда бутунлай эриб кетган шакар»га айланади. Шу маънода Пайғамбар алайҳиссаломнинг ёмғир билан муқояса қилишларини ҳам мисол қилиб келтириш мумкин. Қуръони каримда айтилишича, Пайғамбар алайҳиссалом «барча оламларга раҳмат» қилиб юборилган (21-сура, 107-оят). Бундан ташқари Ул зот улкан ёмғирли булут деб ҳам тасвирланади, зеро ёмғир кўплаб исломий ҳудудларда «раҳма», яъни раҳм-шафқат, мурувват, Аллоҳнинг раҳмати деб юритилади. Шоҳ Абдул Латифнинг «Сур саранг» асарида шундай мисралар бор:

«Бугун менинг севгилим
Булутдан кўйлак кийур».

Зеро, ёмғир қатқалоқ ерларни жонлантиргани каби, Пайғамбар алайҳиссаломнинг меҳрибонлиги қақраган юракларни яшнатиб юборади. Бараҳмасалардаги ёмғир тимсоллар таъсир доирасининг кенглигини белгилаш жуда қийин. Жон куёви мотивининг кейинги тадрижини Исмоилийларнинг «ғинон»ларида ҳам учратиш мумкин. Уларда имом (ҳозирги кунда у жамоанинг Оғахон исмли дунёвий ва маънавий раҳбаридир) интизор кутилган Маҳбуб деб тасвирланади. Бу ҳол Али С. Асаний яқинда бир мақоласида кўрсатиб ўтганидек, Ўрта асрлардан бери маълум ва машҳур ҳамда ҳозирги кунларда ҳам ишлатилаётган тасаввурдир. Синд сўфийларининг мистик қўшиқлари одатда «сур»лардан ташкил топган. Сурларни бўлимлар десак ҳам бўлаверади. Ҳар бир сурга (бўлимга) унинг куйига мослаб сарлавҳа қўййлади. 18-аср бошларида яшаб ижод қилган Миён Шоҳ Инот даврларидан бери шу аснода тартибланган асарлар «Рисола» деб аталади, чунки бу ишқий лириканинг барчаси ўқиш ёки тилшунослар томонидан грамматик таҳлил қилиниш учун эмас, балки куйлаш, қўшиқ қилиб айтиш учун мўлжалланган.
Шунданмикин, уларда такрорланадиган мисралар, нақоратлар жуда кўп. Баъзан саккиз-тўққизта тўртликдан иборат бўлган шеърий асар озгина фарқни ҳисобга олмаганда, қарийб бир хил иборалар билан бошланади. Баъзан эса шеърнинг кейинги, ички қофияланган бошқа мисралари ҳам худди ҳовуздаги сувнинг енгил тўлқинларисимон қайталанади.
Маълум бир бош мавзуга бағишланган қўшиқлар «кафи» ёки «вой» билан якунланади. Булар энди одатда вақтлар ўтиши мобайнида алоҳида тур бўлиб ажралиб чиққан, жамоа бўлиб айтиладиган лирик қўшиқлардир. Синдлик сўфий Сатчал Сармаст (вафоти 1826 йил)нинг завқ-шавққа тўла шеърлари ушбу йўналишнинг яққол далилидир. Уларнинг “кафи”сида (нақоратида) биринчи мисра такрорланади ёки ҳар икки мисрадан кейин яна ўша биринчи мисра келади. Халқ шеърияти характерига мос равишда бунақа шеърлар «аллитерация»га, яъни «бир хил ёки оҳангдош ундошларнинг ёнма-ён келиши»га жуда бой. Уларни кўпинча грамматик таҳлил ҳам, аниқ таржима ҳам қилиб бўлмайди, аммо улар шунчалар жарангдорки, беихтиёр феъл формаларига ўта бой синд тилининг шеърларни бениҳоя гўзаллаштириш йўлидаги туганмас имкониятларига иймон келтирасан киши. Шоирлар ўз қаҳрамонларини юпантириш учун тез-тез Қуръони каримга ҳам мурожаат қиладилар, Пайғамбар алайҳиссаломнинг сўзларини ҳам ишлатадилар. Билимдон шоир ҳисобланмиш Шоҳ Абдул Латиф асарларидаги қаҳрамонлар арабча мақолларни ишлатадилар, араб мумтоз шеъриятидан мисоллар келтирадилар. Буни энди тасаввурга сиғдириш жуда қийин, чунки синдлик қишлоқи қизлар намозда ўқиладиган зам сураларидан бошқаларини улкан арабшунос олимдек ёд билишлари ақлга тўғри келмайди. Аммо бу шеъриятда тарихий ҳақиқатга амал қилинмаган; қаҳрамон аёллар замон ва маконга мос келадиган тарихдан ташқарида турадилар; улар ягона илоҳий ишқнинг боқий намуналаридир. Бу ҳол жойларнинг номланишига ҳам тааллуклидир. Айниқса Хўжа Ғулом Аҳмаднинг широқий шеъриятида мумтоз тарихий хабарлардан маълум бўлган жойлар ўта аралаш-қуралаш қилиб юборилган. Бу шеърий ривоятлардаги «асосий қаҳрамон (аёл)лар кимлар деган» савол туғилади.

Шоирлар албатта «тингловчилар бу халқ ривоятидан хабардордир», деган ўйда ўз қўшиқларида воқеаларни бутун тафсилотлари билан тасвирламайдилар. Бу ҳол айниқса Шоҳ Абдул Латиф асарларида ярқ этиб кўзга ташланади. У ривоятни энг драматик жойидан бошлайди, сўнгра эса бўлиб-бўлиб, тўхталиб, орқага қайтиб, такрорлаб, кўпинча мантиқий тадриждан анча узоқлашган ҳолда давом эттиради. Панжоб вилоятида Ҳир ва Ранджа тарихи миллий эпос даражасига кўтарилган асардир. Йанг деган жойда яшовчи Ҳир исмли қиз (Йангда ошиқ қизнинг тахминий мақбараси бор) Сиал жамоаси вакили Ранджанинг чалган най наволарини тинглаб, унга ошиқ бўлиб қолади. Аммо ота-онаси қизни бошқа бир кишига унаштириб қўяди. Қиз у кишини рад этади, сўнгра «илон чақиб олди», деган баҳонада севгилисини дарвеш-табиб кийимида ўз ҳузурига чакиртиради.
Севгилиси билан очиқчасига, ҳақиқий турмуш қуришга интилган қиз ота-онаси ва айниқса кекса тоғасининг қаттиқ қаршилигига учрайди. Ҳир заҳар ичиб, вафот этади. Ривоятдаги баъзи тахминларга кўра қиз шариатга шак келтирган эмиш.
Бу ривоят Ҳиндистондаги бошқа романтик ишқ можаролари сингари жуда қадим даврлардаёқ шеърий қайта ишланган, яъни назмга солинган. Зеро, у ҳақиқатда бўлиб ўтган воқеаларга асосланган ҳамда улкан панжобий жамоаларидаги оила тизими ва расм-русумлари тўғрисида жуда аниқ тасаввурлар беради. Асарнинг панжобий, урду, синд ҳамда форс тилларидаги юзга яқин варианти мавжуд бўлиб, шулардан бири сўфий шоир Офарин томонидан 1730 йилда «Нози Ниёз» деган форс тилидаги маснавийлар китобига киритилган. Лаҳорлик сўфий Мадҳо Лаъл Ҳусайн (вафоти 1593 йил)нинг панжобий тилидаги шеърларида ҳам «Ҳир ва Ранджҳа» тарихига ишоралар бор. Аммо бу ривоятни машҳур қилган нарса унинг жуда яхши нашрларда эмас, балки халқона қайта ишланганидир. Ҳир Ранджҳада тажассум топган Худони севгувчи ошиқ жонга айланади. Ривоятдаги барча сиймолар замонавий панжоблик (олим) томонидан мажоз сифатида талқин этилиши мумкин. 1758 йилда Қазурда вафот этган қўшиқчи шоир Буллҳе Шоҳнинг эҳтиросли қўшиқларида биринчи навбатда Ҳир ва Маҳбуб ўртасидаги чексиз муҳаббатга ишора этилади.
Унинг «қайта-қайта Ранжани чорлаб, Ранжа бўлиб қолдим ўзгинам» деган мисралари халқ ичида мақолга айланиб кетган, чунки уларда ошиқ ва маъшуқнинг тўлиқ бирлиги тараннум этилади. Унинг бироз ёшроқ юртдоши бўлмиш Варит Шоҳнинг эпик шеъри панжобий тилидаги энг кўп тарқалган эпоси ҳисобланади. Унинг жилоларидан мусулмон ҳам, деҳқон ҳам, олим ҳам бир хил завқ олади, эҳтирослари бир хилда жунбушга келади. 1643 йилда синдлик бир шоир томонидан «Зебо Нигор» деган форсча маснавийда ривоят қилинган Засси ва Пунҳун тарихи бундан ҳам қадимийроқдир. Бу асарнинг бироз кейинги форсча намуналари мусулмонлар ва ҳиндулар (Жавасвант Раи Мунший, 1728, ва Лаллаҳ Жанпракет) қаламига мансубдир… Роҳиллалар йўлбошчиси Маҳаббат эса 19-аср бошларида шу тўғрида урду тилида «Асрори муҳаббат», яъни «Севгининг сир-синоатлари», деган маснавий яратган.
Тақдирлари бутун Покистонда маълум ва машҳур бўлган Засси ва Пунҳун тўғрисидаги ривоятнинг аллақачонлар адабий асарга айлантирилганлигини 16-аср синд шеъриятида Бҳамбҳор, яъни ошиқ Зассининг ватани тўғрисида қилинган ишоралардан ҳам билиб олиш мумкин. Аммо бу ривоят фақат Шоҳ Абдул Латифнинг бешта «сур»дан ташкил топган катта «Рисола»сидагина барча тафсилотлари ила баён этилган. «Рипа» ва « Даҳар» деган бўлимларида ҳам шоир қалбининг нозик торларини чертиб ўтган Засси ривоятига тааллуқли ҳолатлар тасвири учрайди. Қаҳрамон ва сардор тўғрисидаги тескари ҳикоя, яъни йигит қизни эмас, қиз йигитни ахтарадиган ҳикоя деб атаса бўладиган Сони ва Меҳанвал тўғрисидаги ривоят ҳам бутун Покистон ҳудудида маълум ва машҳурдир. Аввал бошда бу ривоят Чиноб дарёси бўйларида яшайдиган аҳоли ўртасида тилда тилган кўчиб юрган.

Шоҳ Абдул Латиф мусулмонлар ва ҳиндлар томонидан муқаддас асар деб ҳурмат қилинадиган ўз «Рисола»сига ушбу таниқли асарлардан ташқари фақат Синд воҳасига тааллуқли бўлган қатор воқеалар тўғрисидаги ривоятларни ҳам киритган. Шулардан бири Тар чўлидаги қишлоқлардан бирида яшовчи Маруи исмли қиз тўғрисидаги кўнгилларни тўлқинлантириб юборувчи ривоятдир.
Засси ва Сони ишқ сўқмоғидаги улкан қийинчиликларни енгиб ўтиб, ўлимдан кейин Маҳбуб висолига етишган жон тимсолидир, Маруи эса бу дунёда ҳам ўзининг илк ватанини асло ёддан чиқармайдиган жондир. Ушбу учала ривоят ҳам келгусида батафсил ўрганиб чиқилиши лозим. Шоҳ Абдул Латиф булар билан бир қаторда яна бир қанча ривоятларни ҳам қайта ишлаган. Илк куртаклари 15-асарларда пайдо бўлган, Синд тарихидаги воқеаларга асосланган «Лила ва Ченазар» ва Нури Тамачи тўғрисидаги ривоятлар шулар сирасига киради. Бундан ташқари Тар чўли ҳудудларида яшаган Момал ва Рано тўғрисидаги ривоятни ва қирол Диёдш тўғрисидаги даҳшатли ривоятга ўхшаш Свараштра афсонасини ҳам тилга олиш жоиз. Улардаги барча қаҳрамон (аёл) лар нафс тимсоли бўлишлари мумкин: Лила ва Момал «нафси аммора»нинг типик вакилларидир. Улар дарду ғам чекиш ва айрилиқлар натижасида бора-бора «ўз-ўзини айблагувчи жон»га айланадилар. Нури эса Маҳбуб томонидан қабул этилган, «ҳаловат, ором топган жон»дир.
«Лила ва Ченазар» ривоятида тилга олинган воқеалар 15-асрда Синдда бўлиб ўтган. Ўша даврларда Дшам Ченазар Синдда ҳукм сурган ва ўзининг суюкли рафиқаси Лила билан бахтли ҳаёт кечирган. Аммо бошқа бир аёл шоҳга ошиқ бўлиб қолади ва оқсоч бўлиб унинг саройига ишга келади. Бир куни у Лилага жуда қимматбаҳо олмос шодасини, яъни «наулакҳа»ни кўрсатади. Бўйинга тақиладиган бу безакнинг баҳоси 900000 олтин тураркан. Лила уни сотиб олмоқчи бўлади, аммо ғаразгўй оқсоч уни сотмайди. У Ченазар билан бир кеча бирга бўлиш орзусида эди. Олмос шодасига мафтун бўлиб қолган Лила рози бўлади ва эрини маст қилиб, қўйнига оқсочни киритади. Эрталаб уйқудан уйғонган шоҳ тўшагида бегона аёлни кўргач, хиёнат юз берганини англаб, эсипаст хотинини саройдан қувиб юборади. Лила кўп йиллар ҳасрат-надомат чекиб, қилган ишига пушаймон бўлгач, барча айб ва хатоларидан фориғ бўлиб, севгилиси ёнига қайтиб келади.

Тақинчоқ жилоси кўзини олиб,
Сийпалаб, ғурур-ла бўйнига осди.
Шу лаҳза идрокдан мосуво қолиб,
Мулк ҳирси уни ўз бағрига босди.
Шу лаҳза куйдирди вужудини ўт,
Олмос деб айрилди ёру диёрдан.
Кўнгил осмони қоплади булут,
Жудо бўлди ёшлик, бахт, эътибордан.

Эсипаст, ёмонликларга ундагувчи нафс (жон) ўзининг биринчи ва ягона маҳбубини дунёвий ҳирсу ҳавасларга алмашади. Дунё уни асир олади ва чексиз изтироб-аламларга гирифтор этади. Ниҳоят, меҳрибон Маҳбуб унинг хиёнатини кечиргач, у Маҳбуб қошида жон таслим қилади. Хушчақчақ, «эркакларни бир назар ташлашда кунфаякун қиладиган» соҳибжамол Момал ҳам шу гуруҳга мансубдир. Шаҳзода Рано унга ошиқ бўлиб, нозу истиғноларидан вужудига ўт туташиб, ҳар кеча унинг ҳузурига ошиқади. Аммо бир куни шаҳзода бироз кечикиб қолади. Шунда Момал ўз синглисини эркакча кийинтириб, гаплашиб ўтиради. Шаҳзода кириб келгач, севгилисини «бегона эркак» қучоғида кўради. Ва улар айрилиб кетадилар. Қиссадан ҳисса шуки, севги билан ўйнашга, ҳатто ҳазиллашиб бўлса ҳам, Маҳбубни алдашга ҳеч кимнинг ҳаққи йўқ. Момал ҳам худди Лила сингари жазога мустаҳиқ бўлиб, кунлар ва тунларини пушаймонда ўтказади. Охир-оқибатда у қалбининг Рано муҳаббатига лиммо-лим эканлигига унинг гўзаллиги жилосидан бўлак ҳеч нарса унинг учун мавжуд эмаслигига, Раносиз унинг ҳаёти сариқ чақага ҳам арзимайдиган бўм-бўшлик, зимистонлик эканлигига иқрор бўлади. Жалолиддин Румийнинг ўғли Султон Валад назмда отасининг таржимаи ҳолини ҳикоя қиларкан, отаси ўзининг мистик Маҳбуби, «ой сингари яшноқ» Шамси Табризийни ўзида топганини баён қилади. Шоҳ Абдул Латифнинг Момал тилидан айтган шеърларида ҳам ошиқ ва маъшуқ бутунлай мусаффолашган, ойнадек тиниқ жон ва ойдек нур сочувчи Дўст айнан ўхшатилганлиги тасвирланади.

Мен туяни қайга бошламай,
Ой нурида атроф нурафшон.
Каак ҳужраси кўнглимда атай,
Унинг кўрки, чеҳраси ҳамон.
Фақат Маҳбуб кўринар кўзга
Кимса йўқдир ўзидан ўзга.
Мен туяни қайга бошласам
Ой нуридан атроф нурафшон.
Каак ҳужраси кўнглимда десам,
Навбаҳорий гулчамбарсимон.
Кошки Дўстга бўлсам мулозим,
Ўзга нарса эмасдир лозим.

Ривоятлардан бирида эса қаҳрамон (аёл) изловчи, интилувчи, қилмишидан пушаймон аёл сифатида эмас, балки бахтиёр, шодумон, ўз-ўзидан кўнгли тўқ, «нафси мутма’инна» даражасига эришган жон тарзида намоён бўлади. Шу ҳолатда у Хожаси томонидан чақириб олинади, Назмга солинган бу ривоят пешиндан кейин «камод» усулида куйланади. Синдда куйчилар бундай қўшиқларни пешиндан кейин, катта, фақат Синдга хос, тебранадиган каравотларда чалқанча ётганча, секин тебраниб ижро этишади.
15-асрда Синдда ҳукм сурган Дшам Тамачи исмли шоҳ балиқчининг қизи Нурини яхши кўриб қолади. Қиз ҳамма ерда шоҳга ҳамроҳ бўлиб, шоҳнинг саройида шунчалар гўзал ва бой-бадавлат маликалар бўлишига қарамасдан қудратли ҳукмдор нега келиб-келиб камбағал, ночор, паст табақага мансуб, вужудидан балиқ ҳиди анқиб турадиган балиқчи қизга, яъни ўзига уйланганлигини ҳайрон бўлиб сўрайверади. Аслида эса қизнинг соддадиллиги, итоаткорлиги, шоҳга ўзини бутунлай бахшида этганлиги, чексиз садоқати шоҳни мафтун этган. Дшам Тамачи балиқчи қизга кўнгил қўйиб, «қулининг қулига» айланган. Форс-турк ривоятларида Султон Маҳмуд Ғазнавий ўзининг турк қули Аёзга кўнгил қўйиб, «қулининг қулига» айланганлиги айтилади. Мавлоно Румийнинг «Маснавий»ларида айтилишича, Аёз тез-тез Султон Маҳмуд уни танлаб, меҳр-муҳаббат кўрсатгунга қадар қанчалар камбағал ва ночор бўлганлигини эслаб тураркан. Нури ҳам худди шундай Энг Қудратли, Энг Бойнинг бағрикенглигини, меҳру шафқатини тараннум этади. Шоир шоҳни балиқчи қиз томонидан мадҳ эттираркан, Тамачи дейилганда беихтиёр Аллоҳ таоло назарда тутилаётганига амин бўласиз, зеро шоир мажоз усулини жуда усталик билан ишлатган. Зеро, шоҳнинг тахти ҳам «кибрийо»ни, яъни Аллоҳнинг улуғворлигини намоён этади. Ҳаттоки Аллоҳ таоло тўғрисида Қуръони каримда айтилган «лам ялид ва лам йувлад», яъни «у туғмаган ва туғилмаган» деган ояти каримани Нури ўз Маҳбубига нисбатан ишлатади. Бундан Нурининг улкан сўфиёна ишқ эгаси эканлиги, қиз Маҳбуб деганда Аллоҳ таолони назарда тутаётганини англаш мумкин. Шоҳ Абдул Латифнинг энг севган қаҳрамонлари Засси, Сони ва Маруилардир. Улар тўғрисидаги ривоятлар сўфиёна ишқ, сўфиёна ҳаётнинг парадигмасини, яъни тимсолини ташкил этади.

ЗАССИНИНГ САРГУЗАШТЛАРИ

Засси, яъни «ойдек гўзал қиз» тўғрисидаги ривоятнинг она ватани Синд ва Панджоб вилоятларидир. У шу ҳудудлардаги ҳикоячилик маҳсулидир. Барча халқ романслари каби унинг ҳам турли шакллари (вариантлари) мавжуд. Шоҳ Абдул Латифнинг «Рисола»сида келтирилган ривоят қуйидаги асосий йўналишларга асосланган:
«Бир браҳман оиласида қиз фарзанд дунёга келади. Мунажжимлар юлдузлар жадвали бўйича фол очиб, қизчанинг келажакда бир мусулмон йигитга турмушга чиқишини аниқлайдилар. Браҳман бу шармандаликдан қутилиш учун қизини бир саватга солдириб, дарёга оқиздириб юборади. Бҳамбҳордаги кир ювиш орқали кун ўтказадиган бир мусулмон оиласи иш пайтида дарёда оқиб келаётган саватни тутиб олади ва қизчани ўз фарзандларидек вояга етказади. «Қизча вояга етиб, шунчалар гўзал паризодга айланадики, унинг таърифини эшитган одамлар жамолини бир бор кўриш учун узоқ-яқиндан оқиб кела бошлайдилар. Кеч шаҳзодаси Пунҳун ҳам Бҳамбҳорга йўл олади. Кеч Балочистон тоғлари Ҳинд текислиги билан қўшилган ҳудуддир. Ривоятнинг сўфиёна моҳияти учун муҳим бўлмаган, шу сабабдан Шоҳ Абдул Латиф томонидан қайд этилмаган, бир қанча саргузаштлардан сўнг Пунҳун кўзланган манзилга етиб келади ва Зассига ошиқ бўлиб, шу ерда қолиб кетади. Ўз-ўзидан маълумки шаҳзоданинг қариндошлари унинг Зассига уйланганлигини, ўзи ҳам кир ювувчи бўлиб ишлаётганини эшитиб жуда ғазабланадилар, чунки кир ювувчилар энг паст табақа ҳисобланади. Улар Бҳамбҳорга келишиб, гўё ёш келин куёвни табриклаш мақсадида зиёфат уюштирадилар ва ҳар иккаласига уйқу дори аралаштирилган шароб бериб маст қилиб қўядилар. Эртасига саҳар пайти маст шаҳзодани туя устига ўрнатилган кажавага ўтирғизиб жўнаб кетадилар. Эрталаб Засси уйғониб, қараса, шаҳзода йўқ, меҳмонлар карвони Пунҳунни олиб, аллақачон бир неча қир ошиб кетибди».
Шоҳ Абдул Латифнинг «Рисола»сидаги ривоят худди шу ердан бошланади: Ташлаб кетилган аёл ҳамма нарсадан воз кечиб, севгилисини ахтариш учун йўлга равона бўлади. Пушаймонлар қизнинг қалбини тилка-пора қилади, дунё ва ундаги барча ҳузур-ҳаловатларни тарк этиб, йўлга отланишга мажбур этади. Зеро, пушаймонлик сўфийлик сўқмоғига ўтишдаги илк қадамдир. Сўфийлик йўлини танлаган кишининг бу дунё билан иши бўлмайди. Балочларнинг югурик туяларини қувиб етиш Засси учун албатта амри маҳол. Танҳоликда бир қанча саргузаштларни бошдан кечиргач, у жон таслим қилади. Бошқа бир тахминга кўра бир чўпон уни таъқиб қилиб, ўлимига сабаб бўлади. Зассини ахтариб йўлга тушган Пунҳун ёрининг қабри устида жон беради ва ўлим уларни қайтадан бирлаштиради. Аммо Шоҳ Абдул Латиф ўз одати бўйича ривоятнинг хотимасини очиқ қолдиради.  Юрт кезувчи аёл мавзусининг Шоҳ Абдул Латиф учун қанчалар муҳим бўлганлигини шоирнинг бу ривоятни турли оҳангларда тараннум этганидан ҳам билса бўлади. Бошқа барча аёллар сиймоларини ҳамда умумий мавзуларни куйлашда фақат битта маълум оҳангни қўллаган, шоир Засси ҳақидаги ривоятни куйлашда «Засси Абри» (ожиза), «Маъдури» (ночор), «Дези» (ёлғиз), «Кҳоҳйари» (тоғлар билан боғлиқ) деган куйларни ҳамда Пайғамбар алайҳиссаломнинг Карбало даштида шаҳид бўлган невараси Имом Хусайнни ёд этишда ишлатиладиган «Ҳусайний» услубини, яъни марсия куйини қўллайди, зеро Засси ҳам Имом Ҳусайн каби шаҳиддир. «Рисола»нинг бошқа бўлимларида ҳам қизнинг аянчли тақдири, чеккан азоб-уқубатларига ишора қилинади. Буни ҳисобга олмаганда ҳам Засси сиймоси азал-азалдан жон тимсоли сифатида машҳур бўлган кўринади. Шоҳ Абдул Латифнинг катта буваси Шоҳ Абдул Каримнинг (вафоти 1694 йил) шеърларида шундай гаплар бор:

“Икки нарса Бҳамбҳорда
Бир вақтда бўлмас содир.
Гар интилсанг Биру Борга
Бу дунёдан кечмоқ зарур”.

Аҳмад Ғаззолийга (вафоти 1126 йил) ўхшаган, мумтоз муҳаббатни куйлаган сўфийлар шундай фикр билдиришган: «Бирликни англаш йўлида икки қиблага сажда қилиб бўлмайди. Ёки Дўстнинг ризолигини танлаш керак, ёки ўз ҳузур-ҳаловатингни».
Маҳбубни ахтариш учун заминий маконни тарк этган киши заминий енгил-елпи, ўткинчи нарсаларга кўнгил қўйишга ҳақли эмас. Зассининг тақдири кейинги шоирларнинг шеърларида ҳам тараннум этилган. «Засси Абри» бўлими қуйидаги сўзлар билан бошланади:

«Биринчи ва охирги ишим
Эрур Маҳбуб томон кетишим».

Засси саҳролар ва тоғлар ошиб Маҳбубни ахтараркан, бир неча ҳафталар илгари бўлиб ўтган воқеаларни қайта-қайта хаёл кўзгусидан ўтказади. Маҳбуби ёнида бўлган дамларни эслаб оҳу нидо чекади. Шоҳ Абдул Латиф қизнинг бу ҳолатини гуё унинг ортидан кузатиб юргандек аниқ ва жонли тарзда тасвирлайди. Қиз Пунҳуннинг карвони келган пайтини эслаб шундай дейди: «Кехан айо қафила» яъни «Кеч шаҳридан келди бир карвон» ва карвоннинг қанчалар шукуҳли эканлигини, шаҳзоданинг ҳамроҳлари қанчалар келишган ва хушбичим бўлганлигини ёдга олади. Кир ювувчи қизни улар мафтун этишганди. Албатта, у Пунҳуннинг шаҳзода эканлигини билар, ўзининг энг паст табақага мансублигини ёддан чиқармасди.

“Ёрим менинг мушку анбар таратар
Мендан анқир кир совуннинг бўйлари”.

Ундан таралаёттан хушбуй ҳидлар бозорларни тўлдириб юборади. Чинакам Хожа сифатида у албатта юраклар ва жонларни ҳаяжонга соладиган, тўлқинлантириб юборадиган хушбўй атирлар таратади.
Қиз унинг ҳидларини соғинади (ҳидлар бу ерда хотира ташувчидир) ва ўзининг ночор ҳолатини тасвирловчи янги-янги ташбеҳлар топади. Қизнинг сочи балочликлар қўлида эмасми? Яъни қиз уларга бутунлай муте бўлиб қолган. Ва қиз тўпроқ чўллардан ўтиб бораркан, Маҳбубининг оёқлари теккан тупроқни кўзларига суртади. Пунҳун уни жуда қаттиқ севганини ва унинг ёнида бўлиш учун кир ювувчиликка ҳам рози бўлганини Засси жуда яхши билади. Аммо йигитнинг оиласи бу никоҳга тиш-тирноғи билан қаршилик қилади. Шу сабабдан қиз афғон чекади:

Кошки Кечда ҳеч ким билмасайди
Энг паст табақага мансублигимни.
Кошки Пунҳун уялмаса эди
Эслаб қардошларим ким эканлигин.

Аммо қиз тўшакда оёқларини чўзиб, ухлаб қолгани учун жазога гирифтор бўлади. Такомилга интилган жон қизга тўхтовсиз равишда таъналар қилади, ухлаб қолганини юзига солиб, дашном беради, зеро «киллат ал-манам», яъни кам ухлаш сўфийлик йўлига ўтишнинг асосий шартидир. Шу сабабдан шоир ҳам огоҳлантирувчи сифатида кизни койиб гапиради:

“У кетганда ухлар эдинг,
Бу ҳол жуда ёмондир”.

Басра ва Шомдаги илк сўфий аёллар ҳам камроқ ухлашни маслаҳат беришган. «Тўйиб-тўйиб ухланадиган жой қабрдир».

Зассининг ҳақиқий гуноҳи унинг беэътиборлигидадир. Шу сабабдан у жазоланади. Зеро, кимда ким узлуксиз равишда Аллоҳни ёд этиш ўрнига «беэътиборлик, ғафлат уйқусига» берилса, токи ўз нафсини ўлдириб, пушаймон бўлиб, алал оқибатда «нафси лаввомага» яъни «ўз-ўзини айблагувчи жон»га айланмагунча Аллоҳни ёддан чиқаргани учун жуда кўп нарсалардан маҳрум бўлади. Шу сабабдан шоир Зассини олға босишга ва Бҳамбҳорни, яъни «дунё»ни унутишга руҳлантиради. Ниҳоят қиз шундай нидо қилади: «Бҳамбҳорга ўт қўймоқчиман». Зеро, Маҳбубни ахтаришга ўзини бахшида этиш учун уни ердаги ҳаёт билан боғлаб турган барча нарсалар йўқотилиши лозим. Зассининг саёҳатини ташқарида акс этиб турган ички, руҳий саёҳат деб ҳам аташ мумкин. Шу сабабдан шоирнинг турли йўллар билан таъкидлашича, киши Маҳбубни мамлакатларни кезиш, саҳро ва чўлларда саргардон бўлиш орқали эмас, балки бир жойда жимгина ўтириб, «ўзини ўзи ёқиш», яъни дунёдан воз кечиб, тоат-ибодат ила машғул бўлиб, мусаффоланиш орқали топиши мумкин. Ички саёҳат мавзуси кўпгина сўфийлар томонидан куйланган. Мавлоно Румий ўзининг катта «Саёҳатнома»си сўнгида шундай дейди:

Саёҳат қилишга етмаса курбинг
Танла ўз ичингга сафар йўлини.
Бундай сафар этар тўпроқ заррасин
Олтин ёмбиларга тенг ва бебаҳо.

Шундай қилиб, мавлоно Румий форс оламида ўзидан илгари ўтган шоирларнинг фикрларини ўзлаштириб, ривожлантирган.
Ундан ярим аср илгари мавлоно Фаридуддин Аттор ўттизта қушнинг қушлар шоҳи Симурғ ҳузурига қилган саёҳатини тасвирлаганди. Унда айтилишича қушлар кўп қийинчиликлар билан етти водийдан ўтишгач, саёҳатлари сўнгида ўзларининг Илоҳий қуш билан ўхшаш эканлигини англаб етадилар. Шоир ўзининг «Мусибатнома» асарида таъкидлашича, жоннинг қирқ кунлик чилла давридаги ички саёҳати Илоҳий Маҳбубни ўзининг қалб денгизида топиши билан якунланади. Мавлоно Фаридуддин Аттордан қарийб бир аср кейин мисрлик сўфий Ибн Отауллоҳ чинакам изловчи кезиб чиқадиган жой қалб кенгликлари эканлигини шундай тасвирлайди: «Қалбнинг кенг далалари бўлмаганда эди, сайёҳнинг чинакам сайёҳати ҳам бўлмас эди, зеро У билан сенинг орангда саёҳатингни бартараф эта оладиган биронта олис масофа йўқдир. Ва У билан сенинг орангда келишингни йўққа чиқарадиган биронта ажралиш йўқдир». Засси саҳроларда талмовсираб, адашиб юраркан, муҳаббат қонунларига зид хатти-ҳаракат қилиб қўйганини англаб етади. У Маҳбуб ёнида тунни бедор ўтказиш ўрнига, ухлаб қолган. Бундан ташқари, меҳмонлар тонг пайти сездирмай кетиб қолмасликлари учун туяларни боғлаб қўймаган.
«Агар туяларнинг оёқларини сочларинг ила чирмаб ташлаганингда эди, улар тонг пайти сездирмасдан кетиб қололмас ва сен дарду ғам чекиб юрмаган бўлардинг». Саҳро оташдек қизиган, Засси эса икки ўт ўртасида тўлғонада. Бири кун иссиғи бўлса иккинчиси айрилиқ оташидир. У худди жазирама кун иссиғида тўрт олов ўртасида ўтириб ўзининг сўфиёна машқларини бажараётган жуга аёлга ўхшайди. «Сур Дези» бўлимида Шоҳ Абдул Латиф шу ҳолатга мос келадиган иккита арабча мақол ишлатади: «Саёҳат дўзахнинг бир сиқим оловидир» ва «Муҳаббат Худо ёққан оловдир».

Шу вазиятда Засси ўзининг Бҳамбҳордаги ип йигириш жойида ўтириб, ишини тугата олмаганини, чунки кўзларидан томган қонли ёшлар кийимлари ва чархнинг ғилдирагини шалаббо этганини эслаб кетади.
Шу сабабдан у кийимлари ва чархни улоқтириб ташлаб, йўлга, мавлоно Румий айтганидек, Маҳбубни ахтариш учун Аллоҳнинг серхатар йўлига отланган. Аммо у қуёшнинг ботиб бораёгганини ва унинг қуёш ботгунча Пунҳунни қувиб етиш умиди пучга чиқаётганини кўриб даҳшатга тушади.

Дарахтлар ортига яширинди қуёш,
Шафақ ҳам қон каби қизарди аста
Оҳ, у мени айлади ҳалок
Она, босиб келмоқда зулмат.
Дарахтлар ортига ботмоқда қуёш
Уфқда йўқолар ғира-шираси
Ёримни ўғирлаб кетган одамлар
Ўтиб кетди тоғ даралардан
Дарахтлар ортига яширинди қуёш
Йўқолмоқда қирмизи шафақ
Оҳ, ўламан, она, бебардош,
Зулмат санчар жонимга пичоқ.

Қиз саҳрода ёлғиз ўзи кетиб боради. Дугоналари, ҳамсуҳбатлари ҳеч қачон бундай сафарга чиқишга журъат қилолмасликларини у яхши билади.

“Дугоналар мен билан бирга
Чўлу саҳро кезмайди асло.
Сув олисда, йўлнинг чеки йўқ,
Атроф фақат саҳро, тош, тўпроқ.
Ўлдирсада ташналик аммо
Қарғамайди Маҳбубни асло”.

Йўқ, қишлокдаги дугоналари уни тушунишмайди, фақат ёмонлашади, холос. Шунчалар гўзал, барчанинг оғзига тушган Засси йўқолган Маҳбубини ахтариб, саҳролар ва тоғлар ошиш учун барча нарсадан воз кечиш мумкинлигини улар қандай англаб етсинлар?
Чунки дугоналарнинг қалбини боқий муҳаббат шуъласи нурафшон этмаган, шунинг учун улар беғараз муҳаббатнинг нималигини билмайдилар.

Агар улар кўрсалар эди,
Дўстни менинг кўзларим билан,
«Тур! Изла» деб қичқирардилар,
Тоғу тошга уриб ўзларин.
Улар Дўстни кўрганлари йўқ
Билмаганни айблаш не ҳожат, ,
Акс ҳолда мен каби кўзёш
Тўкардилар бармоғин тишлаб.

Сўфиёна халқ шеъриятида бу мавзу жуда кўп учрайди, зеро «гўзалликни ўз кўзи билан кўрганларгина» ошиқ жоннинг ҳолатини англаб етади.
«Буж Ниронжон»да шундай мисралар бор:

«Хожасиз бу аёл тушкунликдадир.
«Маҳбуб»-, дея кўз ёш тўкар кун бўйи
На ота на она тушунар уни
Фақат ошиқ билар ошиқ ҳолини».

Зассини шу маънода Мажнунга қиёс қилиш мумкин. Фарқ шундаки, Мажнун йигит, Засси эса қиз. Уларнинг аҳволи руҳияси ҳам бир хил. Мажнун, гарчи унинг севгилиси бошқа қизлардан гўзалликда айтарли ортиқ бўлмасада «Лайли, Лайли», деб чўлу саҳроларда макон қуради. «Лайлининг жамолини Мажнуннинг кўзлари ила кўрмоқ керак!» Пунҳунга бўлган муҳаббат Зассининг ҳаётига мазмун бахш этган. У шундай куйлайди:

«Пунҳунни ахтариб юрт кезиш
Мен учун энг олиймақом бахт».

Бу сафар чоғида киши ўзига эътибор қилмайди, дунёвий нарсалар фақат юк, тўсиқ бўлиши мумкин. Барча заминий юклардан халос бўлган кишигина бу хатарли сўқмоқдан омон ўтиши мумкин. Кечга етиб бориш учун киши «яланғоч» бўлиши лозим. Кимда ким кундалик турмуш ташвишлари билан банд бўлиб, қишлоғида қолса, Дўстнинг жамолидан баҳраманд бўлолмайди, зеро Қуръони каримда айтилганидек «Унингдек ҳеч бир зот йўқдир» (42-сура 2-оят). Ва агарда юзминглаб дўстларинг бўлганда ҳам, уларнинг бирортаси Пунҳунга тенг бўлолмайди. Зеро, Маҳбуб жамолининг тенги йўқ, У худди «ернинг яшил кийимидек» ва:

«Рангдор ва турли-туман
Эрур Маҳбуб атласдек.
У қалбингни ром этган,
Бўлмас Уни унутиб».

Шоҳ Абдул Латиф ислом сўфизмидаги тез-тез учрайдиган иборани ишлатиб, «ёмон ишларга ундагувчи нафс»нинг томоғига «ла», яъни «йўқ»нинг ханжарини тираш керак дейди.
«Ла» Калимаи тоййиба (ла илаҳа иллоллоҳ)нинг, яъни «Аллоҳдан бўлак Худо йўқдир» калимасининг биринчи сўзи бўлиб, арабча ёзувда бироз эгри ханжарга ўхшайди. Шу сабабдан у одамларни огоҳлантириш учун хизмат қилади, яъни Худодан бошқа нарсаларнинг мавжуд бўлиб туюлишини, одамларни Худодан чалғитадиган барча нарсаларнинг йўқотилишини, қурбон қилинишини амалга оширишда ишлатилади, токим изловчининг кўз ўнгида фақат У, тенги, ўхшаши бўлмаган Ягона Биру Бор турсин. Засси муҳаббатдан руҳланиб, шундай фикр-хаёлларга ғарқ бўлган ҳолда тоғлар ошади:

“Куйдирсада куннинг оташи,
Олға интил, фақат олға бос!
Зеро эски муҳаббат сени
Балочларга қўймишдир боғлаб.
Умринг бўйи ловуллаб ёнгин,
Ёнмоқликдан йўқ ўзга чора.
Иссиқ-совуқ демай олға бос,
Дам олишга вақтинг йўқ сира.
Иссиқ-совуқ дема, шошилгин,
Дам олишга ҳаққинг йўқ сира.
Токи зулмат тушиб қолмасин,
Ёр изларин кўзингдан тўсиб”.

Ҳа, Пабб тоғининг ғазабнок тошлари Зассининг сепига ўхшайди. Қиз ўзининг сепи сифатида фақат шу тошларнигина келтириши мумкин. Ва баъзан Засси умидсизликка тушади, чунки чинакам эртадан умидвор бўлмайди. Чинакам сўфий “Ибн ал-вақтдир”, яъни «шу дақиқа фарзандидир». Аллоҳ бунёд этган чексиз илоҳий Вақтнинг боқий ҳозиридаги кўз очиб юмгунча бўлган дақиқа фарзандидир. Мавлоно Румийнинг «Маснавий»лари бошида шундай дейилган: «Эртага» дейиш бу сўқмоқнинг шарт-шароитларидан эмас, яъни бу сўқмоққа ўтган зот «эртага» дейишга ҳақлимас. Засси чекаётган нолаларни тасвирлаш орқали, яъни қиз Маҳбубни соғинганлиги учун най каби нола чекмоқда дея Шоҳ Абдул Латиф ўқувчиларга яна бир бор Румийни эслатади. Румий ўз «Маснавий»ларини «Най ноласи» билан бошлаган эди:

Тинглагил, най не ҳикоятлар қилур,
Айрилиқлардан шикоятлар қилур.
Мен қамиш эрдим кесиб келтирдилар
Санчилур, деб таънага ўлдирдилар”.

Засси ҳам Маҳбубидан айрилмаган, у билан бирга бўлган дамларни эслаб, най каби нола қилади. Баъзан у тоғларнинг шунчалар метин эканлигини, унинг тошлари оёқларини тирнаб, қонатиб юбораётганини айтиб, тоғларни койийди. Кейин эса тоғлар унга яна азиз туюлади, зеро уларга Маҳбубнинг оёқлари теккан, тошларда севгилисининг излари қолган. Қиз шу пайтгача мовий илонлар вишиллаб, судралиб, қизнинг жонига қасд қилмоқчи бўлаётган, сувдан дом-дарак бўлмаган чакалакзорларни кўрмаган эди. Ҳатто қушлар ҳам бу ерда ҳадик-ваҳимага тушиб қолади, чунки у ердаги «ҳар бир харсанг тош куч ва улуғворлиқда фил сингаридир». Шоир ёрини ахтариб кетаётган қизга Қуръони каримнинг «Чиройли сабр қилмоқ керакдир», деган ояти билан далда беради (12-сура, 18-оят, 83-оят). Аммо баъзан умидсизлик унинг бағрини тирнайди, чунки чекаётган изтиробларининг сўнги кўринмайди. Кошки «Лавҳул маҳфузда» Маҳбубдан айро тушишимнинг тафсилотлари белгилаб қўйилмаган бўлсайди, деб орзу қилади:

“Кошки сезган, ҳис этган бўлсам,
Ҳижрон мени ўтга солишин.
Кошки “Азал китоби”даги
Ёзувлардан хабарим бўлса.
Бу сўқмоқнинг изтиробларин
Ҳис этмаган бўлардим албат”.

Аммо қиз бу ғамлардан халос бўлиш йўлини, нажот йўлини билмайди. Тақдир китобида қанча соат, қанча дақиқа ёзилган бўлса, шунча соат, шунча дақиқа ўтиши лозим. «Ва агар кимгаки излаш, ахтариш такдир этилган бўлса, у бирон лаҳза тин олмасдан шу сермашаққат излаш сўқмоғидан олға интилаверади:

Засси ўтган оғир йўлларга
Қаҳрамонлар беролмас бардош.
Яйдоқ чўлдек текис туюлур
Ошиқ кизга баланд тоғу тош».

Тўғри, буларнинг барчаси ҳақиқат, аммо шунга қарамасдан шубҳаларга тушган жон Маҳбубни чорлайди, уни яна бир бор кўришга, ҳаётбахш нафасини туйишга умид боғлайди, чунки у калавасининг учини йўқотиб қўйган, ночор аҳволга тушиб қолган. Кеч шаҳридаги итларнинг ҳурган товушлари (акиллашлари) қулоғига чалингандай бўлади, аммо Кечда итлар суяк ғажиб ётишганда, «Илоҳий Маҳбубнинг ҳақиқий ахтарувчиси», чинакам ёш қаҳрамон «ўз жигарини кабоб қилиб, тановвул қилади», яъни тасвирлаб бўлмас даражада изтироб чекади. Ҳа, Маҳбубни бир бор кўриш учун Засси ўз вужудидан этини юлиб олиб ёввойи ҳайвонларга ташлашга ёки қарға-қузғунларга ем бўлишга ҳам тайёр.

Кошки, Кечнинг қарға-қузғуни
Этларимни чўқиб есалар.

Қарға элчи, хабарчи қушдир. Шу сабабдан Засси шундай куйлайди:

«Каре канг корнишун», яъни
Қарға, Унга саломим еткиз
Йиқил Маҳбуб оёқларига.
Хабаримни Севгилимга тез
Элта қолгин, қўйма йўқотиб».

Засси Кеч шаҳридаги қарғага ҳатто ўз юрагини ҳам емиш қилиб беришга тайёр; ҳа, қуш қизнинг бутун вужудини чўқилаб, ейиши мумкин, аммо кўзларини эмас, чунки «улар Маҳбубни кўришган ва шу сабабдан муқаддаслашган». Йўқ, йўқ, бу ҳали етарли эмас, қиз бу билан қаноатланмайди. Ўзини тўлиқ бахшида этиш учун Засси ҳатто кўзларини ҳам ўйиб олиб, қарға олдига дон сифатида ташлаши мумкин, чунки Маҳбубдан ўзга нарсаларни кўрадиган кўзларнинг унга кераги йўқ. Албатта, Маҳбубни қалб кўзлари билан кўриб турган кишига ташқи, зоҳирий кўзлар керак бўлмайди. (Бу ерда «ўз кўзларидан ҳам рашк қиларди», деган форсча-туркча иборага ишора қилинмоқда). Зеро, зоҳирий кўзлар қалбни Маҳбубдан тўсувчи, қандайдир бегона пардадир. Ошиққа уларнинг кераги йўк, зеро илк даврлардаги сўфий аёллар, яъни «йиғлатадиган йиғловчилар» «кўришдан кўра, кўр бўлиб қолгунча йиғлаш яхшироқдир», деб таълим беришган. Зоҳирий кўздан халос бўлинганда ички кўз, қалб кўзи Маҳбуб жамолини яхшироқ кўради. Бу фикр айниқса Аҳмад Ғаззолий асарларида жуда тиниқ баён этилган. Ошиқ жоннинг аянчли аҳволини бутун изтироблари ила тасвирлаш шоирга етарли эмасдек туюлади.
У Зассининг қузғунларга ем бўлиш учун дарахтларга чирмашиб чиққанини тасвирлайди. Бунда қиз ўзини гўё дорга тирмашиб чиқаётгандек ҳис этади. Шоҳ Абдул Латиф шаҳид кетган сўфий Мансур Халложни назарда тутган ҳолда “дор келиннинг тўшагидир” дейди, чунки Ҳаллож ўз ўлимидан кейингина Боқий Маҳбуб билан бирлашган. Шу сабабдан сўфийлар уни Илоҳий Муҳаббат йўлидаги шаҳид сифатида тилдан қўйишмайди. Засси ҳам ишқ йўлида шаҳид бўлади. Ривоятларга кўра Ҳалложнинг дўсти тушида Аллоҳ таолодан «Сизни севгувчи Ҳалложни ўлдиришларига нега йўл қўйдингиз?» деб сўраган эмиш. Шунда Аллоҳдан жавоб келибди: «Уни Менинг севгим ўлдирган бўлса, ул зот учун Мен (яъни Менинг Жамолим) хунҳаққидир». Шоҳ Абдул Латиф худди мана шу сўзларни Зассига нисбатан ҳам қўллайди, қизни ишқ йўлида шаҳид бўлган «Аллоҳнинг эркаклари» билан бир қаторга қўяди. Засси бутунлай кучсизланиб, мадордан кетиб боради. Унинг дардига ягона дори Маҳбуб висолидир. Қиз «қурбани»га, яъни қурбонликка аталган нарсага айлангани учун йигит уни худди бир эчкидек қурбон қилади, аммо қиз «қарибони», яъни «Яқин тургувчи» бўлишдан умид узмайди, чунки қиз руҳий йўлбошчининг (кўпинча у Илоҳий Маҳбуб тимсоли деб қабул қилинади) изловчини аввалига «қайнатиши ва қовуришини», хом жон пишиб етилгандан сўнг унга марҳамат кўрсатишини яхши билади. Бу ерда ҳам Румийнинг таъсири сезилиб турибди. Чунки «қайнатиш» Румий асарларидаги марказий мавзудир. Румий уни Лев Штраус «қайнатиш ва қайнаган нарсанинг ўртасидаги фарқни» изоҳлаб берганидан анча аввал тасвирлаб кетган. Муҳаббат оташи изловчини турли оғриқлар, дарди ғамлар ёрдамида етилтиради.

Ҳижрон ўти хомни пишитар,
Манманликдан мосуво этар.

Румийнинг Маҳбуб ҳузурида «мен» деган ошиқ тўғрисидаги ривоятида шундай дейилган; нўхат тўғрисидаги ривоятда ҳам мавлоно Румий қайнатиш, пишириш мотивини ишлатади. Бу ривоят ҳам жуда машҳурдир. Нўхат қайнатилгач едиримли бўлади ва одамлар овқатининг бир қисмига айланади. Аммо у қайнатилаётганда гўё оғриқдан, куйишдан қутулмоқ мақсадида қозондаги сувдан отилиб чиқиб кетмоқчи бўлади. Инсон ҳам муҳаббатнинг ширин бир бўлаги бўлиши лозим. Шу сабабдан Засси Маҳбубга етишишга тайёр бўлгунча узоқ давом этадиган оғриқлар ила қайнатилиши лозим.
Дард-аламлар, изтироблар чекиб, барча заминий боғлиқликлардан «халос» бўлиши керак. Шоҳ Абдул Латиф изловчининг дардларига яна бошқа бир тасвирни тимсол қилади: «У аввал уни рангсизлантирадиган моддага солади, сўнгра ранг беради». Яъни Илоҳий Маҳбуб севгувчини (ошиқни) ранг баранг дунёга бўлган турли алоқаларидан тозалайди. Бундай тозалаш албатта аччиқ, рангсизлантирувчи моддалар ёрдамида амалга оширилади. Шундан сўнг киши «сибғат Аллоҳга» (2-сура, 13

«Аллоҳ — Хожа ва Бўёқчи, Барча ранглар уникидир».
«Рисола»да Маҳбуб кир ювувчи, деб тасвирланган жой ҳам бор (бу ҳолатда у Аллоҳнинг вакили сифатида фаолият кўрсатаётган руҳий раҳнамодир). У кирларни тозалаш учун жуда қаттиқ эзғилаб, ишқалайди. Ювилган кирларни зарб билан харсанг тошга уриб, бамисоли тошни майда, майда қилмоқчи бўлаётган ҳинд «дхоби»ларини, яъни кир ювувчиларини бир бор кўрган киши бу ўхшатишнинг қанчалар топиб айтилганига амин бўлади. Маҳбуб унга раво кўраётган барча азоб-уқубатлар уни мусаффолашга, тозалашга хизмат қилишини яхши англаган ошиқ бу азобларни бахт деб қабул қилади. Шу сабабдан Засси ҳам умрбод юрт кезиб, ёрини ахтаришдан бошқа нарсани хоҳламайди. Зеро, ошиқ маъшуқни ахтараркан маъшуқ унинг қалбида бўлади. Маъшуқни топгач, ошиқ уни зоҳирий кўзлари ила кўради, бу эса севгувчи жон таъкидлаганидек қалб кўзи билан кўришга тўсиқ, парда бўлади. Шу сабабдан Засси шундай куйлайди:

Талаб қилган қабул қилинур,
Ва Маҳбубга тикилар тўйиб.
Излаган зот етишар албат,
Ғаройибот қасрига бир кун.
Эй изловчи, олға бос доим
Бу заминий излаш эмасдир.
Дўст аслида йироқда эмас,
Уни қалбдан изласанг басдир.
Изламоқни истайман танҳо,
Майли Дўстга етпишолмайин.
Топсам қалбнинг интизорлиги,
Ниҳояга етиши тайин.
Мен излашни истайман яккаш,
Ёшликдаги дугонажонлар:
Юкларини кўтариб дилкаш
Олисларга кетмиш у жонлар.
Ахтараман — кошки топмасам,
Йироқдасан Маҳбубим жуда.
Кошки юрак билмаса тиним.
Кошки вужуд топмаса далда.
Ахтараман — кошки топмасам,
Севгувчининг тингла фикрини.
Бу севгига, Маҳбубим менинг,
Жо этилган умрим инкори.
Охиратда жон иниб қайта,
Бирлашмоқчун турай ўрнимдан.

Кўриниб турибдики, излаш асосий мақсаддир. Одамларга хос бўлган чексиз соғиниш, интизорлик ўлим келганда хотима топади. Аммо сўфийларнинг фикрича Илоҳий Маҳбуб топилганда Унинг поёнсиз ўлчаб бўлмас бағрига тасвирлаб бўлмайдиган янги саёҳат бошланади. Шоҳ Абдул Латиф ўз қаҳрамонига сўфийларнинг «Ўлмасларингдан илгари ўлинглар!» деган қадимий шиорини ўргатади, чунки қиз «ўлмасидан илгари ўлганлар ўлганларида ҳам ўлмасликларини» англаб етиши лозим. Кимда ким Маҳбубни ахтариш йўлида ҳар куни ўзини қурбон қилса, улкан жиҳодда ўзининг паст нафсларидан ғолиб келса, заминий ҳавасларидан воз кечиб, Бҳамбҳорни тарк этса боқий ҳаётда ҳурмат-эътиборга сазовор бўлади. Зассининг йўллари ниҳоясиз туюлади. Баъзан у бутунлай ҳолдан кетади, шунда бутун табиат унинг дардларига шерик бўлади — қушлар изтиробдан қаттиқ-қаттиқ сайрай бошлайдилар, ҳатто ёввойи ҳайвонлар ҳам ғам чекиб ҳалок бўладилар, чунки улар жасур ошиқ қиз чекаётган дарду-ғамни ҳис этиб турадилар. Ҳатто саҳро ҳам кўзёш тўкади. Бундай ғамга инсон қандай бардош берсин? Аммо агар Пунҳун ҳам уни соғинмаганида эди, Засси бу қийноқларга бардош беролмаган бўлурди, ахтариш жараёнида ўзини бахтиёр ҳис этмаган бўлурди. Мавлоно Румийнинг «Маснавий»ларидан олинган ва қарийб сўзма-сўз таржима қилинган мисралар орқали Шоҳ Абдул Латиф Худо билан инсон ўртасидаги севгининг чуқур сир-асрорига ишора қилади:

«Сувга ташна бўлса кимда ким
Сув ҳам унга ташнадир доим».

Агар Аллоҳ инсонни севмаганида ва унинг қалбига муҳаббат чўғларини жо этмаганида эди, инсон ҳам муҳаббат, ишқ сўқмоғини танламаган бўлурди — сўфийлар Қуръони каримдаги 5-сура 59-оятда айтилган: «У уларни севади ва улар Уни севадилар», деган сўзларни шундай тафсир қиладилар. Илоҳий Маҳбубнинг илк муҳаббати бўлмаганда бирорта жон севишга қодир бўлмасди. Илоҳий Маҳбубни деб тоғу тошларга, саҳроларга бош олиб кетишнинг ҳожати йўқ. Инсон вужудининг ўзи улкан чакалакзор жунглидир. «Рисола»нинг Зассига бағишланган муҳим бўлими бўлмиш «Засси Абри»нинг ниҳоясида Шоҳ Абдул Латиф яна бир бор ички саёҳат мавзусига мурожаат қилади. Шоир изловчи қизга «ўзлик» пардасини очиб ташла, яъни ўзлиқдан кеч, деб буюради, зеро у шундагина Маҳбуб қалбига йўл топади, чунки ошиқ ва маъшуқ аслида ягона Бирликдир. «Кимда ким ўзини англаса Пунҳун бўлади», дейди шоир. Бунда у «Кимда ким ўзини таниса Аллоҳни танийди», деган арабча мақолдан илҳомланган кўринади, аммо мақолни бироз ўзгартириб, «ўзининг севимли Хожасига айланади», қабилида беради. Ошиқ бутунлай ҳолдан тойиб, кучсиз ва ночор ҳолда, жазирама қуёш ва гармсел шамолларнинг алангаларида куйиб, ниҳоят Маҳбубга етдим деганда ўлим фариштаси худди Маҳбубнинг элчиси сифатида пайдо бўлади ва қиз «йўлда жон таслим этиш энг улкан бахт» эканлигини англаб етади. Илк сўфийлар «ўлим жуда гўзалдир, чунки у ошиқни Маҳбуб қошига элтади», деб қайта-қайта такрорлашмаганми, ахир. Румий ҳам «вужудим қабрга қўйилаётганда оҳу нола чекманлар», деб маслаҳат берган.

“Ахир парда ортида мени
Кутиб турар ширин учрашув”.

Ўлим кунини тақводорлар «интизор жон нихоят Маҳбуб билан бирга бўладиган кун», яъни «урс» (тўй) деб тасвирлайдилар. «Гўзалим, сен вафот этганингдан сўнг албатта Пунҳун қошига борасан», деб кизга далда беради Шоҳ Абдул Латиф. Шоир «Сур Маъдури»нинг хотимасида тасвирлаган ҳолат Зассига бағишланган асарнинг энг тўлқинлантирувчи саҳнаси бўлса керак. Изловчи ўлимнинг яқинлигини ҳис этади ва минглаб кунлардан бери Маҳбубдан айро тушганини, ҳижронда юрганини англайди. Қизнинг ўзи бутунлай муҳаббатга айланиб яна бир бор севгиси, дардларини тараннум этади. У энди сўфий ахтарувчи кўзлаган мақсадга эришди, ўзи соф севгига айланди. Бундай муҳаббатда ошиқ ва маъшуқ ўртасида ҳижрон, айрилиқ бўлмайди, улар янгича, мангу Бирликка айланадилар. Одамийлик тўлиқ равишда илоҳийлик либосига ўралади, зеро муҳаббат Худонинг ички жиҳатидир. Улкан сўфий алломалар Аҳмад Ғаззолий ва Айнул Қудрат Ҳамадоний, Рузбеҳон Боқли ва ўрта асрларнинг ишқдан сўзлаган барча сўфийлари сермаьно сўзлар ила таъкидлаб ўтганларидек синдлик шоир ҳам оддий, лўнда сўзлар билан шундай дейди: Ошиқ жон ўз саргузаштлари, юрт кезишлари ниҳоясида муҳаббатга айланади:

Чўлдан келар бир товуш
Гўё какку қуш сайрар
Дардли қўшиқ, изтироб
Муҳаббатнинг нидоси
Чўлдан келар бир овоз,
Тўтиқуш афсонаси
Зорликнинг шикояти
Муҳаббатнинг нидоси.
Чўлдан келар бир овоз
Сайрарми ёввойи ғоз?
Сув тубидан қичқириқ
Муҳаббатнинг нидоси
Чўлдан келар бир овоз
Ғижжак куйи сингари.
Бу муҳаббат қўшиғи
Эшитганлар ўйлашар
Бу бир аёл қўшиғи.

СОНИ ВА МЕҲАНВАЛ

«Ёр изидан кетиб, юрт кезишларда ҳалок бўлган» Засси тўғрисидаги ривоят сингари «ғарқ бўлиб вафот этган» Сони ҳақидаги қисса ҳам Панжоб ва Ҳинд воҳаси умумий адабий меросининг бир қисми ҳисобланади. Аввалбошда Чиноб дарёси бўйларида яшайдиган аҳоли ўртасида тилдан тилга кўчиб юрган бу ривоятни Шоҳ Абдул Латиф бадиий қайта ишлаб, Синд воҳасининг юксак савиядаги бадиий асари даражасига келтирган.
Асарда айтилишича, саёҳатдан қайтаётган обрў-эътиборли ва бой Меҳанвал (Меҳар) бир қишлоқда тўхтаб ўтади. Бу қишлоқда турли сопол идишлар ясайдиган кулол усталар яшардилар. Меҳанвал бир кўзагар устанинг соҳибжамол қизига ошиқ бўлиб қолади ва улар ясаган барча идишларни сотиб олади. Қизнинг исми Сони эди. Меҳанвал шу қишлоқда қолиш, Сонига яқин бўлиш мақсадида қишлоқ молбоқари бўлиб ишга ёлланади. Бу орада қизни у ёқтирмаган бир кишига турмушга бериб юборадилар, аммо қиз ҳам Меҳанвалга кўнгил қўйиб қолгани учун ҳар куни кечаси дарёдан сузиб ўтиб, Меҳанвал молларни боқиб юрган ўтлоққа боради. Тун бўйи улар висол шарбатидан баҳраманд бўладилар. Тонгга яқин қиз яна уйига, ўзи ёқтирмасада, аммо расман эри бўлган киши тўшагига қайтади. Дарёни сузиб ўтишда қиз катта бир сопол кўзани, ичига ҳаво тўлғизилган, қутқариш баллони сифатида ишлатади. Эркакнинг опаси, яъни Сонининг қайинопаси келиннинг юриш-туришидан шубҳаланиб, бир куни сопол кўзани оддий лойдан ясалган, ҳали ўтда куйдирилмаган кўзага алмаштириб қўяди. Қоронғуда буни пайқамаган Сони кўзани қучоқлаб сувга тушади, аммо бир неча дақиқадан кейин лой кўза сувда эриб, Сони дарёга чўкиб кетади. Бу ривоятнинг асосий қаҳрамони, бошқа асарлардан фарқли ўлароқ ошиқ аёлдир. Ривоятда кўпикланиб, қутуриб оқаёттан, сувга тушган кишининг бор-будини шилиб оладиган ёввойи дарёнинг бўлиши Шарқ шеъриятининг қадимий анъаналаридан биридир, аммо ёз пайтлари Химолай ва Қорақурум тоғларидаги қорлар эриб, ёзги селлар мавсумида Панжоб ва Ҳинд водийси бўйлаб, йўлда учраган нарсани қўпориб, бузиб, даҳшатли шов-шув билан мамлакат ўртасидан оқиб ўтаётган дарёни кўз олдингизга келтира олсангиз, мавзунинг қанчалар долзарблигини англаб етасиз.
Шу сабабданмикин, Шоҳ Абдул Латиф ўз асарини шовуллаб, пўртаналар отиб, лойқаланиб оқаётган дарёни тасвирлашдан бошлайди. Дарё ҳамма нарсани ютиб юбориши мумкин, аммо ошиқ жоннинг истаги мутлақ Бирлик қаърига ғарқ бўлишдир: сувга ғарқ бўлиш албатта, ўта нохуш иш, аммо бу йўл гарчи ўлим орқали ўтса ҳам, аммо Биру Бор томонга, яъни янги ҳаётга элтадиган ягона йўлдир.

Тошиб, лойқаланиб, қутурган дарё,
Муҳаббат қошида ҳас каби нимжон.
Биру Бор васлини тушкўрар гўё,
Тубсиз сув қаърига ўзин отган жон.

Сони кўпинча «киши ишқ оташига бардош бериши мумкинмикан?» деган хаёлларга боради. Қизиқ, агар дугоналари Меҳарни бир бор кўрсалар, улар ҳам сопол кўзаларини қучоқлаб, ўзларини сувга отармиканлар? Ёдингизда бўлса, Засси ҳам ўз дугоналари тўғрисида худди шундай хаёлларга борганди. Шоир Сонига 13-асрлардан бери ҳинд сўфийлари орасида истеъмолда бўлиб келаётган ушбу ҳикматни айтиб, тасалли беради: «Парвардигорни ахтарган Зот эркакдир». Шундай қилиб, Сони ҳам ўзининг табиий жинсидан қатъи назар, чинакам «эркакка» айланади. Дарё пўртаналарида жон бироз талвасага, умидсизликка тушиши мумкин, аммо Шоҳ Абдул Латиф Сонига Қуръони каримнинг бир оятини айтиб далда беради: «Аллоҳнинг раҳмат-марҳаматидан ноумид бўлманглар!» (39-сура, 53-оят). Кўзанинг сувда эриб кетишида чуқур маъно бор: бу ҳол барча ўткинчи, дунёвий ришталарнинг узилишини англатади. Бу Ислом сўфизмига хос бир ташбеҳдир, аммо 16—19 асрлар орасидаги ҳинд-форс ва урду шеъриятида «шикаст», яъни синмоқ, лат емоқ сўзи ишлатилган минглаб мисолларни топиш мумкин. Мирзо Ғолиб ҳам (1797 — 1869) бу сўзни ишлатган: «Ўзим синганимда чиққан жарангмен». Зеро, синмоқ янги бошланишнинг ибтидоси, дастлабки шарт-шароитидир. Мавлоно Румийнинг шеърларидан бирида инсон кучсиз, ночор бир қайиқ, деб тасвирланган. Эҳтимол, шу ташбеҳ Шоҳ Абдул Латифни илҳомлантирган бўлса ажабмас. Аллоҳ таоло инсонларга илк бор мурожаат қилганда айтилган «аласт»нинг тўлқинларида бу қайиқ парчаланиб кетади. Аввалбошда Яратгувчи инсонларга шундай мурожаат қилганди: «аласту би раббикум», яъни «Мен сизларнинг Парвардигорингиз эмасманми?» (7-сура, 172-оят). Инсон ўзининг Худога, Хожасига ва Севиклисига аввалбошдаги боғлиқлигини эслар экан, Бағдодлик сўфий Жунаид (вафоти 910) айтганидек, сурурли бир дакиқа давомида бу дунёдан мосуво бўлиб, «қаерда бўлган, бўлишидан аввал қандай бўлган»лик ҳолатига тушади. Шу сабабдан Сонининг кўзаси шикаст топиши, яъни уни илоҳий маҳбубдан ажратиб турган ердаги ришталар узилиши лозим эди:

Ўзингни ўзгинанг келтирма зинҳор,
Ташқи воситага йўқ зарра ҳожат.
Маҳбубим, васлингга эдим интизор,
Қошимга келтирсин сени муҳаббат.

Достоннинг умумий маъносини ўзида тажассум этган биринчи бўлим шундай таскин-тасалли билан якунланади, яъни севги-муҳаббатга ташна юраклар алал-оқибатда «ниҳоятда покиза шаробдан, яъни ваҳдат майидан нуш этиб», чанқовини босадилар. Бу шароб жаннатда мусулмонларга берилиши ваъда қилинган илоҳий инъом ва муҳаббат ичимлигидир. Шундан сўнг ривоятнинг асосий қисми бошланади. Ҳар сафаргидек, Шоҳ Абдул Латиф достонни воқеанинг энг кескин, ҳаяжонли жойидан бошлайди: Сони кўзанинг ивиб, лойга айланиб кетаётганини, ўзининг ортиқча сузолмаслигини англаб етади. Саросимага тушган қиз олисдаги маҳбубини ёрдамга чақира бошлайди. Маҳбубнинг исми бу ерда Саҳар дейилган. (Бундай ривоятларда маҳбубни ҳар сафар янги исм билан аташ одат тусига кирган, зеро илоҳий Маҳбуб «асмои ҳусно» эгасидир).

Дарёнинг даҳшатли тўлқини
Қўрқинчли товушлар таратар.
Рақиб кучлар оғушидаман,
Қаён кетди лой кўзам менинг?
Эй Саҳар, эй доно ҳукмдор
Ёрдамингга муҳтожман Сенинг!

Тўлқинланган сувда тимсоҳлар
Ҳад-ҳисобсиз, ғужғон уришар.
Таъсир этмас уларга оҳлар,
Тишларини қайраб туришар.
Қўлим толди, вужуд бемадор,
Айро тушиб Сендан, Маҳбубим.
Хожам! Саҳар толега эт ёр,
Мақсудимга етказгин мени.

Тўлқинланган сувда гирдоблар
Кўпик сочиб, пишқириб гувлар.
Қуршаб турар мени тимсоҳлар,
Улар душман, душмандир сув ҳам.
Марҳаматинг тутмагил дариғ,
Севгилингни гирдобдан чиқар!
Қўлингни чўз, ғамдан эт фориғ,
Ишқим ҳаққи, ўлимдан қутқар!

Аммо Сони «Худо томонидан беэътибор қолдирилдим», деб ўйлаган бир дақиқалик умидсизлик тўфони ўтиб кетади.
Қиз кечалари ўзининг қонуний эрини ухлатиб қўйиб, севгилиси томон интилиши ҳеч қандай ахлоқ-одоб қоидаларига тўғри келмаслигини яхши билган; бу иш қонун бўйича ҳам, оддий ахлоқ қоидалари бўйича ҳам айб ҳисобланади. (Бу кўшиқни тинглаганлар агар мутаассиб бўлишса, қонунга хилоф хатти-ҳаракатнинг қўшиқ қилиб куйланишига ўта салбий муносабат билдиришлари ҳам мумкин). Аммо гап бунда эмас, зеро барча дунёвий ришталарни, истеъмолдаги одоб-ахлоқ қоидаларини назар-писанд қилмай, ўзини кўпчиликнинг гап-сўзига қарши қўйиш ишқ-муҳаббатнинг кучлилигидан эмасми? Қадимги сўфийларда «муҳаббат уятдан воз кечиш демақдир», деган ҳикматли сўз бор. Шу сабабдан Шоҳ Абдул Латиф Сонини шундай куйлатади:

Ақлимдан, динимдан, шарму ҳаёдан
Сени деб мосуво бўлдим, муҳаббат!

Ошиқ, яъни севгувчи жон юзаки расм-русумлар, турли хил таъқиқлардан юқори туради. Ахир мавлоно Румий ҳам сайёҳ дарвеш Шамси Табризийга сўфиёна муҳаббати туфайли обру-эътиборли мударрис ва оила бошлиғи сифатидаги мўътадил ҳаётидан воз кечиб, ўзини илм ва тақвога бахшида этиш ўрнига рақс, мусиқа ва шеъриятни ўрганишга берилиб кетганлигини ҳайрат билан куйламаганмиди?! Сони ҳам ўзини севгига бутунлай бахшида этар экан, ҳозиргина ўзини даҳшатларга солган асов дарёнинг пўртаналарига парво қилмайди:

Саҳарга интилса кимки орзиқиб,
На қайиқ керакдир унга ва на сол.
Туюлгай севгига ташна қалбларга
Қутурган дарёлар бир зина мисол.

Шоҳ Абдул Латиф бу ерда Тоди исмли жасур аёлни мадҳ этади. У аёл бошқаларга қараганда кўпроқ ҳурмат-эътиборга лойиқ, чунки у «алиф» билан «мим»ни қалбига жо этган; «алиф» алифбодаги биринчи ҳарф, Ягона Аллоҳнинг тимсоли, дунёлар ҳикмати, нозил этилган тўрт китоб қудрати мужассам бўлган ҳарфдир. Шарқу Ғарб сўфийлари буни бир овоздан таъкидлаб ўтишган. Ҳофизнинг таъкидлашича, ҳар бир юракда маҳбуб ҳолатининг «алиф»и ёзилган эмиш. Турк шоири Юнус Имро эса (вафоти 1321) ҳиндавий-покистоний сўфийларга ҳамоҳанг равишда шундай куйлайди:

Тўрт китобнинг маъноси,
Бир алифда мужассам.

Алифбонинг фақат биринчи ҳарфини ўрганиб олишган Синд ва Панжоб шоирлари эса «Мулла, мар ма мун», яъни «Домла, мени урма», деб ўтинишади. «Мим», яъни алифбонинг «м» ҳарфи эса Муҳаммад пайғамбар билан боғлиқдир. Ул зотнинг самовий номи Аҳмаддир. Шу сабабдан ҳам Шоҳ Абдул Латифнинг изоҳи Аллоҳ таолонинг Қуръони каримга кирмаган, аммо 12-асрлардан буён Ислом оламининг шарқий қисмида тилдан тилга кўчиб юрган ушбу каломига тааллуқли бўлса керак: «Аллоҳ таоло деди: Ана Аҳмад била «мим», яъни «Мен «мим»сиз Аҳмадман, яъни Аҳадман, Ягонаман». Кўриниб турибдики, Худо билан Унинг пайғамбарини фақат битта ҳарф, яъни «мим» ажратиб турибди. «Мим»нинг ҳисоб рақами 40 дир. Шу сабабдан, Аллоҳнинг каломи деб айтилган бу ибора инсонларни Худодан ажратиб турадиган қирқ поғонага бир ишора деб тушунилади. Бундан ташқари 40 сонида дарвешларнинг покланиш, мусаффоланиш учун зоҳидларга ўхшаб қирқ кун давомида гўшанишинлик қилиши, яъни қирқ кун чилла ўтиришига ҳам ишора бор. Умуман олганда, қирқ сони, сабр-тоқатни синаш, янги, яхшироқ дамларга тайёргарлик кўришни англатадиган сондир. Муаллиф ҳарфлар топишмоғини (хусусан «алиф» билан «мим»ни) ишлатиш орқали Сонини чинакам сўфий сифатида тасвирлайди. Зотан Сони сўфий сифатида ахтарувчининг йўли дин қонунининг барча мусулмонлар юриши лозим бўлган кенг йўли бўлмиш шариатдан сўфийлар сўқмоғи бўлмиш тариқатга, яъни билимга ва шу орқали илоҳий ҳақиқатга эришиш йўлига элтишини доимо эсда тутиши лозим, чунки севгувчи жон паранжи-пардасиз билимга, маҳбубнинг ички жамолига интизор. Орзу қилинган ёр бутун асъаса-ю дабдаба билан маҳбуб ўтирган хонага кириб келаркан, бир-бирини тўлдиргувчи икки яхши хислат, яъни сабр-тоқат ва раҳматни машқ қилади, бироқ ташқарига биронта товуш эшитилмаслиги лозим, зеро ишқий қовушиш сирлари ҳеч қандай ҳолатда ошкор бўлмаслиги керак. Сони, яъни жон буларнинг барчасидан хабардор, шу сабабдан у ёр томон интилар экан, дарё орқали ўтган йўлни, ўзини бутунлай бахшида этиш йўлини танлайди.

Тўхтата олмади уни тараддуд
Ишқ йўлида сувга отди ўзини.
Туққан онасига минг бора дуруд,
Тарбия қилибди Сони қизини.
Албат отага ҳам ҳурмат, эҳтиром,
Барака топсинлар хулласи калом.

Ахир қиз қандай қилиб тараддудга тушсин? Туну-кун Меҳар унинг қалбида-ку! Бошқа қизлар жазирама ёз кунлари илимсиқ сувда чайиниб олсалар, Сони қаҳратон қиш қирчилламасида ўзини муздек сувга отади. Шоҳ Абдул Латиф Сонининг хўрсинишларини, фарёдларини назмга кўчирган: сигирлар бўйнига осилган қўнғироқ товуши қизга Маҳбубни эслатади. (Муҳаммад алайҳиссаломга ваҳий нозил бўлаётганда келадиган товушни қўнғироқ жаранггига менгзаган экан. Кўнғироқ Севгилидан хабар беради). Ахтарувчи қиз узлуксиз равишда Дўстни ёд этганлиги сабаблигина омон қолади, зеро илоҳий Маҳбубни ёд этиш жонни бедор сақлайди. Буни зикр тушаётган сўфий ҳам ҳис этади. Ахир ошиқ Зулайҳога Маҳбубнинг исми озиқ-овқат ва ичимлик вазифасини ўтамаганмиди? Синд шеъриятидаги қаҳрамон қизлар уни «икки қўллаб қучоқлаб, бағирларига босмаганмидилар?» Аммо Маҳбуб қаерда ўзи? Ҳар сафар у изловчи ошиқ қиздан яшриниб олгандек туюлади. Ахир ошиқ қизнинг ягона орзуси ҳукмдор  қароргоҳига етишиш эмасми? Шу орзу қанотида кўзанинг ивиб, уваланиб кетишини билмоқ учун, синамоқ учун ўзини пўртаналар қучоғига ташлайди. «Кўзлари ва юзини подачи томонга қаратганча», қиз кўпикланиб, тўлқинлар отиб оқаётган дарё қаърига чўкиб кетади. «Дарҳақиқат, кўринишдан Маҳбуб жуда узоқда, аммо Унинг севгиси яқин». Зеро, Қуръони каримда айтилганидек, «нигоҳлар Унга ета олмайди». (б-сура, 103-оят). Аммо Қуръоннинг ўзи далолат беришича, Ул Зот инсонларга «уларнинг жон томиридан ҳам яқинроқдир» (50-сура, 16-оят). Сони лой кўзанинг сувда эриб, уваланиб кетаётганини кўргач, сўфийларнинг қадимги ҳикматини, яъни чинакам ҳаёт ҳаётни йўқотишда эканлигини англаб етади. Ушбу сўзларимизни ўқиган кишилар беихтиёр шаҳид сўфий Мансур Халложнинг ушбу мисраларини ёдга олишса ажабмас:

«Ўлдиринглар мени, дўстларим,
Ўлимдадир ҳаётим менинг».

Бу мисралар кейинги сўфийларни ва айниқса мавлоно Жалолиддин Румийни чуқур хаёлларга чўмдирган.
Улар бундан тасирланиб, «ўлимдан олдинги узлуксиз ўлим» таълимотини яратганлар. Ривоят қилишларича, гўё Пайғамбар алайҳиссалом: «Ўлмасларингдан аввал ўлинглар!» деган эканлар; зеро инсоний ўзлик аъзоларининг ҳар бир қурбони, ҳар бир «ўлим» баландроқ поғонадаги, юқорироқ даражадаги янгича ҳаёт ибтидосидир. Изловчининг бутун ҳаёти ўлим ва қайта туғилишнинг юксалувчан давомидир. Узлуксиз юксалиш давомида кишининг паст инсоний хислатлари баландроқ илоҳий хислатлар ила, яъни қадимги бир ҳикматли сўзда, яъни «Аллоҳнинг хислатлари ила хислатланинглар»да айтилганидек юксакроқ илоҳий хислатлар ила ўрин алмашади.
Шу сабабдан, Шоҳ Абдул Латифнинг айтишича, чинакам изловчи ўз орзу-армонлари, интилишлари амалга ошиши учун нафақат кўзани, балки ўзини ҳам синдиради. Сони «очиқ ҳавода яшай олмайдиган, бир йўлини топиб, қандай қилиб бўлса ҳам сувга қониб олсам», дейдиган балиққа ўхшайди. Мавлоно Румий ҳам ўз «Маснавий»ларининг кириш қисмида: «Балиқ сувга, денгизга тўймас», деб ёзган эди-ку. Сони энди гарчи унинг вужуди юзаки жиҳатдан марҳум бўлса ҳам, ўзи Маҳбуб томон этгувчи дарё бағрида яшайди. У тўлиқ равишда ўзини Маҳбубга бахшида этган. Мавлоно Румий ўзининг «Фиҳи мо фиҳи», яъни «Борлиқ ва Бирлик ҳақида», деган асарида Мансур Ҳаллож тўғрисида ёзганларини Сонига ҳам юз фоиз тааллуқли десак хато қилмаймиз. «Борлиқдан ажраганлик, уни сезмаслик, яъни беҳудлик, ғарқ бўлиш шундай бир ҳолатки, унда киши ўзининг қаерда эканлигини англамайди, биронта жидду-жаҳд қилолмайди; хатти-ҳаракат қилишдан тўхтаб, қимир этмай сув тагига чўкиб кетади. Гавдасида содир бўлган ҳар бир ҳаракат ўзининг шахсий ҳаракати эмас, балки сув оқимининг таъсиридир. Аммо кимда ким сувга тушганда қўл-оёқларини шалоплатиб сувга урса ёки «эй, ёрдам беринглар, мен чўкиб кетаяпман», деб қичқира бошласа, буни ҳали ғарқ бўлиш, беҳудлик, деб бўлмайди. Энди «аналҳақ» иборасини кўриб чиқайлик. Бу ибора «Мен илоҳий ҳақиқатман», деган маънони англатади. Баъзи кишилар буни жуда катта даъво деб тушунадилар, аммо бу нотўғри. «Аналҳақ» дейиш аслида улкан итоаткорлик, шикастанафсликдир. «Мен Худонинг хизматкориман» дейишдаги даъво “аналҳақ”даги даъводан анча каттадир, зеро «Мен Худонинг хизматкориман» деганда банда Аллоҳ таоло ва ўзини назарда тутади, яъни гўёки банда Худонинг ёнида туриб, айтган гапларини амалга ошириб туради. Бунинг қанчалар катта мақом эканлигини тасаввур ҳам қилиш мушкул. Аммо кимда ким «аналҳақ», яъни «Мен Худоман» дееа, унинг бу гапидан «Мен ҳеч нарсамасман, ҳаммаси фақат Удир, Худодан бошқа ҳеч нарса мавжуд эмас, ман эса умуман ҳеч нарсамасман, мен йўқман», деган маъно антлашилади. Бунда итоаткорлик, бўйсуниш улканроқдир…

У сувга чўкиб кетди, унда энди на қимирлаш ва на бошқа хатти-ҳаракат бор. Ундаги барча ҳаракатлар сувнинг ҳаракатларидир».
Севгувчи Сонининг бошига шу ҳол тушган, чунки унинг Меҳарга бўлган муҳаббати боқийдир. Унинг муҳаббати худди Зассининг Пунҳунга бўлган муҳаббати, Маруийнинг Маруга бўлган муҳаббати сингари илк шартнома кунларидан буён мавжуддир. Аллоҳ таолонинг «а-ласту би раббикум», яъни «Мен сизларнинг Парвардигорингиз эмасманми?» деган сўзлари бир қатор шеърларнинг ўзагини ташкил этади;

Мавжуд эди Маҳбуб жамоли,
Ёзилмасдан тақдирий китоб.
Сўзлар маълум эмасди ҳали,
Ва айтилмай «Бўл!» деган хитоб.
Янграганда Сони фарёди,
Бўлмагандир ишқ фариштаси.
Гўзал қизни чўпон йигитга,
Боғлаганда севги риштаси.
Шундай куйлар Шоҳ Абдул Латиф.
«Мен Худонгиз эмасманми?» деб
У жонлардан сўраган вақтда,
Ризоликнинг илк нишонаси,
Илк “Ҳа”сўзи туғилди қалбда.
Ўшанда мен масъум, бокира,
Меҳар ишқин тушуниб етдим.
Дугоналар, тап тортмай сира
Маҳбубимга қўшилиб кетдим.

Қизнинг чўпонга кўнгил қўйиши Лавҳул Маҳфузда ёзиб қўйилган бўлса, қиз қандай қилиб чўпондан айниб, кўнгил узиб кетсин? Тўғри, илк шартнома кунларидан бери жуда кўп жонлар Маҳбубга етишиш йўлларини ахтаришган, аммо улар узоқни қўра олмаганликлари сабабли заминий ҳодисадарнинг турли-туман тўлқинларини ҳақиқатга йўйишган ва шулар билан алданиб қолиб, ҳақиқий мақсадни кўздан қочириб қўйишган. Сонига эса ёлғончи дунёнинг турланувчан шакл-шамойилига берилиб кетмасдан, бутун борлиғини муҳаббатта бахшида этиш тақдир этилган. Қизнинг ўзини дарёга отиши илоҳий Маҳбубнинг изну қарори эди ва У қарор қилган, тақдир этган нарсадан ҳеч ким ўзини четга ололмайди. Унинг муҳаббати жонни ўзига ром этади ва ўзини тўлқинлар қучоғига отишда унга куч-қувват бағишлайди. Цунҳуннинг Зассига, Зассининг Цунҳунга ташналиги ҳам худди шундай, бу чанқоқлик қизга тоғлар ва саҳролардаги хатарли сўқмоқларни матонат билан босиб ўтишда мадор бағишлайди. Шундай қилиб, Сони ушбу мисралар мазмунини англаб етади:

Эчки терисидан тикилган меш йўқ.
Тун буткул зим-зиё, кўза лойи хом.
Ва Маҳбубнинг севгиси сабаб
На бир зум бўш вақт бор ва на бор ором.
Муҳаббат қошида дарёйи азим
Туюлар саҳродек куруқ ва маҳзун.

Тўғри, ошиқ қиз бир лаҳза титроққа тушади, аммо кейин унга шовуллаб оқаётган серсув дарё чўл сингари қуруқ ва маҳзун туюлади. Тўғри, Ердаги нуқтаи назар бўйича Сони чўкиб кетди ва Меҳар қотил дарёни лаънатлаб, балиқчиларга “тўрларингни дарёга ташлаб, Сонининг мурдасини топиб беринглар”, деб ялинди. Бу саҳнада Маҳбубнинг икки хил характери аён бўлмоқда: биринчидан, у анъанавий ривоятда баён қилинган ерлик кучсиз дўст бўлса, иккинчидан, У Боқий Маҳбуб тимсоли сифатида намоён бўлади. Сони бу иккисидан кучлироғидир, чунки унинг фикру хаёли сўфийлар «метафорик маҳбуб», деб тасвирлашган кўринувчи маҳбубга қаратилмаган. Қизнинг севгиси ўлмасдир. У ўз юрагини ойинага айлантирган. Одамлар бу ойинада Дўстни кўрадилар. Ошиқ қиз ғам-андуҳлар чекиш орқали мусаффоланиб, Маҳбубга унинг ойинасидан да яқинроқ бўлган. Сўфийлар бу ҳолатни Аҳмад Ғаззолий (вафоти 1126) даврларидан бери шундай тасвирлайдилар.

Қиз бутун борлиқнинг Бирлигини англаб, мангулик уммонга сингиб, ўзлигидан мосуво бўлганди. Шоҳ Абдул Латиф ҳам қизнинг тарихини худди шу воқеани тасвирлаш билан ниҳоясига етказади. Сўнгра у яна Мансур Ҳалложга мурожаат қилади. Мансур, яъни «Ғолиб» исми аслида Ҳалложнинг отасининг исмидир. Бу сиймо Засси тўғрисидаги ривоятда ҳам тилга олинган эди. Зеро, Ҳалложнинг тақдири сувга ғарқ бўлиш йули билан ўзликдан мосуво бўлишнинг асосини ташкил этади. Аммо нега айнан у «аналҳақ», дегани учун қатл этилди? Ахир барча яратилмишлар «Мен илоҳий ҳақиқатман», деб тургани йўқми?

Сув, ер, дарё: бир қичқириқ!
Дарахтлар, булталар: бир нидо!
Барча нарса дорга муносиб.
Ва минглаб Мансурлар —
Яна қанчасини осмоқчисан сен?
Чор атрофда фақат бир Дўст бор,
Гир атрофда Маҳбуб намоён.
Мансур эрур жумлаи жаҳон,
Яна қанчасини осмоқчисан сен?

Фақат зоҳирий кўз тўлқинларнинг юз минглаб либосини фарқлай олади, аммо денгиз, сув аслида бир нарса-ку. Сонига ўхшаб сув қаърига чўккан зот булар хусусида ўйламайди. Илоҳий уммонга ғарқ бўлган зот ўйлашни унутади. Муҳаббатнинг энг кучли, энг юқори завқу шавқлари бошланган пайтда шахсий, майда-чуйда ғам-ташвишларга ўрин қолмаслиги оддий ҳақиқатдир. Мавлоно Румий ҳам шу фикрга асосланиб, ўзининг бир маснавийсида шундай ҳикоя қилади: Кибру ҳаволи бир тилшунос олим қайиқчига ақл ўргатмоқчи бўлади. Шунда қайиқчи олимга қарата дейди: Қайиқ чўкаётганда наҳв эмас, яъни грамматика эмас, балки маҳв, яъни фано бўлиш хусусида ўйлаш лозим. (Мас. 1.2838 ф). Энди ҳеч қанақа истак-хоҳиш йўқ, тўлқинларнинг шовқин-сурони ҳам, сувнинг кўпикланиб, жазавага тушгандек кўтарилиб келиши ҳам, гарчи улар аввалбошда Сонини бироз ваҳимага солган эса-да, энди қўрқинчли эмас. Илоҳий уммоннинг тубсиз қаърига чўкиб кетган жон буларнинг биронтасини ҳис этмайди.
Шоҳ Абдул Латиф шу бўлим хотимасини Сони ғарқ бўлган ва шу аснода Маҳбуб висолига эришган илоҳий муҳаббат уммонини мадҳ этишга бағишлайди. Мавлоно Фаридуддин Атторнинг «Мусибатнома»сидаги изловчи ҳам илоҳий Маҳбубни жон уммонининг қаъридан топади.

Соғинишда бўлмас хотима,
Чексиз эрур севги ҳам беҳад.
Севги нима, муҳаббат нима,
У билади, У билар фақат.

Сонининг тақдири сувда ўзликдан мосуво бўлишнинг ёрқин тасвиридир, аммо қудратли Ҳинд дарёси яқинида яшайдиган сўфий учун сувнинг тимсол қилиб олиниши оддий ҳолдир. Рисоланинг энг машҳур қисми «Самунди», деб аталган қисм бўлиши ҳам мумкин, зеро Аллан Фақир уни куйлаб, донгини таратган. Бу денгиз куйидир. Бу бўлимда узоқ сафарга кетган балиқчи эрини интизорлик билан кутаётган аёл тўғрисида сўз юритилади. Эри Адан ёки Шри Ланкадан қимматбаҳо тақинчоқлар ва турли зираворлар харид қилиб, эсон-омон уйига келиши учун хотин ирим-сирим қилиб, серкаромат авлиёлар тагида дам олган, деб ҳисобланадиган дарахтлар шохига турли-туман латта қийқимларини боғлаб қўяди, дарёга турли атирлар қуяди. Ҳозирги кунларда ҳам бу расм-русумлар сақланиб қолган. Худди Засси тўғрисидаги ривоятлар тажассум топган Сур Срирагдаги сингари бу ерда ҳам муаллиф ўз ташбеҳларини Синд аёлларининг кундалик ҳаётидан олган. Уларнинг эрлари ҳар куни хавфли дарё ва денгиз билан яккама-якка курашадилар. Сур Ғату деб номланган кичик бўлимда эса барча акаларини ҳалок этган баҳайбат денгиз аждаҳосига қарши жанг қилиб, уни ўлдирган кичкина Морирро тўғрисидаги Синд ривояти мавзу қилиб олинган.
Аммо бу ривоятлар халқ оғзаки ижоди нуқтаи назаридан қанчалик қизиқарли бўлмасин, барибир уларда сўфиёна тажриба мавзуси тоғларда ёки денгиз ёинки дарё қаърида вафот этадиган, ёким Тар саҳросини ўзининг ватани деб биладиган, доимо ўша ерларга содиқ қоладиган Маруи сингари ошиқ аёллар тавсиф этилган бўлимлардагидек ёрқин тасвир этилмаган.

УМАР ВА МАРУИЙ

Засси тоғу тошларда саргардон кезиб, Сони эса ўзини қутурган дарёга отиб Боқий Маҳбуб висолига етишга ҳаракат қиладилар. Аммо шундай аёл-жонлар ҳам борки, улар интизорлиги ҳаддан ошиб кетган тақдирда ҳам бу дунёга занжирбанд бўлган ҳолда, ўз кучлари ила Ватанга, Маҳбуб ёнига қайтишга қодир бўлмай, умрларини чексиз сабр-тоқатда ўтказадилар.
1191 йилда қатл этилган Суҳравардий «ғурбат ал-ғарбия», яъни «ғарбдаги сургунлик» ҳақида сўзлайди. Жон зулмат қуршовида надомат қилади ва ниҳоят нурлар ватани бўлмиш шарққа, она юрти Яманга элтувчи йўлни топади. У ер бахтиёрлик, саодат манзили бўлиб, жон у ерда бир вақтлар «Энг Меҳрибон Биру Бор нафасининг бўйларини» туйган. Кекса кампир «дунё» қўлида асир бўлган қарчиғай — жон отхонага боғлаб қўйилган оҳу, асирлик чоғида она ватани бўлмиш Ҳиндистонни қумсайдиган, тушида ватанини кўрса занжирларни узуб юборадиган фил сингари Шарқ шеъриятининг кенг тарқалган лавҳалари тимсоллар гуруҳига тааллуқлидир.

Кеча Ҳиндистонни тушда кўрган фил
Занжирларни узиб юборди буткул
Ватанга йўналди секин, улуғвор
Уни тўхтатишга кимда қудрат бор?

деб куйлайди Румий.
Шоҳ Абдул Латиф шеъриятида Маруий ана шундай ватанни соғинганларнинг вакилидир. У узлуксиз равишда ўзи туғилиб ўсган юртни қўмсовчи жондир. Маруий ҳозирги Покистоннинг жануби шарқидаги Тар саҳросида туғилиб ўсган қишлоқи қиздир. У ўз қишлоғини ва маруларни, яъни дўстлари ва қариндош-уруғларини жуда севади ва барча қизлар каби қишлоқ қудуғидан уйига сув ташийди.
Омаркотлик қудратли Умар қизнинг жамолига мафтун бўлиб, уни ўз шаҳри Омаркотга ўғирлаб кетади ва қасрида тутқун сифатида сақлайди. У қизни бўйсундирмоқчи бўлади, аммо унинг йўлдан оздириш санъатига қизнинг кўнгли суст кетмайди. Қиз фақат «аждодлари яшаган юртни, илк Маҳбубни қумсайди». Қизнинг қаршилигини синдиролмаган, васлига етолмаган шаҳзода ёмғирлар саҳрога яшил тўн кийдирганда уни уйиға қайтариб юборади. Баъзи тахминларга кўра, қизни бокира ҳолда қайтиб келганига ишонмаган қариндошлари ўлдирган эмиш. Шоҳ Абдул Латиф хотима хусусида бирон нарса демайди.
.
Интизорлик ва ёд этиш, уйига қайтиб боришига нисбатан улкан умид Шоҳ Абдул Латиф қўл урган мавзудир. Худди бошқа «Сур»лардаги каби «Сур Маруий»да ҳам шоир ҳикояни ўртасидан бошлайди ва тингловчиларни ўғирлаб келинган қиз танҳо сақланаётган Омаркот қасрига етаклайди. Тутқинликдаги қиз маруларга нисбатан бўлган боқий муҳаббатни узлуксиз равишда ёд этади — кўпликдаги марулар бу ерда Ягона ҳақиқий Маҳбубни англатади. Маҳбуб турли кўринишларда зоҳир бўлади, аммо Уни тасвирлаб бўлмайди. Ахир Засси ҳам ўз қўшиқларида «Кечликлар» деб куйлаб Пунҳунни назарда тутади-ку. (Бундан ташқари авлиёсифат одамлар тўғрисида гапирилганда ҳам уларнинг исмларига кўплик қўшимчасини қўшиб гапирилади. Бу ҳол уларга кўрсатилган ҳурматни англатади. Масалан, сўфийлар йўлбошчиси Низомиддин авлиё ёки Ўрта Осиё дарвешлари «Эшон» дейилиши шундан далолатдир). Шоҳ Абдул Латиф асарида илоҳийликнинг турли-туман зоҳир бўлишига ишора бор. Унинг юртдоши Қади Қадан ундан икки юз йил илгари Худони ўзининг юзлаб илдизлари ила улкан ўрмондек туюлган, аммо ўзи Ягона бўлган Банян дарахти сифатида тасаввур этган, Маруий ҳам муҳаббатлари яратилган дамларидаёқ кўнгилларига жо этилган сингилжонларининг қиёмат кунигача Аллоҳ таолага бўйсунишлари лозимлигини англаб етади. Илк битимга биноан Худо атиги бир дакиқа, бир зум мавжуд бўладиган инсониятнинг Хожасидир. Маруий ҳам Засси ва Сони ўтган йўлдан боради: Илк Маҳбубга нисбатан бўлган муҳаббатдан бўлак муҳаббат йўқлигини ҳар бир ошиқ жон яхши билади. Илк битимнинг «аласту»сига қилинган ишора «Сур»нинг, яъни «Бўлимнинг» фақат бошида эмас, охирида ҳам яна бир бор такрорланади.

«Мен Парвардигорингиз эмасманми?»
Деб сўради Худо, эшитдим.
Ҳа дедилар улар чин дилдан
Мен ҳам шулар ичида эдим.
Ўша дамда ўрмон аҳлига
Садоқатим айладим изҳор.

Ва бундан ташқари ўша ғаройиб врқеадан аввал, ҳали қуёш ва ой бунёд этилмай туриб, дунё яратилмасдан ва руҳ кашф қилинмасдан аввал, ҳали Худо Ўзининг яратувчи «Бўл» деган сўзини айтмасдан илгари ҳам Маруий маруларни севган. Зеро, улар ҳали бир-биридан ажратилмаган, бирга бўлганлар. Қиз ўша Ягона Биру бордаги абсолют Бирлик даври ҳакида, яъни илмий тилдаги «деус абскондитус» ҳақида ўйлайди ва уни Маҳбубдан жудо этган, ўзида иккиликни жамулжам этган тақдирдан, яъни «Яратилишнинг вужудга келганлигидан» шикоят қилади. Тақдир эса, қизнинг фикрича, одамларни тутқунликда тутадиган «мустаҳкам қалъадир». Аммо сургунда ҳам жон ўзини ўзи илоҳий сўзлар ила юпатади: ахир Аллоҳ Қуръони каримда «Биз инсонга унинг жон томиридан ҳам яқинроқдамиз» (50-сура, 16-оят) деб ваъда бермаганми?
Араб ҳикматлари, Пайғамбар алайҳиссаломнинг сўзлари Маруийнинг ёдига тушади: «Вужудим бу ерда, аммо қалбим сизнинг қошингизда».
Араб шоири куйлаган ушбу мисралар соф ҳақиқатдир:

Кўзларимдан оқар қон,
Сендан айрилиб жонон.

Аммо Пайғамбар алайҳиссалом «Барча нарса ўзининг илк яралмиш ҳолатига қайтади», демаганмидилар? Шу сабабдан ўғирлаб кетилган қиз ўзининг илк ватани Малирга қайтиш ҳақида хаёл суради ва бу мавзу бўлим оҳиридаги хор бўлиб айтиладиган қўшиқда тақрорланади:

Кошки кетолсам эди,
Ватанга, ота юртга.
Жон берсайдим Малирда,
Чўл гуллари орасида.

Унинг кўпгина қўшиқлари ҳинд-покистон халқ шеъриятида маълум ва машҳур бўлган эндигина турмушга чиққан келинлар томонидан куйланадиган қўшиқларни эслатади. Бундай келинлар куёвнинг уйида, қайнона ва қайноталар орасида ўзларини қандайдир сиқилган, бахтсиз ҳис этадилар, ота-онаси ва опа-сингилларининг: меҳр-муҳаббатини соғинадилар. Зеро, Янги уйдаги ҳаёт ёш келинчакка чидаб бўлмас даражада оғир сургун бўлиб туюлади:

На бир элчи, на бир сайёҳ, на карвон келар,
На хабар бор, на туш кўрар, на сарбон келар.

У шундай мисрама-мисра афғон чекади. Бу шундай оғир дамки, жон учун зимистон тунки, севимли Хожанинг заррача муруввати белгиси далда сифатида намоён бўлмайди. Қиз «Худо мени бутунлай унутди, ўз ҳолимга ташлаб қўйди», деган хаёлга боради. Маруийнинг «на бир элчи, на карвон келар», деган шикоятомуз нидоси кейинги синд шеъриятида ва айниқса Сатшал Сармаст лирикасида ўз ифодасини топган. У Шоҳ Абдул Латиф мавзуларига мурожаат қилиб, уларни янада ривожлантирган.
Унинг асарларидаги қизлар (жонлар) янада жўшқинроқ, жасурроқ эҳтирослироқ куйлайдилар. Юқорида айтилганидек, ҳеч ким қизнинг ҳолини сўраб келмайди. Маруийнинг ўз Маҳбубига мактуб битишга ҳаракат қилганда кўз ёшлари қоғозга томиб, сиёҳлари чаплашиб кетади, хатни, мактубни кутиш мотивлари ва Маҳбубга икки энлик мактуб битишга уриниш мистик адабиётда муҳим мавзулардан биридир. Шоирлар учун илк даврлардан буён севгувчининг кўз ёшлари росмана мактублардир. Зеро, улар кўзларидан ёш ўрнига қон оқиб, ўшанинг қизил ранги ила қуруқшаб қолган, пергаментга ўхшаш заъфарон ёноқларга «ўқишни билмайдиган зотлар ўқий олмайдиган ҳарфларни» битадилар. Бағдодлик сўфий Шибли (вафоти 945) бу ҳолни шундай изоҳлаганди. Бенгалия халқ шоири ҳам ўз қаҳрамонини шундай куйлатади:

Бармоқларим қалам эрур соз
Кўз ёшларим қонли сиёҳ, ранг.
Юрак — мактуб битилган қогоз.
Уни Маҳбубимга йўллайман.

Мумтоз шеъриятда хат ташувчи асосан кабутардир. (Кабутар почтаси ўрта асрларда исломий мамлакатларда кенг тарқалган эди). У, яъни хат ташувчи кабутар Маккада ин қурган, «муқаддас жой кабутарларига» менгзалади, зеро улар диний марказ яқинида «Худонинг уйида», Каъбада яшайдилар. Синд вилоятида эса у қарға (канг)дир, севгувчи қиз тинимсиз равишда унга мурожаат қилиб, Маҳбубдан хабар келтиришни илтижо қилади. Худди “Рисола”нинг «Засси Абри» бўлимида таъкидланганидек, ошиқ қиз элчи қушга турли туман совғалар беришни ваъда қилади. Засси Маҳбуб яқинида яшайдиган қушга ўз этини, кўзларини таклиф этса, Сатшал Сармаст асаридаги қаҳрамон қиз, агар қуш Дўстдан хабар келтирса турли ширинликлар беришни ва унинг қанотларини олтин иплар билан ўраб қўйишни ваъда қилади. Севгувчи жоннинг мурувватга қанчалар зор-интизорлиги «севимли қарғага» янги-янги мурожаатларда изҳор этилади. Шоҳ Абдул Латифнинг “Рисола”сида ёзув мотивлари, қадимги ҳарфлар символикаси ҳам тез-тез учрайди. Хаттот «алиф» билан «лам» (авал) ҳарфларини юксак санъат билан бир-бирига боғлаганидек севгувчи жон билан Маҳбуб ҳам бир-бирига боғлангандир. «Алиф» билан «лам»нинг боғланишидан «ла», яъни Калимаи тоййибанинг биринчи сўзи ҳосил бўлади. Бу эса Аллоҳдан ўзга худо йўқлигига, яъни ягона, ҳамиша боқий, чексиз Илоҳий Маҳбубдан бўлак Маҳбуб йўклигига ишорадир. Аммо мактуб битиш мавзусининг бу ерда шунчалар муҳим роль ўйнаши албатта ўқувчини ҳайрон қолдиради, нега деганда Синдда жуда кам кишилар ўқиш ва ёзишни биладилар. Аёлларга эса камдан-кам ҳоллардагина ёзишни ўрганиш имконияти берилган. (Кўпгина ҳудудларда қизларга фақат ўқиш ўргатилади. «Ишқий мактублар ёзолмасин, деб бизларга ёзишни ўргатишмаган», деди бир куни обрўли оиладан чиққан кекса бир турк аёли айёрона жилмайиб). Маруий кутаётган хатлар оддий хатлар эмас, меҳр-шафқат белгиларидир ва ўзи хат ёзмоқчи бўлганда кўзёшлари унга сиёҳ бўлиб хизмат қилади. Буллҳе Шоҳнинг шеърларидан бирида шундай дейилган:

Мактублар битарман тун бўйи
Маҳбубим келмайди қошимга.

Қишлоқдан биронта хабар келмасада, тушларида Маҳбубни кўрмасада, Маруий барибир Ватанни ёд этишдан толмайди. У қишлоғидаги чўпонлар ҳеч қачон шойи атлас кийимлар киймаслигини ўйлай бошлайди. Тўғри-да, улар ўраниб юрадиган дағал, қизил жун ёпинчиқлар қимматбаҳо рўмоллару бахмал ва шойи кийимлардан минг бора афзал. Умар эса қизни бахмал, шойи кийимлар ваъда қилиб, йўлдан урмоқчи. Очиғини айтганда, қиз учун чўпонлардан келадиган ҳидлар мушку анбарлардан ҳам ёқимлироқдир. Маруийнинг қишлоқни қўмсаши ғайритабиий эмас, чунки сўфийлар ҳам Аллоҳ уларнинг қалбига жўнатган хушбўйларни тез-тез ҳис этиб туришади. Бу хушбўйлар Маҳбубдан хабар келтирадилар, чунки Маҳбуб уларнинг кўзига кўринмайди. Ахир Пайғамбар алайҳиссалом ҳам Ул зотга Яманлик Увайс ал-Каронийдан дарак берган хушбўй шаббодани ҳис этиб, «Энг Меҳрибоннинг нафаси Ямандан мен томон келаётганини ҳис этаяпман», деб қичқириб юбормаганмидилар? Бу фикр Маруий айтган қўшиқларнинг ҳам асосини ташкил этади. Қиз бу қўшиқларни «танишларининг бўйларига» интизор бўлиб куйлайди ва улар тутқунликдаги қизга тасалли берадилар. Малирдаги марулар жуда камбағал кишилардир, аммо Маруий бу камбағалликни қандайдир гўзал ва бебаҳо нарса деб ҳис этади, зеро сўфийлар Пайғамбар алайҳиссаломга ўхшаб «Фақирлигим фахрим» дейишлари лозим. Шоҳона қасрда тутқунликда бўлганда қиз қишлоқдаги дугоналари билан бирга бўлишни орзу қилади, зеро оиласи, дугоналари билан бирга ташналикдан, сувсизликдан азоб чекиш қиз учун ширин-шарбатлар нуш этишдан авлороқдир. Дугоналари чакалакзор жунгли ичида саргардон кезиб, шудринг босган нам кўкатлар устида кўз юмолмай тонг оттирган бир пайтда у қандай қилиб момиқ пар тўшакларга ўраниб ухласин. Умар унга тақдим этган барча совғаларни у рад этади, зеро жон «чиройли безалган» дунёнинг ўткинчи, ҳавойи нафсларига учмаслиги (3-сура, 14-оят), ўзининг ҳақиқий Ватанини унутмаслиги керак. Маруий ўзига бутунлай эътибор бермайди. Умар унга совға қилган шода-шода марваридларнинг қиз учун сариқ чақачалик киммати йўқ. У барча совғаларни рад этиб, юзини Ватани томон буриб олади. Унинг бағрида айрилиқ олови ёнади, шу сабабдан унинг юзлари қорайиб кетган, чунки тутқунликда жоннинг ранги ўзгаради, ўзининг жозибасини йўқотади. Унинг қалбини ваҳима босади, қишлоқдошларим ўзларининг илк гўзаллигида яшнаб юрган Ватанимга бу жирканч кўринишда қандай қайтаман, деб қўрқувга тушади. Бу ерда албатта Пайғамбар алайҳиссаломнинг барча сўфийлар яхши кўрадиган, «Дарҳақиқат Аллоҳ гўзалдир ва У гўзалликни хуш кўради», деган ҳадисларига ишора бўлса керак. Ва дунёвий қамоқда — гарчи бу қамоқ жуда гўзал ва серҳашам қаср шаклида бўлса ҳам — тутқунликда ўтирган Маруий руҳи тушиб, шундай куйлайди:

Чиройимни йўқотдим мен
Кўринишим ажабтовур.
Хунуклар бўлмаган жойга
Энди қандай борурман мен.

Чиройимни йўқотдим мен
Юзимдан нур ёғилмайди.
Қалбни азоб дуди босган
Юзга кўчди унинг заҳри.

Чиройимни йўқотдим мен
Энди келган бўлсам ҳамки.
Хусни чирой қўлдан кетди
Ўрнин қандай тўлдирурман.

Чиройимни йўқотдим мен
Тўлалигим қайга кетди?
Уйга қандай етишурман
Бундай ночор ҳолатда мен.
Ким қайтариб берар ҳусним,
Нима дейди кўрган чўпон?

Мен йўқотдим чиройимни
Уйга қандай кетурман мен?
Ҳусни кўркдан жудо бўлдим,
Нима дейди кўрган чўпон?

Чиройимни йўқотдим мен
Чўпонларга нима дейман?
Чўпонларни ўтга солган
Ўзи ўтда адо бўлди.

Чиройимни йўқотдим мен
Ким ҳам мени қарши олар?
Шодланарми, қаршиларми
Мен хунукни кўрганлар.

Чиройимни йўқотдим мен
Кеча келиб бу саройга.
Совға-салом на хожатдир
Қовжиради бунда кўрким.

Қиз ҳатто бошини, сочларини ҳам ювмайди. (Албатта Ислом динидаги тозаликни талаб этадиган буйруқлардан хабардор киши бу ҳолнинг қанчалар ғайри-одатий эканлигини тушунади). Чунки, қиз илгари унга ошиқ бўлиб юрганлар уни ҳозирги ҳолатида таниб олишларидан бутунлай умидини узган. Қиз қатиқ ивитиб, чанқаган молларга бериш учун қудуқдан сув тортиб юрган кунларини ёдга олади. Кейинги бўлимларда қишлоқдаги юмушлар, кийимлар, ўсимликлар, Тар саҳросидаги ҳайвонлар тасвири берилган. Бу бўлимларда саҳро ўртасида, маданий марказлардан анча олисда жойлашган қишлоқдаги ҳаёт манзаралари шунчалар аниқ тасвирланганки, киши худди ўз кўзлари билан кўриб тургандек бўлади. У ерда тасвирланган, овқатга солишга ишлатиладиган хушбўй зираворларни бугунги кунда ҳам топиш мумкин. Шаҳарлик шоирлар Боқий Жаннатни атиргуллар қийғос очилган боққа қиёс қиладилар. Жон қуши шу боғни соғинади. Баъзан у най кесиб олинган қамишзорга ўхшатилади, яъни қамишзор найнинг жаннатмаконидир. Шу сабабдан, «аждодлари яшаган қишлоқ» Маруий учун саодат манзили бўлиб туюлиши ажабланарли ҳол эмас. Маруий ёмғир ёққанда саҳро яшил либос кийиб, маруларнинг шодланиши тўғрисида хаёл суради, зеро ёмғир шоирлар айтганидек, Аллоҳнинг раҳматидир. Шоҳ Абдул Латиф «Рисола»нинг «Сур Саранг» бўлимида барча «қурбақа, ўрдаклар, ҳўкиз ва сигирлар» ёмғир ёғишини интизор кутадиган ва у ёққанда деҳқонлар билан бирга жуда қувонадиган мамлакатни батафсил тасвирлайди. Ёмғир чиндан ҳам Илоҳий раҳм-шафқат тимсолидир. Бу раҳм-шафқат Муҳаммад алайҳиссалом сиймосида зоҳир бўлган. Ёмғирни шу тариқа мажозий тушуниш ёки тушунмасликдан қатъий назар Тар саҳросини кучли монсун ёмғирларидан кейин кўрган киши унинг сеҳрли жозибасини ҳис этади. Маруийнинг нега қишлоғини шунчалар соғинганлигининг сабабини англайди. Зеро, Маруий ҳақидаги ривоят фақатгина жоннинг Илк Маҳбубга интизорлиги тимсоли эмас, балки Ватан муҳаббати тўғрисидаги қўшиқлар қўшиғидир. Ахир Пайғамбар алайҳиссалом «Ватанни севмоқ иймондандир», демаганмидилар? Маруий Ватанида ўтказган дамларини эслар экан, бирон хабар келармикан деб ўзи ҳам булутдек кўзёш тўкади.

Қиз бирон бир заминий истаклар ила булғаниб қолмаслик учун, покиза қолиш учун ҳамма нарсадан ўзини олиб қочади. Ва ниҳоят барча дарду ғамлари, изтироблари эвазига мукофотланади. Қизнинг қишлоқдошлари, марулар Умарникига бир кишини элчи қилиб юборадилар. Ёмғирлар даврида Умар қизни уйига жўнатиб юборишга рози бўлади. Ҳинд мумтоз шеъриятида ёмғирлар даври Маҳбубни қаттиқ қўмсайдиган, унинг висолидан умидвор бўладиган давр сифатида тасвирланади. Маруий агар уйга қайтиб борсам, «барча сутни ичиб қўяман», деб орзу қилади. Бу даврда қишлоқнинг ёмғир сувларига тўлган қудуғи атрофида катта байрам ўтказилади. Бу ерда яна бир бор ёмғир мавзусига мурожаат қилинган. Бу тасвир сахро ҳудудларида нотаниш, ғайри-одатий, аммо мумтоз исломий адабиётларда ва халқ тасаввурида мустаҳкам ўрнашиб қолган тасвирдир. Унда айтилишича, ёмғир томчилари буғ тарзида денгиз сатҳидан осмонга кўтарилади, сўнгра намлик қуюқлашиб булутга айланади. Кейин эса яна ёмғир тарзида денгизга тушади. Агар ёмғир томчисининг бахти бўлса, уни интизор кутаётган чиғаноқ ичига тушади, чунки чиғаноқ атрофдаги шўр сувни ичгаси келмайди. Покиза, ширин сувни, ёмғир сувини, агар иложи бўлса шифобахш апрел ёмғирининг сувини сабр-тоқат билан кутади. Маруий ўзини ўша чиғаноққа қиёс қилади. У атрофидаги шўр сувдан воз кечади, яъни серҳашам қаср ҳамда Умарнинг совға-саломларига учмайди, “чиройли сабр қилиш” (12-сура, 18-оят) орқали ўз мақсадига эришади, инсонлар учун тимсолга айланади:

Денгиздаги чиғаноқлар
Булутлардан умидвордир.
Шўр сувларни ичмас улар,
Ёмғир сувин умид қилар.
Зулматларга қилиб тоқат,
Айланади марваридга.

Чиғаноқдан ўрганинг қизлар,
Яхшиликни, яхши кутишни.
Ўзгарсада денгиз оқими,
Умид қилар булутдан улар.

Интизорлик йўл-йўриғини
Чиқаноқдан ўрганинг қизлар.
Осмондан сув илтижо қилар,
Атрофига солмайди назар.

Аммо қиз бу тутқунлик лозим бўлганини яхши билади. Покиза қиз бошдан кечирган бу синовлар чинакам мусулмон учун вожиб нарсадир, зеро ғам чекмасдан, ўртанмасдан юксалиб бўлмайди. Мавлоно Румий ҳам бошқа сўфий шоирлар сингари Ватандан айро тушмасдан туриб, камолга эришиб бўлмаслигини қайта-қайта такрорлаган. Пайғамбар алайҳиссалом ҳам она шаҳри Маккадан ҳижрат қилиб, Мадинада қўним топганлар, ҳурмат-эътиборга эришиб, шон-шавкат ила Маккага қайтиб келганлар. Бу ҳол акаларининг сотқинлиги туфайли Мисрга қул қилиб сотиб юборилган, сўнгра Мисрнинг энг қудратли ҳукмдорига айланиб, ўз юртидаги қариндошларига ёрдам қўлини чўзган Юсуф алайҳиссаломга ҳам тааллуқлидир. Ўз она юрти, яъни қамишзордан айрилмаганда, най шунчалар маҳзун нола қила олармиди? Шундай қилиб, Маруий туганмас сабр-тоқати, буюк садоқати шарофатидан юксак мукофотга сазовор бўлади. Дунёнинг кўзни алдовчи ҳашамлари, сержозиба сарой, қимматбаҳо кийим-кечаклар, совға-саломлар қизни ҳақ йўлдан оздиролмайди. Қиз чеккан ғам-аламлари эвазига янада покизаланиб, мусаффоланиб ота-буваларининг қишлоғига, ўзининг илк Ватанига қайтиб келади.

СЎНГСЎЗ

Маруий ўзининг илк ватани ишқида ёнади, Засси билан Сони эса худди Зулайҳо сингари, яъни у Юсуфнинг ишқида куйиб, ўзи гирифтор бўлган минг дарду аламларга бардош берганидан кейингина поклангани каби илоҳий Маҳбубга интиладилар. Азоб-уқубатлар чекиш, ўзликдан мосуво бўлиш орқали турли заминий камчиликлардан, ғуборлардан покланадилар. Илк бошланишга, бутун борлиқни қамраб олгувчи гўзалликка интилган аёллар сўфизмда Биру Борнинг мафтункор, хушбўй ҳидлар таратувчи тимсоли, яъни Ул Зотнинг зоҳир бўлиши, деб қаралиши мумкин. Фақатгина бўлак (яъни аввалбошда Одам Атонинг эгри қовурғасидан яратилган аёл) бутунни, асосни эмас, балки ўша бутун ҳам ўзидан ажралган бўлакни ахтаради. Эркак билан аёл бир-бирига қарашлидир. Уларнинг мутаносиб биргалиги, «йанг» ва «йин»нинг боқий яратувчан ўйини чинакам ҳаётни ташкил этади. Маълумки, эркаклик тамойили барча динлар ва маданиятларда устунликка эгадир. Ислом динида ҳам аёллар бошига қўпгина ғам-кулфатлар тушганлигидан кўз юмиб бўлмайди, чунки оддий Қуръоний кўрсатмалар асрлар ўтиши натижасида жуда тор маънода тафсир қилина бошланган. Қуръони каримга умуман дахлдор бўлмаган баъзи бир хурофий расм-русумлар ва қарашлар маънан ўзгармас, мустаҳкам қонун даражасига чиқиб олган. Хозирги кунларда «исломий», деб аталган кўпгина одатлар кундан кунга қотиб бораётган қатламга тегишлидир, яъни уларнинг кўпчилиги бидъат-хурофотдан бўлак нарса эмас. Аммо бу энди бутунлай бошқа мавзу. Иккинчи тарафдан биз «эркинлик» тушунчасининг муросасоз, аммо кўпинча жиловланмаган таърифига асосланиб ўз тасаввурларимизни бутун дунёга мос келадиган энг яхши орзу, идеал деб ҳамда бизга ёқмайдиган урф-одатларни эскилик сарқити, деб лаънатлашдан ўзимизни тийишимиз лозим. Баъзи бир «замонавий» ғояларнинг Ислом оламига олиб кирилишига нисбатан бўлган уринишлар мусулмонлар томонидан мустамлакачилик тазйиқи сифатида қатьиян рад этилади. Улар бунга қаттиқ қаршилик кўрсатадилар. Худди шундай, асл исломий тамоилларнинг ғайриисломий деб аталиши ҳам қаршиликка учрайди. Шу сабабдан, дин олимлари ғояларни ғоялар билан, мавжуд воқеликни мавжуд воқелик билан солиштириб кўриш қоидасига амал қиладилар. Шунга асосан, исломий асарлардаги муслима аёллар образларини синчиклаб ўрганиб чиқиш идеалларга янада яқинроқ бориш имконини беради, деб ўйлайман, чунки ҳарамларда содир бўладиган эротик воқеалар тўғрисидаги ривоятлар ҳам, хотинларнинг ҳийла-найранглари тўғрисидаги удтейз халқона латифалар ҳам Ислом маданияти даражасини белгиламайди. Бу даражани белгилайдиган юксак савиядаги асарлар сон-саноқсиз. Кимда-ким араб, форс, турк ва аввало ҳинд-мусулмон халқларининг (урду, синд, панжоб ва бошқалар) мумтоз асарларини тагмаъносига тушуниб, ўқиб чиқса, турли юзаки тасаввурларини бутунлай ўзгартириб юборадиган чўнг тушунчага эга бўлади. Анча йиллардан бери муслималар билан дугона тутиниб юрганлигим сабабли уларнинг ҳаётини жуда чуқур ўрганишга муваффақ бўлдим. Эҳтимол, шу йўсиндаги ишлар бир қанча бидъат-хурофотларни даф этишга ёрдам берар, чунки маънавий ҳаёт жабҳасида эркак билан аёл ўртасида ҳеч қандай фарқ бўлмаслиги лозим. Шу аснода мавлоно Жомийнинг буюк Робийа ҳақида ёзганларини мисол қилиб келтиришни лозим топдим: «Барча аёллар биз тилга олган аёллар сингари бўлганларида эди, аёллар эркаклардан анча устун бўлурдилар. Зеро, қуёшнинг женский родга мансублиги уни хиралаштиролмаганлиги сингари ойнинг мужской родга мансублиги ҳам унинг даражасини ошира олмайди».

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ

1. Шоҳ Абдул Латиф. Рисолаи Синди. Бомбей, 1958.
2. Абу Нуаим ал-Исфаҳоний. Хилйат ал-авлиё. Қоҳира, 1932.
3. Афлоқий, Маноқиб ал-орифин. Анқара, 1959 — 61.
4. Мэри Брюсс Элисон. Доктор Мэри Арабистонда. Хотиралар.
5. Тор Андрай. Исломий сўфийлар. Штуттгарт, 1960.
6. Амир Курд. Сийар ал-авлиё. Деҳли, 1891—92.
7. Носир Муҳаммад Андалиб. Нолаи Андалиб. Бҳопал, 1890.
8. Назиҳи Ораз. Онадўли авлиёлари. Истанбул, 1958.
9. А. Ж. Орбери. Заҳматкаш сўфий Айн ал-қудрат ал-Хамадоний хусусида қасида, Лондон, 1969.
10. Али С. Асаний. Буж Ниронжон. Исмоилийларнинг мистик поэмаси. Ҳарвард. Ўрта Осиё маркази, 1991.
11. Али С. Асаний. Жинлар тўғрисидаги Исмоилийлар адабиётида тўй символизми. Нью Йорк, 1993.
12. Али С. Асаний. Муҳаббат имтиҳони. Низорий Исмоилийлар анъаналари. Кембридж., 1994.
13. Али С. Асаний. Исмоилийлар диний адабиётида жинлар тасвири. Кембридж., 1993.
14. Абдул Борий Аси. Тазкират ал-хавотин. Лукнов, 1930.
15. Фаридуддин Аттор. Тазкират ал-авлиё. Лондон; Лайден, 1959.
16. Фаридуддин Аттор. Илоҳийнома. Шоҳнинг олти ўғли билан суҳбати. Лайпцих, 1940.
17. Фаридуддин Аттор. Мантиқ ут-тайр. Жавод Шакур чоп этган. Теҳрон, 1962.
18. Фаридуддин Аттор. Мусибатнома. Теҳрон, 1959. Французча тарж. Париж., 1981.
19. Маҳмуд Аййуб. Исломда изтироб чекиб покланиш. Хьюг, 1978.
20. Р. В. Ж. Остин. Андалузия сўфийлари. Лондон, 1971.
21. Р. В. Ж. Остин. Ибн ал-Арабий ва Румий асарларида сўфий аёллар образи. Лондон, 1991.
22. Самиҳа Ойеёрди. Истанбул кечалари. Истанбул, 1952.
23. Самиҳа Ойверди. Иброҳим афандининг қўноғи (меҳмони). Истанбул, 1964.
24. М. М. Бадавий. Замонавий Миср адабиётида Ислом. «Ислом адабиёти» № 2, 1971.
25. Баҳои Валад. Маориф. Теҳрон, 1957.
26. Эрнст Баннерт. Қоҳирадаги исломий зиёратгоҳлар. Қоҳира, 1973.
27. Серге де Лауриер де Боричел. Абдулла Ансорий — ҳанбалий сўфий. Байрут, 1963.
28. Анна Ливия Билаерт. Каъбанинг аёл сифатида тасвирланиши. Мумтоз форс адабиётидаги фикрлар. Эрон, 1988.
29. Жон К. Бёрж. Дарвишларнинг Бектоший жамоаси. Лон-дон, 1937.
30. Ғулом Али Озод Билгромий. Хазинаи амира. Лукнов, 1890.
31. Генри Бремон. Франциядаги сентимент динлар тариҳи. Париж, 1926.
32. Шоҳ Булҳе. Девон. Лаҳор, 1960.
33. Ричард Бартон. Синд ва Ҳинд воҳасида яшовчи қавмлар (ирқлар). Лондон, 1851.
34. Вилгям Читик. Билимларнинг сўфиёна сўқмоғи. Албания, 1989.
35. Мишелъ Чодкевич. Қирғоқсиз уммон. Париж, 1991.
36. Мшиелъ Чодкевич. Исломда аёл авлиёлар. СУФИ, 21. (1994).
37. Марьям ва Рошни Рустомий-Кернс Гооке. Сиёхдондаги сиёҳ ўрнига қон. Жанубий Осиё ва Ўрта Шарқ ёзувлари уруши. Болдер Вествью пресс, 1994.
38. Абул Х,асан ад-Дайламий. Сират ибн ал-Кафифи Шерозий. Анқара, 1955.
39. Дара Шикоҳ. Сакинат ал-авлиё. Теҳрон, 1965.
40. Ҳувайдо Мир Дард. Илмул-китоб. Бҳопал, 1890 — 91.
41. Хувайдо Мир Дард. Девони форсий. Деҳли, 1891.
42. Инге Дийдерихс. Сабаъ қироличаси юртида. Кёлн, 1987.
43. Мавлоно Абдураҳмон Жомий. Нафаҳот ул-унс. Теҳрон, 1957.
44. Хафт Авранг. Оға Муртазо ва Мударрис Ғилоний чоп эттирган. Теҳрон, 1972. Унинг ичида: Сулаймон ва Абзал; Силсилат аз- заҳоб; Сўҳбат ал-аброр; Юсуф ва Зулайҳо.
45. Ричард Итон. Бижапурлик сўфийлар. Принстон, 1978.
46. Энамул Ҳақ. Бенгалия мусулмон адабиёти. Карачи, 1957.
47. Ҳерманн Эте. «Янги форс адабиёти». Эрон филологияси очерклари. Штрассбург, 1901.
48. Фахри Ҳаравий. Жавоҳир ал-ажойиб. (Равдат ал-салотин билан бирга) Саййид Ҳусомиддин Рашдий чоп этган. Ҳайда-робод-Синд, 1968.
49. Фазлур Раҳмрн. Ислом. Лондон-Нью-Йорк, 1966.
50. Аҳмад Ғаззолий. Савониҳ. Ишқ ҳақида ҳикматли сўзлар. Ҳеллмут Риттер чоп эттирган. Истанбул-Лайпциҳ, 1942 (Риҳард Грамлих ва Гизела Венд немис тилига таржима қилган).
51. Абу Ҳамид ал-Ғаззолий. Иҳёйи улумиддин. 4 жилд. Булоқ, 1872.:
52. Хвайа Ғулом Фарид. 50 достон. тарж. Кристофер Шэкл. Мултон, 1975.
53. Е. Д. Ж. Жиб. Усмонли турк нтеърияти тарихи. Лондон-Лайден, 1900-1909.
54. Абдулбоқий Гўлпинарли. Мавлонодан сўнгги мавлавийлик. Истанбул, 1953.
55. Абдулбоқи Гўлпинарли. Тасаввуфдан дилимизга кечган теримлар. Истанбул, 1977.
56. Розвита Гост. Ҳарам. Кёлн, 1994.
57. Рихард Грамлих. Аллоҳ дўстларининг мўъжизалари. Штуттгарт, 1987
58. Рихард Грамлих. Шиа дарвешлари жамоалари. 3 жилд. Вийсбаден, 1965 — 81.
59. Рихард Грамлих. Умар ал-Суҳравардийнинг англаш туҳфалари. Суҳравардийнинг «Аавориф ал-маориф» асаридан таржима. Вийсбаден, 1978.
60. Ал-Ҳусайн ибн Мансур Ҳаллож. Девон. Байрут, 1973.
61. Йозеф фон Ҳаммер. Ҳофизнинг девони. Форс тилидан тарж. Штуттгарт, 1812.
62. Ина ва Петер Ҳайни. Эй муслималар! Ислом жамиятида аёллар. Фрайбург, 1994.
63. Эрдмут Ҳеллер, Ҳассуна Мосбаҳи. Ислом пардалари ортида. Мюнхен, 1993.
64. Ҳафиз Ҳошиярпури. Маснавияи Ҳир Ранжа. Карачи, 1957.
65. Али ибн Усмон ал-Жуллаби ал-Ҳужвирий. Кашф ал-мажюб. Сўфизм бўйича қадимий форс илмий асарлари. Лондон — Лайден, 1911.
66. Ибн ал-Арабий. Таржумон ал-ашвоқ. Лондон, 1912.
67. Ибн ал-Арабий. Фусус ал-ҳиком. Қоҳира, 1946.
68. Ибн Атауллоҳ. Ҳиком. А. Шиммел таржимаси. Фрайбург, 1988.
69. Ибн Ийос. Бадое аз зуҳур фи вақое ад духур. Истанбул — Лайпцих, 1931—35.
70. Ибн Калликан. Вафоят ал-айон. Париж, 1838 — 42.
71. Муҳаммад Ицбол. Румузи бекуди. Лаҳор, 1917.
72. Муҳаммад Ицбол. Поёми машриқ. Лаҳор, 1923.
73. Муҳаммад Ицбол. Банги дара. Лаҳор, 1924.
74. Муҳаммад Ицбол. Жовиднома. Лаҳор, 1932. (А. Шиммел таржимаси: Боқийлик китоби. Мюнхен, 1957).
75. Мотилал-Жотвани. Шоҳ Абдул Карнм. Янги Деҳли, 1970.
76. Ёцуб Қадрий Крраусмонўгли. Нур Бобо. Истанбул, 1922 (А. Шиммел таржимаси. Аланга ва парвона. Кёлн, 1987).
77. Афдалуддин Бодил Кҳаганий. Девон. Теҳрон, 1959.
78. Қисаий. Пайғамбарнинг саргузаштлари. Бостон, 1978.
79. Брюс Б. Лоренц. Жинсий нафсини тийган аёлларнинг улуғланиши. Кембридж. Масс, 1994.
80. Луис Массшнон. Ал-Ҳусайн ибн Мансур ал-Ҳаллож Ислом сўфизмининг шаҳиди. Париж, 1922 (Инглиз тилида Ҳерберт Масон таржимаси. Принстон, 1987).
81. Фритц Майер. Гўзал-Маҳсатий. Вийсбаден, 1963.
82. Фритц Майер. Абу Саиди Абул Ҳайир. Лайден, 1976.
83. Фритц Майер. Баҳои Валад. Лайден, 1990.
84. Фотима Мерниш. Зино жойлари. Ҳарамдаги қиз саргузаштлари, 1994.
85. Барбара Меткалф. Ажойиб аёллар. Мавлоно Ашраф Али Тҳанавийнинг «Жаннатнинг зеб-зийнатлари» асари. Деҳли, 1992.
86. АдамМетс. Ислом ренесанси. Ҳайделберг, 1924.
87. Захико Мурата. Ислом таоизми. Албания, 1992.
88. Захико Мурата. Никоҳнинг сир-синоатлари. Сўфийлар матни ҳақида хабарлар. Ўрта аср форс сўфизми. Лондон, 1992.
89. Захикб Мурата. Атиргулнинг гувоҳлиги. Ёқуб Сарфий аёлларда илоҳий сифатларнинг зоҳир бўлшли ҳақида. Немисча тарж. Й. Бюргел. «Аллоҳ гўзалдир ва У гўзалликни севади». Берн-Франкфурт, 1994.
90. Наҳдж ал-балага. Байрут, 1964.
91. Носир Аҳмад. Миръат ал-аруз. Деҳли, 1869.
92. Илёс Низо.чий. Маҳзан ал-асрор. Теҳрон, 1972.
93. Холиц Аҳмад Низолий. Шайх Фарид Ганжи Шакарнинг ҳаёти ва даври. Алигарҳ, 1955.
99. Низомиддин Авлиё. Фавоид ал-фуод. Нью-Йорк, 1992.
100. Ловедай Приор. Панжоб оҳанглари. Лондон, 1952.
101. Мирзо Крлиҳ Бек. Зийнат. Карачи, 1892.
102. Аҳмад ал-Калҳоиюндий. Субҳ ал-аъша. Қоҳира, 1915 — 20 (14 жилд).
103. Куддусий. Тазкирати суфияи Синд. Карачи, 1959.
104. Абдул Карим ал Қушаирий. Рисола фит-тасаввуф. Қоҳира, 1912. (Рихард Грамлих таржимаси. Штуттгарт, 1989).
105. Лайванти Рамакришна. Панжоблик сўфий шоирлар. Лондон— Кадкутта, 1938.
106. Ҳортензе Райнтиес. Гўзал-Юсуф. Кембридж, 1994.
107. Ҳеллмут Риттер. Кўнгул денгизи. Фаридуддин Аттор ривоятларида Худо, дунё ва инсон. Лайден, 1955; 1978.
108. Жалолиддин Румий. Девони кабир йа куллиёти шамс. Теҳрон, 1957 — 75.
109. Жалолиддин Румий. Маснавий маънавий. 8-жилд. Лайден-Лондон, 1925—40.
110. Жалолиддин Румий. Фиҳи мо фиҳи. Теҳрон, 1959 (Немисча таржима: А. Шиммел. Борлиқ ва Бирлик ҳақинда. Мюнхен, 1987).
111. Саҳал Сармаст. Рисолаи Синди. Карачи, 1958.
112. Саҳал-Сармаст. Сираики қалам. Карачи, 1959.
113. Абул Мажд Маждуд Санои. Девон. Теҳрон, 1950.
114. Абул Мажд Маждуд Санои. Ҳадикат ал-ҳақиқа. Теҳрон, 1961.
115. Мирзо Абдул Кодир Сауда. Куллиёт. АЙ&арҳ, 1965.
116. Али Шариатий. Фотима Фотимадир. Бонн, 1981.
117. Аннемарие Шиммел. 18-асрда Ҳиндистонда яшаб ўтган икки ҳинд-мусулмон сўфий шоирларининг таълимоти. Лайден, 1976.
118. Аннемарие Шиммел. Ҳиндистон субконтинентида Ислом дини. Лайден, 1980.
119. Аннемарие Шиммел. Исломнинг мистик мезонлари. Кёлн, 1987.
120. Аннемарие Шиммел. Худди парда орқасидак. Ислом мистик шеърияти. Нью Йорк, 1982.
121. Аннемарие Шиммел. Тўхтовсиз, сўнгсиз ахтариш. Синдлик Шоҳ Абдул Латиф ривоятлари. Мюнхен, 1983.
122. Аннемарие Шиммел. Тантанавор қуёш. Мавлоно Жалолиддин Румийнинг ҳаёти ва фаолияти хусусидаги битиклар. Албания, 1993.
123. Аннемарие Шиммел. Мансур Ҳаллож илоҳий ишқ қурбони. Кёлн, 1969.
124. Аннемарие Шиммел. Урду мумтоз адабиёти. Синд адабиёти, Вийсбаден, 1974 (Ҳинд адабиёти тарихи тўпламида).
126. Аннемарие Шиммел. Алидан Заҳрогача. Исломий исмлар ва мусулмонча исм бериш. Мюнхен, 1993.
127. Аннемарие Шиммел. Ҳинд воҳасидаги аёлларнинг тўй қўшиқлари, 1965.
128. Аннемарие Шиммел. Эрос — илоҳий ва ғайриилоҳий. Ўрта асрларда Ислом динида жамйят ва жинслар. Малибу, 1979.
129. Аннемарие Шиммел. Самиҳа Айверди — Истамбуллик ёзувчи аёл. Вийсбаден, 1967.
130. Аннемарие Шиммел. Аёлларни тарбия қилиш бўйича Синд тилидаги роман. Мирза Қолиҳ Бекнинг «Зийнат» асари. Ислом журнали, 1964.
131. Аннемарие Шиммел. Урду шоираларининг, 19-аср антологияси. Деҳли, 1983.
132. Аннемарие Шиммел. Ислом сўфизмида аёллар. Аёлларга бағишланган халқаро форумнинг материаллари. 5 —II, 1982.
133. Аннемарие Шиммел. Замонавий араб лирикаси. Немис тилига таржималар. Тюбинген, 1975.
134. Аннемарие Шиммел. Олтин қадахдан. 13-асрдан 20-асргача бўлган даврдаги турк лирикаси. Кёлн, 1992.
135. Маргарет Смит. Исломда Робиййа ва бошқа сўфий аёллар сиймоси. Кембридж, 1928.
136. Зомбаҳор. Кадин сайрлери алтари. Истамбул, 1994.
137. Ҳерберт Т. Сорлай. Шоҳ Абдул Латиф. Оксфорд, 1940.
138. Алойс Спренгер. Од қироли кутубхонасидаги арабча, форсча, ҳиндча қўлёзмалар каталоги. Калькутта, 1854.
139. Стоваер Барбара Фрейер. Қуръонда аёллар сиймоси. Анъаналар ва уларнинг тавсифи. Нью-Йорк, 1994.
140. Суҳравардий. Шайх ал-ишроқ; Суҳравардийнинг мистик ҳамда башоратомуз илмий асарлари. Тарж. Веелер М. Такстон. Лондон, 1982.
141. Суҳравардий. Шайх ал-ишроқ. Форсча битиклар. Генри Корбин чоп этган. Париж, 1970.
142. Суломий. Табақат ас-сўфиййа. Қоҳира, 1953.
143. Жон Тер Ҳаар. Нақшбандийликда бошқарув принципининг аҳамияти Лондон, 1992.
144. Ашраф Али Тҳанавий. Биҳишти Зевар («Жаннатнинг зеб-зийнатлари»).
145. Ал-Ҳаким ат-Термизий. Ҳотам ал-авлиё. Байрут, 1965.
146. Кристпиан Трол. Ҳиндистондаги мусулмонларнинг қадамжолари. Деҳли, 1989.
147. Чарльз Ф. Усборн. Ҳир Ранжа. Карачи, 1966.
148. Шарлотта Ваудевилл. Бараҳмаса. Пондичер, 1965.
149. Вокан Лии Ловелии. Сйр-синоат соҳиблари. Сўфий журнали. 22, 1994.
150. Вийбке Валтер. Исломда аёлнннг ўрни. Лайпцих. Штуттгарт, 1980.
151. Фотима ал-Йашрутиййа. Рихла илал-ҳақ. Байрут, 1955.
152. Вилъям С. Йонг. Каъаба, Ҳаж сафарининг пайдо бўлиши ва расм-русумлари. 1993.
153. М.Х.Саидий. Олмония кутубхоналаридаги Урду қўлёзмалари каталоги. Вийсбаден, 1973.

ТАМОМ

Олмон тилидан Йўлдош Парда таржимаси

Мазкур китобнинг вебматнини тайёрлаган  Муҳаммад Санжар дўстимизга миннатдорчилигимизни билдирамиз.

Манба: http://forum.ziyouz.com/