Айтишларича, кекса бир момо (китобнинг «Момолар» бўлимига қаранг) Пайғамбар алайҳиссаломдан: «Бизга ўхшаган юзларини ажин босган, кўзлари йиринглашиб, мункайиб қолган кампирлар ҳам жаннатга кирадиларми?» деб сўраганида, Ул зот жиддий равишда: «Йўқ, сизга ўхшаган момолар жаннатга қўйилмайди», деб жавоб берган, сўнгра кампирнинг руҳи тушиб кетганини кўргач, жилмайиб қўшиб қўйган: «Сизга ўхшаб мурриб қолган момоларнинг барчаси аввал ўн саккизга кирган бокира қизларга айлантирилади, сўнгра жаннатга киритилади».
Ислом жамиятида энг катта ҳурматга лойиқ зот турмуш қурган аёл, аниқроғи она ҳисобланади. Бу ҳол Пайғамбар алайҳиссаломнинг «Жаннат оналарнинг оёғи остидадир», деган ҳадиси шарифларида ҳам яққол баён этилган. Пайғамбар алайҳиссалом яна шундай деган эканлар: «Агар Аллоҳдан бошқа нимарсага ҳам сажда қилишга рухсат этилганда, аёллар ўз эрларига сажда қилсинлар, деган бўлардим». Бу гаплар аёлларнинг эркаклар билан тенг ҳуқуқли эканлигига бир мунча зиддир, аммо Тавротда ҳам «Бу эркак сенинг хожанг бўлиши лозим», дейилмаганми? Сўфизмда эса аёллар тўла равишда тенг ҳуқуқлиликка эришган, ҳатто баъзи баркамол аёллар «чинакам эркак», деб ҳам тасвирланадилар. Ислом дини нозил этилган кундан бошлаб ҳозирги кунларгача тақводор, ўқимишли ва ёлғиз Аллоҳ таолони севгувчи аёллар бўлган, бор ва бўлади. Ушбу китобчамизда биз ҳам Аллоҳ таолога интилган жон тимсоли бўлган тарихий шахслар бўлмиш шундай аёлларга мурожаат қиламиз.

Аннемарие Шиммел
 ЖОНОН МЕНИНГ ЖОНИМДА

ТАҚДИМНОМА ЎРНИДА

1995 йилда Германияда етакчи олмон исломшунос олимаси Аннемарие Шиммел хонимнинг «Жонон менинг жонимда» номли янги асари дунё юзини кўрганди. Энди эса китоб ўзбек тилига ўгирилганлиги шарофатидан ўзбек китобхонлари ҳам заҳматкаш олима ижодининг бир қирраси билан яқиндан танишиш, унинг баракасидан баҳраманд бўлиш имконига эга бўлмоқдалар.
Шиммел хоним қарийб эллик йиллардан бери барча маданият ихлосмандларига Ислом дини тўғрисида чуқур ва ҳартомонлама маълумотлар бериш ишига ўзининг залворли ҳиссасини қўшиб келмоқда. 1995 йил 15 октябрда хонимга Германия Китоб савдоси ташкилотининг Тинчлик мукофоти берилди. Бу Шиммел хонимнинг илмий ҳаётидаги энг баланд чўққи ва унинг хизматларига берилган энг юқори баҳодир. Мукофот топширилаётганда Германия Федератив Республикаси Президенти табрик нутқи сўзлаб, Шиммел хонимни маданиятлараро энг яхши мулоқотни йўлга қўйган фан арбоби, деб атади. Табрик нутқида жумладан шундай дейилганди: «Маданиятлараро мулоқотни йўлга қўйиш учун шу маданиятларни ўзлари яхши билган ҳолда бошқаларга ҳам ўргатадиган, бошқаларнинг маънавияти ва қадриятларини яхши тушунадиган, ўзлари тўплаган билимларни бошқаларга ҳам улашадиган ва шу аснода ишонч кўприкларини қурадиган одамлар керак. Шиммел хоним мана шундай жонкуяр кишиларимиздан биридир. Шу сабабдан хоним муносиб равишда Тинчлик мукофотини олишга сазовор бўлди. Шиммел хоним Исломнинг руҳий оламини жон-дилдан севади, шу сабабдан кўплаб мусулмонлар ҳам хонимнинг ҳурматини жойига қўядилар».
Шиммел хонимнинг ушбу асари ўзбек тилига таржима қилиниб, Ўзбекистонда нашр этилишини олмон-ўзбек алоқаларини янада чуқурлаштиришга қўшилган навбатдаги ҳисса, деб баҳолаш жоиз. Тўқсонинчи йиллар бошидаги сиёсий ўзгаришлар Германия билан Ўзбекистон ўртасидаги илк сиёсий, хўжалик ва маданий алоқаларнинг вужудга келишига имкон яратди. Ушбу асарнинг ўзбек тилига таржима қилиниб, Тошкентда чоп этилиши мамлакатларимиз ўртасида саккиз йилдан бери давом этиб келаётган алоқаларнинг янада кенгайишига қўшилган улушдир.
Шу ерда мен бир нарсани алоҳида қайд этиб ўтишни истардим. Шиммел хонимнинг ўзбек тилига ўгирилган бу китобчаси давлатлараро бўлган муносабатларнинг эмас, балки алоҳида шахсларнинг фаолликлари натижаси ўлароқ дунё юзини кўрди. «САНАВИТА» фирмасининг эгаси, Германиянинг «Иммунитет ва атроф-муҳит» жамғармаси раиси жаноб доктор Йоахим Моорманн Шиммел хонимнинг бу асарини ўзбек тилида чоп эттириш учун таҳсинга лойиқ савобли ишларни амалга оширди. Асарни таржима қилиб, ўзбек китобхонларига етказиш ғоясини эса ёзувчи ва таржимон жаноб Йўлдош Парда ўртага ташлаганди. Бунинг учун унга ҳам раҳмат айтишимиз жоиз.

Дохтор Райнхарт Биндзайл
Германиянинг Ўзбекистондаги Фавқулодда ва Мухтор элчиси

Тошкент,
1999 йил 1 сентябрь.

СЎЗБОШИ

Кейинги пайтларда муслима хотин-қизлар муаммоларига бағишланган китоблар ёмғирдан кейин чиққан қўзиқориндек кўпайиб кетди. Ҳозирги кунларда ҳам турли ижтимоий изланишлар олиб борилмоқда, тиббиёт масалаларига қўл урилмоқда, ҳарамнинг ижобий ва салбий томонлари ўрганилмоқда, арабий ва туркий ҳукмдор хотин-қизлар тўғрисида асарлар битилмоқда, эркак ва аёл ўртасидаги жинсий масалаларга, болалар тарбиясига жиддий эътибор берилмоқда — қисқаси, «Ислом динида аёлларга муносабат» мавзуси том маънода бозори чаққон, мода мавзулардан бирига айланиб бормоқда. Бундан руҳланиб кетган феминистлар, яъни Ғарб мамлакатларида, ҳаётнинг, барча жабҳаларида, аёлларни биринчи ўринга олиб чиқишни ўз олдига мақсад қилиб қўйган аёллар ҳаракати тарафдорлари тарихий воқеаларни ва айниқса, исломий тиллар ва адабиётларни чала-чулпа, юзаки ўрганиб, ўртамиёна асарларни потирлатиб ёзиб ташламоқдалар, аммо афсуски, уларнинг кўпчилиги ҳатто қўлга олишга ҳам арзимайдиган даражада.
Вийбке Вальтерснинг «Исломда аёл» сарлавҳали гўзал асари устида эса ҳали кўп йиллар давомида илмий ишлар олиб бориш мумкин. Захико Муратанинг «Ислом дини буюрган муқаддас амаллар» китобида эса турли жинс вакиллари ўртасидаги муносабатга исломий ҳуқуқшунослик турларидан бири бўлмиш сўфизмда энг таниқли бўлган олимлар нуқтаи назаридан баҳо берилган.
Эътиборингизга ҳавола этилаётган ушбу китобчада Ислом сўфизмида хотин-қизларга нисбатан бўлган муносабат тўғрисида китобхонларга баҳоли-қудрат аниқроқ тушунча беришга ҳаракат қилдик, аммо бу ҳаракатимиз тўсатдан феминистик адабиётлар оқимида сузишга уриниш деб тушунилмаслиги лозим. 1950 йилда мен сўфий аёллар тўғрисида бир мақола эълон қилган эдим. Ўша мақолани қисман шахсий қизикишлар натижасида ёзган бўлсам, қисман профессор Фридрих Ҳайлернинг қистовлари мени ўша асарни ёзишга ундаганди. Ўша пайтларда жаноб профессор билан дин тарихи соҳасида яқиндан ҳамкорлик қилардик. Мен турли динларда аёлларга нисбатан бўлган муносабат тўғрисида маърузалар ўқирдим, семинарлар ўтказардим. Бу ишларим ҳар сафар янги-янги хулосаларга келишга, илмий изланишларимда янги-янги уфқлар очишга ёрдам берди. Очиғини айтганда, сўфий аёллар мавзуси мени аввалбошдан ўзига мафтун этган. 1928 йилдаёқ Маргарет Смит ўзининг Робийа ал-Адавиййа тўғрисидаги йирик асари бўлмиш «Сўфизмда Робийа сиймоси» китобида шу мавзуга қўл урганди. Мен бу мавзуга фақат унинг адабий муҳимлиги учунгина эмас, балки авлиёсифат аёллар, Ислом дунёсидаги сўфий раҳнамо аёллар билан учрашганларимда, Туркия, Ҳиндистон ва Покистондаги номлари тилларда достон бўлиб қолган аёлларнинг қабрларини зиёрат қилганимда қалбимда аллақандай тасвирлаб бўлмас бир туйғу пайдо бўлиб, фақат борлиғимнимас, балки барча фикру зикрим, руҳимни ўзига ром этгани учун қўл урмоқдаман. Ушбу китобчамни улкан бир миннатдорчилик ила авлиёсифат аёллардан бири, турк сўфий адибаси Самиҳа Ойверди (1906— 1993)нинг ёрқин хотирасига бағишлайман. Китобда ишлатилган ўта камёб маълумотларни йиғишда унинг анча меҳнати сингган.
Исломий донишмандликда хотин-қизларнинг ўрнини тасвирлаб бериш ҳам кишининг эътиборини ўзига жалб этади. Ҳадисларни тўғри ва ишончлилигига қараб саралаш «илм ар-риджал», яъни «эркаклар шуғулланадиган фан» деб юритилса-да, аммо муҳаддис аёллар тўғрисида ҳам тарихда маълумотлар анчагина.

Пайғамбар алайҳиссаломнинг кенжа хотинлари Ойша онамиз Қуръони каримни ва Пайғамбар алайҳиссаломнинг қарийб барча ҳадисларини ёд билмасмиди? Ахир у зот Муҳаммад Мустафонинг шахсий ҳаётлари тўғрисидаги маълумотларнинг асл булоғи, манбаи эмасмиди? Пайғамбарга замондош бўлган кўпгина хотин-қизлар кейинчалик диний олималар сифатида дунёга танилдилар, чунки улар тез-тез Пайғамбаримиздан диний масалалар бўйича ёрдам сўраб турардилар. 1600 йиллар атрофида форс тилида битилган бир асарда бешта дин олимаси тўғрисида маълумот берилган. Бу олималар фундаменталистлар томонидан инкор этилган, қораланган халқона расм-русумлар ва тасаввурларнинг моҳиятини турли мисоллар келтириш йўли билан очиб беришган. Рут Родед ўзининг «Исломий таржимаи ҳоллар тўплами» номли асарида кўрсатишича, таниқли шахсларнинг таржимаи ҳолларини ёзган муаллифларнинг асарларида тилга олинган исмларнинг каттагина қисмини аёлларнинг исмлари ташкил этар экан. 9-асрдан бошлаб то ҳозирги кунларгача ўтган барча таниқли шахсларни санаб чиқиб, у шундай қарорга келган. Хотин-қизлар ҳаёти тўғрисидаги билимларимизни оширишнинг яна бир муҳим манбаи ёш қизларга мўлжалланган, хотин-қизларнинг хатти-ҳаракатлари, ўзларини қандай тутишлари лозимлиги тасвирланган «Адаб китоблари»дир. 19-асрнинг ўрталарида яшаб ўтган Бҳопал маликаси Шоҳжаҳон бегимнинг «Таҳдиб ан-нисвон ва тарбият ал-инсон», яъни «Хотин-қизларга сайқал бериш ва инсонни тарбиялаш» асаридан кейин бизнинг асримизда Ашраф Али Тҳанавийнинг «Биҳишти сивар», яъни «Жаннат зеб-зийнати» асари дунё юзини кўрди. Бу китобни анча вақтлар давомида келиннинг ота-онаси қизнинг сепига қўшиб берарди. Келинчаклар бу китобни ўқиб, Деобанд диний мактабининг ўта қаттиққўл ахлоқ-одоб кўрсатмалари билан танишардилар ва турли ҳаётий шароитларда ўзларини қандай тутишлари лозимлигини ўрганиб олардилар. Бу китобни варақлар экансиз, ота-онага хат ёзганда қандай иборалар билан мурожаат қилиш лозимлигини, мусулмонларнинг расм-русумларига кириб қолган, аммо аслида Исломда бўлмаган ғайридиний одатлардан халос бўлиш йўлларини, чинакам тақводор бўлиш учун қандай амаллар қилиш ва қандай амалларни қилмаслик кераклигини (амри маъруф ва наҳйи мункар) ўрганиб оласиз, чунки улар ёрқин мисолларда қисқа ва лўнда қилиб тушунтириб берилган. Ашраф Али Тҳанавийнинг «Биҳишти сивар» (Жаннат зеб-зийнати) номли бу китоби Барбара Д. Метсалф томонидан юксак маҳорат билан инглиз тилига ўгирилиб, «Баркамол аёллар» сарлавҳаси остида чоп этилди. Турли маълумотларга ва кўрсатмаларга бой бу китоб Европа миллатларига мансуб мусулмон қизларга ҳам ҳақиқий қўлланма бўлиб хизмат қилади. Аммо ўқувчилар бу китоб билан бирга 19-аср охирларида Ислом дунёсида чоп этилган, баркамол аёллар тарбияси хусусидаги янада илғорроқ ғоялар билан суғорилган романларни ҳам ўқиб чиқишлари лозим. Хинд-мусулмон ҳудудида иншо этилган бундай романлар сирасига, айтайлик, Носир Аҳмаднинг «Мир атал аруз», яъни «Келинчакнинг ойнаси» асарини киритиш мумкин. Унда тасвирланишича, ўқимишли, тиришқоқ қаҳрамон (қиз) ўзининг савобли ишлари билан бошқалардан ажралиб туриши лозим. Қиш пайтлари у камбағалларга кўрпа-кўрпачалар совға қилади, ўқиб ўзлигини танишсин деган ниятда уларга Қуръони карим нусхаларини тарқатади. Синд ҳудудида эса Мирза Қолих Бекнинг (1892) «Зийнат» асари маълум ва машҳурдир. Унда классик фанлардан таълим олган аёл ҳар кандай вазиятда ҳам ўзини тўғри тута олиши тараннум этилган.
Мусулмон аёллар Масалаларини тўғри тушуниш учун уларнинг адабиёт соҳасидаги фаолликларига ҳам бир назар солмоқ керак. Аёллар қаламига мансуб шеър ва ғазаллардан иборат кенг қамровли катта бир тўплам тузиш мумкин. Фикримча, бу антология қадимги араб марсияларидан бошланса мақсадга мувофиқ бўлади, чунки араб хотин-кизлари жангларда ҳалок бўлган оталари, ака-укалари ва эркак қариндошларига бағишлаб, уларни эслаб айтган бундай марсиялар ҳозирги кунларгача сақланиб қолган. Фаластинлик шоира» Фадво Туқоннинг «Акам ҳақида марсия» асари юқорида айтилган гапларга яққол мисол бўла олади. Тўпламга сўфиёна ишқ қўшиқлари-ю, форс шоираси Маҳсатийнинг салгина беҳаёроқ тўртликларидан тортиб, форс ва турк аёлларининг лирик қўшиқларигача барчаси киритилиши лозим. Ҳукмдор аёллар ва маликалар қаламига мансуб деб келинаётган шеърий асарларни ҳам унутмаслик лозим. Бунга мисол қилиб Фахри Харавийнинг «Жавоҳир ал-ажойиб» асарини ва бобурий малика Зебуннисо (1689 йилда вафот этган) асарларини келтириш мумкин. Шундай антология яратилса, турли миллатларга мансуб муслималарнинг поэзияда қанчалар фаол иштирок этишгани-ю, ҳозирги кунларда ҳам қаламни қўлдан қўймаётганликлари кафтда тургандек аён бўлади. Ҳуснихат ёзувчи хаттот хонимлар тўғрисида ҳам шундай илиқ гапларни айтиш мумкин. Уларнинг номлари юксак дид билан кўчирилган Қуръони карим нусхалари ва бошқа матнларда сақланиб, бизгача етиб келган. Жаҳоннинг энг улкан олимлари ҳам болалигида албатта мактабларда билим олган. Шундай зотларга илк бор мактабларда сабоқ бериб, ёзиш-чизишни ўргатган муаллималар-у, професcор хонимларнинг-да номларини тилга олмоқ жоиздир.
Сиёсат бобида жавлон урган муслималарни ҳам эътибордан четда қолдирмаслик керак. Халифаларнинг оналари ва рафиқалари ҳам гарчи тўлиқ расмий бўлмасада, сиёсатда ва айниқса диний сиёсатда жуда фаол бўлишган. 900 йилларда ўтган шундай муслималарни Л. Масигнон ўз асарида бирма-бир санаб ўтган. Баъзи муслималар Ислом дунёсининг чекка ҳудудларида, ҳатто ҳукмдор даражасигача кўтарилишган. Ибн Баттута Маледивия (Мали)да бир муслима ҳоким бўлганлигини ёзади. Шимолий Африкада яшовчи туареглар хотин-қизларга ҳаддан ташқари кенг ҳақ-ҳуқуқлар бериб қўйганлигини ёзаркан, ўзи бу ҳолни унчалар маъқулламаслигини ҳам қистириб ўтади. Туркий анъаналарга кўра аёллар ҳеч қандай тўсиқсиз хукм суришган. Шу сабабдан, келиб чиқиши туркий бўлган Деҳли ҳукмдори Элтутмиш 1236 йилда қизи Розияни валиаҳд қилиб қолдирган. Мисрда эса Шажарат ад-Дур исмли собиқ қул аёл бир неча йил ҳукмронлик қилган. Кейинчалик Ҳиндистоннинг ҳукмрон табақасига мансуб аёллар нафақат бобурийлар даврида, балки шу билан бирга Деккан подшолигида ҳам етакчи ўрин тутганлар. Шу маънода Аҳмаднагар маликаси Чанд Биби номига алоҳида урғу бериш лозим. Афсуски, 1600 йилда бу аёл қўшинга бошчилик қилиб, ўз мамлакатини душманлардан ҳимоя қилаётганда, сипоҳлари сотқинлик қилиб уни вазифасидан четлатганлар. Деҳли ва Агра, Колконда ва Биджапурлик ҳукмдор аёллар айниқса, меъморчилик, ҳуснихат ва адабиёт ҳомийлари сифатида машҳурдирлар. Ер юзидаги энг муҳташам меъморчилик обидаси бўлмиш Тож Маҳал Шоҳ Жаҳоннинг рафиқаси, 1631 йилда ўн тўртинчи фарзандига кўзи ёриётганда вафот этган муслима малика Мумтоз Маҳал шарафига бунёд этилгани ҳам бежиз эмас. Ҳиндистон муслималарининг 1947 йилгача бўлган сиёсий жонбозликларидан ҳам кўз юмиб бўлмайди. Нафис мўйқалам соҳибалари яратган мўъжаз рангтасвирлар тўплам шаклида чоп этилса таҳсинга лойиқ иш бўлурди. Фикримча, тўпламда форс достонлари учун яратилган мўъжаз рангтасвирлардан тортиб, Ҳиндистондаги бобурийлар сулоласи вакилларининг портретларигача барчаси жой олиши лозим. Кишиларнинг юз кўринишларидан бошлаб кийимларигача таҳлил қилинса, айни муддао бўлурди. Сарой хонимларининг унвонларини, яъни қайси хонимга қандай иборалар ила мурожаат қилинишини ҳам ўрганиб чиқиш керак. Котибият дастуриламалларида бу иборалар, уларга ёзиладиган мактубларнинг кўргазма нусхалари мавжуд. Мамлуклар даврида ҳам шундай хизмат дафтарчалари бўлганлиги маълум. Сарой девонхоналарининг ҳар бирида бунақа дастуриламаллар бўлган. Бундан ташқари, машҳур аёлларнинг араб, форс, турк ва урду тилларида битилган таржимаи ҳоллари мавжуд. Албатта, бу ижобий томонларни бирма-бир санаб ўтиш билан бир қаторда даврлар ўтиши билан аёлларнинг ижтимоий аҳволи маълум даражада оғирлашганини, бир вақтлар қайишқоқ, мулойим бўлган қонун-қоидалар мўртлашганини ҳамда салбий тасаввурларнинг кенг тарқалганлигини ҳам унутмаслик керак. Қуръони каримдаги «ва эркакларнинг аёллар устидан бир даража имтиёзи бор», деган ояти карима (2:228) бироз янглиш тафсир қилиниб, аёлларни камситиш, эзиш учун бир баҳона бўлганлиги, уларнинг кўпгина ҳуқуқлари чеклаб қўйилганлигини унутмаслигимиз лозим. Баъзи қўли эгри, порахўр қозилар эса мерос, талоқ ва шунга ўхшаш масалалар ҳал этилаётганда кўпгина хотин-қизларнинг ўқиш-ёзишни билмаслигидан фойдаланиб уларнинг ҳаққига чанг солганлиги ҳам сир эмас. Хотин-қизлар ўқиш-ёзишни билмасалар ҳам бўлаверади, деган тушунча тобора томир отиб кетаверган.
Маълумки, Пайғамбар алайҳиссаломнинг рафиқаларидан камида биттаси ўқиш-ёзишдан хабардор бўлган. Аммо ҳали-ҳануз бу масала бўйича юритилаётган баҳслар тугагани йўқ. Халқ оғзаки ижоди намунаси бўлмиш кўпгина асарларда хотинларнинг макр-ҳийлалари тўғрйсида саноқсиз ривоятлар бор. Бироқ бундан «мусулмонлар шу сабабдан ҳам хотинларига кўз-қулоқ бўлиб юришаркан-да», деган хулоса келиб чиқмайди, чунки бунақа ҳолатлар Ғарбда ҳам тўлиб-тошиб ётибди. Дин олимларининг «Аёллар жаннатда Аллоҳ таолонинг жон бахш этувчи масъуд жамолини кўришга муяссар бўладиларми ёки йўқми?» деб юритган баҳсларига жиддийроқ эътибор бериш керак, чунки бу масалада ҳали ҳеч ким бирор жўяли гап айтолгани йўқ, зеро бу ғайб ишларидан ҳисобланади. Ривоят қилишларича, Пайғамбар алайҳиссалом «Дўзах аҳлининг кўпчилиги аёллар эканлигини кўрдим», деган эканлар, шунга асосланадиган бўлсак, аёлларнинг жаннатга кириш-кирмаслиги номаълумлигича қолади. Аммо Муҳаммад Мустафога боғлаб айтилган бошқа бир ривоятда бу салбий нуқтаи назарнинг бутунлай тескарисига дуч келамиз. Айтишларича, кекса бир момо (китобнинг «Момолар» бўлимига қаранг) Пайғамбар алайҳиссаломдан: «Бизга ўхшаган юзларини ажин босган, кўзлари йиринглашиб, мункайиб қолган кампирлар ҳам жаннатга кирадиларми?» деб сўраганида, Ул зот жиддий равишда: «Йўқ, сизга ўхшаган момолар жаннатга қўйилмайди», деб жавоб берган, сўнгра кампирнинг руҳи тушиб кетганини кўргач, жилмайиб қўшиб қўйган: «Сизга ўхшаб мурриб қолган момоларнинг барчаси аввал ўн саккизга кирган бокира қизларга айлантирилади, сўнгра жаннатга киритилади».
Ислом жамиятида энг катта ҳурматга лойиқ зот турмуш қурган аёл, аниқроғи она ҳисобланади. Бу ҳол Пайғамбар алайҳиссаломнинг «Жаннат оналарнинг оёғи остидадир», деган ҳадиси шарифларида ҳам яққол баён этилган. Пайғамбар алайҳиссалом яна шундай деган эканлар: «Агар Аллоҳдан бошқа нимарсага ҳам сажда қилишга рухсат этилганда, аёллар ўз эрларига сажда қилсинлар, деган бўлардим». Бу гаплар аёлларнинг эркаклар билан тенг ҳуқуқли эканлигига бир мунча зиддир, аммо Тавротда ҳам «Бу эркак сенинг хожанг бўлиши лозим», дейилмаганми? Сўфизмда эса аёллар тўла равишда тенг ҳуқуқлиликка эришган, ҳатто баъзи баркамол аёллар «чинакам эркак», деб ҳам тасвирланадилар. Ислом дини нозил этилган кундан бошлаб ҳозирги кунларгача тақводор, ўқимишли ва ёлғиз Аллоҳ таолони севгувчи аёллар бўлган, бор ва бўлади. Ушбу китобчамизда биз ҳам Аллоҳ таолога интилган жон тимсоли бўлган тарихий шахслар бўлмиш шундай аёлларга мурожаат қиламиз. Ушбу фикрларимни қоғозга туширишга мени илҳомлантирган профессор, доктор Али С.Асанийга чин дилдан миннатдорчилигимни изҳор этаман. Биз у киши билан Ҳарвард университетида бирга ишлаймиз. Бу зот Исмоилийларнинг итоатни, садоқатни мадҳ этувчи адабиётидаги аёллар сиймоси тўғрисида ажойиб асарлар яратган ва янги илмий ишлар учун кенг майдон очиб берган. Биз бу киши ва Нью-Йорк университети профессори, доктор Захико Мурата билан зиддиятлар муаммоси ва аёлнинг Ислом жамиятидаги ўрни хусусида тез-тез баҳслашиб турамиз. Доктор Доротеа Дуда китобга расмлар танлаш ва уларни топишда беминнат ёрдам кўрсатди. Диншунос олим жаноб Антон Кентемихга ҳам берган ажойиб маслаҳатлари учун раҳмат айтишимиз лозим. Христа Садоцай эса ҳар сафаргидек «ёзиб борувчи фаришта» вазифасини ўтади.

Аллерҳайлиген, 1994.
АННЕМАРИЕ ШИММЕЛ

КИРИШ

“Рутсимон, Наомий боғичисимон
Жоним бир аёлдир қаршингда сенинг”,

деб ёзган эди Эрих Мариа Рилке ўзининг «Соатлар китоби»да.
Бу тасвир, яъни Рут сингари ўз муҳаббатини тортина-тортина изҳор этадиган аёл ёки қиз бола, «Қўшиқлар қўшиғи» (Тавротда) китобидаги эҳтиросли, алангали сўзлар ила севгилисини чорлаётган Суламит, ўзини «Худонинг чўриси» деб ҳис этадиган, Ул Зот бошига солган ҳар қандай кўргуликни миннадорчилик ила сўзсиз-сўроқсиз қабул этадиган аёллар ғарблик насроний ўқувчиларга жуда таниш. Насроний оламида ҳам кўплаб сўфий аёллар ўтган. Илоҳий қўшиқларни эҳтирос билан куйлаган Магдебурглик Меҳтҳилд, Исо алайҳиссаломнинг туғилиши ҳамда тарбияси сир-синоатларини ўз ҳаётида амалга оширишга ҳаракат қилиб кўрган Маргарет Эбнер, ўзини тўлиқ равишда Худо йўлига бахшида эттан аёллар, Тереза фон Авила сингари ишқий қалбидаги оловли қўрғоннинг таъсир доирасига жо этолган зотлар ҳамда Зиеналик Катарина ва Швециялик Биргитта сингари Худо уларга ато этган кучни сиёсий ҳокимиятни эгаллашга сарф этган аёллар шулар жумласидандир: Қисқаси, Худони севгувчи жон мавзуси Ғарбда ҳам яхши таниш. 19-асрда яшаб, ижод қилган Петер Хилле ўз шеърларида «Худога ошиқ жонларни» черковдан бироз олислаштириб, «келинлар» деб атаган. Сулаймон алайҳиссаломдан қолган «Қўшиқлар қўшиғи» китоби Бернҳард Клерво томонидан тафсир қилингандан сўнг бу фикрлар алоҳида маъно касб этди.
Аммо мусулмон киши Рилкенинг жон юввош, шикастанафс ошиқ аёл сифатида тасвирланган шеърларига қандай муносабатда бўларкин?
Менимча, чинакам мусулмон киши Ислом динини соф эркаклар дини деб ҳисоблайдиган барча кишиларни лол қолдирган ҳолатда Рилкенинг шеърларида тасвирланган ҳолатни тўғри тушунади ва маъқуллайди. Бундан ташқари, агар у исломий халқлар адабиётларидан озми-кўпми хабардор бўлса, дарҳол ўша адабиётлардан шунга ўхшаш тасвирларни топишига аминман. Зеро, исломий тушунчага кўра ҳаёт эркак ва аёл деган икки қутбсиз мавжуд бўлолмайди. (Захико Мурата ўзининг «Ислом дини буюрган муқаддас амаллар» асарида бу қутбларни «йанг» ва «йин» деб атайди). Қуръони каримнинг 2-сура, 187-оятида эркакларга айтилганидек, «аёллар сизлар учун бир либосдир ва сизлар улар учун либосдирсизлар», яъни диний нуқтаи назардан қараганда эркак билан аёл бир-бирини «ўзим ўзим бўлсам, у менинг иккинчи Меним» деган даражада яқин ҳис қилиши керак, зеро либос кўпинча шахсни англатади. Иккинчидан, Ислом мистикаси, яъни сўфизм ўта даражада аёллик хусусиятлари ила бежалган.
Арабий сўфийларнинг ширадор, ифодали тилда ёзилган асарлари висолига етиш амри маҳол бўлган аёлга бағишланган ва улар муҳаббатнинг классик нусхасига айланган. Форс шеъриятининг кўплаб намуналарида шоирнинг ойюзли, ўн тўрт яшар соқий бола ҳуснига мафтун бўлганлиги айтилади. (Кўпинча бу бола ёки насроний ёки зардўштийдир). Бу албатта соф руҳий, маънавий муҳаббатдир, аммо унинг форс дунёсидаги сўфиёна кўринишига қанчалар таъсир этганини Ҳеллмут Риттернинг «Руҳ уммони» асарини ўқиган киши яққол англаб етади. Қудратли султон Маҳмуд Ғазнавий (999 йилдан 1030 йилгача ҳукм сурган) ўзининг ҳарбий асири, қули Аёзни шундай руҳий, соф маънавий муҳаббат ила севган ҳамда ўзини «ўз қулининг қули» деб ҳис этган экан. Бу эса маънавий муҳаббатнинг нақадар кучли бўлиши мумкинлигидан далолат беради.

Сўфийларнинг таржимаи ҳоллари ёзилган китобларда юзлаб «художўй эр(как)лар» тўғрисида маълумотлар бор. Арабистон ҳудудида Суламий ва Абу Ну’айим томонидан мингинчи йиллар охирида ёзилган, сўнгра форс ёзувчиларига тимсол бўлиб хизмат қилган ҳагиографик (сўфийлар, дин пешволарининг таржимаи ҳоллари) асарларни бунга мисол қилиб келтириш мумкин. Мавлоно Фаридуддин Атторнинг 12-аср охирларида битилган «Тазкират ал-авлиё» асари ва Жомийнинг (вафоти 1492 йил) ундан 300 йил кейин дунё юзини кўрган «Нафаҳат ал-унс» асарини ҳам авлиёларнинг турли ривоятлар билан ўрашиб-чирмашиб кетган таржимаи ҳоллари тўғрисида маълумот берадиган асарлар қаторига киритса бўлади. («Нафаҳат ал-унс» асари Абдулло Ансорийнинг (1089 йилда вафот эттан) илк форс авлиёларининг таржимаи ҳоллари
тўғрисидаги китобининг кенгайтирилган нусхасидир). Кейинги даврларда пайдо бўлган ҳинд ва турк тилларидаги кўплаб асарларни ҳам шулар жумласига қўшиш мумкин. Бу асарларда сўфий сифатида донг таратган баъзи аёлларнинг ҳам номларини учратиш мумкин. Афсуски, Суламийнинг (вафоти 1021 йил) художўй аёллар тўғрисидаги асари бизгача етиб келмаган. Сўфизм тарихидаги икки улкан сиймо, яъни Андалузиялик ибн Арабий (1165—1240) ва ҳозирги Афғонистоннинг шимолий қисмидаги турк-форс ҳудудида таваллуд топган, аммо умрининг катта қисмини Кўнё шаҳрида ўтказган мавлоно Жалолиддин Румий (1207 — 1273) лар эса аёлларга бутунлай бошқача муносабатда бўлганлар. Уларнинг асарларида баъзан бир-бирини инкор этадиган, бир-бирига зид фикрларга ҳам дуч келамиз. Аммо аввалбошда сўфизмнинг тамал тоши бир аёл, яъни Робийа ал-Адавиййа томонидан кўйилганлигини барча сўфийлар тан олишади. Бу ҳол барча классик асарларда акс эттирилган. Ривоятларга қараганда, у 8-асрнинг тўлиқ таркидунёчилик сўфизмига ягона Аллоҳни севиш тушунчасини олиб кирган. Шу сабабдан Исломдаги сўфиёна муҳаббат тарихи шу аёл номи билан бошланади. Робийа тўғрисида шундай ривоят қилишади: «Агарда аёл киши ўзини Аллоҳ таоло йўлига бахшида этиб, юртма юрт кезаркан, энди уни «аёл», яъни ожиза деб бўлмайди, у энди чинакам «эр кишидир». «Эркак» сўзининг қўлланилиши эса (араб тилида «раджул», форс тилида «мард», турк тилида «эр») мистик назариёт ва амалиётда аёлнинг тутган ўрнини англаб етишда бироз қийинчилик туғдиради. Зеро, жиддий равишда Аллоҳ таолога интилган ҳар бир зот амалда «эркак»дир. Бу маънода унинг қайси жинсга мансублиги аҳамиятга эга эмас. 18-асрда яшаб ижод қилган Синдлик шоир Шоҳ Абдул Латиф ўз асарларидан бирида қийинчиликлар ва дардларга эътибор бермасдан жасурлик ила ўз севгилиси томонга йўлга отланган қаҳрамони (қиз) ҳақида сўз юритаркан, уни (қизни) ҳақиқий эркак деб атайди.
Адабиётда «аёл-нафс(жон)» таққоси жуда муҳим ўрин тутади. «Нафс» сўзи «жон, руҳ» ёки «ўзлик» маъносини билдирадиган женский роддаги сўздир. Бу сўзга Қуръони каримда уч бора дуч келамиз.
«Куфр(ёмон) ишларга ундагувчи нафс(жон)», яъни «нафси аммора» (12:54), «ўз-ўзини айблагувчи жон» (маломатгўй нафс) (75:2) ва «Тинчланган рух» (хотир: жам-сокин нафс) (89:27-30)лар кўпинча аёлга қиёс қилинади. Сўфийларнинг фикрича «нафс» кўпинча «ёмон ишларга ундагувчидир». Шу маънода (женский роддаги) бу сўзни, яъни нафсни дунёнинг инъикоси деса бўлади, чунки дунё, яъни Ер юзидаги ҳаёт ҳам женский роддадир.
Мусулмон ёзувчилар йўлдан оздиргувчи, эркаклар ва болаларни ямламай ютгувчи бу дунёни худди ўрта асрлардаги насроний дин олимлари каби «аёл дунё» деб атаганлар, зеро бу «аёл дунё» доимо эркакларни йўлдан оздиришга, шахсий ва диний вазифаларини бажаришдан чалғитишга ҳаракат қилади. Таркидунё қилган сўфийлар аёлларнинг мана шу қудрати олдида ваҳимага тушадилар. Шунга қарамасдан, нафснинг Қуръони каримда таъкидлаб ўтилган учта даражаси аёлларнинг тараққиёт имкониятларини юқорироқ баҳолашга асос бўлади. Гарчи хотинларни кўкларга кўтариб мақтовчи шоирлар қаторига кирмасада, аммо Ҳаким Саноий (вафоти 1131 йил) шундай деб ёзганди: «Битта яхши аёл мингта эркакдан яхшироқдир». Юқорида номлари тилга олинган буюк сўфийларнинг асарларидаги каби Ҳаким Саноийнинг асарларида ҳам бир-бирини инкор этувчи, бир-бирига зид фикрлар мавжуд, масалан у Катта Айиқ юлдузлари туркумини изоҳлаётганда (бу туркум араб тилида «банат ан-на’ш», яъни «тобут қизлари» деб аталади) у «қизлар ҳаётдан кўра тобутда яхшироқдир», дейишгача бориб етган. Менимча, у туркумдаги юлдузларнинг порлоқлигига, чақнашига урғу бериш учун шундай деган бўлса керак, аммо асарда гапнинг иккинчи маъноси бўртиброқ чиққанки, ўқувчи албатта «муаллиф қизларга ўлим тилабди-да», деб тушунади.

Ислом дини бошдан-оёқ хотин-қизларга қарши дин, дейдиганлар албатта қаттиқ янглишадилар. Муҳаммад алайҳиссаломнинг ҳозирги кунларгача тилдан тилга кўчиб юрган ушбу сўзларига эътибор беринг:

«Хотин-қизлар, хуш бўйлар мехри,
Бу дунёда дилга бўлди жо.
Кўнглим хуши, кўзим қораси,
Дил юпанчи намозда аммо».

Зеро, аёллар хуш бўйлар таратгувчилардир. «Таййиб» (яхши, хуш) ва «тиб (бўй, ҳид) деган араб сўзлари бир ўзакдан ясалган сўзлардир. Муҳаммад алайҳиссаломнинг биринчи рафиқаси Биби Хадича (вафоти 619 йил) пайғамбар алайҳиссалом билан 25 йил давомида бирга умр кечирган, пайғамбарга илк ваҳийлар кела бошлаганда уни юпатган, далда бериб кўнглини кўтарган, Ҳиро тоғининг ғорида ибодат билан машғул бўлган чоғларида содир бўлган воқеа шайтоннинг эмас, Раҳмоннинг хоҳиши билан юз берганига ишонтира олган биринчи зот эмасмиди?
Пайғамбар алайҳиссаломнинг энг кенжа қизи, Ислом дини йўлида шаҳид бўлган Имом Ҳасан ва Имом Хусанларнинг онаси Биби Фотима нафақат шиалар, балки бутун мусулмон оламида энг олийжаноб аёл, деб тан олинган. Она мавзуси Ислом динидаги энг марказий мавзулардан биридир. Араб тилидаги «раҳма» (меҳрибонлик) сўзи билан «раҳим» (онанинг бағри) сўзлари бир ўзакдан ясалган сўзлардир, шу сабабдан Яратгувчининг онадан-да меҳрибонлиги, кенг маънодаги муҳаббати тўғрисида гапириш менимча, хато бўлмаса керак. Пайғамбар алайҳиссалом ҳадиси шарифларидан бирида: «Жаннат оналарнинг оёғи остидадир», деган эканлар. Инсонлар тўғрисида тинимсиз қайғуриш, уларни деб азият чекиш фақат оналарга хосдир. Шу йўсинда «жон» (нафс) ҳам оналикнинг бир қисми сифатида тасвирланиши мумкин. Баъзи сўфий-теософик оқимларнинг тарафдорларида маҳсулот берадиган ҳар бир хатти-ҳаракатни «никоҳ» деб аташга мойиллик бор. Уларнинг фикрича, пўлат билан чақмоқтош бирлашса, бу никоҳдан янада етукроқ фарзанд, яъни олов дунёга келади. Эркаклик ва аёллик унсурларининг бирлашуви ҳаётни янада юқорироқ поғонага чиқарувчи омилдир.
Худди шундай қаттиқ эркаклик унсури бўлмиш «қўрқув» ҳамда мулойим аёллик унсури бўлмиш «умид» сўфий файласуф Саал ат-Тустарий (вафоти 896 йил) таъкидлаб ўтганидек, «чинакам иймоннинг туғилишига» сабаб бўлади. Шахс, яъни «йанг унсури» ҳамда жон (нафс), яъни «йин» унсурини бир-биридан ажратиш мумкин эмас. Улар худди таҳлил ва синтез ёки «фан ва муҳаббат» сингари (Иқболнинг форс тилидаги машҳур бир шеърининг сарлавҳаси) бир-бирига боғлиқ нарсалардир. Сўзимизнинг бошида Эрих Мариа Рилкенинг бир шеъридан парча келтирган эдик. Ислом сўфизмида ҳам шу шеър билан ёнма-ён қўйса бўладиган бирор тушунча бормикан? Муслималар ҳам севгувчи жон сифатида намоён бўлиб, эҳтирос ва интиқлик ила ўзини бахшида этиш ҳолатини ўз тилларида ифода этган асарлар бормикан? Муслималар ҳам тирик жон, албатта шу ҳолатга тушадилар. Сўфизм адабиётидаги маълумотларни аниқ ўрганиб чиққан киши бу мавзунинг жуда қизиқарли тарзда ривожланиб борганига амин бўлади.
Қуръони каримда аёлларнинг номлари жуда кам ҳолларда тилга олинган. Момо Ҳаво пайғамбарлар тўғрисидаги халқона ривоятлардагина йўлдан оздиргувчи сифатида тасвирланган. Қуръонда у гуноҳи азимга йўл қўйганликда айбланмайди. Исломда жинсдан жинсга мерос ўтадиган гуноҳкорлик тўғрисида биронта тасаввур йўқ. Гарчи Қуръонда бир қанча аёллар тилга олинган бўлсада, уларнинг исми айтилмайди, фақат Муҳаммад алайҳиссаломдан илгари ўтган пайғамбар Исо алайҳиссаломнинг бокира онаси Биби Марямнинг номи тўлиқ келтирилган. У зот мусулмонлар ва айниқса, сўфийлар учун энг севимли сиймодир. Бу бокира аёл қуриб қолган бир хурмо тагида дам олаётганда тўлғоқ дардлари бошланиб, Исо алайҳиссалом дунёга келади. Шунда қуриб ётган дарахт бир лаҳзада кўкариб, барг ёзиб, гуллаб, ҳосил тугади ва кўп ўтмай Биби Марям ғарқ пишган хурмолардан тановвул қилиб, қувватга ингач, фарзандини кўтариб уйига келади (19:25). Насронийлар уни Худонинг чинакам чўриси деб атайдилар. Кўҳна Аҳд китобларида Потифорнинг хотини деб тасвирланган Зулайҳонинг Юсуф алайҳиссаломни йўлдан оздириш учун қилган хатти-ҳаракатлари бадиий адабиёт тараққиётида муҳим омил бўлди. Шоирларга бу сиймо чинакам нафс тимсоли бўлиб хизмат қилган. Чексиз-чегарасиз муҳаббати туфайли беҳад ғам-аламларга гирифтор бўлган бу жон охир-оқибатда мақсадига етади, Юсуф билан бирлашади. Тинимсиз ғам чекиб изловчи ошиқ ниҳоят, Юсуф сиймосида зоҳир бўлган тенги йўқ илоҳий гўзалликка эришади. Шундай қилиб, Юсуф ва Зулайҳо тарихи эҳтирослар, ўртанишлар билан барча гўзалликлар булоғи бўлмиш Аллоҳга интилувчи жон тарихига айланади. Кўпгина изловчилар ўзларини Зулайҳога қиёс қиладилар. Қуръони каримнинг 27-сурасида тилга олинган, ривоятларда Билқийс деб аталган Сабаъ қироличасига классик мистик адабиётда бироз камроқ ўрин берилган. Биби Марям эса Исо алайҳиссаломни мурғак бир нишона ҳолатидан хушбўй гул даражасигача етказиб тарбиялаган зот деб куйланади. Аммо Исломнинг улкан сўфий шоири Жалолиддин Румий асарларида ҳар учала аёл севгувчи жон сифатида намоён бўладилар. Ўрта асрларнинг улкан теософ олими, сўфий Ибн Арабий мавлоно Румийдан бироз илгарироқ ўзининг «Футуҳат ал-Маккийа» асарида аёллар ҳам сўфийликнинг энг юқори даражасига етишишлари мумкинлигини ёзган ва нафақат салбий маънодаги «нафс» сўзи, балки шу билан бирга «зат», яъни «борлиқ» сўзи ҳам женский родга мансублигини таъкидлаганди. Унинг айтишича, Аллоҳ таолода яратувчан эркаклик унсури билан бирга рецептив аёллик унсури ҳам мавжуд экан. Ўзи яратган борлиқ, коинот Унга бамисоли аёлнинг ойнасидек хизмат қилиши лозим экан, акс ҳолда у Ўзининг жамолини кўролмас экан. Ибн Арабий аёллик унсурининг дунёда тутган марказий ўрнига шунчалар кучли урғу берадики, замонавий мусулмон танқидчилар уни, ҳатто «жуфтсексуал символизм»да айблашгача бориб етишди. Аммо унинг «аёллик билан эркаклик бир бирига чамбарчас боғлиқ, улар бир унсурнинг икки ажралмас бўлагидир», деган фикрлари анча пайтларгача муомалада бўлди. Зеро, Момо Ҳавво Одам Атонинг бир қисмидан, яъни қийшиқ қовурғасидан яратилгандир.
Ҳинд-Покистон ҳудудидаги сўфиёна анъаналарда «келинчак» (келинжон) тасвири айниқса ёрқин шаклланган. Ҳиндавий анъаналарнинг ва айниқса, бҳакти сўфизмининг марказини ташкил этувчи «вираҳини» тушунчасини тўғридан тўғри олиб бериш уларни тушунтиришнинг энг осон йўлидир. Унда айтилишича, фақат аёл киши «према», яъни чинакам муҳаббат ва «вираҳа», яъни ўтли орзиқиш туйғуларини ҳис этишга қодирдир. Севгилиси, унаштириб қўйилган йигити ёки эри олисда бўлган келинчак тасвирлаб бўлмайдиган даражадаги ҳижрон азобларида ўртанади. «Бараҳмаза», яъни «Ўн икки ой қўшиғи»нинг ҳиндча нусхасида ҳижрон ўтларида ёнаётган аёлнинг ўн икки ой давомидаги кечинмалари тасвирланган. Ҳиндустал (Ҳинд воҳаси) ва Панжоб ҳудудининг афсона ва ривоятларида ҳам шу фикрлар мавжуд. Синд ва Панжоб ҳудудларида яратилган бадиий асарларнинг асосий қаҳрамонлари ҳар доим аёл кишилардир. Бу қаҳрамонларнинг кўпчилиги севгилисини ахтариб сафарга чиқади ҳамда узоқ вақтлар азоб-уқубат чекиб дунёдан кўз юмадилар. Улар ахтарган севгили ёр ҳам келиб шу ерда вафот этади ва улар ёнма-ён қабрга қўйиладилар. Севишганлар ўз ўлимидан кейингина ёр васлига ғойибона етишадилар. Тириклик чоғида, ҳар қандай оғир ҳолатларда ҳам, улар илк бор кўнгил берган ёрига вафодор бўлиб қоладилар. Бу жасур аёлларни бемалол жоннинг тимсоли деб аташ мумкин. Ўз бепарволигидан қаттиқ афсусланиб, ёрини ахтариб ўт бўлиб ёнаётган саҳроларда пиёда кезган ва алал-оқибатда бутун вужуди билан муҳаббатга айланиб қолган Зассини айтасизми ёки қудратли ҳукмдор томонидан ўғирлаб кетилган, худди қамишдан ясалган най ўзи ўсган қамишзорни, ўз қамиш поясини эслаб, нолаю фиғон чеккандек, шоҳона безатилган қасрда ҳам ўзи туғилиб ўсган кулбаи вайронасини эслаб, соғиниб азият чеккан Маруийни айтасизми, хуллас калом, Ҳинд-Покистон ҳудудига мансуб афсоналардаги бу келинчаклар сиймосида инсоний тажриба ва сўфиёна назария мужассамдир. Исмоилийларнинг диний адабиётида, яъни «ғинонлар»да ҳам худди шундай тасаввурлар ярқ этиб кўзга ташланади. Даврлар ўтиши билан қўшиқлардаги маъшуқа сиймосининг ўзгарганлигининг, энди у илк қўшиқлардагидек етиб бўлмас Ягона Аллоҳ эмас, балки муҳаббат қўшиқлари ва айниқса келинларнинг қўшиқларида энг севимли пайғамбар Муҳаммад алайҳиссалом тараннум этилаётганлигининг гувоҳи бўласиз. Исмоилийларнинг қўшиқларида эса кўпинча жамоанинг руҳий раҳнамоси Ҳозир Имом куйланади. Бу шеър ва қўшиқларнинг андозаси бир-бирига ўхшаш: аёл сифатида тасвирланган жон тор ва серхатар сўқмоқ бўйлаб олға интилади. Шоирлар эса кўпинча ўзларининг «Мен»ини аёл сифатида гапиртиришади, яъни ўша «Мен» баъзан «дугоналарини» чақиради ёки дугоналарининг ҳовлида бирор нарса тўқиб ўтирганини кўриб қолади. Ҳа, художўй дарвешлар ҳам тез-тез аёл кийимини кийиб, «Аллоҳнинг чўрилари» сифатида зикр тушишган. Сўфийлар Аллоҳ таолонинг Қуръони каримга кирмаган «Авлиёларим гумбазларим остидадир», деган оятини ҳам биладилар, энг яқин қариндошлари уларга маҳрам бўлиши мумкинлигига ишора қилиб, ушбу сўзларни Боязид Бистомий (вафоти 874 йил) қаламига мансуб деб биладилар: «Авлиёлар Аллоҳнинг келинларидир».

ПАЙҒАМБАР АЛАЙҲИССАЛОМ ВА ХОТИН-ҚИЗЛАР

Хотин-қизлар,хуш бўйлар меҳри,
Бу дунёда дилга бўлди жо.
Кўнглим хуши, кўзим қораси
Дил юпанчи намозда аммо.

Муҳаммад алайҳиссаломнинг бу ҳикматли сўзларини кўп ҳолларда мисол қилиб келтирадилар, ахир бошқача бўлиши, яъни энг инсонпарвар Ислом дини хотин-қизларга беписандлик билан муомала қилишни, нафрат кўзи билан қарашни тарғиб қилиши мумкинмиди? Асло. Бироқ, кейинчалик кўзда тутилмаган ҳолатлар, тараққиёт, пайдо бўлган янги қонун-қоидалар ва сўфиёна тариқатлар хотин-қизлар мавқеини Пайғамбар алайҳиссалом ва ул Зотнинг издошлари замонасидагига қараганда анча паст даражага тушириб қўйгани ҳам сир эмас. Шу сабабдан ҳозирги кунларда Пайғамбарнинг биринчи рафиқаси Хадича разийаллоҳу анҳунинг фаолиятига етарли даражада аҳамият берилмаёттанлиги, тўғри баҳоланмаётганлиги ачинарли ҳолдир. Ахир кўпгина фарзандлар онаси бўлмиш ўша савдогар аёл ўзидан анча ёш бўлган хизматчисига турмушга чиқиб, ундан ҳам фарзандлар кўргач, Пайғамбарга илк ваҳийлар кела бошлаганда уни юпатган, далда бериб кўнглини кўтарган, Ҳиро тоғининг ғорида ибодат билан машғул бўлган чоғларида содир бўлган воқеанинг шайтон эмас, Раҳмоннинг хоҳиши ила юз берганига ишонтира олган биринчи Зот эмасмиди? Шунинг учун ҳам Хадича разийаллоҳу анҳу «бутун мусулмонлар онаси» ва «барча аёллар аълоси» (хайруннисо) деган шарафли номларга тўла ҳуқуқ ила сазовор бўлган. Ҳозирги кунларда ҳам кўпгина мусулмон ва муслималар ул зоти олиянинг илк ислом тарихида ҳал этувчи ўрин тутганлигига алоҳида урғу берадилар. Муҳаммад алайҳиссалом уни жуда қаттиқ севганлар. 619 йилда Хадича разийаллоҳу анҳу Пайғамбар алайҳиссалом билан қурган 25 йиллик жуфти ҳалоллиқдан сўнг дорилфанодан дорилбақога рихлат қилгач, Пайғамбар бир қатор бошқа аёлларга уйландилар. Улар орасида Муҳаммад алайҳиссаломнинг содиқ дўсти ва издоши Абу Бакр Сиддиқнинг ёш, навниҳол қизи Ойша разийаллоҳу анҳугина Паиғамбарга бокира қиз ҳолида турмушга чиққан, қолган хотинлари эса бева ёки ажрашган ва ёки илгари қул бўлиб, сўнгра озодликка чиқарилган хотинлар бўлган. 19—20-асрдаги Ҳиндистон модернчилари учун бу ҳолат бева қолган аёлларни турмушга беришни ҳаётга татбиқ этишда муҳим аҳамият касб этди, чунки ҳинд муслималари бева қолган тақдирда хурофий ҳиндавийлик одатлари таъсири остида қайта турмуш қуриш ҳуқуқидан бутунлай маҳрум этилардилар. Пайғамбар саллоллоҳу алайҳи вассалламнинг ибрати уларга йўл кўрсатувчи маёқ бўлди. Пайғамбар (с.а.в.)нинг кейинги хотинларига ҳам «мусулмонлар онаси» деган шарафли унвон берилган. Қуръони каримда эса уларга «зеб-зийнатларини тўсиш» (24-сура, 31-оят) буюрилган. Эҳтимол, уларнинг ҳурматли хонимлар сифатида енгил-елпи кийинган паст табақа аёллардан: ажралиб туришлари учун ҳам шундай буюрилган бўлиши мумкин, лекин барибир 6у ҳолат аёлларнинг ҳуқуқларини чеклаб қўйиш эмас, балки уларга юксакроқ хурмат-эътибор кўрсатилиши лозимлигидан далолат беради. Бироқ замонлар ўтиши билан вужудга келган ижтимоий ўзгаришлар натижасида мусулмон оламида аёлларнинг номаҳрамлардан тўсиб қўйилиши жиддийроқ тус олди. Биринчи навбатда саййидалар, яъни Пайғамбар ва Ул зотнинг қизлари Фотима разийаллоҳу анҳунинг аёл авлодлари паранжи-чимматларга ўраб ва турли тақиқларга чирмаб ташланди. Ҳинд мусулмон дунёсида улар шундоқ ҳам турли тақиқлар остида яшардилар.
Ислом дини нозил этилган илк даврларда эса аёллар жуда фаол бўлишган. Бунга мисол қилиб Ойша разийаллоҳу анҳунинг саҳобалар билан бирга дин ва шариат масалалари муҳокама этилган мажлисларда иштирок этганлигини келтириш мумкин. Шунинг натижаси ўлароқ ул зоти олиянинг шарофати билан Пайғамбар алайҳиссаломнинг шахсий ҳаётига тааллуқли турли хабарлар бизгача етиб келган. Бундан ташқари, Ойша разийаллоҳу анҳу 656 йилда Ҳазрат Али ва унинг аскарларига қарши олиб борилган жангга ўзи бошчилик қилиб, ғалабага эришган.
Суннийлар Ойша разийаллоҳу анҳунинг фаолликларидан ғурурланиб юрадилар ва Муҳаммад алайҳиссаломнинг унга «каллимини йа ҳумайра», яъни «гапир менга, жажжи қизғиш сочлигим», деб қилган мурожаатини тез-тез мисол қилиб келтирадилар, чунки бу навниҳол жувон Пайғамбар алайҳиссаломнинг кўнглини усталик билан хушнуд этиш қобилиятига эга бўлган. Сўфийлар Пайғамбарнинг бу мулойим гапини ошиқнинг маъшуқ ёки маъшуқага, яъни илоҳий руҳга қиладиган мурожаатига муқояса қиладилар.
Шиалар эса Ойша разийаллоҳу анҳуни жуда ёмон кўришади, чунки у Пайғамбарнинг амакиваччаси ва куёви, шиалар томонидан биринчи имом ҳамда барча мусулмонларнинг чинакам раҳбари деб эъзозланадиган Али ибн Абу Толиб (Ҳазрат Али) билан сира чиқишолмаган. Шиаларнинг фикрича, Муҳаммад алайҳиссалом дорилбақога рихлат қилгач, қонуний равишда Ҳазрат Али халифа бўлиши лозим экан, аммо Ойша (р. а.)нинг отаси Абу Бакр Сиддиқ 632-634 йилларда зўрлик билан халифаликни эгаллаб турган эмиш. Бундан ташқари, Ойша разийаллоҳу анҳунинг Ҳазрат Али билан чиқишолмаганлигига яна бир сабаб бор эди. Пайғамбар алайҳиссалом саҳобалари билан бирга бир ғазотдан қайтаётганларида, Мадинага яқин жойда аскарларга бироз дам берилади. Шунда Ул зот билан ғазотга чиққан жуфти ҳалоли Ойша разийаллоҳу анҳу ҳожат учун карвондан анча узоққа кетиб қолади. Қайтиб келганида карвон жойидан жилиб, кўринмай кетган бўлади. Уни саҳобалардан бири топиб, туяга миндириб олиб келади. Ўшанда унинг бўйнидаги маржон ҳам йўқолган дейишади. Ҳазрат Али ҳам Ойшанинг покдомонлигига шубҳа билдирган кишилар орасида бўлгани учун, Ойша уни ёмон кўриб қолган. Тўғри, тезда илоҳий оятлар нозил этилиб (24-сура, 11-13-оятлар) Ойша (р.а)нинг поклиги, шубҳаларнинг ноўринлиги аён этилган. Бироқ Ойшанинг Ҳазрат Алига салбий муносабатда бўлганлиги, 656 йилдаги жангда унинг устидан ғалаба қозонганлиги шиаларнинг ғазабини жунбушга келтирган. Шу сабабдан суннийларда тез-тез учрайдиган Ойша исми шиаларда умуман учрамайди. Ултра (ашаддий) шиалар ҳисобланмиш Нузаирийлар адабиётида эса Ойша (р.а)ни астағфируллоҳ, Мусо алайҳиссалом ўз қавмига «Аллоҳ бир сигир сўйишни буюрди», деб айтган (2-сура, 67-71-оятлар) қари ҳам, ёш ғунажин ҳам бўлмаган оч-малларанг сигирга киёс қилганлар.
Пайғамбарнинг тўртта қизи бўлган. Фарзандларнинг қиз бўлиши энди илгариги жоҳилия давридагидек айб ҳисобланмаган. Ислом дини келишидан аввал Арабистонда туғилган қизларни ортиқча текинтомоқ ҳисоблаб, тириклайин кўмиб ташлардилар. Бу ғайриқонуний, ваҳший одат Қуръони каримнинг 81-сура, 8-ояти ва 16-суранинг 58-59-оятларида кескин қораланди. Қизларга бўлган муносабатнинг ўзгарганлиги одамларга бериладиган ном, тахаллус ва лақабларда ҳам акс эта бошлади. Абу Толиб, яъни Толибнинг отаси, Абу Талҳа, яъни Талҳанинг отаси деган номлар билан бир қаторда Абу Лайло, яъни Лайлонинг отаси ёки Абу Райҳона, яъни Райҳонанинг отаси деган номлар пайдо бўлди. Бир ҳадисда айтилишича, энди кишилар фарзанди қиз эканлигидан ор қилмайдигина эмас, балки қиз кўрган кишиникига табриклагани борадиган бўлишган, чунки бир қиздан бир қанча ўғил неваралар кўриш мумкин-да. Бундан ташқари, тўртта қиз тарбиялаб, вояга етказган кишилар тўғридан тўғри жаннатга тушадилар деган ҳадис ҳам бор, зеро қиз боланинг тарбияси ўғил бола тарбиясига қараганда ўта мушкул ишдир. Муҳаммад алайҳиссаломнинг учта қизи, яъни Зайнаб, Руқаййа ва Умм Гулсумлар оталаридан аввал дорилбақога рихлат қилишган. Руқаййа ва Умм Гулсумлар Пайғамбарнинг амакиси Абу Лаҳабнинг ўғилларига турмушга берилганди, аммо Абу Лаҳаб Пайғамбарнинг ашаддий душманига айлангач, (Қуръони каримнинг 111-сурасида Аллоҳ таоло уни лаънатлаган) қизлар эрларидан ажрашиб, уйларига қайтадилар. 644-656 йилларда учинчи халифа бўлган Усмон ибн Аффон улардан бирига уйланади, бироқ қиз кутилмаганда вафот этгани учун иккинчисини хотинликка олади, чунки Исломда бир йўла опа-сингилга уйланиш ман этилган. Шу сабабдан Усмон ибн Аффонни эъзозлашиб, «Зун-нурайн» яъни «икки нур эгаси» деб аташган. Туркияда ҳозирги кунларда ҳам Усмон Нурий деган ном тез-тез учраб туради. Пайғамбар алайҳиссаломнинг кенжа қизи Фотима разийаллоҳу анҳу отасидан бир неча ой ортиқроқ умр кўрган. У Пайғамбарнинг бошқа бир амакиси Абу Толибнинг ўғли Ҳазрат Али билан турмуш қурганди, ундан иккита ўғил кўрганди. Муҳаммад алайҳиссалом невараларини жуда яхши кўрар, бўш вақтларида улар билан ўйнар экан. Уларнинг каттаси Имом Ҳасанни 669 йилда заҳарлаб ўлдиришади, кичиги Имом Ҳусайн эса 680 йилда Карбало яқинида Уммавийларнинг халифаси Йозидга қарши олиб борилган жангда шаҳид бўлган. 661 йилда Ҳазрат Али ўлдирилгач, халифаликни Уммавийлар эгаллаб олишган эди. Уммавийларнинг иккинчи халифаси Йозид тахтга ўтиргач, Имом Ҳусайн ҳокимиятни қайтадан Пайғамбар авлодлари қўлига ўтказиш учун кураш бошлайди. 680 йилнинг муҳаррам ойи, 10-санада Ироқнинг Карбало даштида юз берган бу фожеа шиалар иймонини янада мустаҳкамлади. Пайғамбар алайҳиссаломнинг неваралари исломий халқларнинг шеърий асарларида ҳақиқий қаҳрамон, шаҳид деб тасвирланса, уларнинг онаси Фотима разийаллоҳу анҳу гарчи иккинчи ўғлидан қарийб ярим аср илгари вафот этиб кетган бўлса-да, болалари учун қайғуриб йиғлаётган мушфиқ она даражасига кўтариб тасвирланади. У шиалар учун Муҳаммад алайҳиссалом ва Ҳазрат Алидан кейин учинчи ўринда туради. Фотима, разийаллоҳу анҳуга берилган «Заҳро», яъни «Нур таратувчи», «Батул», яъни «Бокира», «Масъума», яъни «Бегуноҳ» деган исмларни шиалар тез-тез ишлатишади. Фотима разийаллоҳу анҳу бундан ташқари Имом Ҳусайнни эслаб, кўзёш тўкадиган ҳар бир мусулмоннинг билиб-билмай қилган гуноҳларини мағфират этишни сўраб Аллоҳ таолога ёлворадиган Зот сифатида талқин этилиши билан бир қаторда, сўфийлар томонидан «Умм абиба», яъни «отасининг онаси» деб ҳам эъзозланади. Биби Фотима тўғрисида жуда кўп ривоятлар бор, айниқса унинг «инсонлар маликаси» бўла туриб ўта камбағалликда яшагани мусулмонлар хаёлий дунёсини жунбушга келтирган. «Фотиманинг сепи» (Жиҳозномаи Фотима) китобида отаси унга бера олган фақирона майда-чуйда жиҳозлар, гарчи ўзининг болалари оч ўтирган бўлса-да нонларининг энг сўнгги ушоқларигача камбағаллар билан баҳам кўрганлиги, болаларига кийим-кечак етишмаганлиги — буларнинг барчаси ҳар сафар янгича оҳангларда талқин этилган-ки, натижада Фотима образи муслималар учун ёрқин тимсолга айланган. Ўрта асрларда мусулмон дунёсида Биби Фотима руҳини шод этиш мақсадида бутун мол-мулкини қизларига мерос қилиб берадиган гуруҳлар пайдо бўлган. Суннийлар ҳам унга юксак ҳурмат-эҳтиром билан қарашади. Сунний эканлиги ҳар қандай шубҳа-гумонлардан холи бўлган форс шоири Муҳаммад Иқболнинг 1917 йилда чоп этилган «Румузи беҳуди», яъни «Ўзликдан кеча олишнинг сирлари» эпосида ва Али Шариатийнинг Эрондаги Ислом инқилоби даврида чоп этилган «Фотима Фотимадир» асарида ҳам бу аслзода ва олийҳиммат муслима тўғрисида юрак торларини чертиб ўтадиган ёқимли сўзлар айтилган. Шуни таъкидлаб ўтиш лозимки, Ҳазрат Алининг бошқа болаларидан эмас, балки Биби Фотиманинг ўғилларидан, яъни Имом Ҳасан ва Имом Ҳусайндан тарқаган авлодларгина «саййидлар» деб юритилади. 1331 йили Ғазна шаҳрида вафот этган шоир Саноийнинг ушбу мисралари кўнгилларни ром этмасдан қолмайди:

«Қизлар, жувонларга тўла бу дунё,
Аммо хайруннисо Фотима қайда?»

Кўриниб турибдики, «хайруннисо», яъни «аёлларнинг аълоси» деган даража нафақат Хадича разийаллоҳу анҳуга, балки кейинчалик унинг кенжа қизига ҳам берилган. Баъзи сўфийлар эса ўта сабр-тоқатли эркакларга бериладиган «фотир» номини Фотиманинг «диний исми» деб ҳам талқин этадилар. Пайғамбар алайҳиссаломнинг атрофидаги аёллар тўғрисида ҳам анчагина маълумотлар бор. Уларнинг баъзилари Ислом илк нозил этилган пайтда оилалари билан Ҳабашистонга ҳижрат қилганлар. Умм Осиё каби аёллар эса Пайғамбар алайҳиссалом ва Ул зотнинг саҳобалари билан бирга ғазотларда иштирок этиб, ярадорларга ҳамширалик қилишган. Ўз-ўзидан маълумки, улар номоз ва бошқа диний тоат-ибодатлар қилинадиган мачитларга бемалол кириб, тадбирларда иштирок этишган, чунки ҳадислардан бирида бундай дейилган: «Аллоҳ йўлида хизмат қилаётган ҳамшираларга Аллоҳ таолога сиғиниладиган жойларга киришларига тўсқинлик қилманг». 634 — 644 йилларда ҳукм сурган иккинчи халифа Умар ибн ал-Хаттоб ҳам гарчи аввал бошда унчалар хоҳламаган бўлса-да, кейинчалик бу ҳадисни ҳаётга татбиқ этишда ўз ҳиссасини қўшган. Қаттиққўллиги ва ҳақиқатпарварлиги ила машҳур бўлган бу ҳукмдор аёлларга нисбатан анча кўнгилчан бўлган. Ривоят қилишларича, акаси Пайғамбарнинг ашаддий рақиби бўлишига қарамасдан, синглиси Ислом динига ўтади. Буни эшитган Умар синглисини ўлдиришга қасд қилади, бироқ синглиси тиловат қилаётган Қуръон оятлари унга шунчалар таъсир қиладики, шу заҳоти Ислом динига ўтиб, кейинчалик Ислом дини учун жонини ҳам қурбон қилишга тайёр бўлган мусулмонга айланади. Бу ривоят Ҳазрат Румийнинг насрий асари «Фиҳи мо фиҳи»да ҳам мисол қилиб келтирилган. Муҳаммад алайҳиссаломнинг авлодлари ўзларининг мўъмин-қобиллиги, художўйлиги билан машҳур бўлганлар. Улар ичида айниқса Пайғамбарнинг чевараси Саййида Нафиса алоҳида эътиборга лойиқ. У олтинчи имом Жаъфар ас-Содиқнинг (вафоти 765 йил) келини бўлган. Саййида холаваччаси Сакина билан Қоҳирага келади ва бу ерда ўзининг художўйлиги, диндорлиги билан машҳур бўлади. Тарихчи олим Қоллихоннинг ёзишича, Исломдаги тўрт мазҳабдан бирининг асосчиси Имом Шофиий бу қиз билан бирга номоз ўқишини ўзига шараф деб билган экан. Саййида Нафиса кароматгўй, нафаси ўткир қиз бўлган. Айтишларича, анча йиллардан бери чўлоқланиб юрган бир яҳудий аёл Саййида Нафиса таҳорат олган сувга оёқларини ювиб, тузалиб кетган экан. Нафиса вафот этгач, (208) йилда унга бир мақбара қурилган. Ҳозирги кунларда ҳам кишилар бу мақбарани зиёрат қилишади. Ўрта асрларда, айниқса мамлуклар даврида султонлар Қоҳира саройида Саййида Нафиса таваллудини кенг нишонлашган.
Юқорида мисол қилиб келтирилган мисралар, яъни Пайғамбар алайҳиссаломнинг сўзлари ҳамда Ул зотнинг бир қанча аёлларга уйланганлиги нафақат насроний дини олимлари, балки насронийларнинг кўпчилигига аллақандай эриш туюлганлиги, ғашини келтирганлиги сир эмас. Улар ўзини Пайғамбар деб атаган кишининг шунча марта уйланишини онгига сиғдира олмаган, чунки улар Худога сиғинишнинг асосий йўли роҳиблик деб ўйлашган. Пайғамбарнинг кўп марта уйланганлиги, яъни Ул зотнинг дунёвийлиги насронийлар онгидаги роҳиблик, таркидунёчилик тушунчасига мос келмас эди. Мусулмонлар эса бу ҳолатда бирорта ёмонлик, динга зидлик кўрмайдилар, чунки улар Қуръон ва ҳадислардаги «Енг, ичинг, кийининг, дунёдан завқланинг, фақат меъёрдан ошиб кетманг, исрофгарчиликка йўл қўйиб, золимлардан бўлманг» деган ақидаларга амал қиладилар. Сўзимизнинг бошида мисол қилиб келтирилган Пайғамбар алайҳиссаломнинг сўзларини ҳинд-мусулмон оламининг етук уламоси, деҳлилик Низомиддин Авлиё талқин этиб, «аёллар, хотин-қизлар» деганда Ойша разийаллоҳу анҳу назарда тутилган, «кўнглим хуши, дил юпанчи, кўзим қораси» дегани эса Фотимадир дейди. Зеро, бу сўзлар айтилган вақтда Фотима номоз ўқиётган экан. Бу энди бироз ошириб юборилганга ўхшайди, шу сабабдан бизнингча Ибн Арабийнинг талқини кўпроқ ҳақиқатга мос келади. У зотнинг айтишича, Пайғамбар алайҳиссалом хотинларни табиий майл билангина эмас, балки Аллоҳ таоло хотин-қизларни севимли қилиб яратгани учун яхши кўрган. Энди ўртадаги «хуш бўйлар» деган сўзга келсак, у араб тилидаги иккита женский роддаги «хотин-қизлар» ва «номоз» ўртасидаги ягона мужский роддаги сўздир. У бир томондан аёлларга, иккинчи томондан руҳониятга боғланиб, сўфийларни тўхтовсиз хаёл суришга, бу сирнинг мазмунини англаб етишга мажбур қилган.

ҚУРЪОНИ КАРИМ ВА ҲАДИСИ ШАРИФЛАРДА АЁЛЛАР СИЙМОСИ

Қуръони каримда тақводор ва иймонли мўмин-мусулмонлар билан бир қаторда тақводор ва иймонли мўминалар ва муслималар (мўминот, муслимот) ҳам тез-тез тилга олинадилар, зеро уларнинг ҳам худди эркаклар сингари диний бурчлари, ҳуқуқлари, вазифалари бор.
Қуръонда тилга олинган аёллар ичида асосан битта салбий аёл сиймоси бор. У III сура, яъни «Масад» сурасининг оятларида «ўтин орқалаган аёл» деб тасвирланган Умм Жамилдир. Бу аёл Пайғамбар алайҳиссаломнинг амакиси ва ашаддий душманларидан бири Абу Лаҳабнинг хотини бўлиб, Муҳаммад (с.а.в.) тўғрисида турли бўҳтонлар тарқатиб юрган. Куфр ишларда «дўзах оловининг отаси» лақабини олган (Абу Лаҳаб) эридан сираям қолишмагани учун Қуръони каримда унинг «ўтин орқалаган, хурмо пўстлоғининг пишиқ толасидан эшилган арқон билан бўйнидан боғланган ҳолда алангали дўзахга кириши» айтилган. Барча чақимчи, ғийбатчи ва кофирлар алал оқибатда Умм Жамилнинг ҳолига тушадилар.
Қуръони карим нозил этилгандан кейин Арабистонда аёлларнинг аҳволи жоҳилият давридагига қараганда бирмунча яхшиланди. Уларга ўзлари билан сеп сифатида олиб келган ёки никоҳ пайтида эри совға қилган мол-мулкка эгалик қилиш ва ишлатиш ҳамда тақсимланажак меросдан улуш олиш ҳуқуқи берилди. Илгари уларда бунақа ҳуқуқлар йўқ эди.
Мусулмонларга тўрттагача хотин олиш ҳуқуқи берилганлиги (Нисо сураси, 3-оят) кейинги пайтларда киши табиати ёки мижозининг тўрт хил эканлигига боғлаб тушунтирилмоқда. Бироқ бу ҳуқуқни баъзилар ўйлаганидек кўп хотинлиликка берилган «оқ йўл» деб эмас, аксинча унинг олдини олиш учун кўрилган чоралардан бири деб тушуниш лозим.
Жоҳилият даврида араблар кучи етиш-етишмаслигидан қатъи назар бир йўла йигирма-ўттизта хотинга уйланаверганлар. Куръони каримнинг ўша сурасида эса, «Улар орасида адолат қила олмайман деб қўрқсангиз, бир аёлга уйланинг ёки қўл остингиздаги чўри билан кифояланинг», деб кўрсатма берилган. Бу гапларни рўкач қилиб олган модернистлар «якка хотинлик кўзда тутилган мақсаддир», деб айюҳаннос солишди. Уларнинг кўрсатган важ-корсонларига кўра хотинлар эрнинг мол-мулкидан тенг улуш олишлари мумкин, аммо эр уларнинг барчасини ҳар доим бир хилда сева олмайди. Йўқ, албатта, бу табиий ҳол, шундоқ экан, эр ўз хотинлари орасида адолат қила олмайди. Бу эса ўз-ўзидан Қуръони каримдаги «бир аёлга уйланинг ёки қўл остингиздаги чўри билан кифояланинг» деган кўрсатмани биринчи ўринга олиб чиқади. Модернистлар мана шунга ёпишиб олишган. Аммо бу масаланинг бир томони, холос. Энди масаланинг иккинчи томонига назар ташлайдиган бўлсак, маълумки, дунёнинг барча мамлакатларида аёллар сон жиҳатдан эркаклардан устунроқдир, чунки турли урушлар, ҳарбий тўқнашувларда асосан эркаклар ҳалок бўлади. Агар барча эркаклар фақат биттадан хотинга уйланишганларида, жуда кўп хотинлар эрсиз қолган бўлурдилар, натижада фарзанд кўриш, она бўлиш ҳуқуқидан маҳрум бўлардилар. Бу эса улкан ва кечирилмас гуноҳга, яъни зинога сабаб бўлувчи дастлабки шарт-шароитдир. Шундай гуноҳи кабиранинг олдини олиш мақсадида мусулмонларга тўрттагача хотин олиш ҳуқуқи берилган ва хотинлари орасида адолат қилиш уларнинг зиммасига бурч қилиб юклатилган. Эрига сурункали равишда бўйсунмайдиган хотинларни уриш йўли билан жазодан рухсат этилган бўлса-да, аммо жазони иложи борича енгиллаштиришга ҳаракат қилинади, чунки Муҳаммад алайҳиссалом шундай деган эканлар:
«Ўз хотинига меҳр-шафқатли бўлган кишилар ораларингиздаги энг яхши кишилардир».
Эр-хотин ўртасидаги ички ҳамжиҳатлик, бир-бирига боғлиқлик 2-суранинг 187-оятида аниқ-равшан баён этилган: «Улар сизларнинг либосингиз, сизлар улар учун либоссиз», яъни эр-хотин бир-бирига худди либосга муҳтож бўлганликлари каби муҳтождирлар.
Куръони каримда бир аёлнинг исми тўлиқ айтилган. У зот Исо алайҳиссаломнинг бокира онаси Биби Марямдир. Ислом дунёсида унинг ҳурмати жуда баланд. Ривоят қилишларича, жаннатга биринчи бўлиб Биби Марям кирар эмиш. Биби Марям қуриб қолган бир хурмо тагида дам олаётганда тўлғоқ дардлари бошланиб, Исо алайҳиссалом дунёга келади. Шунда қуриб ётган дарахт бир зумда кўкариб, гуллаб, мева тугади ва чақалоқ туғилгач Биби Марям ғарқ пишган хурмолардан еб қувват олади. Янги туғилган гўдак эса тилга кириб, онасининг бегуноҳлигини, бокиралигини таъкидлайди (Қуръони карим. 19-сура, 30 —33-оятлар).
Биби Марям ўта камгап, беҳад фидойи жонлардан биридир. Унинг ҳар бир хислатини таърифлаш учун биттадан алоҳида илмий иш ёзилса ҳам камлик қилади. Кейинги тафсирчилар Қуръони карим ва тақводорлар тўғрисидаги халқ ривоятларидан яна бир қатор аёллар сиймосини топиб, уларга исмлар қўйиб, уларнинг бошдан кечирганларини ранг-баранг бўёқлар-ла бежаб тасвирлайдиларки, уларнинг ҳар бири аёллар учун тимсол бўла олади. Ҳинд ёзувчиси Ашраф Али Тҳанавий ўзининг «Жаннат зеб-зийнати» асарида Қуръони каримда тилга олинган аёлларнинг ҳар бирини ёш китобхон кизларга насиҳатнамо ҳикоятлар орқали тасвирлаб берган. Китобда айтилишича, энг биринчи аёл, яъни Момо Ҳавво ривоятларга кўра Одам Атонинг қийшиқ (эгри) қовурғасидан яратилган экан. Улуғ немис шоири Йоҳанн Вольфганг Гёте шу мазмундаги бир ҳадисни шеърга солган:

«Аёлларга зулм ўтказма, бўлма тошбағир,
Улар қийшиқ қовурғадан яралган ахир.
Нетсин, Аллоҳ яратибди уларни шундоқ,
Синиб қолар, тўғрилашга уринганинг чоқ.
Ўз ҳолига қўйсанг баттар қийшаяди ул,
Одам ўғли, ўзинг танла, қайбири маъқул.
Мурувват қил, сенга қарши қилсалар-да жанг,
Яхши эмас синиб қолса битта қовурғанг».

Момо Ҳавво содир этилган гуноҳи азим, яъни осийлик учун жавобгар эмас, чунки у туфайли гуноҳ ишлар бу дунёга кириб келганлиги тўғрисида Қуръони каримда биронта оят йўқ. Ислом дини дастлаб қилинган гуноҳ тўғрисидаги таълимотни тан олмайди. Сўзамол халқ бахшилари ва тахайюлотчи ҳикоянавислар томонидан майда-чуйда тафсилотларигача бирма-бир ҳикоя қилинган «Пайғамбарлар тарихи» китобида Момо Ҳавво тўғрисида жуда илиқ сўзлар айтилган. Унинг гўзаллиги ёрқин бўёқларда қуйидагича тасвирланади: «Момо Ҳавво Одам Атодек баланд бўйли, сарвқомат ва гўзал бўлиб, сочлари 700 толим қилиб ўрилган, ҳар бир толими яшил, шаффоф қимматбаҳо тошлардан ясалган тақинчоқлар билан безалган, мушку анбарлар сепилганди. Бадан териси Одам Атоникига қараганда нафисроқ, ранги ҳам тиниқроқ, овози эса уникидан ёқимлироқ эди».
Ривоят қилишларича, Аллоҳ таоло Одам Атога шундай марҳамат қилган: «Сенга аталган барча илтифоту мурувватларим заифа бандам бўлмиш Момо Ҳаввода тажассум топғон. Эй Одам, билгилки, меҳрибон, тақводор рафиқадан яхшироқ илтифоту марҳамат ўлмағай».
Ривоятларда илк келин-куёвнинг тўйи барча тафсилотларигача бўяб-бежаб тасвирланганлиги учун ҳозирги келин-куёвлар ҳам уларга тақлид қилиб, тўйларига байрамона тус беришга ҳаракат қилишади. Айтишларича, Одам Ато ва Момо Ҳаввонинг тўйида фаришталар уларнинг устидан гуллар ва турли ширинликлар билан бирга жаннатий танга-чақалар ҳам сочишган эмиш. Бироқ тўйдан кейин жаннат товусларидан бири ташқарида илон шаклида судралиб юрган шайтон алайҳи лаънани тутиб олиб, минқорида жаннатга олиб киради. Одам Ато ва Момо Ҳавво шайтоннинг васвасасига учиб, ман этилган мевадан тановул қилишади ва натижада авратлари очилиб қолади. Анъанавий ривоятларда айтилишича, бу воқеанинг юз беришида асосан Момо Ҳаввонинг бироз енгилтаклик қилгани, калта ўйлагани сабаб бўлган эмиш. Момо Ҳавво қилмишидан қаттиқ пушаймон бўлиб, «айбим недур, эмди қандоқ жазоға мустаҳиқ ўлурман?» деб нола-ю афғон чекканда, Аллоҳ таоло унга шундай хитоб қилган дейдилар: «Биз сени фикр юритиш ва диний масалаларда гувоҳлик бериш ҳамда мерос олишда номукаммал қилурмиз!» Булар эҳтимол Қуръони каримдаги икки аёлнинг гувоҳлиги битта эркакнинг гувоҳлигига тенглиги (2-сура, 282-оят), иккита қиз боланинг битта ўғил бола улуши миқдорида мерос олиши (4-сура, 11-оят) каби кўрсатмалардан олиниб, ривоятларга айлантириб юборилган бўлиши ҳам мумкин. Худди шунингдек, ривоятлардаги «Бир умр қамаб қўйиласан», деган илоҳий жазо тўғрисида сўз юритилганда, аёл кишининг турмушга чиқиб, уй-рўзғор ташвишларига кўмилиб, тўрт девор ичида ўзи билан ўзи андармон бўлиб қолиши хусусида беихтиёр ўйлаб қоласан киши. II асрда яшаб, ижод қилган араб муаллифи Қисаийнинг айтишича, Момо Ҳаввога «умрида бирор марта Жума намозида иштирок этмаслиги» башорат қилинган эмиш, (Аммо бу тўғрида ҳам на Қуръони каримда ва на Ислом дини илк нозил этилган даврлардан қолган манбаларда бирон сўз дейилган) ҳамда аёл биринчи бўлим салом бермаслиги лозим эмиш. (Бу тўғрида ҳам Қуръонда бирорта кўрсатма йўқ). Бундан ташқари ривоятларда аёлларнинг ҳайз кўриши ва ҳомиладор бўлиши, «аёллардан пайғамбар чиқмаслиги ва уларнинг донишманд бўлолмаслиги» уларга берилган илоҳий жазо сифатида талқин этилади. Кўриниб турибдики, ҳозирги кунда кенг тарқалган бу тасаввурлар Қуръони каримдаги Аллоҳнинг каломига эмас, балки уларнинг халқона, янглиш тахайюлий талқинига асослангандир. Момо Ҳавво кўрсатмага риоя қилмаганлиги учун қаттиқ афсусланиб, тавба қилгач, унинг гуноҳи мағфират қилинган, аммо барибир улар жаннатдан чиқариб юборилган. Ривоятларда айтилишча, Одам Ато билан Момо Ҳавво бир-биридан олисда узоқ вақтлар сарсон-саргардон бўлиб юришгач Макка яқинидаги Сафо ва Марва тепаликларида учрашадилар. Жаброил алайҳиссалом Сафо тепалигида турган Одам Атога Ҳаж сафарининг йўл-йўриқларини ўргатаётган пайтда Момо Ҳавво Марва тепалигига кўтарилади. «Марва» сўзини кўпгина диний матн тафсирчилари «Мар’а», яъни «аёл» сўзидан келиб чиққан, деб тушунтирадилар. Одам Ато ва Момо Ҳавво «таъарафа», яъни Арофат водийсида учрашиб, бир-бирини танийдилар.
Иброҳим алайҳиссаломнинг иккинчи хотини Ҳожарнинг номи ҳам Ҳаж сафари ҳамда Арофат водийси билан боғлиқдир. Ул зот чанқаб қолган ўғли Исмоил алайҳиссаломга сув ахтариб Марва ҳамда Сафо тепаликлари орасида етти марта у ёқдан бу ёққа югуриб Аллоҳга илтижо қилгач, ғойибдан Зам-зам булоғи пайдо бўлади. Ҳозирги кунларда ҳам Ҳажга келганлар Марва ҳамда Сафо тепаликлари орасида етти марта у ёқдан бу ёққа югуриб Исмоил алайҳиссалом ва Ул зотнинг оналари Ҳожарни ёд этадилар, зеро Муҳаммад алайҳиссалом Исмоил алайҳиссаломнинг авлодидандир. Халқ ривоятларида Иброҳим алайҳиссаломни катта бир гулханда ёндириб юборишни буюрган золим шоҳ Нимруднинг қизи ҳам тилга олинади. Киз Иброҳим алайҳиссаломнинг йўлини, яъни Ягона Аллоҳга сиғиниш йўлини танлагани учун гулхан устига йиқилиб тушганда ҳам зиён кўрмай, омон қолади. Фиръавннинг Мусо алайҳиссаломни қутқариб қолган тақводор хотини Осиёга кўпгина тафсирчилар жуда ижобий баҳо берадилар. У эрининг Мусо алайҳиссаломни ўлдириб юбориш учун қилган барча хатти-ҳаракатларига зид ўлароқ, болани қутқариб, ҳимоя қилгани сабабли жаннатий бўлган ва шу сабабдан бу сиймо барча аёлларга ўрнак бўладиган тақводор аёл тимсолига айланган. Кўпгина доираларда у, ҳатто «энг баркамол аёл», деб тасвирланади ва Биби Марям, Биби Хадича ва Биби Фотималар сингари жаннат ҳурларидан-да гўзалроқ ҳисобланади.
Қуръони каримда яна бир аёл тилга олинган бўлиб, у Сабаъ давлати қироличасидир. Ривоятларда унинг номи Билқийс эканлиги айтилган. Қуръони каримнинг 27-сурасида Ҳудҳуд Сабаъ мамлакати тўғрисида аниқ хабар келтиргани, бу шаҳар ҳукмдори Билқийс исмли аёл эканлиги, унга барча нарсалардан ато этилган бўлиб, катта тахти ҳам борлиги баён қилинади. Сулаймон алайҳиссалом буни эшитиб, Билқийсга мактуб ёзади ва уни ўз ҳузурига чорлайди. Малика Аллоҳнинг ҳақ динига ўтиш ва Сулаймон алайҳиссаломга турмушга чиқиш учун Сулаймон алайҳиссалом ҳузурига келади. Маълумки, Сабаъ халқи ва унинг маликаси оташпараст бўлган. Билқийс Сулаймон алайҳиссаломга учта топишмоқ айтади. Сулаймон алайҳиссалом уларни осонлик билан топади. Шундан сўнг малика Сулаймон алайҳиссалом ҳузурига келади. Билқийс жинлар шоҳининг оддий аёлдан туғилган қизи бўлганлиги учун Сулаймон алайҳиссалом «маликанинг оёқлари жинларнинг оёғидек туёқли бўлса керак», деб ўйлаб, маликани саҳнига ойна ётқизилган залда кутиб олади. Қасрга кирган Билқийс «шоҳнинг ёнига сув кечиб боришим керак экан-да», деб ўйлаб этагини кўтаради. Маликанинг оёқлари мукаммал инсон оёғи эканлигини кўрган Сулаймон алайҳиссалом унга уйланади» (27-сура. 43-оят). Сулаймон алайҳиссалом жинларга буюриб, Билқийснинг мамлакатидан маликанинг ғаройиб тахтини қасрга келтиртирган эди. Ўз тахтининг қасрда эканлигини кўрган малика Билқийс Сулаймон алайҳиссаломнинг пайғамбар эканлигига иймон келтиради ва бутун вужуди билан Аллоҳнинг ҳақ динига ўтиб, ўзини шоҳга бахшида этади. Кейинроқ пайдо бўлган адабий асарлар ва айниқса мадҳияларда Билқийс кўпинча бой-бадавлат ва доно малика сифатида тасвирланади. Форс шоири Когоний (1199 йилда вафот этган) ўзининг ҳомийси Ширвоншоҳнинг рафиқаси ва синглисини Билқийсга қиёслаб асарлар яратган. (Қизиғи шундаки, у ўз қаҳрамонларини асосан тарихда номи қолган донгдор аёлларга, жумладан Биби Марям, машҳур сўфий Робийа ёки қиролича Зубайдага қиёс қилади. Ҳа, унинг назарида аёллар кўпгина масалаларда эркаклардан устунроқдир). Улкан сўфий Ибн Арабий (1240 йилда вафот этган)нинг мистик руҳда ёзилган ва талқин этилган шеърлар тўплами бўлмиш «Таржумон ал-ашвоқ»,яъни «Эҳтирослар таржимони» асарида «маҳбубининг саройи шунчалар ғаройиб эдики, Билқийс сал бўлмаса ўз тахтини-да унутаёзди», деб ёзилган (Н XXVI). Бу асарда соҳибжамол аёллар қуйидагича тасвирланган: «Бир нигоҳ ташласа еру-кўкни вайрон этадиган, нозик қўлларида чексиз ҳокимият бўлган бу гўзаллар товусдек товланар, бир бор кўрган киши уларни марварид тахтида ўтирган Билқийсга менгзар эди». Ибн Арабийнинг ўзи бу ҳолатни шундай изоҳлайди: «У илоҳий донишмандликни «Билқийс» деб атади. Билқийс назариётнинг нозик-ниҳол фарзанди бўлиш билан бирга, амалиётнинг бироз дағал моддий зурриётидир, яъни у ярим жин ва ярим инсондир. Маликанинг отаси жинлар шоҳидир, онаси эса оддий инсонлардандир».
Ҳазрат Абдураҳмон Жомийнинг назарида эса Билқийс доно ҳукмдор аёлдир. Унинг ўта донолиги яхши ва ёмон аёллар устидан шошилмасдан, оғир-вазминлик билан ҳукм чиқаришида ва Фирдавсийнинг аёлларни қоралаб ёзган шеърларини эвини келтириб танқид қилишида намоён бўлади. (Унинг жилмайиб туриши Европа адабиётида, айниқса Редьярд Киплингнинг «Капалак» сарлавҳали сеҳрли ҳикоясида жуда гўзал тасвирлаб берилган). Қудратли малика Билқийс ва унинг тахти тўғрисидаги турли хабарлар, шама-ю ишораларни исломий қўшиқлар, мадҳия ва қасидаларда ҳам учратиш мумкин. Бундан ташқари, доно малика акс эттирилган кўплаб мўъжаз рангтасвирлар ҳам мавжуд. Бу рангтасвирларнинг баъзиларида маликанинг тахт устида ўтирган ҳолати тасвирланган бўлса, бошқаларида Худҳуд Сулаймон алайҳиссаломнинг мактубини маликанинг ётоғига ташлаб кетаётган дақиқа муҳрланган. Турли ривоятлар асосида романтик эпослар яратилган Эронда шундай мўъжизавий қудратдан улушдор, нафақат барча жонзодлар, балки жонсиз яралмишларнинг ҳам тилини тушуниш қобилияти ато этилган Сулаймон алайҳиссалом билан Яман маликаси Билқийс ўртасидаги муҳаббатни мадҳ этадиган биронта романтик эпос ёки достоннинг йўқлиги ажабланарли ҳолдир. Қуръони каримда тилга олинган бу ривоятда айтилишича, илгари оташпараст бўлган малика Билқийс Сулаймон алайҳиссаломнинг даъвати ила иймонга келади. Илоҳий ишқдан улушдор бўлган маликанинг руҳий қудрати ва оддий оташпараст аёлнинг муҳаббати бир-бирига қиёс қилинганда, менимча, ажиб бир мажозий асар учун етарли асос юзага келган бўлурди. Фикримча, бу ерда шоирларга достон ёки эпос яратиш учун барча форсий-туркий эпосларнинг асоси бўлмиш фожеавий ҳолат етишмаган бўлса керак. Билишимча, фақат мавлоно Румий бу мавзуни тўла-тўкис ўрганиб чиққан. Ул зот ўзининг «Маснавий»ларида (Мас. IV. 465 ф) куйлашича, малика Билқийс Сулаймон алайҳиссаломга беҳисоб олтин жўнатади, аммо пайғамбар маликанинг совға-саломини ҳам, қўшинларини ҳам орқага қайтариб юборади. Шундан сўнг маликанинг ўзи йўлга отланади. Сафар давомида малика кундан-кун бу фоний дунёдан кўнгил узиб, чинакам ошиққа айлана боради.

Билқийс йўлга тушди қалбу жон билан,
Ўтмиш кунларидан қилиб надомат.
Заррача иши йўқ шуҳрат, шон билан,
Ошиқ учун шоҳлик, бойлик на ҳожат.

Келишган йигитлар, қизлар ҳойнаҳой,
Айниган пиёздек унга туюлур.
Чин севги қошида боғ, кўшку сарой,
Қоларкан бир ҳовуч кулдек уюлиб.

Муҳаббат келганда оддий ҳаваслар,
Ювилиб кетади мисли гард, ғубор.
Кўнгилга қуйилур самовий саслар:
«Илоҳ йўқ Ўзингдан ўзга, Биру Бор!»

Чин ошиқ «Эгам», дер, «Худо дер танҳо.
Илоҳим йўқ дейди Ўзидан ўзга.
Зумрад тугул кўкда Ойни ҳам ҳатто,
Қора тувакчалик илмагай кўзга.

Бу тасвирда Билқийс Зулайҳога ҳам ўхшаб кетади. Кўҳна Аҳд китобларида Потифорнинг хотини сифатида тасвирланган Зулайҳо исломий ривоятларда ишқ оташида лов-лов ёнган, тўлғонган аёл тимсолида намоён бўлади. У севгилиси Юсуф алайҳиссаломнинг висолига етиш учун ҳамма нарсага тайёр, чунки уни, яъни гўзаллик тажассумини бутун борлиғила ёниб севиш дардига гирифтор бўлган. Юсуф ва Зулайҳо тарихининг энг уста шарҳловчиси мавлоно Румий шундай куйлаганди:

«Зулайҳо тўлғонар: Юсуфи Канъон,
Ишқи вужудини айламиш макон.
Бир ишқ-ки, бамисли беадад уммон,
Оддий бир кўпикдир унда осмон».

Қуръони каримнинг 12-сурасида, яъни «Юсуф сураси»да Юсуф алайҳиссаломнинг ҳаёти, акалари отасини алдаб, Юсуфни ўзлари билан олиб кетганлари, сўнгра бир қудуққа ташлаб, оталарига «Юсуфни бўри еб кетибди», деб айтганлари, исбот тариқасида Юсуфнинг кўйлагига қўйнинг конини суртиб, келтириб кўрсатишгани баён этилган. Юсуф ибн Яъқубни савдогарлар топиб олишади ва Мисрга элтиб, арзон-гаровга қул қилиб сотиб юборишади. Уни Миср ҳокими Қитфийр (Кўҳна Аҳд китобларида Потифор) сотиб олади ва хотини Зулайҳога топширади. Юсуф балоғатга етгач Зулайҳо унинг ҳусни жамолига ошиқ бўлиб қолади ва йигитни йўлдан уриш чораларини ахтара бошлайди. Аммо Юсуф алайҳиссалом зино қилишдан бош тортади. Одамлар бу можародан хабар топиб, гап-сўзлар кўпайиб кетгач, Зулайҳо бир гуруҳ кибор аёлларни уйига меҳмонга чақириб, дастурхонларни анвойи мева-чевалар билан тўлдириб, аёлларнинг қўлига биттадан ўткир пичоқ бериб қўяди. Юсуф ибн Яъқуб кириб келганда барча хотинлар унинг ҳусни жамолига маҳлиё бўлиб, оғизлари очилиб, ҳайратдан донг қотиб, қўлларидаги меваларни арчиш ўрнига оғриқни сезмаган ҳолда бармоқларини кеса бошлайдилар. Ҳоким гап-сўзларга чек қўйиш мақсадида Юсуфни зиндонбанд этади. Зиндонда Юсуфдан ташқари яна икки маҳбус бўлган. Юсуф уларнинт тушларини таъбирлаб беради. Маҳбуслардан бири, яъни илгари ҳокимнинг ҳузурида соқий бўлиб ишлаган йигит озод этилади, новвой йигит эса қатл қилинади, чунки бу ҳолат уларнинг тушларида аён бўлган экан.
Алқисса, Миср мамлакатининг шоҳи бир рутубатли туш кўради. Ҳеч ким унинг тушини таъбирлаб беролмайди, шунда унинг соқийси бўлган йигитнинг ёдига зиндонда ётган Юсуф тушиб қолади. Юсуф шоҳнинг тушини таъбирлаб беради. Унинг таъбири тўғри бўлиб чиқади. Шоҳ Юсуфни Мисрга ҳоким этиб тайинлайди ҳамда вафот этган аввалги ҳоким Қитфийрнинг хотини Зулайҳони Юсуфга никоҳлаб беради. Қитфийр қандайдир касалликка чалингани учун шунча йил бирга яшаган бўлсаларда, ҳали Зулайҳога яқинлик қилолмаган, Зулайҳо бокира қиз экан. Шоҳнинг тушида аён бўлган қаҳатчилик бошланади. Юсуфнинг акалари ҳокимнинг олдига дон-дун сўраб келишади, аммо орадан анча йиллар ўтиб кетгани учун Юсуфни танишмайди. Ўғли йўқолганидан йиғлай-йиғлай кўзлари кўр бўлиб қолган Яъқуб алайҳиссаломга Юсуф ўзининг кўйлагини бериб юборади. Ўғлининг ҳидини туйиб, унинг тирик эканлигига ишонч ҳосил қилгач, Яъқуб алайҳиссаломнинг кўзлари очилиб кетади. Қуръони каримдаги бу ҳикоят асосида бир қанча асарлар яратилган, унинг баъзи саҳналари бадиий жиҳатдан бежаб, қайта ишланган. Бу асарларда Зулайҳо образи марказий персонажлардан бирига айлантирилган. Албатта, Қуръон тафсирчилари ҳам бу мавзуга алоҳида бир муҳаббат билан қўл уришган. Биринчи навбатда Ҳиротлик сўфий, 1089 йилда вафот этган Абдулла Ансорий ва ундан илҳомланган Майбудий ва бошқалар Юсуф алайҳиссалом тарихига бағишлаб йирик ва сермаъно битиклар иншо этишган. Бу мавзу Эрон шоирлари орасида илгаридан таниш бўлган бўлса керак, аммо шунга қарамасдан шу пайтгача фақат Фирдавсийнинг (вафоти 1020 йил) «Юсуф ва Зулайҳо» асари тилга олинарди. Бугунги кунга келиб эса у ҳам инкор этилмоқда. 19-аср олимлари «бу асар Фирдавсий қаламига мансуб», деб илмий асарлар яратишган бўлса-да, бугун «Юсуф ва Зулайҳо»нинг Фирдавсий қаламига мансублиги шубҳа остига тушиб қолди. Таниқли немис олими Ҳерманн Эте ўзининг 1901 йилда Штрассбургда чоп этилган «Эрон филологияси бўйича очерклар» китобида ёзишича (2-банд), биринчи минг йиллик охирларида Абул-Муаййад ал-Балхий Қуръони каримда тилга олинган бу икки машҳур ошиқ тўғрисида катта бир достон яратган экан. Кейинги асрлар давомида Ислом оламида ва айниқса унинг шарқий ҳудудларида шу мавзуда ёзилган бир қанча эпик асарлар пайдо бўлди. Шу маънода Эте ўз рўйхатида Шавкат Бухорий, Амъақ Бухорий, Назимий Ҳаравий, Рукнуддин Ҳаравийлар номини ҳам тилга олиб ўтган. Ҳиротлик мавлоно Жомий бу асарни классик жиҳатдан тугалланган, бекаму кўст асар даражасига етказгач, Ҳиндистон субконтинентида яшовчи шоирлар ҳам ундан илҳомланиб, шу мавзуга қўл урдилар. Мавлоно Жомийнинг «Юсуф ва Зулайҳо» асари 1824 йилда Винсенс фон Розенсвайг-Шваннау томонидан немис тилига ўгирилиб, чоп этилди. Синдлик тарихчи ва хаттот, Акбаршоҳ саройида дипломат бўлиб хизмат қилган Мир Маъсум Намий (вафоти 1605 йил) ҳам форс тилида шу мавзуда шеърий асарлар яратган ҳиндистонлик кўплаб шоирлардан биридир. Ҳиндистонда бу мавзуда бир қанча насрий асарлар ҳам битилган. Уларнинг ҳар бири яхшилик, тўй-тамошолар билан якунланади. Юсуф ва Зулайҳонинг тўйи ёрқин бўёқларда тасвирланади. Бу асарнинг кашмирий нусхаси ҳам мавжуд. Муҳаммад Соғир (вафоти 1501 йил) эса 15-асрда бенгал тилида ўзининг «Юсуф Жалика» асарини иншо этган. 17-асрда Жанубий Ҳиндистондаги Дакни-Урду сарой адабиётида «Юсуф ва Зулайҳо»нинг шеърий намуналари пайдо бўлди. Бидшапурлик Муҳаммад Одилшоҳнинг саройида хизмат қилган шоир Малик Хушнуднинг ижодини бунга мисол қилиб келтириш мумкин. 17-аср охирларида яшаб, ижод қилган Ҳошим исмли шоир асарида Зулайҳо урду тилида сўзлашади ва урду тилида гапирадиган аёллар ишлатадиган барча яхлит ибораларни (идиома) қўллайди-ки, беихтиёр «Зулайҳо Ҳиндистонда яшаган экан», деган фикрга ҳам келиб қоласан киши. Бу гапларни энди муаллифни масхаралаш деб эмас, балки унинг санъатига қандайдир даражада қойил қолиш деб тушунилса, яхшироқ бўлурди. Гуджаратлик шоир Мир Али Амин эса, баъзи танқидчилар ҳазиллашиб айтишганидек, Зулайҳога «Гуджаратлик кибор хонимлар киядиган кийимларни кийдириб қўйган эмиш».

«Агар сен Зулайҳо бўлмасанг ҳамда севги тегирмонида кепакли ундай тортилмаган бўлсанг, Юсуфи Канъон тўғрисида турли бўлмағур, бўҳтон гапларни гапирма», дейди Ғазналик сўфий шоир Саноий (вафоти 1131 йил), чунки Юсуфнинг ҳажрида Зулайҳодек ёнмаган шахс севги, муҳаббатдан сўз очишга хақли эмас. Ҳофизнинг айтишича, шоирлар «Зулайҳонинг муҳаббати ўта кучли бўлганлиги учун ахлоқ-одоб чегарасидан чиқиб кетганлигини яхши билишади.
Унинг муҳаббати ёр васлига етиши амри маҳоллигини билсалар-да, аммо оташин эҳтиросларда қоврилиб юрган барча ошиқлар учун ёрқин тимсолдир. Зулайҳо бора-бора севгилиси учун ҳатто ўлимга ҳам тайёр бўлган жасур, кучли қаҳрамонга айланади. Қуйидаги мисралар 18-асрнинг ўрталарида Хиндистонда яшаб, ижод қилган шоир Озод Билғромий қаламига мансуб:

«Юсуфнинг кийими йиртилганин кўрган одамлар
Зулайҳонинг пора-пора юрагига солдими назар».

Бир вақтлар гўзаллар гўзали бўлган Зулайҳо изтиробу ғамларда қадди дол бўлиб, юзларини ажинлар босиб, «Юсуф йўлдан ўтиб қолса, уни бир кўрсайдим, деган умидда ҳар куни йўл четига чиқиб ўтирар, аммо мавлоно Фаридуддин Аттор ўзининг «Мусибатнома»сида ёзганидек, Юсуф алайҳиссалом унга заррача эътибор бермас, қайрилиб бир боқмасди:

«Ўғлимни кўрай», деб ҳазрати Ёқуб
Канъондан Мисрга йўл олгани чоқ,
Юртни мисрликлар қўйди безатиб
Туну кун жонҳалак, билмайин чарчоқ.

Зулайҳо бу гапни эшитган замон,
Буткул ҳушдан  кетиб йиқилгани ҳақ.
Сўнг эгнига ташлай паранжи, чачвон.
Чиқиб йўл четига ўтирди илҳақ.

От миниб ўтаркан Юсуфи Канъон,
Кўрди бу ғамзада, афтодаҳолни.
Қўлда қамчисини ўйнатиб шу он
Урди ишқ ўтида ёнган аёлни.

Қамчи теккан бадан оловдек ёниб,
Келди ич-ичидан ўкинч, ўтли оҳ.
Дардли илтижо-ла боқди ўртаниб,
Юсуф қамчилашдан тўхтади ногоҳ.

Зулайҳо деди: Эй соҳиби Ҳақ дин.
Бу иш сенга буткул ярашмайди, бас.
Севгим, телбалигим Ягона Хақдин,
Ишқ ўтин қамчилаб ўчириб бўлмас.

Бу ўтда ёнурман мана неча йил,
Кошки сен ҳам бир зум унда ёнсайдинг.
Сен соҳиб дин эсанг, мен аёлман, бил,
Кошки мен сингари ўртанолсайдинг!

Зулайҳо ҳам худди Ёқуб алайҳиссаломдек тўхтовсиз йиғилардан кўзи кўр бўлиб қолади ва Юсуф алайҳиссаломдан тараладиган хушбўйларга интиқ-интизор бўлади. Худшвири бу ҳақда шундай ёзади:
«Зулайҳо Юсуф алайҳиссаломни шунчалар қаттиқ севадики, ҳатто унинг учун ўлимга ҳам тайёр бўлади. Шу сабабдан, то улар қўшилишмагунча Зулайҳонинг кўзлари очилмайди». У фақат Юсуфнинг ёди билан тирик; бамисоли жон бетиним равишда илоҳий маҳбуб томон интилгани сингари, Зулайҳо фақат Юсуфнинг исмини такрорлайди. Ибн Арабий ўзининг «Футуҳат ал-Маккийа» асарида шундай ёзади: «Айтишларича, бир куни Зулайҳо кимнингдир камонидан узилган ўқдан ярадор бўлади. Жароҳатдан оққан қон ерда «Юсуф, Юсуф», деган излар қолдиради, зеро, Зулайҳо тинимсиз равишда «Юсуф, Юсуф», деб такрорлаб юрар, бу исм унинг томирларидаги қонга ҳам сингиб кетганди».
Илк сўфийлардан бири ҳам шунга ўхшаш воқеани ҳикоя қилган. Ёзишларича, қандайдир бахтсиз бир воқеа натижасида у яраланиб, жароҳатдан қон оқа бошлаган ва ерда «Аллоҳ» деган ёзув пайдо бўлган. Ибн Арабий ҳам шаҳид кетган сўфий Ҳалложнинг қони ерга оқиб, у ерда Аллоҳ таолонинг номи шаклида из қолдирганини баён қила туриб, Зулайҳо воқеасини мисол қилиб келтиради. Ҳижрон ва шубҳа дамлари ўтиб, Зулайҳонинг беқиёс садоқати тегишлича мукофотланади. Ҳаким Саноий ўз асарларида бу мавзуга тез-тез мурожаат қилиб, ўз ўқувчиларини «Зулайҳодек сабр-тоқатли» бўлишга чақиради, зеро маҳбубнинг яқинлиги маҳбубага ёшлик, гўзаллик ато этади.

«Беҳоллигинг нафсинг касофатидан.
Кексайиб, вужудинг бўлибди нимжон.
Зулайҳо сингари дўстга зор бўлгин,
Қайта яшаришга шу эрур имкон.

Сўфий шоирларнинг навбатдаги авлодига мансуб бўлмиш мавлоно Фаридуддин Аттор эса ўзининг «Илоҳийнома»сида яшариш воқеасини кўнгил торларини чертиб кетадиган бир саҳна орқали шундай тасвирлаб беради:

Бир кун Зулайҳони Юсуфи Канъон
Кўрди, у тупроққа беланмиш чунон.
Кўзларига парда тутилган гўё,
Кўринмас кўзига нурли бу дунё.
Бетоблик, ночорлик қаърида беун,
Юз минг маломатга бўлибди тутқун.
Юз ташвиш уфурар бир нафасида.
Фақат Юсуф номи оҳу, сасида.
Оҳ чекар тупроқда ўтирган куйи,
Изидан туяй деб Юсуфнинг бўйин.
Юсуфнинг оёғи теккан бу тупроқ,
Кошки сочилса, дер, устимга кўпроқ.
Шунда Юсуф деди: Эй Қодир Эгам,
Наҳотки яшашга лойиқ бу телба?
Тезроқ жонини ол, йўқса бу «дилдор»
Сенинг дўстларингни этар шармисор.
Жаброил Аллоҳдан келтирди нидо,
Йўқ, уни этмасмен жонидан жудо.
Зеро, у воз кечиб йўғу боридан,
Нафақат мулк, балки ҳаё-оридан,
Менинг бир дўстимга орзуманд бўлмиш,
Шул сабаб наздимда аржуманд бўлмиш.
Сенга содиқлардан, тингла, эй рафиқ,
Мен ҳам марҳаматим тутмасмен дариғ.
Ғунчалар очилмай сўлмасин дерман,
Дўстимнинг дўстлари ўлмасин дерман.
Неча йил Мен уни этдим имтиҳон.
Ёшлигин қайтаргум энди бегумон.
У сени севади жонидан ортиқ.
Шул сабаб у Мендан сенга бир тортиқ.
Айбмас девонаваш туюлса ошиқ.
Ошиқни ўлдириш гуноҳ, чунки ишқ,
Ҳижронлар кўр этмиш бу бандамизни
Севгани-чун Бизнинг Юсуфимизни.
Сен эса кўнглини англамай, инон,
Дунёни этибсан унга зимистон.
Унинг кўз ёшлари ишқдан далолат,
Арзир, берсак энди лойиқ мукофот.
Чеккан изтироби, дард, ғами ҳаққи,
Албат ёшлигини бергум қайтариб.

Шундай қилиб, чинакам ошиқ сиймоси бўлмиш Зулайҳо аввалига инсоний жон, яъни Қуръони каримнинг «Юсуф» сурасида тилга олинган «нафси аммора», яъни «ёмонликка ундагувчи нафс»га занжирбанд бўлади, сўнгра эса тўхтовсиз ички курашлар, дард-изтироблар чекиш орқали у бора-бора ўз Хожасига қайтиб боришига амин бўлган «ором топган нафс (жон)» тимсолига айланади. Юсуфнинг кўйлагидан анқиб турган бўйларни туйиб, кўзлари равшанлашади, гўзалликдан баҳраманд бўлади. Бу бўйлар маҳбубдан дарак беради, зеро, улардан Энг Меҳрибон Биру Борнинг нафаси англашилади. Маҳбубнинг яқинлигини ҳис этгач, изтиробларда қадди дол бўлган аёл қайтадан ёшариб кетади. Мавлоно Жомий ва унга тақлид қилган шоирлар ўз асарларида узоқ давом этган ёниш-куйишлардан сўнг бир-бирининг васлига етган бу икки ошиқнинг тўйларини барча тафсилотлари ила тасвирлаб берганлар. Бу асарларда айтилишича, бир вақтлар касалманд ҳокимга хотинликка берилган Зулайҳо ҳали-ҳануз бокира қиз экан. Тўй тугагач, бир вақтлар Зулайҳо Юсуф алайҳиссаломнинг ортидан қувиб, кўйлагини йиртгани сингари, Юсуф алайҳиссалом ҳам ёш келиннинг кўйлагини бурда-бурда қилиб, ёр васлига етади. Бу тасвирлар энди «Юсуф ва Зулайҳо» тарихининг чуқур сўфиёна моҳиятига алоқадор бўлмаса керак, чунки булар инсоний гўзаллик ва муҳаббатнинг давоми, ёш келин-куёвнинг турмушидаги ички жиҳатлардир. Мавлоно Жомий ўз асарида бу ҳолатни шоирона бир латифлик ила шундай изоҳлаб ўтган.

СЎФИЙ АЁЛЛАР

Муҳаммад саллоллоҳу алайҳи вассаллам дорилбақога рихлат қилганларидан кейин ҳозирги кунларгача бўлган давр ичида Ислом оламида хотин-қизларнинг аҳволи хоҳ ижтимоий, хоҳ сиёсий маънода бўлсин сезиларли даражада чигаллашгани, оғирлашгани ҳеч кимга сир эмас, аммо сўфизмда бунинг бутунлай тескариси. Сўфизмда аёллар жуда муҳим ўрин тутишган, уларнинг мавқеи тобора ошиб бормоқда. Сўфизм, яъни исломий мистика Пайғамбар алайҳиссалом вафотидан тахминан юз йилча кейин, 8-аср бошларида вужуга келиб, ривожлана бошлади. Аввал бошда у соф таркидунёчилик (зоҳидлик) ҳаракати бўлиб, мусулмонларнинг кундан-кунга кучайиб бораётган дунёвийлигига қарши туришга, уларга диний бурч хамда вазифаларини эслатиб туришга қаратилган, чунки ўша даврларда ислом империяси жадаллик билан тўхтовсиз равишда кенгайиб бормоқда эди. Бу эса, ўз-ўзидан маълумки, таъсир ва акс таъсир ҳодисасига сабаб бўлади, яъни мусулмонлар ўзлари забт этган ўлкаларга Ислом дини билан таъсир кўрсатишса, шу ўлкаларда амалда бўлган динлар ҳам Исломга маълум маънода акс таъсир кўрсатар, унинг салоҳиятини пасайишга олиб келарди. Ислом аскарлари Қуръони карим ва Ҳадиси шарифлардаги йўл-йўриқлар билан бир қаторда ўзлари забт этган ўлкалардаги ақидаларга ҳам маълум маънода амал қила бошладилар. 711 йилда мусулмонлар Гибральтар бўғозини кечиб ўтдилар (бу ердаги бир тоғ ҳозирги кунларда ҳам ўз забткорининг номидадир: Жабал ат-Ториқ, яъни Ториқнинг тоғи). Ўша йилнинг ўзидаёқ қўнганнинг бош қисмлари Синдга, Ҳиндистоннинг қуйи воҳасига, яъни ҳозирги Покистоннинг жанубий қисмига кириб бордилар. Қўшиннинг бошқа қисми Окуз (Амударё)дан ўтиб Ўрта Осиёни эгаллади.
Зоҳидлар эса қалб оламини, юрак дунёсини забт этишга ҳаракат қилардилар. Ислом сўфизмининг ибтидоси Робийа ал-Адавиййа ёки Басралик Робийа (Басра Робийанинг она шаҳри)нинг номи билан боғлиқ. У дунёнинг барча лаззатларидан воз кечишга ундайдиган таркидунёчиликнинг чинакам ишқ, яъни Аллоҳнинг ишқи билан яшашга ундайдиган сўфизмга айланишида асосий, ҳал этувчи рол ўйнаган аёлдир. Ривоят қилишларича, бир куни художўй сўфий Робийа бир қўлида бир челак сув, иккинчи қўлида ёниб турган машъала кўтарганча Басра кўчаларидан югуриб ўтаётган экан. Йўловчилар ҳайрон бўлиб ундан сўрашибди:
— Бунчалар шошилиб қайларга йўл тутдинг, эй Робийа?
Робийа қўлидаги челакка ишора қилибди:
— Дўзахдаги ўтни ўчирмоқчиман.
Йўловчилар ёқаларини тутиб, «астағфируллоҳ» деганча, сўрашибди:
— У ҳолда қўлингдаги машъала нечун?
— Бу машъала билан жаннатга ўт қўймоқчиман. Йўловчиларнинг юзларидан қони қочиб қичқиришибди:
— Аллоҳдан мағфират сўраб илтижо қил, эй бадбахт аёл, акс ҳолда кофир қавмлардан бўлиб қоласан.
— Йўқ, азизларим, сизлар мени нотўғри тушундинглар. Мен кофир эмасман, Аллоҳ таоло билан бандалар ўртасидаги бу икки пардани йўқотмоқчиман холос, токим бандалар Аллоҳ таолога дўзах ўтларида куйишдан қўрқишгани ёки жаннат иқболидан умидвор бўлишгани учун эмас, балки Унинг Аллоҳ эканлиги, Биру Борлиги ва Боқий гўзаллиги учун ибодат қилишсин».
Бу ривоят тилдан тилга кўчиб, насроний дунёсига ҳам кириб келди. Уни Людвиг тўққизинчининг вакили Жонгвиил ғарбга олиб келган дейишади. 1584 йил 3 ноябрда Парижда туғилиб, 1652 йил 26 апрелда ўша ерда вафот этган француз руҳонийси ва ёзувчиси, квиетизм намоёндаси Жан Пиер Камю ўзининг «Шафқат ҳамширалари» китобида шу ривоятни ҳам санаб ўтади. Китобда шарқона кийинган, бир қўлида челак, бир қўлида машъал кўтарган аёл сурати ҳам берилган. Сурат тепасида иврит ҳарфлари билан «ЙҲВҲ» яъни «Йеҳоваҳ» (Худо) деб ёзилган. Бундан ривоят шарққа мансублиги англашилади. Бундан ташқари, Европа адабиётида ушбу ривоятнинг кўпгина бошқа шакллари ҳам мавжуд.
Басралик озод этилган қул аёл Робийа ҳақидаги ривоятлар сон-саноқсиз, чунки Басра мозийда кўплаб сўфийларнинг макони бўлган. 728 йилда вафот этган машҳур тақводор олим, сўфий Ҳасан ал-Басрий тўғрисидаги ривоятларда ҳам Робийанинг номи тилга олинади. Ислом оламининг машҳур солномачилари бу аёлнинг ҳаёт йўлини аниқ тасвирлаб беришган, чунки у инсоний баркамолликда «кўплаб эркаклардан устунроқ бўлган». Муҳаммад Зеҳний ўзининг машҳур аёллар тўғрисидаги «Машоҳир ан нисо» асарида Робийани «эркаклар бошидаги олтин тож», деб тасвирлайди. Шу сабабдан ҳозирги кунларда ҳам ўзининг художўйлиги, тақводорлиги билан машҳур бўлган аёллар «иккинчи Робийа» деб тасвирланади. Робийа тўғрисидаги ривоятларда унинг жуда кўп мўъжизалар кўрсатгани ҳам тилга олинади. Айтишларича, қоронғу тунларда унинг бармоқлари чироқ каби нур таратар экан. Ҳаж сафарига отланганида эса Каъбатуллоҳ унга пешвоз чиқар экан. (Ўз-ўзидан маълумки, Каъбатуллоҳ ўрнидан кўчиб, Робийа ҳузурига пешвоз чиққанда, ҳажга келган бошқа сўфийлар уни тополмай анча сарсон-саргардон бўлишган).
Робийа кўпгина дунёвий ришталарни, айниқса никоҳни (у турмушга чиқмаган) рад этиб, жойнамозида ўтирганча ҳавода учиб юра олган дейишади. Гўзал баҳор кунларидан бирида у хонасида шогирд қизларидан бири билан ўтираркан боққа назар ташлайди ва Аллоҳ таоло яратиб қўйган гулларнинг жамолига мафтун бўлиб, шундай дейди: «Аллоҳ таолонинг гўзаллиги ботиндадир,ташқи гўзаллик эса ички гўзалликнинг акс этишидир». Мавлоно Жалолиддин Румий бу гапларни нотаниш бир сўфийга нисбат бериб, ўзининг «Маснавий» (МасЛУ. 1518) ларида ишлатган. Ҳазрат Фаридуддин Аттор эса ўзининг «Илоҳийнома»сида (XXII) Аллоҳ таолонинг нури тўғрисида сўз юритаркан, шундай ёзади: «У (нур) бир дақиқа кекса бир кампир устига тушса бўлди, уни Робийадек улуғ бир зотга айлантиради».
Шу асарнинг ўзида (XV) Аттор Робийанинг бечораҳоллиги, дунё лаззатларига кўп эътибор бермаслиги, синов-имтиҳонларга берган бардошини шундай тасвирлайди:

Дейдилар: Аллоҳга дилбаста, дилдор,
Робийа бир ҳафта туз тотмади ҳеч.
Ҳаттоки сув ичмай, юрди рўзадор,
Бўлди намоз билан машғул эрта-кеч.
Ниҳоят кўрсатиб очлик ўз кучин,
Робийа йиқилай деганда беҳол,
Қўшни хотин чиқди гаплашмоқ учун,
Бир коса суюқ ош кўтариб алҳол.
У кетгач Робийа судралиб, мункиб
Чироқ келтириш-чун уйга кирган дам,
Мушуклар овқатни кетдилар тўкиб,
Бу қандай кўргулик, бу қандай ситам.
Яна уйга кирди Робийа дилхун,
Сув ичиб рўзани очиш-чун, ҳайҳот.
Кўза қўлдан тушиб, бўлди чилпарчин,
Ерга сингиб кетди ул оби ҳаёт.
Шунда чекди Биби оташин бир оҳ,
Бир оҳки, оламни ёқишга қодир.
«Танҳо Биру Борим, Ёлғизим, Аллоҳ
Мен бир муштпипардан истагинг надир?
Ишқингда вужудим ҳорғин ва бетоб,
Бу ҳолга чек борми, эй Ёри Азиз?
Кўкдан нидо келди: Хоҳласанг шу тоб,
Дунёни пойингга чўктирурман тиз.
Ва лекин мени деб чекканинг ситам,
Дардлардан мосуво этарман буткул.
Фоний дунё ва Ер ишқига, санам,
Бир йўла ошиён бўлолмас бир дил.
Ошиқ ишқ йўлида дард чекиб ҳар он,
Тарк этар дунёни бесўз, бесўроқ.
Дунё ишқи бир ён, Ёр ишқи бир ён,
Осонмас чинакам Ёрга етишмоқ.

Кўриниб турибдики, бу мисраларда ошиқнинг ишқ йўлида чеккан дарду аламлари, изтиробларига алоҳида урғу берилмоқда, зеро ситам чекмай, қийинчиликларга бардош бермай висолга етишиб бўлмайди. Енгил-елпи қозонилган ғалаба, эришилган висол қадрсиздир. Ҳиндистондаги Чиштийа силсиласи раҳнамоси, асли Моварауннаҳрлик бўлган Қутбиддин Бахтиёр Кокий 1235 йилда бу тўғрида шундай деб ёзганди:
«Бошига кутилмаган дарду-ғамлар тушган куни у «хайрият, дўстим (Аллоҳ) бугун мени эсга олди, мен ҳақимда ўйлади», деб ўзида йўқ даражада шодланиб юрарди. Кунлари осойишта ўтиб, бошига ҳеч қандай кулфат тушмаганда эса, кўзёш тўкиб, фиғон чекарди: «Қандай бир нотўғри иш қилдим-ки, у (Аллоҳ) бугун мени эсга олмади».
Бироқ ўзини Аллоҳ ишқига бахшида этган аёл ёлғиз Робийа эмасди, бундай художўй сўфий аёллар тўғрисида тарихда бир талай маълумотлар бор. Муҳаммад Мустафо саллоллоҳу алайҳи вассалламнинг қариндошларидан бири Умм Ҳарам исмлик аёл шулардан биридир. Бу бокира аёл ўзини Аллоҳ йўлига бахшида этиб, мусулмонларнинг кипрликларга қарши олиб борган жангларида ҳамширалик қилган ва ҳижрий 27 йилда (649) жанг пайтида шаҳид бўлган. Сўфийларнинг қарийб барча китобчаларида кунларини рўза тутиш ва йиғи-сиғи ҳамда тунларини намоз ўқиб ўтказган илк сўфий аёлларнинг рўйхати ва қисқача ёки тўлиқ таржимаи ҳоли берилган. Маргарет Смит ўзининг классик асари бўлмиш «Исломда Робийа ва бошқа сўфий авлиёлар сиймоси» китобида илк ислом даврининг бир қатор таниқли сиймолари тўғрисида маълумот беради. Улар орасида Робийанинг дугонаси, орзиқишларда (экстаз) жон таслим этган Марийам ал-Басрийа тўғрисидаги хабарга ҳам дуч келамиз. Замондош турк шоираси Лаъли Мюлдюр ушбу мисраларни ўша сўфий аёлга бағишлаган:

Басралик Марийам, ул гўзал хилқат,
Тун-кун Робийага қиларди хизмат.
Ногаҳон илоҳий ишқни у англаб,
Хушдан кетди, “Аллоҳ” дея шивирлаб.
Зикр этиб Аллоҳнинг номини ҳар он,
Муҳаббат ўтида таслим этди жон.
Шундай, чин ошиқлар ўхшар ёмгирга:
Дон бўлиб унишар, ерга тушсалар,
Дурга айланишар, тушиб баҳрга.

Рўйхатда йиғлай-йиғлай кўзлари кўр бўлиб колган Баҳрия ал-Маузулийанинг ҳам номи бор, зеро зоҳирий кўрлик илоҳий маъшуқни ботиний, яъни кўнгил кўзлари ила кўришга имкон яратади. Кўзлар кўр бўлгач кўрувчи ва кўрилувчи орасида тўсиқ, парда йўқолади. Донишмандлар айтганидек, кўзни юмгил, кўзга айлансин кўнгил. Райҳона ал-Валийа исмлик сўфий аёл эса узлуксиз равишда ўзини йўқотиш даражасидаги ҳаяжон, завқланиш (экстаз) ҳолатида бўлган. Ёзишларича, бундай ҳолатга тушган кўпчилик сўфий аёллар ўша даврларда ҳибсга олиниб, жиннихоналарга ташланган, чунки уларнинг қалбига жойлашган илоҳий муҳаббат баҳор чоғларида кўпириб, тўлқинланиб, қирғоқларидан тошиб оқадиган асов дарёдек бўлгани учун жамиятда қабул қилинган одоб қоидаларига бўйсунолмай қолишган.
Қалбида ёлғиз Аллоҳ ишқи ошиён қурган бундай тақводор сўфий аёллар тарихда албатта жуда кўп бўлган, аммо фақат баъзиларининггина номлари тарихда сақланиб қолган. Улар Робийага ўхшаб кичик-кичик қўшиқлар ижро этишган. Бу қўшиқлар бадиий санъат асари даражасига кўтарилмаган бўлса-да уларни бемалол диний-мистик лириканинг илк ғунчалари деб аташ мумкин. Кейинги асрларда улар ошиқ сўфийларнинг кундалик машғулотига айландилар. Суриялик Робийа аш-Шамийа шундай куйлар экан:

«Ёримга тенг келмас бошқа ҳеч бир ёр,
Кўнглимни забт этган танҳо Биру Бор.
Гарчи у вужудим, кўзимдан йироқ,
Кетмайди у менинг кўнглимдан йироқ».

Абдураҳмон Жомий ўз асарларидан бирида сўфий аёлларнинг қуйидаги мисраларини мисол қилиб келтиради:

“Чин ошиқлар бу дунёдан бемор ўтурлар.
Кўп дард чекиб, ишқ оғриғин зўр малҳам
билиб.
Ёр ҳажрида девонаваш, зор-зор ўтурлар,
Ва бир куни кетишурлар ёрга қўшилиб”.

Бу мисралар муаллифининг фикри Амат ал-Жалилнинг қуйида эътиборингизга ҳавола этилаётган фикрига ҳамоҳангдир:
«Авлиёсифат табаррук зотлар бирор дақиқа бўлса-да, бошқа ишлар билан машғул бўлмайдилар. Улар доимо Аллох ёди билан банддирлар. Авлиёлар бошқа ишлар билан ҳам шуғулланади деган киши бекор айтибди».
Илк сўфий аёллар ичида ўзининг жуда кўп кўзёш тўкиши ила машҳур бўлган Шавона исмли аёл сиймоси алоҳида эътиборга моликдир. Улуғ сўфийлардан бири бўлмиш Фузаил ибн Ийад (803 йилда вафот этган) ҳам Шавонадан «мени бир дуо қилиб қўйинг!» деб илтимос қилган экан. Тақводор сўфий Башир аи-Кофий, тахаллуси «Ялангоёқ» (841 йилда вафот этган) ва улкан муҳаддис олим Аҳмад ибн Ҳанбал (855 йилда вафот этган)лар эса Амина ар-Рамлийа исмли сўфий аёлнинг дуолари шарофатидан дўзахийликдан омон қолишган. Имом Ғаззолий Шавона ҳақида ёзаркан, ушбу воқеани мисол қилиб келтиради: «Ривоят қилишларича, Шавона вафот этгач, дугоналаридан бири уни тушида кўради. Тушда Шавона бир қанча ҳурлар билан келиб, дугонасига шундай дейди: «Қалбинг доим ғамзада бўлсин. Аллоҳ ишқини фоний дунё хою ҳавасларидан юқори тут. Шунда то жон таслим қилгунингча сенга ҳеч зарар етмайди». Ўлим ва боқий дунёни тез-тез ёд этиб туриш илк сўфий аёлларга хос хусусиятдир. Шулардан бири бўлмиш Муаззам Басрадаги анъаналарга мувофиқ «вафот этгач то рўзи машҳарга бўлган даврдаги қабр уйқуси етиб ортади» деган ғояни илгари суриб, иложи борича уйқудан воз кечишга, тунларини намоз ўқиб бедор ўтказишга ҳаракаг қилар экан.
Художўй, тақводор аёлларга Аллоҳ таоло юксак мавқелар ҳадя этиши ажабланарли ҳол эмас. Бағдодлик сўфий Сари ас-Соқотий (867 йилда вафот этган)нинг шогирдларидан бири бўлмиш сўфий аёл тўғрисида шундай ривоят бор: «Бир куни Соқотий у аёлга «ўғлинг чўкиб ўлибди» деган хабарни етказади. Аёл эса анъаналарга хилоф равишда устознинг гапига ишонмайди. Чиндан ҳам тез орада аёлнинг ўғли тирик эканлиги маълум бўлади. «Қани айт-чи, устознинг гапига нима учун ишонмадинг?» деган саволга у «Ўғлимнинг чўкиб кетганлиги тўғрисида менга ғойибдан ҳеч қандай хабар келмаганди», деб жавоб қилади». Ҳақиқатан ҳам ўзини Аллоҳ йўлига бахшида этган кишиларга ғойибдан уларга тегишли барча хабарлар етказилиб туриларкан.
Қуйидаги ривоятдан эса баъзи сўфий аёлларнинг Робийа ал-Адавиййага тақлид қилиб, дунёдан тоқ ўтишмагани, балки турмуш қуриб, никоҳда умр кечиришгани маълум бўлади. Турмуш қуриб, эр-хотин бўлиб яшаган сўфий аёллар ичида ярқ этиб кўзга ташланадигани Робийадан ярим аср кейин яшаган, (849 йилда вафот этган) нишопурлик Фотимадир. У таниқли сўфий Аҳмад Қидруйа (854 йилда вафот этган) билан турмуш қурган ва сўфийлик сўқмоқларида тез-тез унга раҳнамолик қилган. Ривоят қилишларича, Фотима ўз даврининг етук сўфий раҳнамолари билан мулоқатда бўлган. Мисрлик муршиди офоқ Зуннун (859 йилда вафот этган) билан хат ёзишиб турган. Айтишларича, бир вақт Зуннун «аёлларнинг туҳфасига зор эмасман» деган маънода Фотима жўнатган туҳфани олишдан бош тортади. Шунда Фотима Зуннунга танбеҳ бериб, шундай мактуб ёзади:
«Аёл киши жўнатган туҳфани олмайман деб туҳфамни рад этибсиз. Аёл киши воситасидами, эркак киши воситасидами, аммо асосий туҳфа қилгувчи Зот Аллоҳ таоло эканини унутдингизми?»
Зуннун бу аёлнинг билимига, Қуръони каримнинг чуқур маъноларини ҳам аъло даражада тушунишига қойил қолган дейишади. (Зеро, Зуннуннинг таълим-тарбияга оид ҳикояларида Аллоҳ таоло ишқи билан маст бир аёл ёки қиз образи тез-тез учраб туради). Зуннун ундан нафақат наботот ва ҳайвонот оламининг, балки барча тирик ва ўлик мавжудотларнинг Аллоҳга саловот айтаётганлигини қандай англаб олиш сирларини ўрганади. Доно Фотима машҳур сўфийлардан бири бўлмиш Боязид Бистомий (874 йилда вафот этган) билан ҳам паранжи ёпинмасдан мулоқотда бўлган дейишади. Аммо бир куни Бистомий аёлнинг гўзал холига, бошқа бир ривоятда айтилишича эса хино қўйилган бармоқларига тикилиб қолади. Шунда аёл сўфий билан алоқани бутунлай узиб кетади, чунки энди фақат соф руҳий мулоқотда бўлишнинг иложи қолмаганди. Бунинг ҳақиқатга қанчалар мос келишини аниқлаш жуда қийин, зеро руҳий дўстлик ришталарининг «дунёвий» бир боқиш ила узилиб кетиши мавзуси агиографияда (авлиёсифат кишиларнинг таржимаи ҳоллари билан шуғулланувчи фан) камдан-кам учрайдиган ҳол эмас. Шу маънода сўфий Аҳмад ибн Абул Ҳаворийнинг (851 йилда вафот этган) рафиқаси Робийа бинт Исмоил ҳақида икки оғиз сўз айтмасдан бўлмайди. Биринчи эри вафот этгач бу аёл эридан қолган мерос ва ўзи ишлаб топган пулларни савобли ишларга ишлатиш учун юқорида номи зикр этилган сўфийга турмушга чиқади ва у билан жинсий эмас, балки фақат руҳий никоҳда бўлади. Умрини асосан намоз ўқиш, рўза тутиш билан ўтказади ҳамда Аҳмад ва унинг бошқа хотинларига ғамхўрлик қилади. Зеро, унинг ўзи бир куни Аҳмадга «мен сени эр сифатида эмас, балки ака сифатида яхши кўраман», дейди. Ривоят қилишларича, Рабаҳ ал-Қайсийнинг рафиқаси хуфтон намозини ўқигач яхши кийимларини кийиб, эридан «бугун менга эҳтиёжингиз борми?» деб сўраркан. Эрининг эҳтиёжи бўлмаган кунлари у тунни Қуръон тиловати билан машғул бўлиб ўтказаркан.
Баъзи, ҳолларда ўта художўй сўфийларга уларнинг жаннатдаги «бўлажак рафиқалари» ҳам кўрсатилган дейишади. Сўфий Абдул Воҳид ибн Саидга (794 йилда вафот этган) унинг жаннатдаги рафиқаси аён этилган. У бир чўпон қиз бўлиб, отарида қўйлар ва бўрилар бир-бирига зарар етказмай, қувлашиб, ўйнаб юришаркан. Шу қиз бу фоний дунёда ҳайвонлар орасида охирзамонга хос тинчлик барпо эта олгани учун машҳур сўфийнинг жаннатдаги рафиқаси бўлиш шарафига муяссар қилинган. (Шу маънода яна бир нарсани таъкидлаб ўтишни истардим: Бир куни тақводор турк олимининг кексароқ бир аёлга қарата «жаннатда сен менинг рафиқам бўласан» деганини ўз қулоғим билан эшитганман).
Улкан теософ (Теософия-(теос-худо, софия-донолик) инсон руҳининг Худо билан бирлашиб кетиши ҳамда боқий дунё билан тўғридан тўғри мулоқот қилиш йўлларини ўрганадиган фан.) олим Ал-Ҳаким ат-Термизийнинг рафиқаси ўта катта эътиборга лойиқ шахслардан бири бўлган. Термизий ўз таржимаи ҳолида ёзишича, у кўрган тушларини рафиқасига сўзлаб бераркан, рафиқаси эса тушларни ва Термизийнинг кўз ўнгида пайдо бўлган нарсаларни доимо тўғри таъбир қилиб бераркан. Фаришталардан бири бу аёлга «эринг билан сенинг руҳий даражаларинг бир-бирига мутаносиб», деб хабар қилган экан.
Араб классик адабиётида ва кейинчалик форс адабиётида ҳам тез-тез учраб турадиган мавзулардан бири ўз қўшиқларида мистик, сўфиёна ишқни тараннум этган ашулачи қизлар мавзусидир. Машҳур грамматик олим ал-Асмоий ,бир куни Каъбада ишқий қўшиқ айтаётган бир қизни қаттиқ танқид қилади. Қиз зса унга дарҳол чинакам илоҳий ишқ қандай бўлишини тушунтириб қўяди.
Ўша даврларда Қуръони каримни ёд олиб, таъсирчан тарзда қироат қила оладиган қўшиқчи қул қизларни гарчи уларни жуда катта пул тўлаб сотиб олишган бўлсалар-да, дарҳол озод қилиб юборишган. 1234 йилда вафот этган ҳазрат Абу Ҳафиз Умар ас-Суҳравардий таъсири остида мусулмон бўлган бир қўшиқчи қиз тўғрисида шундай ривоят қилишади:
Бу қиз Муқаддас Ҳаж сафаридан қайтгач Ҳамадон ҳокими ҳузурида илоҳий ишқ тўғрисида шунчалар берилиб куйлайдики, ҳоким ва унинг аёнлари ўзларининг йўл қўйган хатоларидан афсусу надоматлар чекишиб, ислом аҳкомларига қатъий амал қила бошлайдилар. Ҳазрат Румийнинг таржимаи ҳолларидан маълумки, «енгилтак қизлар» у зотнинг таъсири остида Ислом динини қабул этиб, сўфиёна ҳаёт кечира бошлашган.
Чамаси, илк даврларда аёллар сўфийларга нафақат халфалик қилишган, балки Қуръон тиловат қилинадиган йиғинлар ва «зикр»ларда ҳам иштирок этишган. 934-йилда вафот этган сўфий ал-Каттонийнинг қизи Фотима ва яна уч эркак «ошиқ» номини олган бағдодлик сўфий Сумнун ал-Муҳиб билан бирга юксак ҳаяжон ичида зикр тушаётганда кучли орзиқишдан вафот этган деб ривоят қилишади. Бу хабар илк даврларда аёлларнинг бундай давраларда эркаклар билан бир қаторда иштирок этиши одатий ҳол бўлганлигидан далолат беради. Кейинчалик эса сўфий аёлларни жамоага қабул қилишнинг қандайдир оқилона, гап-сўз бўлмайдиган йўлларини топишга уриниб кўп бош қотиришган бўлсалар керак, чунки шариат ва қонунларга кўра ўзига қариндош бўлмаган номаҳрам аёлнинг қўлини ушлашга ҳеч кимнинг ҳаққи йўқ-да. Баъзи йўналишлар бўйича номаҳрам аёлга кўзи тушган ёки бехосдан баданига қўли тегиб кетган кишининг таҳорати ушалган ҳисобланади ва у намоз ўқиш олдидан қайтадан таҳорат олиши керак. Шу сабабдан эркак ва аёл сўфийлар зикр тушишаётганда аввало кўлларини тоза сувга бир ботириб, ювиб олишлари лозим. Аёллар енги узун кийим кийиб олишган ва эркаклар уларнинг енгидан ушлашган. Бунинг иложи бўлмаган пайтларда аёллар қўлларини рўмол билан боғлаб ёки қўлларига иккита таёқ тутиб олишган. Эркаклар уларнинг енгидан ёки рўмол ўралган қўлидан ёинки қўлидаги таёқчадан ушлаб олишган-ки, эркак ва аёлнинг бадани бир-бирига тегмаган.
Аммо илк даврларда бундай нарсаларни майда-чуйда ҳисоблашиб, кўп ҳам эътибор беришмаган, кўнгли кенглик қилишган кўринади, чунки сўфий устозларнинг (пири муршидларнинг) ҳатто жамоат жойларига ҳам ўз халфалари (хотин-қизлар) билан борганликлари тўғрисида ёзма маълумотлар бор. Шулардан бирида айтилишича, 945 йилда вафот этган эксцентрик сўфий Абу Бакр аш-Шиблий ўзининг бир халфаси билан бирга сўфий Ҳаллож ёнига бориб, ундан «сўфизм нима?» деб сўрайди.

    Гарчи мавлоно Фаридуддин Аттор ривоят қилган  бу воқеа тарихга умуман мос келмасада, яъни у мавлононинг «шундай бўлса нима қилардик?» қабилидаги тахайюлотининг маҳсули бўлса-да, ҳар ҳолда сўфий аёлларнинг илк даврларда ижтимоий ҳаётда анча фаол иштирок этишганини инкор этиб бўлмайди. Аслида Ҳаллож қатл этилганидан кейин унинг синглиси келиб, акасини жасурлиги, яъни «аналҳак» (мен ҳақман) деган гаплари учун бироз койийди, сўнгра акасининг васиятини амалга ошириб, жонсиз вужудни куйдиради ҳамда кулини Тигер (Дажла) дарёсига (Олдосиёдаги серсув дарё) ташлайди. Ўша куни кечаси Ҳаллож синглисининг тушига кириб, унга ўзининг номутаассиб, яъни илғор (ноортодоксал) хатти-ҳаракатининг сабабини тушунтириб беради. (Ислом дини (руҳонияти) тарихида сингилнинг тутган ўрнини ўрганиб чиқиш жуда кўп масалаларни ойдинлаштиришга ёрдам берган бўлурди. Жоҳилият даврида Арабистонда опа-сингиллар вафот этган ёки жангда ҳалок бўлган акалари учун ёқа йиртиб йиғлаганликлари шарт бўлганидек, сўфизм тарихида ҳам опа-сингиллар жуда муҳим рол ўйнаганлар. Бобурийлар сулоласининг 1659 йилда кофирликда айбланиб, қатл этилган валиаҳд шаҳзодаси Дара Шиқоҳнинг опаси малика Жаҳоноронинг хатти-ҳаракатлари, муносабати бунга яққол мисол бўла олади).
Тақводор сўфий аёлларнинг анъаналари кейинги асрларда нафақат Ўрта Осиёда, балки Ҳиндистон субконтинентида ҳам худди шундай давом этган. Биз бу қитъада яшаб ўтган сўфий Фаридуддин Шакарганжнинг толибалари (мухлисалари) тўғрисида озми-кўпми маълумотга эгамиз. Айнул Қудат исмлик шоир ўз мадҳияларидан бирида сўфий Абул Хаир ат-Тиноний ал-Ақтанинг бувиси Уйаина йигитлар ва хотин-қизлардан иборат 500 та талабага дарс берганлигини айтиб ўтади. Улкан ҳанбалий сўфий, ҳиротлик Абдулла Ансорийнинг (1089 йилда вафот этган) таржимаи ҳолида унинг қариндоши Биби Нозаниннинг ҳам номи тилга олинган. Айтишларича, шу аёл Ансорийга улкан олим бўлмаса-да, аммо жуда доно сўфий Қорағоний билан мулоқот қилишни маслаҳат берган, чунки Қорағоний Ансорийнинг тадрижий камолотга эришувида муҳим роль ўйнаши у аёлга маълум қилинган экан. Ҳиротда ўша даврларда булардан ташқари бошқа тақводор ва ўқимишли аёллар ҳам кўп бўлган. Улар айниқса пайғамбаримиз ҳадисларини тўплаш ва уларни авлоддан авлодга етказишда катта жонбозлик кўрсатишган. Шулардан бири 1084 йилда Ҳиротда вафот этган Умм Фазл ал-Ҳарматиядир. Серж де Лаоже де Бурессоунинг пайғамбар ҳадислари, айниқса Абу Ҳанбал мазҳаби ҳамда, шубҳасиз Абдулла Ансорий йўналишидаги сўфизмга қизиққан «аёллар муҳити» тўғрисидаги гаплари Луис Массигноннинг шаҳид кетган сўфий Ҳаллож атрофидаги ҳанбалий аёллар ҳақидаги эслатмаларига тўлиқ мос келади. Ҳаллож атрофидаги аёллар, масалан Зайнаб ал-Камалийага ўхшаган сўфийлар узоқ вақтларгача Ҳаллож анъаналарини давом эттирганлар. Таниқли сўфий аёллар тўғрисида гапирилганда 1070 йилда вафот этган Мерв (Мари)лик Каримани тилга олмаслик гуноҳи азимдир. Бу бокира сўфий аёл, Массигнон таъкидлаб ўтганидек, Хадича ал-Жаҳнийа (461 (1067) йилда вафот этган) томонидан ташкил этилган «аёллар футуввати» (жўмардлиги) ташкилоти билан ҳамкорлик қилган. Аёлларнинг бу уюшмаси эркакларнинг умрни ҳакиқий эркак сифатида чуқур тоат-ибодат билан ўтказиш ғояларини илгари сурган футуввати (уюшмаси)нинг муқобилидир. Кариманинг номи Абу Нажиб ас-Суҳравардийнинг бир қатор муҳим асарларида тилга олинган.
Абу Нажибнинг жияни Абу Ҳафиз Умар ас-Суҳравардийнинг асарларида ҳам бу номни учратиш мумкин. Абу Ҳафизнинг китоблари мўътадил сўфизм тўғрисидаги энг кўп тарқалган китоб ҳисобланади ва бутун Ислом оламида ўрганилади. Тақводор ва ўқимишли сўфий аёллар орасида Шуҳда исмли хаттот аёл (1176 йилда вафот этган) алоҳида эътиборга лойиқдир. У нафақат хаттот, балки шу билан бир қаторда ўзининг ҳуснихати билан ҳам машҳурдир. Шундан ярим аср кейин Шимолий Африкалик саёҳатчи Ибн Батутта Дамашқ ва Бағдоддаги ҳадис муаллимлари тўғрисида сўз юритаркан, Умм Муҳаммад Ойша ва Фотима бинт Тожиддинларнинг номларини қайд этиб ўтади.
Тақводорона ва айниқса сўфиёна ҳаёт кечиришга мойил бўлган аёллар салжуқийлар даврида Туркияда ҳам бўлган. Мавлоно Жалолиддин Румийнинг таржимаи ҳолидан маълумки, у Кўнё олий табақасининг кибор хонимлари, айниқса бош вазир Аминаддин Микоилнинг рафиқаси билан жуда яқин муносабатда бўлган. Уларнинг ҳузурида ўзини жуда эркин тутган. Румийда барча табақаларга мансуб хотин-қизларни хам ўзига тортадиган аллақандай оҳанраболик бўлган дейишади. Салжуқийлар ҳукмдори Ғиёсиддиннинг рафиқаси ҳатто Румийнинг суратини ўзи билан олиб юрган экан. (Византия санъати анъаналарининг яқинлиги бу ерда Ислом динининг турли санамларга қаршилигида намоён бўлади). Машҳур кишиларнинг таржимаи ҳолларини ёзиб борадиган кишилар ҳазрат Румийнинг иккинчи рафиқаси, насроний оиласидан чиққан Кира Хотунга «иккинчи Робийа» ва «Биби Марямга ўхшаш аёл» деб таъриф берганлар. Унинг болалари ҳазратнинг ўғли Султон Валад томонидан ташкил этилган Мавлавия ташкилотида фаолият кўрсатишган. Султон Валаднинг қизи ҳам шуларнинг орасида бўлган. Туркий вилоятларда ташкилотнинг хотин-қиз аъзоларини «бадши», яъни «сингил» деб аталган, зеро «барча мўъминлар шак-шубҳасиз ака-укалардир» (Қуръони карим. 49:10).
Ибн Арабийнинг хотин-қизларга муносабати айниқса диққатга сазовордир. Унинг ёш йигитлик пайтларида Севилла шаҳрида учратган улкан сўфий аёллар тўғрисидаги хотиралари жуда мароқли ва жонли тарзда ёзилган. Бу хотираларда ўта камбағалликда яшаган Фотима бинт Мутаннанинг номи тилга олинади. Бу аёл аввалига турмушга чиқиб, анча пайтлар эри билан яшайди. Эри мохов касалига чалиниб, вафот этгач бева қолади. Андалузиялик олим бу аёлни «бутун ер юзи аҳолиси учун Аллоҳ томонидан жўнатилган раҳм-шафқат» деб таърифлайди ҳамда ғаройиб бир мўъжизани ривоят қилади: Қуръони каримнинг биринчи, очувчи сураси бўлмиш «Фотиҳа» сурасининг муаккиллари бу аёл хизматига бўйсундирилган бўлиб, унинг барча истак-хоҳишларини амалга оширишар эканлар. Айтишларича, бир аёл Фотиманинг олдига келиб, бевафолик кўчасига кириб кетган эрининг устидан шикоят қилганда, Фотима бир дуо ўқиб бу эркакчани хотинини бир лаҳза кўрмаса туролмайдиган ҳолатга тушириб қўйган экан. Фотима Ибн Арабийнинг «руҳий, ғоявий онаси» ҳисобланади. Улкан теософ олимнинг туққан онаси хам Фотимани тез-тез зиёрат қилиб турган дейишади. Ўта камбағал бўлишига қарамасдан Фотима жуда қувноқ ҳаёт кечирган. Баъзан қўлига танбур олиб Аллоҳ таолонинг марҳаматларини жўшиб куйлар экан:
«Менга назар солгани ва Ўзининг дўстларидан бирига айлантиргани ҳамда ўз мақсадларини амалга оширишда мендан фойдаланганлиги учун мен Ундан беҳад миннатдорман, Мен ким бўлибманки, шунча одамлар ичидан У мени танлаб олибди. У мени жуда рашк қилади. Ундан ўзгани хаёлга келтирсам бўлди, У мени дарҳол турли бахтсизликлар ила жазолайди».
Ибн Арабий Фотимани кўкларга кўтариб тасвирлаш ила ўзини авлиёсифат аёлларга нисбатан алоҳида мойилликка, ҳурмат-эътиборга тайёрлаганга ўхшайди У Севиллада яна бир бошқа алоҳида эътиборга молик аёлни учратганди. Бу аёл саксондан ошган Шамс момо бўлиб, «барча камбағалларнинг онаси» деган унвонга сазовор бўлганди. Ибн Арабий момони «ички туйғу, бевосита муроқаба усули билан кўп нарсаларни олдиндан билиш хислатига эга бўлса-да, ўзининг улкан сўфийлигини, юксак маънавий даражасини сир тутадиган камтар зот эди» деб тасвирлайди. Ибн Арабийнинг «Хотиралар»ида яна бир қул аёл тўғрисида ҳам сўз юритилган. Гарчи бу аёлнинг номи келтирилмаган бўлса-да, у ўзининг батартиб эканлиги билан машҳур бўлган. Бу аёл кўз очиб юмгунча дунёнинг у бошидан бу бошига бориб кела олган, тоғу тошлар ила суҳбатлар қурган ва уларнинг барчасига «хуш келибсиз» ибораси билан мурожаат қилган.
Ибн Арабий шу йўл билан, яъни илгари Севиллалик аёллар билан учрашиб ўзини маккалик кароматгўй, илҳомлантирадиган бир аёл билан учрашувга тайёрлаганга ўхшайди. Бу аёл муқаддас зиёратгоҳдаги Иброҳим мақоми имомининг қизи Низом эди. Ибн Арабий жўшиб, оятлар тиловат қилиб, экстаз ҳолатида Каъбатуллоҳни айланиб зиёрат қилаётганда шу қизга дуч келади. Қиз унинг тиловатларини тинглаб, Ибн Арабийни лол қолдирган ҳолда уларнинг мағзини чақиб беради. Бу гўзал қиз билан бўлган учрашувнинг натижаси ўлароқ ибн Арабийнинг «Таржумон ал-ашвоқ», яъни «Эҳтирослар таржимони» номли шеърлар тўплами вужудга келади. Тўпламдаги шеърлар араб ишқий поэзиясининг анъанавий услубида ёзилган бўлиб, уларда классик шеъриятнинг андозавий сиймолари бўлмиш ошиқ ва маъшуқа ўртасидаги ишқ куйланади. Маълум бир вақт ўтгач Ибн Арабий ўзининг бу ишқий шеърларига мистик-фалсафий изоҳлар ёзиб, шеъриятда янги бир йўналишни бошлаб берди. Бироз кейинроқ фаолият кўрсатган сўфийлар ўзларининг май, ишқ, ҳижрон тўғрисидаги дунёвийлиги яққол кўриниб турган шеърларига ҳам шунақа шарҳлар ёзиб, уларни ўқимишли қилишни лозим топдилар ёинки энди ишқ, май ва ҳижронларнинг маъноси кенгайиб Аллоҳ таолога нисбатан бўлган ишқни англата бошлади. (Афсуски, кўпгина ҳолларда бунақа шарҳлар ўта чўзилиб кетганлиги сабабли, табиий, тасаввурга сиғадиган ҳолатлар билан нотабиий, тасаввурга сиғмайдиган ҳолатлар ўртасидаги мувозанатни барбод этиб, капалақдек нозик ниҳол шеърларнн метафизик таълимотнинг қисқача қўлланмасига айлантириб қўйган). Ибн Арабийнинг «Девони»да эса кейинчалик яна бошқа шеърлар ҳам пайдо бўлган. Эҳтимол, бу шеърлар унинг собиқ рафиқасига бағишлангандир, аммо бу фараз ҳали исботланмаган, анча ноаниқликлар мавжуд. Хар ҳолда Низом Ибн Арабийнинг Беатричаси сифатида намоён бўлади. Шоирнинг муқаддас шаҳар Маккадаги ҳаёти унинг шоҳ асари «Ал-футуҳат ал-маккийа», яъни«Маккадаги кашфиётлар» асарининг вужудга келишига замин тайёрлади. Маккада у Зайнаб ал-Қалиййа исмли аёл билан ҳам учрашган. Бир вақтлар ўзининг бойлиги ва соҳибжамоллиги билан донг таратган бу аёл яна Маккага кўчиб келади ва бу ерда тақводор сўфий сифатида танилади ҳамда кўпгина сўфийлар билан иноқлашиб, дўстлашиб кетади. Бу аёл намознинг фарзлари, суннатлари ва мустахабларига қатъий амал қилган ҳолда ибодат қилиши билан Ибн Арабийни лол қолдиради. Ибодат чоғида чуқур хаёлга чўмиб (медитация), ич-ичдан илоҳий оятларни тиловат қилаётган чоғида вужудининг оғирлиги бутунлай йўқолиб, хона ичида пар сингари учиб юрган дейишади. Илмий тилда бу ҳолат «психокинез» дейилади. Бошқа сўфий аёлларда ҳам менимча бу ҳолат содир бўлган, аммо не учундир уларнинг таржимаи ҳолларида бу иш қайд этилмаган. Ибн Арабийнинг бу аёл билан бирга Қуддус шаҳрини зиёрат қилиши унинг бу аёлни жуда ҳурмат қилганлигидан далолат беради. Андалузиялик бу улкан олимнинг умуман барча хотин-қизларга нисбатан ҳурмат-эътибор билан муносабатда бўлиши хотин-қизлар, улар билан бўлган мулоқот олимнинг ҳаётида алоҳида ўрин тутганлигидан далолат беради. Олим ўзига Аллоҳ таоло томонидан «барча авлиёлар муҳри» деган унвон, даражот берилганлигидан хабардор бўлган ёки ҳеч бўлмаганда буни ҳис этган. Унда Аллохдан бировларнинг билиб-билмай қилган гуноҳларининг мағфират этилишини сўраш, уларнинг тарафини олиш иқтидори бўлган. Қизиғи шундаки, ёшлик чоғлариданоқ у биринчи бўлиб тарафини олган, Аллоҳ таолодан гунохларининг кечирилишини илтимос қилган кишиларнинг барчаси хотин-қизлар эди. Хусусан унинг иккала синглиси, собиқ рафиқаси ва тўртинчи хотини шу саодатға мушарраф бўлишган. (Афсуски, Ибн Арабийнинг неча марта уйланганлиги тўғрисида етарли маълумотларга эга эмасмиз). Ибн Арабий сўфийлик йўналишида 15 та кишига «хирқа», яьни сўфийлар кийимини кийдирган бўлса, шулардан ўн тўрттаси хотин-қизлар бўлган, чунки худди мавлоно Жомий таъкидлаб ўтганидек, маънавий ҳаётнинг барча жабҳаларида аёлларнинг юксак даражаларга эришишлари мумкинлигига олимнинг имони комил бўлган. Аёллар авлиёлик пиллапоясининг энг юқори поғонаси бўлмиш «қутб» ёки «ўзак» даражаларига ҳам эришишлари мумкин. Ибн Арабий умрининг охиригача аёлларга юксак ҳурмат-эҳтиром кўрсатди, уларга ўзининг амри-маъруфлари ҳамда маърузаларида иштирок этишга рухсат бериб, уларга мураббийлик қилди.
Хўш, ўша даврларда сўфийлик сўқмоқларига яқинлашмоқчи бўлган ва ҳатто уларга қўшилиб кетмоқчи бўлган аёлларнинг ҳаёти қандай кечган?
Биринчидан, улар бой бўлсалар, сўфий жамоаларига ҳомийлик қилишлари, пири муршид ҳамда халфаларни моддий рағбатлантириб, уларга турарга жой ҳамда озиқ-овқат бериб туришлари мумкин бўлган. Устоз ва халфалар эса миннатдорчилик тариқасида унинг Худо марҳаматига сазовор бўлишини тилаб дуо қилишган. Миҳанадаги (Шарқий Эрон) Абу Саид Абул Хайр (1049 йилда вафот этган)нинг жамоаси ҳомийлари, айниқса кўзга суриладиган малҳам тайёрловчи Биби Ниши шулар жумласидандир. Биринчи пайтларда бу аёл анча пайсалланиб турган бўлса-да, кейинчалик жамоага бутунлай қўшилиб кетган. Кўпгина вилоятларда аёллар худди илк даврлардагидек эркаклар билан бирга зикр тушишган. Баъзи жамоаларнинг йиғинхоналарида эса (масалан Қоҳирадаги Рифаийа ёки Усмонли Турк империясидаги мавлавийлар жамоалари) шу мақсадга мўлжалланган аёллар бўлимлари бўлган. Қолган вилоятларда эса аёллар бу тадбирни (зикрни) шу яқин ўртадаги уйдан ёки том устида туриб тамошо қилишган. Дарвишларнинг фақат битта тариқатида, яъни Туркиядаги Бектошийлар тариқатида аёллар барча тадбирларда фаол иштирок этишган, бу эса ўз-ўзидан маълумки, Бектошийларнинг маънавий бузуқликда айбланишига олиб келган. (Бундай ҳолатлар байъат топширилаётганда (қасамёд) ёки шунга ўхшаш тадбирларда пир муршиднинг бўлажак сўфий аёл билан бир хонада анча ушланиб қолган пайтларда ҳам рўй бериб турган). Ёқуб Қадрий Караосма ўғли ўзининг 1922 йилда Истанбулда чоп этилган «Нур Бобо» романида Бектошия тарикатининг ёшгина бир устози аёлларни қандай қилиб йўлдан оздирганини тасвирлаб берган. Роман босилиб чиққандан уч йил кейин Туркия ҳукумати раҳбари Отатурк барча дарвеш жамоаларини ёптириб ташлади. Бироқ Ислом оламининг замонавий ижтимоий-танқидий адабиётида бу мавзу сақланиб қолди.
Ўрта асрларда (12-асрдан бошлаб) Бағдод, Макка, Мадина, Шом ва Қоҳирада бир қатор сўфий хотин-қизлар жамоалари фаолият кўрсатганлиги маълум. Бундай ташкилотларнинг учтаси, яъни «Работ аз-Заҳирийа», «Дар ибн аз-Зауда» (1194) ва «Работ бинт ат-Тож» Макка шаҳрида бўлган. Ислом оламининг ўша пайтдаги маркази ҳисобланмиш Бағдод шаҳри эса Тигр (Дажла) дарёсининг ғарбий соҳилида бир аёл томонидан ташкил этилған «Дар ул-фалак» жамоаси билан машҳур бўлган. 1127 ва 1177 йилларда бу ерда яна иккита жамоа вужудга келади. Аббосийлар халифалиги инқирозга юз тутишидан тўрт йил аввал, яъни 1254 йилда эса энг сўнгги халифа сўфий аёллар учун яна бир работ қурдирган ва ўз қизини бу ерга раҳбар этиб тайинлаган. (Бу работлар, хотин-қизлар жамоалари тўғрисидаги маълумотлар билан танишаркансан, беихтиёр Европадаги хотин-қизлар монастирларини эслаб кетасан киши). Юқорида тилга олинган жамоаларнинг раисалари панд-насиҳат қилиб ваъз айтишган, намоз чоғида аёлларга имомлик қилишган ҳамда сўфиёна донишмандликка эришишда уларга раҳнамолик қилишган. Албатта бу работлар бева қолган ёки эридан ажрашган, талоқ қилинган хотин-қизлар учун қўналға бўлиб ҳам хизмат қилган. Талоқ қилинган хотинлар бу ерда уч ой-у ўн кун туриб «идда» муҳлатини ўташган, чунки «идда» тугамагунча муслималарнинг бошқа эрга тегиб кетишга ҳақлари йўқ (Қуръони каримнинг 64-сура 4-оятида айтилишича, талоқ қилинган ёки эри ҳалок бўлиб бева қолган аёллар ҳомиладор ёки ҳомиладор эмасликларини аниқлаш мақсадида уч ой идда сақлашлари лозим. Ҳомиладор эмаслиги аниқ бўлгачгина бошқа турмуш қуришга ҳақлидирлар ва аксинча, ҳомиладор бўлсалар, фарзанд туғилиб, нифос муддати ўтгандан кейингина турмушга чиқишлари мумкин). Ўта тақводор аёллар эса энг яқин оила аъзоларидан бўлак ҳеч ким билан мулоқот қилмай уйда идда сақлайдилар ва бу муҳлатни намоз ўқиш ва чуқур хаёлга чўмиш (медитация) билан ўтказадилар. Покистондаги кўпгина мутаассиб (консерватив) оилаларда бу одат ҳозирги кунларгача сақланиб қолган. Карачи шаҳрида ўзим шундай бир ҳолатнинг гувоҳи бўлганман. Тарихдан маълумки, жамоага раҳбарлик қилиш авлоддан авлодга мерос бўлиб ўтиб келган. Улкан сўфий Аҳмадий Жомнинг қиз невараси ўзининг кирқ кунлик гўшанишинлигини (чилла ўтиришини) бувасининг жамоасида ўтказган. Мистик шоир Ауҳадуддин Кирмонийнинг невараси, шайх аёл ҳамда ҳафиза, яъни Қуръони каримни ёддан билган Амина Хотун Дамашқда фаолият кўрсатган. Аммо барибир ўқимишли сўфий хотин-қизлар унутилмаслиги керак. Уларнинг орасида Ҳиндистоннинг Бурҳонпур деган жойида истиқомат қилган Бубу Рашти алоҳида эътиборга лойиқдир. У ўрта асрларда битилган форс мистик матнлари бўйича мутахассис бўлиб, биринчи навбатда Фахруддин Ироқий асарларини шарҳлаб берган. Бубу Рашти изоҳлаб берган асарлардан бири Ироқийнинг «Ламаъат», яъни «Нур жилолари» асари бўлиб, унинг ярими насрда ва қолган қисми назмда битилган. Бу асарда Ибн Арабийнинг кўпгина ғоялари ўз аксини топган, шу сабабдан у сўфиёна ишқ тўғрисидаги гўзал, жозибадор асарлардан бири ҳисобланади. Бубу Рашти 1620 йилдан кейин вафот этган, аммо қайси йилда вафот этганлиги тўғрисида аниқ маълумот йўқ. Шундан сўнг, 17-асрнинг ўттизинчи йилларида Бобурийлар империяси ҳукмдори, 1628—1658 йилларда ҳукм сурган Шоҳ Жаҳоннинг катта қизи Фотима Жаҳоноро ва унинг укаси, валиаҳд шаҳзода Дара Шикоҳ сўфийлик сўқмоғига қабул қилиндилар. Шоҳнинг фарзандларини Лаҳор шаҳрида истиқомат қилган ва 1635 йилда вафот этган Миён Мир исмли авлиё сўфийликка ўтишга илҳомлантирган. Валиаҳд шаҳзода ўз кундаликларининг алоҳида бир бобини Миён Мирнинг авлиёсифат синглиси Биби Жамол Хотунга бағишлаган. Малика Фотима Жаҳоноро сўфийлик сўқмоғида шунчалар улкан муваффақиятларга эришадики, унинг устози, Миён Мирдан муршидликни мерос қилиб олган мулла Шоҳ (1661 йилда вафот этган)нинг айтишича, тариқат қонунлари йўл қўйган тақдирда у маликани бемалол ўзидан кейин муршидликка тақдим этган бўларкан. Бу тўсиқларга қарамасдан малика умр бўйи сўфизмга содиқ бўлиб қолди. Онаси бевақт вафот этгандан кейин (Ҳиндистондаги машҳур Тож Маҳал онасининг шарафига бунёд этилган) у мамлакатдаги «биринчи хоним»га айланди. Малика Жаҳоноро ва унинг укаси валиаҳд шаҳзода сўфийликнинг Қодирийа йўналишини қабул қилингандилар. Бу йўналишнинг бош қароргоҳи аввал жанубий Ҳиндистонда бўлиб, сўнгра Панжоб вилоятига кўчирилган. Шоҳ оиласининг бошқа аъзолари эса Чиштийа йўналишига мойил бўлганлар. Кунлардан бир кун фалокат туфайли малика баданининг кўпгина жойлари куйиб қолади. Соғайиб кетгач, у оила анъаналарига мувофиқ Раджостондаги Ажмерни зиёрат қилади, чунки маликанинг катта буваси Акбаршоҳ ҳам бу ерни тез-тез зиёрат қилиб турган. Ажмер шаҳри ҳозирги кунларда ҳам Чиштийа сўфийларининг бош қароргоҳи ҳисобланади, чунки тариқат асосчиси ҳазрат Муиниддин Чиштий шу ерга дафн этилган.
Маликанинг ўз пирига бағишлаб форс тилида ёзган таржимаи ҳоли Британия давлат кутубхонасида қўлёзма шаклида сақланмоқда. Фотима Жаҳоноро 1681 йилда вафот этган ва Низомиддин Авлиё (1325 йилда вафот этган) мақбарасининг ҳовлисига дафн этилган. Малика мистик адабиёт ҳомийси сифатида кўплаб классик асарларни таржима қилдирган ва уларга шарҳлар ёздирган. Маликанинг жияни, яъни унинг ўта мутаассиб, ўз укаси Дара Шикоҳни кофирликда айблаб қатл эттирган акаси Аврангзебнинг қизи Зебуннисо (1689 йилда вафот этган) ҳам сўфизм ҳамда шеъриятга мойил бўлган. Ҳукмдорнинг бошқа қизлари Деҳлидаги сўфийларга совға-салом улашиш, уларни моддий рағбатлантириш орқали танилганлар. Зебуннисонинг синглиси Зийнатуннисогина эмас, балки Ислом оламининг бошқа оқила, тақводор хонимлари ҳам ўз ҳисобларидан мачит, мадрасалар қурдиришиб донг таратганлар. Аҳмадобод (Гуджарат) ва Деккан деган жойларда улар қурдирган мачитлар ҳозирги кунларда ҳам виқор билан қад кўтариб турибди. Кўпгина муқаддас жойларда хотин-қизлар ичкарига киритилмасаларда, ташқарида, дераза ёнида туриб авлиёнинг қабрига назар солишлари, дуои фотиҳа қилишлари мумкин. Қизиғи шундаки, улар бу амалларни жон-дилдан берилиб, ўта фаоллик ила амалга оширадилар. Улар ўтмиш хотираси бўлмиш муқаддас ҳисобланган нарсаларни, масалан, Бижапурдаги «ҳазратбал»ни, яъни пайғамбар алайҳиссаломнинг соч толасини илоҳий оятларни тиловат қилган ҳолда зиёрат қиладилар. Ҳазрат Муиниддин Чиштийнинг мақбарасида хотира кунлари ҳазратнинг авлодларидан бири бўлмиш бир қиз ёниб турган шамни зиёратга келган хотин-қизларнинг бошлари устида кўтариб туради, сўнгра айлантириб чиқади. Шам қабр устига қўйилгач, аёллар ҳам мақбарага киритиладилар. Бунга ўхшаш расм-русумлар ҳозирги кунларда бошқа зиёратгоҳларда ҳам бор. Аммо баъзи ҳукмдорлар, масалан 1351 — 1388 йилларда ҳукмронлик килган Ферузшоҳ Туғлуғ ҳамда 1489—1518 йилларда ҳукм сурган Искандар Лодийлар ғайридиний ҳамда исломий ахлоқ-одоб қоидаларига мос келмайдиган расм-русумларни йўқотиш мақсадида аёлларнинг Ажмер ва бошқа жойлардаги зиёратгоҳларга киришини таъқиқлаб қўйишган, чунки баъзи манбалардан маълумки, фарзанд кўрмаган хотин-қизларнинг зиёратгоҳ ходимлари томонидан алданиши ва она бўлиш орзуси ўта кучли бўлганлиги учун ходимларнинг гапига лаққа учиб, зино қилганликлари аниқланган. Баъзи зиёратгоҳлар эса шу маънода ҳаддан ташқари поймол этилган. Бироқ енгил оёқ, суюқ аёлларнинг қилган гуноҳларидан афсусланиб, уларнинг мағфират этилишини илтижо қилиб бориладиган зиёратгоҳлар ҳам мавжуд. Тақводор ва авлиёсифат аёлларга халқ кўрсатаётган иззат-икром кўринишларини янада аниқроқ ўрганиб чиқиш лозим. Қабристонларда номаълум аёлларнинг қабрлари ёки мақбаралари тез-тез учраб туради. Манбаларда ҳам «Аллоҳнинг номаълум, содиқ қули эди» деган ёзувларга дуч келамиз. Таниқли танқидчи Р. Буртон ўзининг Синд вилояти тўғрисидаги асарида (1853) ёзишича, синдликлар «ожизаларнинг дин йўлида чеккан заҳматларини» етарли даражада баҳолашар эканлар. Р. Буртон Фотима Ҳажаронийнинг номини алоҳида таъкидлаб ўтади. Бу аёл муршид даражасига кўтарилган. Халқ бундай аёлларнинг мақбараларига романтик номлар бериб, хотирасини эъзозлайди. Анатолияда иккита шундай қабр бор, улардан бири «пишили султон», яъни «мушук кўтарган хоним» ва иккинчиси «карйагди султон», яъни «қорёғди хоним» деб аталади. Кўпгина жойларда эса бир гуруҳ аёллар бирга қўйилган қабрлар ҳам бор. Шулардан бири «ҳафт афифа»дир, яъни «етти бокира қиз»дир. Айтишларича, душман аскарлари бостириб келган пайтда улар асирга тушмаслик учун ер қаърига кириб кетган эканлар. Бундан ташқари, хавф-хатар туғилганда, номусини пок асраш ниятида дуо ўқиб ер қаърига шўнғиб кетган аёлларнинг алоҳида қабрлари ҳам учраб туради. Ўта кучли тақвоси туфайли бошқаларга ўрнак бўлиш даражасига эришган оддий аёллар тўғрисидаги худди машҳур сўфий Зуннун ҳикояларига ўхшаш ривоятлар ҳам анчагина. Шу маънода Шимолий Африкалик соддадил қиз Лалла Маймуна тўғрисидаги ривоят чиндан ҳам жуда таъсирчандир. Унда айтилишича, кема капитани қизга бир дуони ўргатмоқчи бўлади, аммо қиз дуодаги сўзларни сираям эслаб қололмайди. Ниҳоят, елканлари кўтарилган кема сузиб қирғоқдан узоқлаша бошлаганда, қиз сув юзасидан югуриб бориб капитандан дуони яна бир бор такрорлашни илтимос қилади. Қизнинг дуони ўрганиб олишга бўлган иштиёқи шунчалар кучли эканлигини кўрган денгиз ҳам уни ўз қаърига ютиб кетмайди, дуони охирги марта эшитиб, ўрганиб олиб, қирғоққа қайтиб чиққунча уни сув юзасида кўтариб туради.
Тахминан 1200 йилларда Шимолий Ҳиндистоннинг Индарпат шаҳрида яшаган, «ички бир ёғдуси ила бошқалардан ажралиб турган» Фотима тўғрисидаги гаплар, яъни «кимки бу аёлнинг қабри бошига келиб, ўз илтимоси ила мурожаат қилса, шубҳасиз истаклари мустажоб бўлғай» деган сўзлар менимча сўфий аёлларнинг кўпчилигига айнан мос келади. Фотиманинг мўъжазгина, фақат баъзи тақводор зотларгагина маълум бўлган қабри Низомиддин Авлиёнинг мақбарасидан унчалар узоқ бўлмаган жойдадир. Қизиғи шундаки, қабрни нафақат муслималар, балки шу билан бир қаторда ҳиндавийлик динидаги аёллар қам зиёрат қиладилар ва дардларига малҳам, чигал ишларига кушойиш топадилар. Ислом оламидаги тақводор, зоҳидлар ва сўфийлар ҳаётига мойил бўлган аёллар турли-тумандир. Улар орасида бу дунё ҳаётига умуман қизиқмаган, ўзларини жуда кўп нарсалардан чеклаб қўйган зоҳидалар ва донишликка мойил бўлган хотин-қизлар, саройдаги бурч-вазифаларини ўташ билан бир қаторда диний асарларни ҳам ўқиб ўрганишни жон-дилдан севган маликалар бўлган. Шу аснода, бу аёллар орасида ўзларининг «барака»си, яъни мустажоб бўладиган дуолари ёрдамида асрлар давомида минг-минглаб аёлларнинг дардларига малҳам, кўнгилларига осойишталик бахш этган, исмлари камдан кам ҳоллардагина уларнинг сўфийлик хислатларига эга эканлигидан далолат берувчи авлиёсифат момолар ва ёшгина оддий қизлар ҳам бўлганлигини қайд этиб ўтмоқ жоиздир. Ҳозирги кунларда ҳам хоҳ шаҳар, хоҳ қишлоқда бўлсин хотин-қизлар ўз муаммоларини ҳал этиш учун шундай кароматли, хислатли аёлларга мурожаат этадилар, чунки улар бундай аёлларнинг ҳеч бўлмаганда маънавий ёрдам беришига ишонадилар. Хуллас калом, кўнгилларига таскин-тасалли бера оладиган авлиёсифат сўфий аёллар сиймоси, уларнинг тирик ёки аллақачонлар дорилбақога рихлат қилганликларидан қатъи назар муслималар учун алоҳида аҳамиятга эгадир.

ЖОН (НАФС)НИНГ ТАРБИЯСИ ХУСУСИДА

Зулайҳо Қуръони каримда йўлдан оздиргувчи, ёмон ишларга ундагувчи жон сифатида намоён бўлади. Зоҳидона тарзда аёллардан қўрқиб яшайдиган кишилар учун йўлдан уриш санъати лаънатланиб, Қуръони каримнинг «Юсуф» сурасида нафс(жон) тўғрисида сўз юритилгани ва унинг «аммора бис су» яъни «ёмондикларга ундагувчи», деб аталиши (12:53) айни муддао бўлган. «Нафс» сўзи араб тилида женский родга мансуб бўлгани учун кўп ҳолларда аёл кишининг тимсоли сифатида ишлатилади. Дин йўлида жидду-жаҳд қилган кўплаб бандаларнинг тўғри йўлдан озиб, диний майл-иштиёқларини, хатти-ҳаркатларини ташлаб қўйишларига сабаб бўладиган нарса ҳам ўша «нафс»нинг, яъни аёлларнинг ишва-карашмалари, нозу истиғнолари эканлиги сир эмас. Аёлларнинг ҳирсий хусусиятлари эркакларникига қараганда кучлироқ бўлгани учун улар ўзларининг жинсий фаоллиги ила эркакларни йўлдан уришга ҳаракат қилишади. Шу сабабданмикин, ўғил болаларни қиз болалардан афзалроқ кўриш, уларни юқорирок баҳолаш барча динларда мавжуддир. Ўғил фарзанд туғилганлигини хурсандчилик билан маълум қилиш, қиз туғилганда эса ҳафсаласи пир бўлиб, руҳи тушиб, «ҳа, қиз кўрдик» деб айтиш кўпгина қавмларда ўзига хос одат тусига кириб қолган. Шу сабабдан, Ислом авлиёлари мўъжиза кўрсатиб, янги туғилган қиз болани ўғил болага айлантириб беришган. Ислом дини илк нозил қилинган даврлардан колган ҳикматли сўзлар ва ривоятларда ҳам аёл кишидан қўрқиш туйғуси акс этади. Зеро, Пайғамбар алайҳиссалом ҳам «аёлларнинг ўқимишли, маданиятли кишиларни ҳам қўлга олишлари мумкинлиги» хусусида огоҳлантириб ўтган эканлар. «Аёлнинг бошдан-оёғи, турган-битгани ёмонлик, аммо энг ёмон томони шундаки, эркак киши унга барибир муҳтож бўлади», деган экан Али ибн Абу Толиб. Пайғамбар алайҳиссаломнинг қизи Биби Фотиманинг эри бўлгани учун Ҳазрат Али аёллар тўғрисида бироз ижобий гапларни айтиши лозим эди, дейдиганлар ҳам албатта топилади. Ҳазрат Али бу гапларни айтганлиги ҳақиқат бўлса, демак у бу гапларни Биби Фотиманинг вафотидан ўттиз йиллар кейин айтган бўлса керак, чунки у бу давр орасида бир неча марта уйланган эди-да. Куръони карим «нафс» (жон)ни фақат «ёмонликка ундагувчи» деб сифатлаш билан чегараланиб қолмайди. Унинг яна икки сурасида «нафс» тўғрисида сўз юритилган бўлиб, 75-суранинг 2-оятида у «нафси лаввома», яъни «ўз-ўзини айблагувчи, маломатгўй нафс», деб сифатланган ва 89-суранинг 27-оятида «нафси мутмаинна», яъни «тинчланган, хотиржам-сокин нафс», деб аталган. У худди шу ҳолатидагина «ором топиб ва оромлантириб» ўз хожасига қайтиши мумкин. Ушбу учта махсус босқичдан қатъий назар Қуръони каримда бу сўз қиймати эркиндир, яъни у кўпинча умумий маънода «ўзим»га тааллуқлидир. Юқорида тилга олинган оятлар сўфийларга нафсни енгиб ёки тарбиялаб, секин-аста сўфийликнинг энг юқори даражасига эришишларида ажойиб бир дастуриламал бўлган. Ахир Пайғамбар алайҳиссалом «бандаларнинг энг қаттол душмани нафсдир, унга қарши кураш энг улкан жиҳоддир», демаганмидилар? Диний қўлланмаларда «нафс» тушунчаси кишиларнинг ёмон ишларга ундовчи, паст кучларини ифодалаш учун ишлатилади. «Нафс»ни сабот ва матонат билан жиловлаш, қаттиққўллик билан тарбиялаш гўғрисида сўз юритилган сон-саноқсиз мажозий асарларни шундай тушуниш лозим. «Нафс» кўпгина кўринишларда зоҳир бўлади, улардан бири аёл сифатида намоён бўлишидир. Бироқ аёл кўринишида зоҳир бўлган нафс ақл-идрокка бўйсуниши, расо ақл эса нафсни жиловлаши ва уни тарбиялаши лозим. Кўпгина асарларда ва айниқса мавлоно Жалолиддин Румийнинг «Маснавийлар»ида ҳам «нафс» тўғрисида сўз юритилган. Ул зот нафсни инсоннинг онасига, ақлни эса инсоннинг отасига менгзар экан, эр-хотин ўртасида тез-тез бўлиб турадиган баҳсларни тасвирлаш орқали ўз фикрини ҳаққоний ифодалашга эришади. Унда айтилишича, меҳрибон она арзанда боласини бағридан чиқаришни истамагани учун, ҳатто мактабга ҳам жўнатгиси келмайди. Ота (ақл) эса фарзандининг яхши тарбия кўриши ҳамда камолот сари дадил боришини кўзлаб, жиддий ва қаттиққўллик билан таълим-тарбия бериладиган мактабга жўнатиш пайидан бўлади.
Нафс (жон), яъни «ёмонликка ундагувчи нафс» баъзан инсоннинг тарбиячи онаси сифатида ҳам намоён бўлиши мумкин. Бунда у «нафси лаввома», яъни «ўз-ўзини айблагувчи, маломаттўй нафс» даражаси томон элтгувчи йўлда бўлган ҳолатда кўрсатилади. «Нафс» (аёл) маъшуқнинг севгиси чинакам эмасдек туюлса-да, секин-аста ўзини унга бахшида эта боради. «Маснавий» (Мас. 1.36-245) даги биринчи ривоятда мавлоно Румий ишқ дардига гирифтор бўлган бир қул канизак ҳақида сўз юритади. Бу ривоят «ёмонликка ундагувчи нафс»нинг «дунё»дан бегоналашиши, узоқлашишига мажоз сифатида қаралиши мумкин. Табибнинг аниқлашича, қиз бир заргарга ошиқ бўлиб қолган. Заргар йўлдан оздиргувчи моддий дунё тимсолидир. Табиб қизнинг севгисига номуносиб заргар сиймосини изчиллик билан қизнинг хаёлидан чиқариш орқали уни даволайди. Ниҳоят, қиз заргарни бутунлай қалбидан чиқариб ташлайди ва назар-эътиборини муҳаббатнинг ҳақиқий мақсади бўлмиш қиролга қаратади. Мистик ҳикоялар ва достонларнинг карийб барча қаҳрамонлари (аёллар) аслини олганда нафс тимсолларидир.
Уларнинг олдидаги ягона йўл, имконият мана шундай таққослаш орқали ифода этилади, яъни аёл паст, «нафси аммора» (ёмонликка ундагувчи нафс) даражасидан ўсиб, чинакам «эркак» (инсон) даражасига, «нафси мутмаинна», яъни «тинчланган, хотиржам-сокин нафс» даражасига етиб, ўз мақсадига эришиши тасвирланади. Билқийс ва Зулайҳолар Ислом оламининг классик адабиётида жўшиб куйланганлигининг сабаби ҳам худди ана шундадир. Зеро, уларнинг кечинмалари ошиқларнинг Ҳиндистондаги исломий ишқий достонларда мадҳ этилган кечинмаларига айнан ўхшашдир. Худонинг «эркаклари», яъни ўзини фақат Аллоҳнинг ишқига бахшида этган эркаклар ҳар бир аёлда «нафси аммора» тажассумини кўриб, улардан нафратланганликлари каби, бу «дунё»га ҳам жирканиб қарайдилар, чунки араб тили грамматикаси бўйича «дунё» сўзи ҳам женский родга мансубдир, шу сабабдан у ҳам кўпгина ҳолларда «аёл» деб қабул қилинади. Сўфийлар ҳам худди ўрта асрлардаги европалик насроний ёзувчилар сингари дунёни «Дунё хоним», деб аташган, зеро асл кўриниши кўнгилни айнитадиган бу кекса таъвия юзаки гўзаллиги ила каллаварам эркакларнинг фикрини ўзига жалб этади. Уларни йўлдан уриб, ўз мақсадига эришгач эса уларни ямламай ютиб юборади ёки уларга ўзининг яра-чақаларида қуртлар ғужғон ўйнаётган яғринини ёхуд бад-башара, қорайиб, кўкариб кетган сонларини ялонғочлаб кўрсатиб, уларни масхара қилади. Ўрта асрлардан қолган матнларда бунақа тасвир-тасаввурлар тўлиб-тошиб ётибди, аммо уларни кимдир ҳазиллашиб, кулгу учун ёзган деб бўлмайди. «Бу мункиллаган кекса таъвия ким? Кўриниши кўзни оғритадиган, иштаҳани бўғадиган, териси пиёзнинг пўстидек қат-қат бўлиб кетган, саримсоқ пиёздек бадбўй ҳид таратаётган тилёғма бир кампир!» (Девон. 2776). Мавлоно Румий «Дунё хонимни» мана шундай тасвирлайди. Ўз «Маснавийлар»ининг олтинчи китобида эса мавлоно бу шум кампирнинг, бу қари алвастининг қилмишларини қуйидагича ифода этади: Бу жодугар кампир юзидаги ажинларни йўқотиш учун, эркакларнинг нигоҳини ўзига жалб этиш учун, гўзал кўриниш учун ўта юқори дид билан ишланган Қуръони карим саҳифаларини йиртиб юзидаги ажинлар устига елимлайди. (Маълумки, Қуръони карим Аллоҳ таолонинг каломи бўлиб, кишилар унга нисбатан жуда эҳтиёткорлик билан муносабатда бўлишлари, йиртиш тугул, ўқишдан аввал таҳорат олишлари лозим. Қуръонни йиртиш, уни оёқости қилиш энг улкан гуноҳлардан биридир. (Мас. VI жилд. 1222-1236, 1268-1282).
19-асрда яшаб, ижод қилган Панжоблик сўфий шоирлардан бири бу «алдамчи дунё»ни «бангалам»га, яъни «Бенгалия алвастисига» менгзаб тасвирлайди. Айтишларича, бу алвасти ўзининг сеҳрли найини чалиб, одамларни чалғитар, турли бемаъни хатти-ҳаракатларни содир этишга ундар экан. Кўпгина ҳолларда эса сўфий ўзининг руҳоний куч-қудратини ишга солиб, 6у кекса таъвияни ўзига бўйсундирар, хизмат қилдира оларкан, зеро Аллоҳ таолога бўйсунган зотга барча нарсалар, шу жумладан дунё ҳам бўйсунар экан. Аммо барибир Яҳьё ибн Муаднинг (вафоти 871 йил) гапларини доимо ёдда тутмоқ лозим: «Дунё кишиси дунёни худди ёш келинчак сингари ясантиради. Сўфий эса унинг юзига қора ранг чаплаб, сочларини юлади. Ягона Аллоҳни севгувчи зот эса буларнинг биронтасига эътибор бермайди». Зеро, агар киши унга (дунёга) қарши озми-кўпми курашса, демак унинг бу ҳолати дунёга озми-кўпми қизиққанидан далолат беради. Бу эса ҳақиқий диний йўлдан, асосий мақсаддан маълум маънода четга чиқишдир. «Дунё хоним» мавзуси кўпинча «жон» билан ўта аниқ боғлиқликда қўлланилади. Сарлочинга ўхшаш покиза жон бир кекса шум кампир қўлига банди бўлиб тушиб қолади. Жоннинг бу моддий дунёга сургун қилиниши тўғрисидаги афсонани форс шоирлари кўпинча шу воқеа орқали тасвирлашади, зеро лочин билан ов қилиш Ўрта Осиёда ҳозирги қунларда ҳам энг севимли спорт турларидан бири ҳисобланади. Кампир лочинни доимо қафасда сақлайди ва унинг кўзларини боғлаб қўяди ёки бошига кўзларини ҳам ёпиб турадиган қалпоқча кийгизиб қўяди. Натижада қуш эркин, озод юрган дамларини, туғилиб ўсган Ватанини, уни қўлига қўндириб ов қилишга ўргатган шаҳзодани бутунлай унутиб юборади. Бадиий тасвир устаси Суҳравардий бу мажозни насрда баён қилган (вафоти 1191 йил). Ўз асарларида қушлар мавзусини усталик билан ишлатган мавлоно Румий эса «Маснавийлар»нинг бир бўлимини шум кампир қўлига банди бўлиб тушиб қолган «жон-лочин» чеккан дарду изтиробларни тасвирлашга бағишлаган. Кампир қушни ўз идеаллари, ўз онгу тушунчаси бўйича тарбияламоқчи бўлади. Қушнинг тирноқлари ва қанотларини кесиб қўяди, уни бутунлай унга ёқмайдиган, у емайдиган овқатлар билан боқмоқчи бўлади. Бир куни кампир қушнинг олдига бир коса макарон шўрва қўяди. Лочин уни ичмагач, жаҳли чиққан кампир буғи чиқиб турган шўрвани лочиннинг бошидан қуйиб юборади.

«Мияси айниган алвасти кампир
Лочин овқатимни менсимади, дер»,

деб ёзади мавлоно. Зеро, бу «дунё хоним» жон қушининг қандай таомларга муҳтож эканлигини қаердан билсин? Аёлликнинг бунақа салбий сувратлари Будда таълимотида ҳам, насронийларнинг диний таълимотида ҳам умуман сўфиёна руҳдаги барча диний оқимларда учраб туради. Сўфийларнинг «шабва»дан, яъни шаҳвоний истак, хоҳишдан қўрқиши «аёллар ҳаёт илдизига болта ургувчилардир», деган тасаввурларнинг пайдо бўлишига олиб келган. Бу эса илк сўфийлар орасида уйланмасдан, бўйдоқ ҳаёт кечириш, дунёдан тоқ ўтишга интилиш ҳолатини келтириб чиқарган. Яхшиям Расулуллоҳнинг «Уйланинглар!» деган суннати ва Қуръони каримнинг уйланиш хусусидаги кўрсатмалари бор экан, акс ҳолда қанчадан қанча сўфийлар дунёдан тоқ ўтиб кетган бўлурдилар. Кўплаб ривоятларда сўфийларнинг Муҳаммад алайҳиссаломни тушларида кўрганликлари тўғрисида сўз юритилади. Пайғамбар уларга «Мендан ўрнак олинглар, уйланиб бола-чақа кўринглар, қавмимизнинг чинакам аъзоларига айланинглар»!, деб панд-насиҳат қилган эканлар. Шундан сўнг кўпгина сўфийлар бу талабга «лаббай», деб жавоб қилган, яъни уйланиб, бола-чақа кўришган.
Аммо сўфийларнинг умумий ҳолати қуйида Иброҳим ибн Адҳамдан (777 йилда вафот этган) деб ривоят қилинган жумлаларда ўз аксини топганга ўхшайди: «Агар бирор киши уйланса, демак у бир кемага чиққан ҳамда фарзанд кўрса, унинг кемаси ҳалокатга учраган, деб ҳисобланади». Ҳатто улкан сўфийлардан бири, оиласи билан фаровон турмуш кечирган мавлоно, Румий ҳам ўзининг насрий асари «Фиҳи мо фиҳи», яъни «Борлиқ ва Бирлик хусусинда» асарида (17-боб), оила қуриб яшаш тўғрисида бирмунча салбий фикр билдирган: «Эркаклар аёлларнинг аҳмоқона валдирашларини сабр-тоқат билан тинглаб, ўзларини тарбиялашлари лозим. Аёллар шу мақсадда яратилган. Эркакларнинг кир бўлган баданларини покизалашларида аёллар сочиқ вазифасини ўтайдилар. Оилавий ҳаётнинг тинимсиз курашларида енгиб чиқиш ва тўхтовсиз равишда аёлларнинг қаршилигини синдириш кучли шахсларнинг ишидир. Бу ишларни эплолмайдиган кишилар Исо алайҳиссалом йўлини, яъни дунёдан тоқ ва беватан ўтиш йўлини танлашлари лозим». Бундан ташқари мавлоно Румий сўфий оилалар ҳаётидан яна кўпгина мисоллар келтиради. (Эр-хотин диний ҳаётга бир хилда қизиқса ва хотин ҳам «Худонинг дўстларидан» бири ҳисобланса, демак бундай оила бизнинг фикри ожизимизча жуда ширин турмуш кечириши керак). Аммо мавлононинг «Маснавийлар»ида (Мас. VI. 2044 фф) бунинг бутунлай тескариси тасвирланган. Румийнинг ёзишича, муридлардан бири бир куни улкан шайх Қарағонийни (вафоти 1034 йил) зиёрат қилмоқчи бўлади. Аммо шайхнинг хотини «ўзининг оилага заррача фойдаси тегмайдиган, эси кирди-чиқди бўлиб қолган эри» тўғрисида шунчалар бемаза гапларни айтади-ки, муриднинг ҳафсаласи пир бўлиб, шайхни зиёрат қилишдан айнийди ва ўрмон оралаб уйига йўл олади. Аммо ногаҳонда ўрмонда улкан бир шерни миниб, қўлида йўғон ола-чипор илонни қамчи ўрнида ишлатиб юрган шайхга дуч келади. Ҳайратдан тили калимага келмай, донг қотиб қолган муридни кўрган шайх унга яқин келиб тушунтиради: «Кўряпсанми, азизим, уйланганимдан бери оғзи бир очилса ёпилмайдиган вайсақи хотинимнинг аҳмоқона валдирашларига, нози-истиғноларига бардош бериб келаётганлигим сабабли Аллоҳим шу қонхўр йиртқич ва мана бу заҳарли илонни измимга бўйсундириб қўйди». Оилавий ҳаётни баъзи бир сўфийлар дўзахнинг ҳиди, маза-матраси ёки у ерда бериладиган азобларнинг бу дунёдаги бир қисми, деб ҳисоблаганлар. Араб сўфийларидан бири, 748 йилда вафот этган Малик ибн Динорнинг ёзишича, Юсуф исмли бир киши дўзахда киши қандай азобларга дучор бўлиши мумкинлигини билмоқчи бўлибди. Шунда одамлар унга маълум бир аёлга уйланишни маслаҳат беришибди. «Фалончининг қизига уйланиб, сабр-тоқат билан яшасанг, дўзахда бериладиган энг даҳшатли азоблар сен учун роҳат-фароғат бўлиб туюлади. Ўшанга уйлан!» Ха, Малик ибн Динор «киши ўзини бутунлай Аллоҳ йўлига бағишлаши учун хотинидан ажрашиши лозим», деган хулосага келади. Унинг асарларидан бирида шундай ёзувлар бор: «Аллоҳ бандасига яхшиликни раво кўрса, у кишининг хотини вафот этади. Шу йўл билан бандага ўзини Аллоҳнинг ҳамду саносига бағишлаш имконияти яратиб берилади». Аммо ўтакетган сержаҳл, жаложин аёллар ҳам эрнинг каромати, яъни эрнинг ҳар қандай ҳолатда сабр-тоқат билан хотинига яхши муносабатда бўлганлигидан ҳақ йўлга ўтиши мумкин. Никоҳдаги хотин тўғрисида юқорида айтилган шунча салбий фикрлардан кейин Дехлилик сўфий Мир Дарднинг (вафоти 1785 йил) гапларини ўқиган кишининг қалби, албатта, олам-олам қувончга тўлади: «Мен хотиним ва болаларимни жон-жонимдан яхши кўраман. Бутун борлиғим уларнинг муҳаббатига лиммо-лим. Бу муҳаббат қандайдир ғайриодатий кучлар таъсиридами ёки ўзимнинг соф инсоний туйғуларим асосида пайдо бўлганми, билмайман. Эҳтимол у чинакам илоҳий ишқ ёхуд хотиним сиймосида илоҳий қудратнинг меҳрибонлик кўринишида зуҳур бўлганлиги учун пайдо бўлгандир… Худо билади…» Бу ерда Мир Дард бир томон-у, ҳатто ўзининг болаларини ўпишни, уларнинг бошини сийпалаб қўйишни ҳам катта гуноҳ деб ҳисоблайдиган қаттиққўл, бағритош сўфийлар бир томон. Бундай сўфийларнинг фикрича, юқорида тасвирланган ҳолат сўфийни бутун фикру зикрини Аллоҳга қаратишдан чалғитар эмиш. Бундай сўфийларни мавлоно Румий қуйидагича тасвирлайди: «Болаларининг ўлими улар учун ширин шарбатдир». (Насроний авлиёлари орасида ҳам шундай зотлар бўлган. Шулар қаторига масалан, Генуялик Катаринани киритиш мумкин).

Шунга қарамасдан, Ислом дини нозил этилган илк даврлардаёқ Заҳл ат-Тустарий (вафоти 896 йил) оилавий муҳаббатнинг муҳимлигига алоҳида урғу берган: «Хотинингни севишинг, агар бу севгида яхшилик ва мулойимлик мужассам бўлса, Аллоҳга бўлган муҳаббатингдан воз кечишингни талаб этмайди». Эр хотинига берган ҳар бир луқма таом учун самовий мукофотларга сазовор бўлади. Захико Мурата ўзининг серизоҳ ва сермазмун мақоласида кўрсатиб ўтганидек, бунақа фикрлар Ибн Арабийдан бироз кейинроқ яшаб ижод қилган сўфийлар томонидан ҳам олға сурилган. Ҳар ҳолда фақат жуда камчилик бандаларгина оилавий хаётнинг барча сир-синоатларини худди Пайғамбар алайҳиссалом сингари амалга ошира оладилар, ҳамда жинсий қўшилиш чоғида ўзларини илоҳиёт қаърига шўнғигандек ҳис эта оладилар. (Зеро, жинсий қўшилишдан олинадиган ҳузур-ҳаловат ҳам илоҳий бир неъматдир).
Аёл кишининг бироз нотўлақонлиги тўғрисидаги тасаввурлар (бу ҳол Ўрта асрлардаги насронийларнинг диний таълимотида ҳам маълум ва машҳур бўлган), яъни аёлларнинг «ақл ва заковатда ҳамда динда номукаммаллиги» халқона исломий анъаналарда Момо Ҳаввога тақаб изоҳланади. Аммо бунақа тасаввурлар Қуръони каримга бутунлай ётдир. «Пайғамбарлар тарихи» асарида эса юқорида айтилган фикрлар мавжуд. Тўғри, аёллар ўзларининг нопокизалик даврида, яъни ҳайз кўрган даврида Қуръони каримни қўлга олишлари, ўқишлари мумкин эмас, чунки Қуръони каримнинг 56-сура, 79-оятида «Уни фақат таҳоратли, пок кишиларгина қўлга олишлари ва ўқишлари мумкин, бўлак кишилар ушлашга ҳам ҳақли эмаслар», деб буюрилган. Аммо мавлоно Румийнинг ёзишича, Аллоҳ таоло ҳайз кўраётган аёлларнинг ҳам дуоларини қабул қиларкан. (Мас. II жилд. 1798 — 99). Қуръони каримда аёлларнинг зиммасига ҳам эркаклар зиммасига юклатилган барча диний мажбуриятлар юклатилган. Аммо шунга қарамасдан, аёлларга қандайдир пасткаш, хавфлик шахс деб қараш ғоялари шунга олиб келди-ки, ўзини бутунлай Аллоҳ йўлига бахшида этган зотларгина «эркак» деб ҳисобланадиган бўлди. Бу ҳол 13-асрда Шарқий Ҳиндистонда тилдан тилга кўчиб юрган арабий ҳикматли сўзда яққол ифодаланган: «Толиб ал-маула мудаккар…, яъни Аллоҳ таоло висолига интилган киши эркакдир, нариги дунёга интилган шахс сусткаш хунасадир ва бу дунёни танлаганлар аёллардир». Сўфийлар «эркак» ғоясини эл-юрт орасида ана шундай йўллар билан ёйганлар. 13-асрда яшаб ижод қилган Марокашлик сўфий ат-Тадимий ўзининг араб тилидаги асарини «Ат-ташаввуф фи риджал ат-тасаввуф», яъни «Тасаввуфда эркаклар тасвири» деб номлаган. Ўша даврда яратилган кўпгина матнларнинг шундай номланиши типик ҳолга айланиб қолган эди. Аммо «раджул», яъни “эркак” тушунчасидан кўра барча ижобий хусусиятларга эга бўлган ёш, баҳодир йигитларга нисбат бериб айтиладиган «фато» тушунчаси муҳимроқдир. Қуръони каримнинг 21-сура, 60-оятида Иброҳим алайҳиссалом «фато» деб аталган. 18-суранинг, яъни «Ал-Қаҳф» сурасининг 10-оятида эса ғорда 309 йил ухлатиб қўйилган йигитлар ҳам «фато» деб аталган. Ҳадисларда эса фақат Али ибн Абу Толибнинг «фато» эканлиги айтилади. Қуродлар ва идишлардаги минглаб битиклар ҳам шундан далолат беради.
Ударда «ло фато илло Али, ло сайфи илло Зулфиқор», яъни «Хазрат Алидан бўлак фато ҳамда унинг Зулфиқоридан (қиличидан) бўлак қилич йўқ», деб битилган. Турк тилида эркакни «эр», деб аташади, форс шеъриятида эса чинакам эркак «мард», деб мадҳ этилади. Улкан исмоилий шоир ва файласуф Носир Хусравнинг (вафоти 1072 йил) фақат Пайғамбар алайҳиссаломни эркак деб ҳисоблагани, қолган барча бандаларни у «аёллар», деб атаганини ҳам тушуниш мумкин. Аммо сўфийлар ўзини Аллоҳ йўлига бахшида этиб, фақат Аллоҳнинг васлига интилиб яшаган аёлларни хам аёл эмас, балки эркак деб атаганлар. Улар биринчи навбатда Робийа ал-Адавиййани худди шундай зот ҳисоблаганлар. Ҳиндистондаги Чиштийа жамоаси вакиллари ўзининг ўта художўйлиги ва улкан руҳий қобилиятлари ила бошқалардан ажралиб турган Индарпатлик Фотимани «аёл гавдасида ерга жўнатилган эркак», деб тасвирлашганлари учун ўша ерларда ҳам худди шундай тасаввурлар мавжуд бўлган, деган хулосага келиш мумкин. Низомиддин Авлиё ҳам (вафоти 1325 йил) худди шундай анъаналарга асосланиб, авлиёлардан мадад, дуо илтижо қилаётган дарвешларга қарата «аввал авлиёсифат аёлларга мурожаат қилинглар, чунки бундай зотлар жуда кам бўлади», деб насиҳат қилган.
Ибн Арабийнинг фикрича, «агар киши ақл-идрок ва заковат ҳамда руҳий бошқарув орқали покланиб, табиий ва ҳирсий зулматларни ортда қолдиролсагина, унинг «руджулияси», яъни эркаклиги такомилга етади. Аллоҳ таоло томон элтадиган сўқмоқ йўл талаблари даражасига етолмаган эркаклар эса аёллардан ҳам ёмонроқ ва пастроқ ҳисобланади». Бундай тасаввурлар Ҳиндистон, Эрон ва Туркиядаги кўплаб сўфий анъаналарга ҳосдир. Мавлоно Фаридуддин Аттор ўзининг “Мусибатнома”сида айтганидек:

“Ким севги дардига ҳомиладормас,
У эркак аёлдир, ҳеч эркак эмас”.

Бу мисраларда мавлоно форс шеъриятида одат тусига кириб қолган «мард» (эркак) ва «дард» (оғриқ) қофиядош сўзларини жуда усталик билан ишлатган, Баъзи бир сохта «авлиёлар» ўзлари кўрсатган мўъжизалар билан мақтана бошлаганларида чинакам тақводор зотлар уларга қарата «мўъжиза кўрсатиш эркакларнинг ҳайз кўришидир», деб кулиб қўядилар. Зеро, ўзлари кўрсатган мўъжизаларидан мағрурланиб кетган сўфийлар нопокликлари (ҳайз кўрганликлари) туфайли ибодат қила олмай ва шу сабабдан Аллоҳга яқин бўлиш имкониятидан маҳрум бўлган аёллар даражасига тушиб қоладилар. Чинакам мусулмонлар эса Аллохга нисбатан бўлган муҳаббатда эркак билан аёлни бир-биридан фарқламайдилар, яъни «эркаклар Аллоҳни кўпроқ севадилар, аёллар эса камроқ ёки аксинча» қабилидаги тушунчалар чинакам мусулмонлар учун бутунлай ётдир. Қуйида эътиборингизга ҳавола этилаётган форс мақолини ўқиб бунга яққол амин бўласиз:

“Аёл эмас ҳар бир аёл
Ҳар эркак эркакми денг.
Зеро, Худо беш бармоқни
Яратганмас қилиб тенг”.

Турк сўфийлари ҳам бу ҳолатни бир мақол орқали ифодалаганлар: «Еркек арслан да арслан, дизи арслан арслан дегилму?» (Эркак шер шер-у, урғочи шер шер эмасми?) Бу ибора (мақол) 1300 йилларда ҳинд сўфийлари орасида жуда кенг тарқалган эди. Низомиддин Авлиё художўй аёллар тўғрисида гапира туриб шундай деган экан: «Бир арслон чангалзорлардан чиқиб, қишлоққа оралаб қолса, ҳеч кимса «бу эркак арслонми ёки урғочими?» деб сўрамайди. Уни қишлоқдан ҳайдаб чиқариш ёки ўлдириш пайидан бўлади. Худди шундай, Одам Атонинг барча болалари, эркак ёки аёллигидан қатъи-назар, тақводорликка ва Аллоҳ таолога ибодат қилишга чақирилганлар». Ибн Арабий ўзининг «Футу-ҳат ал-маккийа», яъни «Маккадаги кашфиётлар» асарида шундай ёзади:
«Қуйида биз «эркак» номи остида тилга олган бандалар орасида албатта аёллар ҳам мавжуддир». Мавлоно Румийнинг нўхат тўғрисидаги маснавийларидан (Мас. IV. 4158 фф) маълум бўлишича, аёл киши сўфийлик сўқмоғидан кетаётган эркак кишиларга муаллималик ҳам қилиши мумкин. Маснавийларда айтилишича, бир аёл (уй бекаси) нўхатга “вафот эт ва қайтадан тирил!” деган сўзларнинг маъносини тушунтириб беради. Мавлоно Жомий эса Робиййани жинсий фарқлардан юқори турадиган зот сифатида тасвирлайди. Авлиёларнинг таржимаи ҳоллари битилган «Нафоҳат ал-унс» асарида у шундай деб ёзади:
«Барча аёллар биз тилга олиб ўтган аёллар каби бўлганларида эди
Аёллар эркакларга қараганда анча устунроқ бўлган бўлурдилар.
Зеро, «қуёш» сўзининг женский родга мансублиги унга заррача зарар келтирмайди. Ойнинг мужской родга мансублиги унга бўлган ҳурмат-эътиборни оширмайди».
Мавлоно Жомий худди шундай ўхшатишни пул, мол-мулк ва оилавий бахт-саодатдан воз кечиб, ўзини Аллоҳ йўлига бахшида этган бир тақводор аёлни тасвирлашда ҳам усталик билан ишлатади. У ўзининг «Субҳат ал-аброр» асарида «Мозулда эркаклардан афзалроқ бир аёл, бир арслон бор, у тулкиларнинг ўзини алдаб кетишига сираям йўл қўймайди», деб ёзади. Ўзининг «Силсилат аз-заҳоб» эпосида эса у жинсий фарқланишдан анча юқори турган бир тақводор аёлни ўта нозик дид билан гўзал услубда тасвирлашга эришган. Эпосда у мисрлик сўфий аёлнинг қаҳрамонлигини алоҳида бир муҳаббат билан куйлайди. Бир мунча вақт илгари у бу аёлни Йафиийнинг маълумотларига асосланиб, ўзининг «Авлиёларнинг таржимаи ҳоллари» асарида қисқача тилга олиб ўтганди. Асарда тасвирланишича, бу аёл кўп йиллар давомида жойидан жилмай, ибодат билан машғул бўлади:

Дарахтдек жойидан жилмай, ўттиз йил
Бу аёл ибодат қилди муттасил.
Қушчалар ин қурди унинг бошида,
Илон кулча бўлиб ётди қошида.
Ёмғирлар сочини ювиб ўтишди,
Сўнгра шаббодалар тараб кетишди.
Қуёшнинг тафтидан куйганда осмон
Булутлар асради бўлиб соябон.
Ейишни, ичишни унутди оғзи.
У фаришта, дуо унинг озиғи.
Атрофин чигиртка, чумоли тутди,
Йиртқичлар бир ҳидлаб, тегинмай ўтди.
Ўртада турди у тош устунсимон,
Тоат-ибодат-ла бўлиб андармон.
Тирик, ўликлиги билинмай ҳаргиз,
Биру Бор ҳуснига тикканича кўз.
Руҳи ишқ мавжида қалқиб сарафроз,
Этсада, тўхтатмай ибодатларин,
Жон қулоғи-ла тинглар ишқ оятларин.
«Аёл» деб камситма уни, беҳиммат,
Юз эркакдан унинг бир туки қиммат.

Зеро, «эркак» ва «аёл» тушунчалари «чанг, зарра» формалари, кўринишлари билан боғлиқдир, жоннинг эса бунақа кўринишларга, формаларга умуман алоқаси йўқ. Эркак билан аёл Аллоҳ таолога қайтарилганда, латиф танларидан бўлак ўз шахсий таналари бўлмайди. Буни Фаридуддин Аттордек улкан сўфий ҳам ўзининг «Авлиёларнинг таржимаи ҳоллари» асарида тан олади. Шу сабабдан ҳазрат Жомий ўзининг мисрлик исмсиз сўфий аёлга бағишлаб ёзган қасидасини «Бирлик оламида, яъни бандалар Аллохга қайтарилганда эркак билан аёл ўртасида қандайдир фарқлар бўлишидан Аллоҳнинг ўзи асрасин», деган дуо билан якунлайди. Бу дуо эса фикримча, ҳар бир чинакам мўмин-мусулмон томонидан қўллаб-қувватланиши лозим.

МОМОЛАР

Гарчи бу серхатар, жирканч ва бевафо дунё кўпгина манбаларда «Момо» (кекса кампир) тарзида тасвирланса-да, исломий анъаналарда «момо» (мискин бева) сиймоси тўлиқ ижобий мазмунга эга. Мусулмончиликда ота-онани эъзозлаш, етим-есирлар ва камбағаллар учун жон куйдириш сингари Қуръоний кўрсатмалар (2:215) ҳамда анъанавий тарзда кекса кишиларни ҳурмат килиш одатларидан келиб чиқиб, момоларга ҳам алоҳида эътибор берилади. Ушбу китобнинг бобларидан бирида биз мункайган, юзларини ажин босган бир момонинг Пайғамбар алайҳиссалом билан қилган мулоқоти тўғрисидаги ривоятни мисол қилиб келтиргандик. Унда айтилишича: «момо Пайғамбардан сўрайди:
— Ҳазрат, айтинг-чи, мен каби мункайган, юзларини ажин босган, кўзлари йиринглашган кампирлар ҳам жаннатга киритиладими?
— Йўқ, — бош чайқади Муҳаммад алайҳиссалом.
Кампирнинг руҳи тушиб, чуқур оҳ тортди. Эгик қадди баттар мункайди.
Шунда Расулуллоҳ жилмайиб дедилар:
— Йўқ, сиз каби мункайган, юзларини ажин босган, кўзлари йиринглашган кампирлар жаннатга киритилмайдилар. Улар аввал гулдек яшнаган қиз ҳолатига қайтарилиб, сўнгра жаннатга киритиладилар».
Нозил этилган барча ҳақиқатларнинг соддадил момолар томонидан гап-сўзсиз қабул қилиниши бора-бора «қабила момоларининг иймонига» айланган ҳамда улар ақидапараст дин олимлари ва файласуфларнинг устамонлик билан қилни қирқ ёрувчи далил-исботларига қарама-қарши қўйилган. Тўғри, бу ҳол айниқса ҳозирги кунларда замонга мослаша олмай, эскилик сарқитларига ёпишиб олган ҳамда ўзларннинг бўлмағур уйдирмалари ила чинакам тараққиётга тўсқинлик қилаётган анъанавий доиралар нуқтаи назарини англатиши мумкин, аммо биз бу фикрларни кейинчалик таҳлил этишга уриниб кўрамиз. Қисаийнинг «Пайғамбарлар тарихи» китобида Иброҳим алайҳиссаломдан бут (санам) сотиб олиш учун келган бир момо тўғрисида ривоят бор. Отаси ясаган бутларни парчалаб ташлаган Иброҳим алайҳиссалом момога Худонинг Биру Борлигидан хабар беради ва фақат Унга сиғиниш лозимлигини уқтиради. Момо ҳам Аллоҳнинг ягоналигига иймон келтиради. Буни эшитган қонхўр шоҳ Намруд момонинг қўл-оёқларини чоптириб ташлайди. Бироқ, мўъжизани кўрингки, иймони бутун бўлганлиги учун Аллоҳнинг иродаси ила момо ҳеч нарса кўрмагандек, бутунлай тузалиб кетади.
Сўфизм адабиётида «момо» ёки «мискин бева» сиймоси жуда эрта пайдо бўлган. Мисрлик сўфий Зуннун (вафоти 859 йил) камбағал ва нотаниш кишиларни, айниқса, момоларни илоҳий доноликдан улушдор кишилар сифатида тасвирлайди: «Йўлда бир момо мендан: «Кимсан?», — деб сўради.
— Мен бир бегонаман, — дедим мен.
— Болам, барчамиз бир Аллоҳнинг бандаларимиз, шундоқ экан, орамизда бегона борми? — деди момо».
Шофиий (вафоти 1367 йил) илк таниқли сўфийлардан бири бўлмиш Абдул Воҳид ибн Саиддан шундай ривоят қилади:
«Бу зот (ибн Саид) Қуддус шаҳрига бораётганида йўлда унга бир момо ҳамроҳ бўлибди ҳамда унга шундай таълим берибди:
— Уни (Аллоҳни) таниган киши канақасига бегона бўлсин. Менинг йўлим билувчилар йўлидир. Сўфий пиёда юрувчидир, билувчи эса учувчидир».
Мисрлик суфий Зуннун шундай ривоят қилади: «Бир куни мен бир момодан сўрадим:
— Ишқнинг охири недур?
— Ишқнинг охири йўқдир, — жавоб қилди момо.
— Нега?
— Шуни ҳам билмайсанми, хомкалла, чувки маъшуқнинг охири, йўқ-да». Кўриниб турибдики, бу ерда момо ишқнинг сирини биладиган зот сифатида тасвирланмокда. Зеро, Ал-Кабир ва Ал-Боқий сифатли Аллоҳ таолонинг чеки-чегараси бўлмаганлиги ҳамда Унинг ёлғиз Ўзи Ал-Аввалу Ал-Охир бўлганлиги учун сўфийнинг Унга муҳаббати (ишқи) ҳам чексиз-чегарасиздир. Сўфиёна ишқий шеъриятнинг бутун моҳияти бу ерда биргина гап орқали аниқ-равшан баён этилган. Ибн Арабий ёшлигида Севилла шаҳрида учратган буюк момолар шундай ғаройиб, доно ва донгдор сиймолар тажассумидир. Сўфизм адабиётида мискин бевалар қилган ҳадя-эҳсонлар, уларнинг қанчалар юксак қадр-қимматга эга эканликлари тўғрисида ҳам ривоятлар бор. Айтишларича, машҳур Суҳравардия тариқати асосчиси, Абу Ҳафиз Умар ас-Суҳравардий ҳазратлари (вафоти 1234 йил) ҳаж сафаридан қайтаётганларида одамлар унга кўплаб совға-саломлар беришади. Уйга қайтгач, у совғаларни муридларига тарқатиб беради, аммо йўлда мункиллаган бир момо берган сариқ мис чақани ўзида қолдириб, доимо кўз қорачиғидек асраб-авайлаб юради. Бошқа бир ривоятда айтилишича, кекса бир момо худди бир вақтлар Робийа ал-Адавиййа қилгани сингари қўлини бир чўзиб, ҳаводан пул йиғиштириб оларкан. Тарихий момолар ишқ азоби (оғриғи)нинг ҳам нималигини яхши билишган. Шайх Фаридуддин Атторнинг ёзишича, одамлар Мансур Ҳалложни тошбўрон қилишаётганда, томошабинлар орасида турган бир момо шундай деб қичқирган: «— Қаттиқроқ уринглар! Қаттиқроқ уринглар! Аллоҳни севиб, у билан мулоқотда бўлиш қанчалар азоб эканлигини нотавон кўнгилли бу юнг титувчи бир билиб қўйсин!».
«Илоҳийнома» асарида эса Фаридуддин Аттор Аллоҳ ишқида лов-лов ёниб, адо бўлаёзган бир момонинг ажиб сиймосини яратган:

«Бозор қизғин эди Бағдодда, ногоҳ
Чанг-тўзон аралаш ўт кетди ҳар ён.
Атрофни чулғади чинқириқ, оҳ-воҳ,
Қайга бош уришин билмас оломон.
Шунда асо тутган, мункайган момо
Ёнғин томон қадам татлади бир-бир.
«Тўхтанг, жиннимисиз, қаёққа, оббо,
Ёниб кул бўлди-ку уйингиз, ахир».
«Сен ўзинг жиннисан, жим бўл, эсипаст,
Худойим уйимни ёндирмоқчимас».
Кампирнинг кулбаси қолди безиён.
Шунда сўрадилар: «Не сир бувижон,
Шунча уйлар ёнди, сизники омон?»
Деди: «Худо шундай имтиҳон этар,
Кимга мол, кимларга қасди жон этар.
Мен Унинг ишқида бор-йўқдан жудо,
Уйимни ёндириб не қилар Худо».

Мункайган момо ёки мискин бева сиймоси форс эпосларида адолат курашчиси сифатида ҳам тасвирланади. Абул Мажид Саноий ўзининг «Ҳадикат ал-ҳақиқа» асарида қуйидаги воқеани мисол қилиб келтирган: Бир мискин бева Султон Маҳмуд Ғазнавийнинг олдига бориб, бешта турк аскари унинг узумзорини пайҳон этганидан шикоят қилади. Султон Маҳмуд аскарларни осишга ҳукм қилиб, адолатни севишини, камбағаллар ва момолар учун жон куйдиришга тайёрлигини исботлайди. Илёс Низомий (вафоти 1209 йил) ўзининг «Маҳзан ал-асрор» асарида худди шунга ўхшаш воқеани замон ва макон нуқтаи назаридан ўзига яқин бўлган салжуқий ҳукмдор Санжарга боғлаб ҳикоя қилади.
Мавлоно Абдураҳмон Жомий (вафоти 1492 йил) ҳам бу воқеани ўзининг «Силсилат аз-заҳоб» («Олтин занжир») асарида худди шу кўринишда мисол қилиб келтирган. Бу ҳикоятда ҳам арғумоқ отини йўрттириб келаётган мағрур ҳукмдор қўрқмасдан ўз қаршисига чиқиб, минг машаққатлар билан етиштирган узум ҳосилини ўмариб кетган аскарлар устидан шикоят қилиб келган момонинг довюраклигига қойил қолади ва:

«Берди унга олтин, узумзор боғ ҳам,
Токи фарзандлари узумга тўйсин»

Кўплаб Шарқ мўъжаз рангтасвирларида мункайган, ғамгин момо қўлида илтимоснома тутганча мағрур отлиқ қошида турганини кўрамиз. Сурат остидаги матнга эътибор берилмаса, бу миниатюраларда кексайиб қолган Зулайҳонинг юзларидан нур таралиб турган Юсуф алайҳиссалом қошида ўтинч-илтижо қилаётган ҳолати тасвирланган, деб ўйлаш мумкин. Бошқа баъзи бир манбаларда момолар огоҳлантирувчи шахс сифатида ҳам тасвирланади. Шайх Фаридуддин Атторнинг «Илоҳийнома»сида айтилишича, Маҳмуд Ғазнавий тушида бир момони кўради. Момо уни ўлим чангалидан қутқариб қолади. Қарангки, бир кун олдин шоҳ йўлда шу момога дуч келиб, эътибор бермай ўтиб кетган экан. Шоҳ туш кўрган кунининг эртасига тахтида хомуш ўтирганида, момо ариза кўтариб унинг қабулига келади ва охир натижада кўпгина кишиларнинг халоскорига айланади. Асарда қудратли султон кўкларга кўтариб мақталгани билан бир қаторда эзилган, жабрдийда момо сиймоси ҳам марказий образ сифатида талқин этилганини осонгина пайқаш мумкин, чунки унинг дуолари ижобат бўлади.
Шунда аёнлару аскарлар момонинг ёнидан бир-бир ўтиб, ҳассасини тута бошладилар. Момо эса ҳассасини маҳкам ушлаганча, шоҳнинг ёнида мағрур ўтирар, ҳассаси эса худди Мусо алайҳиссаломнинг асоси сингари қўл теккизган кишига куч-қувват бахш этарди. Кунлар ўтган сайин, келувчилар сони ошиб, одамлар турнақатори чўзилгандан чўзилиб кетди. Буни кўрган шоҳ бир томондан момога бироз раҳми келиб, иккинчи томондан барчанинг тилида момо бўлиб қолгани учун бироз ҳасади қўзғаб, момога шунда мурожаат қилди:

Қўймадикми сизни чарчатиб, она?
Одамлар беҳисоб, сиз-чи ягона.
Дам олинг, чарчаган бўлсангиз бироз,
Бу юк сизга оғир, қилманг эътироз!
Шунда кампир деди жилмайиб: Шоҳим,
Наҳотки яхшилик қилиш гуноҳим?
Бу ишнинг менга ҳеч оғири йўқдир.
Чарчаган эмасман, кўнглингни тўқ қил.
То қазо келгунча олмагайман дам,
Шоҳим, «дам ол!» дейиш сенга ярашмас.
Фил каби Маҳмудни қутқарган одам,
Намлни қутқарса «вой белим» демас.
Момонинг тақводорлиги ҳамда иймони барча тўсиқлардан ва ҳаттоки ер юзидаги энг қудратли шоҳлардан ҳам кучлироқ эканлиги ушбу парчада яққол кўриниб турибди.
Ривоят қилишларича, Мисрда Юсуф алайҳиссаломни кимошди савдосига қўйишганларида, атрофда ҳозир бўлганлар юзларидан нур таралиб турган бу гўзал маҳбус йигитни қул қилиб сотиб олиш учун жуда кўп пул таклиф этишган. Шайх Фаридуддин Атторнинг «Мантиқ ут-тайр» китобида ёзилишича, кекса бир савдогар момо ҳам келиб, ўзини харидорлар тўдасига уради:

Қўлда йигирилган жун ип кўтариб,
Ўзини тўдага урди бир момо.
Одамларни у ён-бу ён итариб,
Қилди ўртадаги даллолга имо:
«Тинчимни йўқотдим интиқликда мен,
Келгин, шу йигитни менга сота қол.
Кўлини тутқазгин қўлимга секин,
Мана, эвазига ўн ғалтак ип ол!»
Даллол кулиб деди: «Бефаҳм кампир,
Нотавон кўнгилга қўтир жомашов.
Жун ипга алишар ким ҳам жавоҳир?
Менимча, эс-ҳушинг жойидамас-ов».
Момо дер: «Биламан, бу йигит ғилмон,
Унча-мунча бойлар сотиб ололмас.
Менга-чи, одамлар қолишиб ҳайрон,
Момо ҳам харидор бўлган, деса бас».

Шу йўл билан у ҳимматнинг, яъни интилувчининг чинакам тимсолига айланади, чунки у мақсадига етишолмаслигини аниқ билса-да, бурилиб кетмайди, ҳеч бўлмаганда шу мақсадга яқинроқ боришга ҳаракат қилади. Момонинг мақсадга етиш йўлидаги хатти-ҳаракатлари қораланиши мумкин, аммо унинг нияти пок, соф ниятдир. Шундан келиб чикиб, турк шоираси Ҳубба 1500-йилда ёзган қуйидаги ғазалида ахтарувчининг дуосини момонинг йигирилган жун ипларига таққослайди:

“Ҳар ким топганини этаркан таклиф.
Орзу-ниятига етиш-чун бир бор.
Момо берай девди ўн ғалтак жун ип,
Бозорда Юсуфга бўлиб харидор.
Мен сени менгзайман ўшал момога,
Юсуф дийдорига кашал момога».

Дуолари ҳеч қачон ижобат бўлмаслигини аниқ билган кишилар хам барибир умрининғ охиригача нималардандир умидвор бўлади, ниманидир орзиқиб кутади, зеро инсон умид билан тирикдир. Бизларни олий мақсадларга йўналтирувчи куч ҳам, излаш-ахтаришнинг асосий сири ҳам шу умид-ишончдадир. Юсуф алайҳиссаломга харидор бўлган момодек ўзини ўтга-чўққа уриб, Аллоҳ таоло васлига интилган ҳар бир жон Муқаддас Ҳаж сафари чоғида Каъбатуллоҳни зиёрат қилмайди, аксинча, Каъбатуллоҳ унинг атрофини айланиб зиёрат қилади. Шу маънода Заҳл ал-Тустарий (вафоти 896 йил) маккалик бир момодан шундай ривоят қилади: «Аллоҳ таолонинг жамолини кўриш ишқида ўзлигидан кечолган зотнинг атрофида Маккатуллоҳ айланиб зиёрат қилғай».

ОНАЛАР

Қуръони каримнинг 17-сура, 23 — 24-оятларида таъкидлаб ўтилганидек, ота-оналарини умр бўйи иззат-ҳурмат қилиш барча мусулмонлар зиммасига юклатилган асосий вазифалардан бири ҳисобланади. Пайғамбар (с.а.в.) ҳадисларида инсоннинг ўз ота-онаси олдидаги бурчларига янада кучлироқ урғу берилган: «Ота-оналарингга меҳрибон бўлинглар, шунда фарзандларингиз ҳам сизларга меҳрибон бўлади. Хотинларингизга иффатли (покиза) бўлинглар, шунда хотинларингиз ҳам сизларга иффатли бўлғай».
Ота-онасига иззат-икром кўрсатмоқчи бўлган фарзандлар биринчи навбатда оналарига меҳр-муҳаббатли бўлишлари лозим, зеро:
«Жаннат оналарнинг оёғи остидадир».
Ривоят қилишларича, бир йигит Пайғамбар алайҳиссаломнинг олдига келиб сўради: «Ё Расулуллоҳ, менинг яхши муомала қилишимга биринчи навбатда ота-онамдан қай бири кўпроқ ҳақлироқдир?
Пайғамбар: Онанг! — деб айтдилар.
— Иккинчи навбатда-чи?
— Онанг! ‘
— Учинчи навбатда-чи? — сўради у йигит.
Расулуллоҳ жавоб қилдилар:
— Онанг!»
Мавлоно Румий ўз маснавийларидан бирида (Мас.VI. 3257) шундай ёзади:
«Хар бир зот онасига мурувват кўрсатиб, эҳтиромли бўлиши зарур, зеро она Худонинг марҳаматидан баҳрадордир».
Улкан олиму уламоларнинг таржимаи ҳолларидан маълумки, оналари уларнинг ҳаёт йўлларида алоҳида ўрин тутишган. Бу ажабланарли ҳол эмас, чунки бола туғилгач, камида етти йил давомида ичкарида бўлиб, оналар ва амма-холалар қарамоғида тарбияланади. Тханавийнинг «Жаннат зеб-зийнати» китобига ўхшаш қизлар тарбиясига бағишланган кўпгина асарларда мозийда яшаган улкан олимларнинг бутун мол-мулкини ўғилларига билим бериш йўлида сарф этган оналари ва опа-сингиллари тўғрисида сўз юритилади. Улкан муҳаддис олим Муҳаммад ибн Исмоил ал-Бухорийнинг ҳаёти (870 йилда вафот этган) юқоридаги фикримизга яққол мисол бўла олади. Бироқ кейинги пайтларда пайдо бўлган «ўз мол-мулкларини акалари учун сарф этиш қизлар зиммасидаги бурчдир», деган нотўғри тушунча илгари пайтлардаги холисона ва беминнат яхши ишнинг бироз бузилган нусхасидир, чунки Куръони каримда таъкидланганидек, аёллар ўз мол-мулкларини оила учун агар хоҳласалар сарф этадилар, хоҳламасалар сарф этмасликлари мумкин.
Кейинги пайтларда қанчадан қанча художўй кишиларнинг касалманд оналарини кўтариб Ҳаж ибодатига, Маккага олиб келаётганининг гувоҳи бўлиб турибмиз. Уларнинг бу ишлари турли ғаройиб мўъжизалар содир бўлишига сабаб бўлмоқда. Кўр бўлиб қолган оналарнинг кўзлари очилиб кетмоқда, бемор оналар бедаво касалликларидан фориғ бўлмоқдалар. Бундан ташқари, муқаддас Ҳаж ибодатини адо этган оналарнинг дуолари дарҳол ижобат бўларкан. Кўплаб ҳожи оналарнинг йиллар давомида бедарак кетган фарзандлари соғ-саломат уйларига қайтишганликлари тўғрисида маълумотлар бор.
Ривоятлардан маълум бўлишича, кўплаб олиму уламолар, комил инсонларининг оналари жуда ўқимишли ва фаол аёллар бўлишган. Бундан, оналари ўқимишли ва фаол аёллар бўлганлиги учунгина фарзандлар ҳам шундай улкан олим ва уламо бўлиб етишгандир, деган маъно келиб чиқмайдими?
Айтишларича, таниқли сўфий Мажиддин Бағдодийнинг (1209 йилда вафот этган) онаси жуда кучли табиб бўлган экан. Мажиддин ёшлигида сўфийлар ҳузурига шогирд қилиб берилади. Муршид унга холижойларни тозалаш вазифасини топширади. Буни эшитган онаси ўғлини бу оғир хизматдан халос этиш учун сўфийларга ўн битта кул тақдим этади. Бироқ сўфийларнинг пири муршиди қулларни ортига қайтариб юборар экан, Бегойимга шундай деб ёзади: «Дейлик, сиз таниқли ҳакимсиз. Ҳузурингизга бирор киши келиб ўт пуфакчалари яллиғланганидан шикоят қилса, заҳар-заққум дориларингизни беморга ичирасизми ёки уларни бемор ўрнига қуллар ичадими?» Бу энди бир ривоят, аммо коса тагида нимкоса деганларидек, буни эшитган киши ўша пайтлардаёқ кўплаб таниқли ҳаким аёллар бўлганлигига амин бўлади. Улар доривор гиёҳлардан турли ҳабдорилар, кўзга суриладиган малҳамлар ва шунга ўхшаш бошқа дори-дармонлар тайёрлашган.
Маълумки, арабий исмларда «фалончининг ўғли» дегани отасининг исмини қўшиб «ибн фалончи» шаклида берилади, бироқ донгдор оналарининг исмлари кўшиб айтиладиган номлар ҳам озмунча эмас. Бунга мисол қилиб XIII асрда Онадўлида яшаб ижод қилган таниқли ёзувчи ибн Бибининг исмини келтиришимиз мумкин. Кўриниб турибдики, унинг исмига олима онаси Биби ал-Мунажжиманинг оти қўшилиб, «Бибининг ўғли» деб айтилган.
Баъзи аёллар эса бенуқсон зоҳидона ҳаётлари ила фарзандларига намуна бўлганлар. Шулардан бири шерозлик зоҳид ибн Кафифнинг (982 йилда вафот этган) онасидир. Ибн Кафиф ёшлигиданоқ қийинчиликларга қарамасдан рўза тутган ва ибодат билан машғул бўлган. Унинг энг юксак орзуларидан бири рамазон ойининг охирида, Қуръони каримнинг илк сураси нозил этилган Қадр кечасида жумлаи жаҳонни нурафшон этадиган илоҳий нур, яъни Лайлатул Қадрни кўриш бўлган, аммо самовий нурлар жилвасидан баҳраманд бўлиш унга эмас, балки унинг тақводор онасига насиб этган.
Шимолий Ҳиндистондаги машҳур Чиштия тариқати аҳлининг таржимаи ҳолларида ҳам оналарининг марказий ўринни эгаллашгани битилган.
Таниқли Қутбиддин Бахтиёр Кокийнинг (1235 йилда вафот этган) Деҳли яқинидаги Меҳровли қишлоғида жойлашган мақбарасини зиёрат қилган киши албатта у зотнинг онаси ҳамда аёл кариндошлари қабрларини ҳам зиёрат қилади. Қулободдаги 1338 йилда вафот этган машҳур сўфий Бурхониддин Ғариб ҳамда Онадўлидаги мавлоно Румий мақбараларини зиёрат қилганингизда ҳам шу ҳол такрорланади, яъни бу зотларнинг ҳам аёл қариндошлари уларнинг ёнига дафн этилган. Бу эса машҳур сўфийларнинг аёл қариндошларига ва оналарига кўрсатилган улуғ иззат-икромдан дарак беради. Фаридуддин Ганжи Шакарнинг онаси ҳам ўта художўй ва иймонли аёл бўлганлиги учун ўғли шундай улкан сўфий бўлиб етишган. Бу зот ўзи эришган барча ютуқларга онаси сабабчи эканлигини қайта-қайта такрорлаган. Унинг ёзишича, бир куни уларнинг уйига ўғри киради ва бу номаъқул иши учун кўзи кўр бўлиб қолади. Қилган ишидан қаттиқ афсусланиб, нола-ю фиғон чеккач, она раҳмдиллик билан уни даволайди. Натижада ўғрининг кўзлари очилиб, соғайиб кетади ҳамда ислом динини қабул қилиб, қолган умрини мўъминликда ўтказади.
Фаридуддиннинг етук шогирдларидан бири, Деҳлида яшаган ва 1325 йилда вафот этган Низомиддин Авлиё жуда кўп вақтини онасининг ҳузурида ўтказган. Тоат-ибодат билан шуғулланган кезлари онаси унга руҳан мадад бериб турган. Ривоят қилишларича, ҳар сафар янги ой чиққан кечаларда Низомиддин онасининг оёқларига бош уриб, янги бошланаётган ойда ҳам уни қўллаб-қувватлашини, дуо қилиб туришини илтижо қилар экан, чунки унинг онаси «чеҳрасидан нур ёғилиб турган, авлиёсифат аёл ўз даврининг Робийаси, бутун дунё аёлларининг фахри, ифтихори» бўлган экан.
Шимолий Ҳиндистондаги бошқа бир сўфийнинг онаси тўғрисида гапиришганда асосан қуйидаги ғаройиб воқеани-кароматни ривоят қилишади:
Қурғоқчилик пайтлари Худодан ёмғир сўраб ибодат қилаётганда бу сўфий уйидан бир ўрам газмол чиқариб ибодат қилар, шунда дарҳол ёғиб юбораркан. Одамлар «бу газмолнинг сири нимада?» деб сўрашганларида, у «бу оддий газмол эмас, онамнинг ўралган кўйлаги», — деб жавоб қиларкан. Қодирия тариқати асосчиси Абдул Қодир ал-Жилонийнинг (1166 йилда Бағдод шаҳрида вафот этган) холаси ҳам шундай назаркарда аёллардан бири бўлган. Бу аёл ҳам ёмғир сўралганда ўқиладиган дуони ўқиб ерни супурар ва кўкка қараб: «Худойим, мана мен ерни супуриб қўйдим. Энди ўзинг унга оби раҳматингдан ёғдир!» — деса бўлди, дарҳол ёмғир қуйиб юбораркан. Ибн Арабийнинг туққан онаси унинг «маънавий онаси» Фотима бинт Мусаннани тез-тез зиёрат қилиб турганлиги ва унга юксак ҳурмат-эҳтиром кўрсатганлиги андалузиялик бу улкан олимнинг, уламонинг таржимаи ҳолидан бизга маълумдир.
Мусулмон шоирларнинг асрлар давомида оналарга атаб битган ғазаллари ўзига хос фарзандлик меҳр-муҳаббати ва миннатдорчилик туйғуларига йўғрилгандир. Оналар ва умуман хотин-қизлар мадҳ этилган бундай қасидалар ва шулар қатори хассос шоир Абу Фирознинг зиндонда ётиб онасига битган ғазаллари ҳамда Иқболнинг онасига бағишлаган марсиялари йиғилиб, тўплам шаклига келтирилса, ажойиб иш бўлурди.

“Энди уйда намоз ўқиб, ким йўлимга тикар кўз?
Кимнинг ичи куйгай энди, сал кечикса мактубим?
Қабр бошида ич-ичимдан бўғзимга келар шу сўз:
Хуфтонларда номим қўшиб дуо қилар энди ким?”

Форс шоири Ирож Мирзо ҳам (1926-йилда вафот этган) қуйидаги мисраларни онасига атаб битган:

Дерларки: туғилган чоғимда онам
Меҳрини кўксидан сут қилиб берган.
Узун тун ухламай, бешик тебратиб,
Сал кўзи илинса тушида кўрган.
Жилмайиб, оғзини оғзимга қўйиб
Таълим берган экан оғиз очишдан.
Оёққа турғизиб, эркалаб суйиб,
Юриш санъатини ўргатган обдон.
Илк бора ай-йа деб, дад-да дебми сиз
Чучук тилларимни айлабсиз бийрон.
То тирик эканман, борлиғимда сиз,
Сиз менинг вужудим, жоним онажон.

Биронта покистоний, туркий, арабий ёки форсий оилага бориб қолган европалик меҳмон уй бекаси, яъни онанинг саводли ёки саводсиз эканлигидан қатьи назар оиланинг бутун юмушларида раҳбарлик қилишини, фарзандлар эса министр ёки профессор эканлигига қарамасдан она қаршисида қўл қовуштириб туришини кўриб роса ҳайратга тушади. Соф дунёвий ишлар ҳам худди шу йўсинда амалга оширилади. Турк шоҳлари ёки Хиндистондаги Буюк Бобурийлар оилаларига назар ташласангиз, шоҳнинг ёки валиаҳд шаҳзоданинг оналари шоҳ ҳамда валиаҳдлардан кўра кўпроқ ҳокимиятга эга бўлганлигини шоҳиди бўласиз. Шоҳ ёки валиаҳд шаҳзодалар ҳар доим оналари билан бамаслаҳат иш юритганлар. Кўриниб турибдики, бутун-бутун мамлакатларни сўраб турган ҳукмдорлар ҳам она қаршисида бош эгишган, саройдаги ва мамлакатдаги кўпгина ишлар она изми билан амалга оширилган. (Бироқ оналар ўзларининг шу юксак мавқеларини билганлари ҳолда кўпгина сиёсий ишларга аралашишдан андиша қилганлар. Тарж).
Исломий давлатлар тарихидан маълумки, ҳукмдорлар оиласидаги шаҳзодаларни эмизиб катта қилган тарбиячилар, яъни энагалар ҳам юксак мақомларга эга бўлишган. Улар катта-катта ишларга ҳомийлик қилишган, ўзлари ишлаб топган бойликларини савобли ишларга сарф этишган. Айтайлик, Тунис шаҳзодасининг энагаси «Мусхаф ал-ҳадина», яъни энг юксак дид билан безатилган Қуръони карим нусхаларини чоп эттирган. Ҳиндистондаги мусулмон шаҳзодаларининг энагалари Лаҳор ва Манду деган жойларда муҳташам бинолар барпо эттиришган. Мандуда ҳозирги кунларда ҳам 15-асрда бунёд этилган, «Энаганинг кичик синглиси қўрғони» деб аталган серҳашам бино қад кўтариб турибди. Сўфизм адабиётида тақводор оналарнинг ҳаётда юксак ўрин тутишига алоҳида урғу берилади ва бу фикр турли мисоллар билан исботланади. Имом Ғаззолийнинг хабар беришича, Худои таоло томонидан нозил қилинган ваҳийлардан бирида шундай дейилган экан: «Агар бандам касал бўлиб қолса, мен уни худди меҳрибон она бемор ўғлининг бошида гиргиттон бўлганидек парвариш қиламан». (Гарчи бу ваҳий Қуръони каримга киритилмаган бўлса-да, ҳадиси Қуддусий деб фараз қилдик, валлоҳи аълам. Тарж). Аллоҳнинг «Ар-Раҳмон», яъни «меҳрибон» исми араб тилидаги «раҳма», яъни «меҳрибонлик» сўзи билан ўзакдош бўлганидек, «Ар-Раҳим», яъни «раҳмли» исми арабчадаги “раҳим”, яъни «онанинг бағри» сўзи билан ўзакдошдир.
«Худои таоло барча инсонларнинг бирдан-бир илинжи, энг сўнги борадиган жойи бўлгани каби, оналар ҳам болалар учун худди шундай илинж, илтижо қилинадиган зотдир», деб таълим беради мавлоно Румий (Мас.IV. 2923). Бунинг ажабланарли жойи йўқ, камолга етган кишилар иложсиз қолган чоғларида, ким бўлишларидан қатьий назар, Худога ёлворишади, ёш болалар эса онасига илтижо қиладилар.
Ишқда масъуд ўлим топишни тасвирлар экан, бу улкан сўфий шундай дейди:

“Она қучоғида ётган боладек
Кетяпман мурувват бағрида масъуд”.
(Румий. Девон. 1639).

Ўрта асрларда ёш, бегуноҳ болаларнинг ўлими тез-тез содир бўлиб турган, чунки у пайтларда тиббиёт ҳозирги тараққиёт даражасига эришмаганди. Шундай ҳолларда фарзандидан ажраб қолган келинчакларга «бегуноҳ болалар дарҳол жаннатга тушадилар, аммо меҳрга тўймаганликлари сабабли оналарини ўз ёнларига келтирилишини сўраб илтнжо қиладилар ва бу илтижолари ижобат бўлади», деб тасалли беришган. Бешик қучоқлаб, ёш фарзандини парвариш қила туриб вафот этган оналар эса ҳатто жаннатдаги ҳуру ғилмонлардан ҳам юксакроқ мақомга эга бўлишаркан. «Пайғамбарлар тарихи» китобида ёзилишича, бундай оналар шаҳидлар қаторига киритилади. Мавлоно Румий асарларида бутун борлиқни қамраб олувчи ишқ онага қиёс қилинади. Шундан келиб чиқиб маснавийдаги (Мас. 1.555) «мурувват»ни ҳам она ёки энагага қиёс қилишимиз мумкин. Ишқ-болаларини парвариш қилгувчи онадир. Хазрат Румий таъкидлаганидек:

«Айтинг, кимнинг эмгиси келмас
Мурувватнинг кўкрагидан сут».

Ишқ ҳамда мурувват деган мавҳум тушунчаларгина эмас, балки кўпгина ҳолларда пайғамбарлар ҳам «она» деб тасаввур қилинади, зеро улар ҳам болаларнинг, яъни уларга ишониб топширилган қавмнинг камолга етишига, Ҳақ йўлни топишига масъулдирлар. Ҳазрат Румийнинг девонида (Девон. 2237) бу ҳақда шундай дейилади: «Пайғамбарларнинг ғазаби онанинг аччиқланишига ўхшайди. Бу аччиқланиш болажон кишилардаги норасида гўдакларга нисбатан бўладиган алоҳида бир меҳр туйғуси билан қоришиқдир».
Оналар баъзан фарзандларини урсалар ҳам шундоқ ургиси келгани учун ёки уриб ҳузур қилиш учун эмас, балки уни ёмон йўлдан қайтариш, тўғри йўлни топиб олишида кўмаклашиш учун уради.
Пайғамбарлар ҳам ўз қавмларига худди она сингари меҳрибондирлар. Бироқ фақат пайғамбарлар эмас, балки сўфийлик сўқмоқларини танлаган зотларнинг пири муршидлари ҳам «она» деб тасаввур қилиниши мумжин. Мусулмон исмоилийлар ўзларининг пирлари Ҳозир Имом, яъни Оғахонни худди ўз туққан оналаридек эъзозлайдилар. Пирнинг ҳар бир кўрсатмаси ота-оналарга хос дуо билан бошланади. Шогирдини сўфийлик сўқмоғининг сир-асрорлари билан таништиргувчи пир билан мурид орасидаги бу яқинликни онанинг болага кўкрак беришига қиёслаш мумкин. (Мас. 1.2378) Ҳазрат хожа Саид Амир Кулол Шоҳ Баҳоуддин Нақшбандга (1389 йилда вафот этган) айтганларидек, «сўфий пир муридларига кўкрагидан озуқа беради, яъни уларга маълум маънода донишмандлик сути ва меҳр эмизади». Шу сабабдан мавлоно Румийнинг маснавийларида (Мас. 1.2969) Мусо алайҳиссаломнинг онаси баркамол зот сифатида тасвирланади. Фарзанди у зотнинг муридидир.
Ҳазрат Румийнинг тасаввурича, инсон ҳомиладор аёлга ўхшайди. У ўз бағрида қадам бақадам ўсиб келаёттан сир-асрорни кўтариб юради. Бундай инсонлар чинакам тақводор инсонлардир. Қуръони каримнинг 24-сура, 37-оятида айтилганидек, «уларни хеч нарса, на тижорат, на олди-сотди Аллоҳни зикр қилишдан, намозни тўкис адо этишдан ва закотни (ҳақдорларга) ато этишдан кайтара олмайди». Аллоҳ уларни маълум даражада ўз фазилатларидан баҳраманд этган. Кишининг руҳий-маънавий тараққиётини ҳам шунга ўхшаш ҳолда фараз қилиш мумкин. Маснавийнинг биринчи бандига нуқта қўйилгач, мавлоно Румий орадан тўрт йил ўтгачгина китобнинг иккинчи бандини бошлашга муваффақ бўлган. Мавлоно бу ҳақда шундай ёзади: «Қоннинг сутга айланиши узоқ давом этар экан» (Мас.2.1.). Бундан ҳазрат Румийнинг бедарак йўқолган дўсти Шамсуддинни ўйлаб чеккан дарду аламлари, қонли кўзёшлари бора-бора муридлар учун малҳам бўладиган «маънавий сут»га айланган, деб тасаввур қилишимиз мумкин. Бундан ташқари, ҳомиладорлик ва тўлғоқ дардлари кишининг руҳий таракқиётидан дарак бераркан. Ҳазрат Фаридуддин Атторнинг қуйидаги мисраларига эътибор беринг:

“Кимки ишқ дардига ҳомиладормас,
У аёл аёлдир, лек одам эмас”.

Оғриқ, дард руҳий покланишнинг дастлабки шарт-шароитидир, буларсиз ҳеч ким чинакам тақводор бўла олмайди (яъни дардни чекканни топиб, ондин давосини сўранг. Тарж). Шу сабабдан сўфийларнинг кўплаб ҳикоят ва ривоятларида дардга алоҳида урғу берилади. Эдуард Шпрангер ўзининг «Жинслар руҳияти» китобида таъкидлаб ўтганидек, аёл киши ҳаётида тўлғоқ дардлари муҳим аҳамиятга эга бўлган кечинмадир. Бу мисраларни ўқиган кишилар ҳайратга тушиб, «бироз ошириб юборибди-ку», деган хаёлга боришлари мумкин. Аммо бу ерда ҳеч нарса
ошириб юборилгани йўқ. Сўфизм адабиётига назар ташлайдиган бўлсак, билмасданми ёки махсус равишдами, жоннинг аёлга таққосланганлигига гувоҳ бўламиз. Бу ҳолатни китобнинг «Нафс» бўлимида кенгроқ кўриб ўтамиз. Мавлоно Румийнинг «ҳар бир жонда бир Исо туғилади», деган мажозий фикри худди шу қиёсга тааллуқлидир. Ундан ярим аср кейин Экҳарт деган олим буни шундай тасвирлаган: «Вужуд бамисоли Биби Марямдир. Ҳар биримизда битта Исо бор, аммо тўлғок дардлари зоҳир бўлмас экан, Исо туғилмайди. Дард тутмаса, Исо ўзи келадиган махфий йўлдан ўзининг илк яралмиш ҳолатига қайтиб кетади ва биз талон-тарож қилинган ҳолда ундан маҳрум бўлиб қоламиз».
Дард тараққиёт учун ҳам заруратдир. Биби Марям тўлғоқ дардларини бошдан кечиргач, ширин хурмолар билан мукофотланганидек, дарду аламларга ошиён бўлган жон севгилининг жамолини кўргач буларнинг барчасини унитиб юборади. Шу ўринда Қуръони каримнинг «Юсуф» сурасини эслаш жоиздир. Унда айтилишича, Юсуф алайҳиссалом кириб келганида унга кўзи тушган аёллар оғриқни ҳис этмасдан ўз қўлларини кеса бошлаганлар. Аслида бу дунёдаги оддий минералдан тортиб, энг мукаммал бўлган инсонгача барча яратилмишларни онага менгзаш мумкин, чунки уларнинг ҳар бири ўзидан юқорироқ куч ила қўшилиб, ўзидан мукаммалроқ, яхшироқ нарсаларни вужудга келтиради: темир билан тош бир-бирига урилиб учқун чиқаради. Мавлоно Румий айтганларидек, «Бу дунёда ҳамма нарса онадир, аммо улар бир-бирларининг дардларидан бехабардир» (Мас. 3.3526). (Давомини ўқинг)

Олмон тилидан Йўлдош Парда таржимаси