Ҳаёт суви қоронғу бир ерда бўлади. Бу ер валийларнинг жисмидир. Ҳаёт суви ўша ерда. Инсон бу сувга фақат қоронғуликда етиша олади. Сен эса қоронғуликни севмайсан, ундан нафратланасан. У ҳолда, ҳаёт сувига қандай етишасан? Қўрқоқлардан қўрқоқликни, фоҳишалардан фоҳишаликни ўрганмоқчи бўлсанг, кўпгина нохуш нарсаларга сабр қилишга тўғри келади. Йўқса, мақсадинг ҳосил бўлмас.

ЖАЛОЛИДДИН РУМИЙ
ИЧИНДАГИ ИЧИНДАДУР (3)
Улуғбек Ҳамдам таржимаси

Ҳаёт суви қоронғу бир ерда бўлади. Бу ер валийларнинг жисмидир. Ҳаёт суви ўша ерда. Инсон бу сувга фақат қоронғуликда етиша олади. Сен эса қоронғуликни севмайсан, ундан нафратланасан. У ҳолда, ҳаёт сувига қандай етишасан? Қўрқоқлардан қўрқоқликни, фоҳишалардан фоҳишаликни ўрганмоқчи бўлсанг, кўпгина нохуш нарсаларга сабр қилишга тўғри келади. Йўқса, мақсадинг ҳосил бўлмас.

Набийлар ва валийларнинг мақоми ҳисобланган ўлимсиз ҳаётга етишмоқчи бўлсанг, нафсингдаги ёмонликлардан воз кечмоғинг ва хушламаган нарсаларингга таҳаммул қилмоғинг керакдир. Ҳозирда шайхлар эскилари каби ҳукм этмаяптилар. Бор-йўғи «Хотинингни, бола-чақангни, мол-дунёнгни тарк эт!» дейди. Эски шайхлар «Хотинингни тарк қил, уни биз оламиз» дейишарди ва муридлари ҳам бунга таҳаммул этишарди. Сиз эса шайхнинг қулай таклифига нечун сабр қилмаяпсиз? Сиз ёқтирмаган бир қанча нарсалар борки, балки улар ўзингиз учун хайрлидир. Нафсларини кўрлик ва билимсизлик қоплаган бу одамлар нима дейишяпти ўзи? Улар ҳеч ўйлайдиларми, инсон бир аёлга ошиқ бўлганда не-не машаққатларга гирифтор бўлади. Унинг (аёлнинг — тарж.) кўнглини олмоқ учун бор-йўғини фидо қилади. Бу йўлда ҳеч чарчамайди, зерикмайди, сиқилмайди. Оллоҳнинг ва шайхнинг севгиси бундан пастмидики, бажарилиши ўта қулай бўлган ҳикматлар айтилганда ҳам шайхлар тарк этилади. Бу шуни кўрсатадики, ҳали ҳам у ҳақиқий ошиқ бўлмаган. Агар ҳақиқий ошиқ бўлсайди, бундан бешбаттар оғир шартларга ҳам таҳаммул этар ва булар унга асалдан-да, шакардан-да ширинроқ туюларди.

ФАСЛ. Бир куни бир йиғинда ваъз ўқиларди. Мусулмону кофир — ҳамма йиғлар, турли аҳволга тушарди. Бири: «Кофирлар нега йиғлашади, устига устак, тилни билишмайди. Мусулмонларнинг ҳам мингдан бири аранг тушунган ваъздан улар нимани англаяптики, бу қадар йиғлаб сиқташади?» деб сўради. Мавлоно буюрдики, сўзнинг ўзини тушунишга ҳожат йўқ. Улар моҳиятни, мақсадни англашмоқда. Улар ҳам Оллоҳнинг бирлигини эътироф этишади. Унинг Яратувчи, Раззоқ, ҳамма нарсани ўз тасарруфида тутувчи эканини, ниҳоят, ҳар ким Унга қайтажагини, авф ва жазо Ундан бўлажагини билишади. Шунинг учун ҳам Тангрининг васфи ва зикри бўлган сўзларни эшитишлари билан музтариб ҳолда, қалбларида севинч ва завқ туймоқдалар. Бу сўздан уларга севганлари ва истаганларининг бўйи келмоқда. Йўллар турли-туман бўлса ҳам ғоя бирдир. Ахир, кўрмаяпсанми, Каъбага элтувчи қанча йўллар бор. Ким Румдан, ким Шомдан, ким Ажамдан, ким Чиндан ва яна кимдир Ҳинду Ямандан йўлга чиқади. Агар йўлларга боқадиган бўлсак, буюк фарқлар бор. Мақсадга, ғояга назар солсак-чи, уларнинг ҳаммаси бир — Каъбага йўналгандир. Бу ердаги ишқ жуда улуғдир. Чунки бунда — ҳеч қандай тушунмаслик, бошбошдоқлик йўқ. Каъбага келинганда, йўллардаги ғавғолар, уришиб-сўкишлар барҳам топади. Чунки йўлда бир-бирларига «Кофирсан, фалонсан-пистонсан» деганлар, Каъбага келишлари билан мақсадлари бир эканини тушунади. Масалан, косанинг жони бўлса, ўзини ясаганнинг қули бўлади. Коса ясаганларнинг баъзиси: «Буни шунақа дастурхонга қўйиш керак» — деса, бошқаси: «Унинг ичини ювиш керак» — дейди. Яна бири: «Унинг ташқарисини ювиш лозим» — деса, бошқаси: «Унинг ҳамма томонини ювиш зарур», — дейди. Ниҳоят, яна шундайлар борки: «Ювишга ҳожат йўқ», — дейди. Келишмовчилик мана шунақа нарсалардадир. Бироқ уларнинг барчаси косани ясовчиси борлигида, яъни у ўз-ўзидан бино бўлмаганлигида келишадилар. Бунда келишмовчилик йўқ.

Энди одамларга қайтайлик. Одамлар Оллоҳни чин дилдан севадилар. Ундан истайдилар, Унга ялинадилар, ҳамма нарсани Ундан кутадилар, бор ва йўқ нарсалари ҳам Ундандир. Ундан ўзгасини ўз устларидаги қудрат соҳиби деб билмайдилар. Бу маъно на инкор ва на иймон этмоқдир. Унинг бир исми йўқ. Бироқ маъно шакл ва сўзга айланиши билан куфр ёки иймонга айланади. Худди шундай, ердан энди чиқаётган ўсимликларнинг ҳам дастлаб муайян шакллари бўлмайди, секин-аста каттариб дунёга юз очганлари сайин (олдин) латиф ва нозик кўринадилар. Яшаганлари сари эса кирланадилар, қўполлашадилар, ранглари ўзгариб хунуклашадилар. Бир-бирлари билан гаплашмаган мўмин ва кофир зоҳиран бир хилдир. Тушунча айбланмайди. Инсоннинг ичи ҳуррият оламидир, тушунчалар латифдир, уларга ҳукм қилинмайди. «Биз кўринганга (зоҳирга, аёнга -тарж.) ҳукм қиламиз, сирларни Оллоҳ билади» (ҳадис). Уларни сенда Улуғ Оллоҳ майдонга келтирмоқда ва сен улардан ўзингни ўтга — чўққа уриб ҳам, «ла ҳовла»ни айтиб ҳам қутулолмайсан. Шунинг учун ҳам: «Тангрининг қуролга эҳтиёжи йўқ» дейишади. У тасаввур ва тушунчаларни қалам ва бўёқ сингари воситаларсиз сенда ҳосил қилади. Тушунчалар парвоздаги қушлар ва чўл жайронлари кабидир. Маъно ибора ҳолига келиши билан инсоннинг кофир ёки мусулмонлигига, ёмон ёки яхшилигига ҳукм бўлиши мумкин. Жисмлар олами бўлгани янглиғ тасаввур, тахайюл ва ваҳмларнинг ҳам ўз олами бордир. Улуғ Оллоҳ эса барча оламлардан бохабардир ҳамда на ичда ва на ташдадир.

Энди сен Оллоҳнинг ушбу тасаввурлар узра тасарруфига боқ. Уларнинг воситасиз ҳолда қай йўсин тасвир этмоқда? Хаёл ва тасаввурни кўрмоқ учун кўкракни ёриб, парча-парча қилсанг ҳам исталган тушунчани тополмайсан. Уни қонда, томирда, пастда-ю юқорида, хуллас, ҳеч қаердан қидиришнинг фойдаси йўқ. Яхшиси, сен Унинг буларни яратиш учун нақадар латиф ва нақадар беназир, бенишон бўлганлигини ўйла. Мазкур қолиплар инсондаги маънога нисбатда чексиз марта бақувватдир (зичдир, қаттиқдир-тарж.) Латиф, ўхшашсиз ва хусусиятсиз бўлган маънолар эса Тангрининг лутфларига қиёсан бақувват (зич, қаттиқ — тарж.) жисмлар кабидир.

Шеър: (Агар пардалар орасидан ўша қутлуғ руҳ кўринсайди, инсонлар ақлини вужуд (гавда)га чиқаришарди).

Улуғ Оллоҳ тасаввурлар оламига, ҳатто ҳеч бир оламга сиғмайди. Агар тасаввурлар оламига сиғсайди, тасаввур қилган (киши) уни қамраган бўларди ва У тасаввурлар яратувчиси дейилмасди. Демак, У барча оламларнинг устида экани англашилмоқда.

Улуғ Тангри Пайғамбарига рўё кўрсатди. «Қасамки, Оллоҳ ўз Пайғамбарига (у киши кўрган) тушни ҳаққи — рост қилди: албатта сизлар (эй мўминлар), иншооллоҳ Масжид-ал-Ҳаромга… кирурсизлар»[48] деса, фақат баъзиларигина «Иншооллоҳ, Каъбага кираман!» дейди. Бу «Иншооллоҳ!» деганлар ошиқлардир. Чунки улар бу нарса ўз қўлларида эмаслигини биладилар. Ҳамма нарса ёрга боғли эканига иқрорлар ва «Агар ёр истаса, у ерга кирамиз!» дейишади. Зоҳирни кўрганлар учун Масжиди Ҳаром зиёрат |қилинадиган Каъбадир. Ошиқлар ва Тангрининг хос қуллари наздида эса Масжиди Ҳаром Тангрининг висолидир. Шунинг учун ҳам «Оллоҳ истаса, Дийдорига етишамиз!» дейди. Бироқ ёрнинг «Иншооллоҳ!» дейиши жуда нодир ҳодиса. Бунинг ҳикояси ғайриоддий ва ғалатидир. Ғайриоддий ҳикояни эшитмоқ учун эса ғайриоддий одам керак.

Оллоҳнинг шундай қуллари бордирки, улар азиздир, севгилидир. Ошиқларнинг барча вазифасини ҳам фақат шулар учун адо этади. Ошиқнинг «Иншооллоҳ эришамиз!» деганидек, Улур Тангри ҳам «У ғариб (азиз) истаса!» дейди. Бироқ биз ҳозир бунинг шарҳига қизиқиб кетсак, восил бўлган валийлар калаванинг учини йўқотадилар. Агар улар бундай аҳволга тушсалар, бу хил сирлар халққа қандай айтилади? Қаламнинг учи шу ерда синди…

Миноранинг тепасидаги тева (туя)ни кўролмаган, туянинг оғзидаги қилни қандай кўрсин?

Энди биринчи ҳикояга келайлик. «Иншооллоҳ!» деган ошиқлар «Ишни бажарган севгилидир. У истаса, Каъбага кирамиз!» демоқчи бўладилар. Булар Оллоҳда ғарқ бўлгандир. Орага ўзга биров сиғмайди. Ҳатто бу ҳақида гапирмоқ ҳаромдир. Ўзини фано этмагунча орага ҳеч ким киролмайди. «Оллоҳдан бошқа зот йуқдир». «Қасамки, Оллоҳ ўз Пайғамбарига (у киши кўрган) тушни ҳаққи — рост қилди»[49]. Бу ошиқ.лар ва содиқларнинг рўёсидир. Шарҳи у дунёда маълум бўлади. Бутун оламнинг ҳоллари ҳам балки бир рўёдир ва буларнинг ҳам шарҳи у дунёда билинади. Масалан, тушингда отга минсанг, муродинг ҳосил бўлур. Бироқ отнинг мурод билан нима алоқаси бор? Сени дорга осишганини (рўёнгда) кўрасан, демак, бир улуснинг боши бўласан. Дор билан элга бошчиликнинг нима яқинлиги бор? Дунёнинг ҳоли ҳам тушга ўхшайди. «Дунё ухлаган одамнинг рўёси кабидир» (Ҳадис). Бироқ у дунёнинг шарҳи ўзига хос бўлиб, бунисига ўҳшамайди. Чунки у илоҳий шарҳдир. Ҳамма нарса унинг учун кашф этилган. Масалан, боққа кирган боғбон дарахтлар шохидаги меваларга қарамасдан, бу — хурмо, буниси анжир, анави нок, беригиси олма, дея олади. Худди шундай, тушларнинг таъбирини билиш учун ҳам қиёматга хожат йўқ. Боғбоннинг қайси дарахт қандай мева беришини билганидек, У ҳам рўёлар таъбирини олдиндан билади. Мол-дунё, хотин, кийим-кечак ва ҳоказолар атрофдаги нарсалардир. Ахир, оч-наҳор ҳолда нон тополмасанг, чўнтагингда юз дирхам пулдан нима наф? Уни еб бўлмайди. Демак, хотин, бола-чақа, шаҳват ва кийим-бошлар кабилар совуқдан сақланмоқ учундир. Шу тарзда барча нарсалар бир-бирларига боғли бўлиб, то Азиз ва Жалил Оллоҳга қадар узайиб боради. Исталган, қидирилган Удир ва Уни бошқа нарса учун эмас, балки Ўзи учун истайдилар. Чунки У ҳамма нарсанинг устида, ҳаммасидан авлодир, юксакдир, шарафлидир, гўзал ва хушдир. Шундай экан, Уни Ундан тубан бўлган нарса учун қандай истайдилар. Ниҳоят Ундадир. Унга етишиш билан барча орзулар ҳам-рўёбга чиққуси. Ундан илгариси ва нарёғи йўқдир.

Инсон нафси шубҳа ва тахмин еридир. Сен ундан (инсондан — тарж.) буларни ҳеч қачон ҳеч қандай восита билан дафъ этолмайсан. Буни фақат ошиқ бўлиш билангина бартараф қилиш мумкин. Инсон ошиқ бўлиши билан (унинг) ичида ҳеч бир шубҳа ва тахмин қолмайди. «Сенинг севгинг сени кўp ва кар қилади» (Ҳадис) дея буюрилган.

Иблис Одамга сажда қилмай, Оллоҳнинг амрига қарши чиқиб: «Мени оловдан, уни эса балчиқдан яратдинг» — деди. Яъни менннг зотим оловдан, уники тупроқдандир. Юксак бўлганнинг тубан бўлганга сажда қилиши тўғрими? Иблис Оллоҳ билан шу тарзда мужодала этди ва Унинг лаънатига учради, ҳузуридан қувилди. Ва: «Оҳ Оллоҳим! Ҳаммасини сен қилдинг. Булар Сенинг бузғунчилигингдир. Устига устак, мени лаънатлаб, ҳузурингдан бадарға қилмокдасан», — деди. Одам ҳам гуноҳ қилди. Оллоҳ: «Эй Одам гуноҳинг учун сени жазоладим. Ҳаммасини ўзим қилганим ҳолда, сени қилди, дедим. Сен эса мен билан тортишмадинг. Ёки далилинг йўқмиди? Ахир сен ҳам: «Ҳаммаси Сендан, Сен қилдинг, чунки дунёда Сен истаган нарса бўлади, истамаганинг бўлмайди», — дейишинг мумкин эди. Шу қадар аниқ далилинг бўлгани ҳолда, Менга қарши лом-лим демадинг, нечун?» дея буюрди. Одам «Эй Тангрим! Биламан. Бироқ Сенинг ҳузурингда тарбиямни қўлдан чиқармоқни истамадим. Чунки Сенга бўлган ишқим мени қўйиб юбормадики, қарши чиқсам» деди.

Буюрдики: Бу шариат сув ичадиган жойдир, яъни чашмадир — манбадир. Бу гуё шоҳ девонига ўхшайди. Унда ҳар турли беҳисоб ҳукмлар мавжуд. Оламнинг қарори шу билан қоимдир (барқарор, оёқда туради — тарж.). Бироқ дарвешлар ва фақирларнинг ҳоллари подшоҳ билан кўринмакдир. Ҳокимнинг илмини билмоқ қаерда-ю илми аҳкомни билмоқ қаерда ва подшоҳ билан кўришмоқ қаерда? Булар орасида катта фарқлар бор. Асҳоб ва уларнинг аҳволлари мадрасага ўхшайди. Мадрасада муллалар бордир. Ҳap мулланинг бир ҳожаси бўлади ва у муллага англашига, ўзига боғлиқлигига қараб ойлик (маош) беради. Кимга ўн, кимга йигирма ва кимга ўттиз кишилик (маош) тайин этади. Биз ҳам ҳар кимнинг англаши, қамраши даражасида сўз айтамиз. Чунки Пайғамбар «Инсонлар билан уларнинг ақллари нисбатида гаплаш» (Ҳадис) дея буюрган. Оллоҳ яхшироғини билгувчидир.

ФАСЛ. Ҳамма иморатни (Мақбара қуриш ёки таъмирлашни) ё мардлигини кўрсатмоқ учун ёки ном чиқармоқ ва ёҳуд савоб қозонмоқ ниятида солади. Тангрининг бундан мақсади эса валийлар даражаларини юксалтирмоқ ва мақбараларига ҳурмат кўрсатмоқдир. Улар буюкдирлар, ҳурматга муносибдирлар, бироқ эъзозга муҳтож эмаслар. Масалан, чироқ баланд бир жойга қўйилишни истаса, буни ўзи учун эмас, бошқалар учун истайди, Чунки унинг ўзи ҳар қаерда ҳам нурли бир чироқдир. Унинг мақсади нурининг ўзгаларга фойда беришидир. Кўкдаги қуёш агар пастда бўлганда ҳам яна ўшадир, нурли манбадир. Фақат у тубан тушса, дунё зулмат ичра қолади. Демак, у ўзи учун эмас, балки бошқалар учун юксакда яшамоқда. Хулоса шуки, улар юқори ёки пастда бўлишдан, халқнинг ҳурмат кўрсатишидан озодадир. Агар сенга ҳам у оламнинг бир қатра лутфи ва бир зарра завқи кўрсатиладиган бўлса, сен тубанлик ва юксаклик, ҳатто буларнинг барчасидан янада яқин бўлган ўзингдан ҳам зерикиб сиқиласан. Шундай экан, нур ва завқнинг манбаи ва асос ҳисобланган валийларнинг паст, юксак деган қайдлардан ҳоли эканини ўйламадингми? Улар Оллоҳ билан мақтанадилар, Оллоҳ эса юқори ва қуйиликдан мустағнийдир. Унинг тажаллиси ҳамма жойда мавжуд. Юқорилик ва тубанлик бизга ўхшаш боши, оёғи бўлган инсонлар учундир.

Шундай одамлар борки, уларнинг ишларида ўз истаклари бошқа, Тангрининг мақсади бошқа бўлади. Оллоҳ Муҳаммад динининг юксалишини ва дунё тургунча қолишини истаганидан Қуpъон учун жуда кўп тафсир ёзилади. Тафсир ёзганларнинг мақсадлари ўз билимларини кўрсатмоқ эди. Замаҳшарий ҳам тил ва диннинг бутун нозиклигини ўзининг жуда безакдор ва фасиҳ жумлалари билан битган «Кашшоф» (кашф этувчи — тарж.) китобида экс эттирди. Буни у ўз фазлини кўpcaтмоқ ва истаган нарсасининг ҳосил булиши учун қилди. Ҳолбуки, бу ҳам Муҳаммад динининг юксалтиришдан иборат эди.

Барча инсонлар Оллоҳ учун ишлайди, бироқ жуда табиийки, (Тангрининг) бу ишдаги мақсадини билмайдилар. Шу билан бирга, инсонларнинг ҳам ишини бажаришдаги ғоялари бошқадир. Чунончи, Оллоҳ дунёнинг қолишини истайди, одамлар эса шаҳват билан машгул бўладилар ва фарзанд туғилади. Улар ўз лаззатлари билан банд бўларкан, ўзлари ҳам билмаган ҳолда дунёнинг давом этишини таъминлайдилар. Шу таҳлид Оллоҳга қулликни адо этган бўладилар. Худди шундай, улар муаззам масжидлар қуришади, эшиги, девори, бошқаси учун кўп пул сарфлайдилар. Ҳолбуки, унинг қиймати Қиблададир ва мақсад Қибладир. Уларнинг нияти шу бўлиши билан баробар, яна Қибланинг қадри буюклиги ортган бўлади.

Валийларнинг буюклиги кўринишда эмас. Валлоҳи улар учун ҳам юқорилик ва қуйилик мавжуддир. Фақат бу нарса хусусиятсиз ва ўхшашсиз кечади. Масалан, кумуш пул мис пулдан кучлидир, дегани нима маънога келади? Зоҳиран бундай эмас, албатта. Бироқ ҳаммa raп уларнинг асосида, асосдаги жавҳарда. Ахир кумуш пулни том бошига қўйсангу олтин пулни ерга ташласанг, кумуш олтиндан устун бўла оладими? Ёки кепак элакнинг устида, ун эса остида қолади. Кўринишдан кепак ундан устундек туюлади, аслида-чи? Демак, устунлик — суратда эмас, моҳиятда, ундаги жавҳардадир.

ФАСЛ. Бири ичкари кирди. Мавлоно буюрдики: У азиздир, камтариндир ва булар ундаги жавҳардан майдонга келмоқда. Масалан, мевали шох эгилади. Мевасиз дарахт эса ғўддайиб туради. Пайғамбар ҳам жуда камтар бўлган. Чунки ҳар икки оламнинг мевалари унда мужассам эди.

«Салом бериш борасида ҳеч ким Оллоҳнинг Элчисидан устун бўлолмаган» (Ҳадис). Пайғамбаримиздан олдин биров салом беришга улгурмаган. Чунки у ҳокисор бўлгани сабабли ҳар сафар ўзи бошлаб салом берарди. Зоҳиран у аввал салом бермаса ҳам камтарин бўлгани учун сўзни бошларди. Атрофдагилар салом беришни Пaйғaм6apдaн ўрганган эдилар. Келиб-кетганларнинг ҳаммаси унинг соясидир. Инсоннинг сояси ўзидан олдин уйга киргандек туюлса ҳам, аслида, аввал кирган унинг ўзидир.

Баъзилар нарсаларнинг ибтидосига боқса, бошқалар интиҳога назар соладилар. Ибтидога қараганлар Оллоҳга яқин инсонлардир. Чунки улар: «Ниҳояга эътибор беришнинг нима ҳожати бор? Ахир буғдой эксанг, арпа битмайди-ку», — дейишади. Демак, буларнинг қарашлари ўзгадир. Интиҳога боққанлар азиз ва буюкдир. Чунки уларнинг кўзлари охиратдадир. Яна шундай бир қавм борки, улар Тангрига янада яқиндир ва на бошга ва на сўнгга боқадилар. Аввал ва охир буларнинг хаёлига ҳам келмайди. Чуики улар Оллоҳда ғарқ бўлганлардандир. Бошқа бир қавм эса бутунлай дунёга ғарқ бўлган ва ҳаддан зиёд ғофил бўлганлари сабабли на бидоятга ва на ниҳоятга боқадилар. Булар жаҳаннам оташининг ўтинидирлар. Шу тарзда Муҳаммаднинг асл эканлиги маълум бўлмоқда. Чунки у тўғрисида «Сен бўлмасайдинг, фалакларни яратмасдим» (Қудсий ҳадис) дея буюрилган. Шараф, тавозе, ҳикмат ва юксак мақомларнинг барчаси унинг ҳадяси ва соясидандир. Чунки булар ундан ҳосил бўлган. Масалан, қул нима қилса ҳам ақл шарофати билан қилади. Ақлнинг сояси ҳар на қадар йуқдек туюлса-да, барибир бир кўланкаси бордир. Худди шундай, маънонинг ҳам борлиқсиз бир борлиғи мавжуд. Инсоннинг ақли созланмаган бўлса, унинг бутун аъзолари ишламайдиган ҳолга келади. Оёғи текис йўлда юролмайди, кўзи кўрмайди, қулоғи ҳар сўзни нотўғри эшитади. Шундай экан, барча иш — ҳаракат ақлнинг шарофати билан юзага чиқади. Аъзолар олатдир. Бу гўё замоннинг Халифаси кабидир. Улуғ инсон мисоли ақл-и кулл. Халқнинг ақллари эса унинг аъзоларидир ва нима қилса ҳам ақл-и куллнинг соясида қилади. Агар улар бирон хатога йўл қўйсалар, бу ақл-и кулл соясидан четга чиқиш билан изоҳланади. Масалан, аклдан озаётган одам ақл соясидан, ҳимоясидан маҳрум қолади. Ақл фаришта жинсидандир. Гарчи малакнинг қўли ва қаноти бўлса ҳам, аслида, буларнинг бари бир нарсадир, ақлдан иборатдир. Чунки уни эшитсанг, ақлдан ўзга нарса қолмайди. Ахир мумдан тайёрланган қушни қиздирсанг, у яна мумга айланади — қолади. Чунки мум мумдир ва ундан ясалган қуш яна ўшадир. Худди шундай, муз ҳам сувдир. Буни билмоқ учун эритиш кифоя. Муз сув ҳолида экан, қўл билан тутиб бўлмасди, энди муз бўлди ва уни ушлаш, этакка олиш мумкин. Ўртадаги фарқ шудир ва бундан ортиқ эмасдир. Муз ҳам сувдир, иккиси бир нарсадир.

Инсоннинг а?воли ?ам шундоқдир. Эшак балки малакнинг нури ила ¢ртоқ тутиниш соясида фариштага айланар, деган умидда малакнинг қанотини эшакнинг думига боғлашибди. Эшакнинг малаклашуши фақат муайян васфлар бўлгандагина мумкиндир. Исонинг ақлдан бир қаноти бор эди ва кўкка учди. Агар эшакда ҳам атиги яримта қанот бўлсайди, у ҳам эшак бўлиб қолмасди. Балки инсонга айланарди. Оллоҳ ҳар нарсани қила олади. Масалан, бола кичиклигида эшакдан ҳам баттардир. Ҳар турли ифлосликларга қўлини ботириб оғзига олиб боради. Фақат онасигина бунга монелик қилади. Эшакнинг ҳеч бўлмаса бир нави тоза хоссаси бор. Чунончи, пешоб қилаётганда, оёқларига сачрамаслиги учун уларни кенгроқ очади. Мана шу эшакдан баттарроқ бўлган болани Улуғ Тангри инсон айлайди. Шундай экан, эшакни ҳам инсонга айлантира олишига нега ҳайрон бўлиш керак? Оллоҳнинг ҳузурида ғариб бўлган ҳеч қандай нарса йўқдир.

Қиёматда инсоннинг қўл-оёғи ва бошқа аъзолари тилга кирадилар. Файласуфлар: «Улар қандай қилиб гапира олади?»- дейдилар. Ахир аъзолар ҳол тили билан гапирмайдиларми? Масалан, қўлга бирор яра чиқса, у: «Иссиғимни ошириб юборадиган овқат едим ва шундай бўлди», — дея ҳол тили билан тушунтириш беради. Ёки кесилган жой: «Менга пичоқ тегди», — дея хабар беради. Инсон аъзоларининг гапириши шу тарзда бўлади.

Суннийлар дейди: Қиёмат кунида аъзолар тилга киради. Шунда инсон: «Сиз гапирмасдингиз, энди қандай қилиб буни қилмоқдасиз?» — деб сўрайди. «Улар териларига «Нима учун бизга қарши гувоҳлик бердингизлар!» дейишганда, (терилари): — «Бизларни барча нарсани сўзлатган зот — Оллоҳ сўзлатди» — дедилар»[50]. Қўл: «Менга ҳаммани гапиртирган, ҳатто эшикни, деворни, кесакни ҳам тилга киргизган — Яратган сўз берди. Ахир сенинг тилингни қандай гапиртирди?» — деди. Тил ҳам сенинг оғзингда бир эт парчасидир, қўл ҳам шундоқ. Бир бўлак гўштнинг, яъни тилнинг гапириши сенингча ақлга мувофиқ келади, чунки бунга кўниккансан. Аслида, тил Тангри ҳузурида бир баҳонадир. Унга «Гапир!» дея амр этилгани учунгина у гапирган. Худди шундай, Оллоҳнинг буйруғи билан ҳамма нарса тилга киради.

Сўз инсоннинг қиймати қадар қадрлидир. Бизнинг сўзимиз сувга ўхшайди. Сувни сувбоши (мироб) оқизади. Сув ўзини мироб қайси чўлга ҳайдаганини қаердан билсин? Балки карам, балки пиёз даласига. Гул боғига бўлиши ҳам мумкин. Шунисини биламанки, сув кўп келса, ер ҳам шунга яраша кенг бўлади, оз келса-чи, суғориладиган майдон ё бир уфоқ боғ ёки тўрт томони девор билан ўралган кичик ердир. «Оллоҳ Ўз ҳикматини эшитганларнинг ҳимматлари ўлчовида воизлар тилига қуяди». Мен бир этикдўзман, менда тери кўп, аммо уни мижозимнинг оёғига лойиқ қилиб кесаман. Мен бир кишининг соясиман, унинг бўйи қанча бўлса, мен ҳам шу қадарман.

Ерда бир ҳайвонча (қурт) мавжуддир. У ер остида, зулматда яшайди. Кўз ва қулоқсиз. Аслида унинг кўз ва қулоққа эҳтиёжи ҳам йўқ. Мадомики, муҳтожлиги йўқ экан, унга нечун кўз ва қулоқ берсинлар? Тангри оз бўлгани учун ёки хасислиги сабабли уни кўз ва қулоқсиз қолдирдими? Йўқ! У буларни эҳтиёжига қараб берди. Эҳтиёжи бўлмаган кишига берилган ҳар қандай нарса ортиқча юкдир. Бироқ Тангрининг лутфи, карами ва ҳикмати юк бўлади эмас, балки киши зиммасидаги юкни туширади. Масалан, дурадгорнинг теша, арра, болғa каби асбобларини тикувчига берсанг, булар унинг учун фақат кераксиз тошга айланади. Шунинг учун ҳам нарсани эҳтиёжга кўра берадилар.

Қурт ер остида, қоронғуликда яшаганидек, баъзи бир одамлар ҳам бу дунёнинг зулмати билан кифояланади. Булар у оламга эҳгиёж бўлмагани каби Оллоҳ дийдорига ҳам муштоқ эмаслар. Улар кўзлари билан фақат дунёнинг ишинигина кўрадилар. Шундай экан, охират саодатини кўришга ярайдиган кўзлар буларга нечун?

РУБОИЙ: (Ўйламаки, Оллоҳ йўлига тушган эрлар йук, деб. Комил сифатлилар нишонсиз ҳам эмаслар. Сен сирларнинг маҳрами бўлмаганинг учун ўзгаларни ҳам ўзинг қатори ҳисоблаянсанми?).

Дунё ғафлат билан қоимдир. Ғафлатсиз — бу оламдан асар ҳам қолмайди. Тангри завқи (ишқи), охират тушунчаси, сарҳушлик, ўзидан кечиш ҳамда важд (бир нарса қаршисида жўшиш, севги жўшқинлиги — тарж.) у оламнинг меъморларидир. Агар уларнинг барчаси юз очca, бизнинг ҳаммамиз бутунлай у оламга кетамиз, бу ерда қолмаймиз. Улуғ Оллоҳ икки оламнинг бор бўлиши учун бу ерда яшашимизни истайди. Худди шу мақсадда икки оламнинг маъмур қолиши учун бирини ғафлат, иккинчисини эса бедор бўлиши шарти асосида икки ходимни вазифалантирди.

ФАСЛ. Буюрдики: Агар сизнинг (менинг борим ёки йўғимда) менга кўрсагган лутфингизга, ғайратингизга ва тарбиянгизга жавобан ташаккур этмок, ҳурмат билдирмоқ ва узр тиламоқ хусусида айбга йўл қўйсак, бу ўзимни катта олганимдан ёки буларга эҳтиёжим йўқлигидан, ниҳоят, валинеъмат ҳаққини сўз ёҳуд иш-ла тўлаш кераклигини билмаганимдан эмас. Асло! Балким, Сизнинг покиза иймонингизни билганимдан ва буни бил-xocca ҳамда тамоман Оллоҳ ризоси учун қилганингизни тушунганимдан жавобини ҳам Унинг ўзига ҳавола. этаяпман. Чунки сиз нима қилган бўлсангиз Унинг учун қилдингиз Шунга кўра Тангридан қайтадиган мукофот ва савобнинг ҳаммасини тўла-тўкис сизга етишини истайман. Агар Сизни мадҳ этадиган бўлсам, Сизга нисбатан тавозе билан муносабатга киришсам, қўрқаманки, Тангри мукофоти ва савобининг бир қисмидан маҳрум қолгайсиз Аслида, ҳамду сано ҳам, тавозе ҳам, узр тилаш ҳам, барча-барчаси бу дунёнинг лаззатларидир. Модомики, дунёда бир молни ёки бир мақомни бериш йўлида қийинчилик ва заҳматларга таҳаммул айладинг, демак, муқобилини ҳам Оллоҳнинг ўзидан кўришинг янада яхшироқдир. Шунинг учун ҳам мен узр тилаяпман. Узр тиламоқ дунёни истамакдир. Чунки сарват ейилмайди, бошқа нарса учун исталади. Сарват билан от, жория ва қул олишади. Мақтанмоқ учун лавозим ва мақом хоҳлайдилар. Хуллас, дунё буюк ҳурматталаб ҳамда мадҳ этилган нарсадир. (Дунё деганлари дунё воситасида қўлга киритилган нарсадир).

Шайх Нассож-и Бухорий буюк ва кўнгилчан бир зот эди. Ўқиган одамлар ва улуғлар уни зиёрат қилгани келишиб, қаршисида тиз чўкиб ўтиришарди. Шайхнинг ўқиш-ёзишдан саводи йўқ эди. Ундан Қуръон ва ҳадисларнинг тафсирини эшитмоқ истаганларга: «Мен арабча билмайман, сиз оятнинг маъносини айтинг, мен шарҳлаб берай» дерди. Булар таржимасини айтгандан кейин шайх: «Бу оят нозил бўлганда, Мустафо фалон мақомда эди. Мақомнинг аҳволи мана бундай», дер ва бу мақомнинг даражалари, унга етишмоқнинг йўллари ҳақида батафсил маълумот берарди.

Бир куни Алавий-йи Муорриф Шайх Нассож-и Бухорий ҳузурида бир қозини мақтади: «Бунақа қози ҳеч қайда йўқ. Пора олмайди, ўзи истаганича ҳукм чиқармайди, холис ва адолатпарвар», — деди. Бунга жавобан шайх: «Сенинг пора тўғрисидаги гапинг — ёлғон. Сен ва Алавий бир одамсиз, устига устак, Мустафонинг наслидан бўла туриб, пора олмайди дея, уни мақтаяпсан Бу — ахир, пора бўлмай, нима? Мадҳ этишдан ҳам каттароқ пора борми?» — деди.

Шайхулислом Термизий: «Сайд Бурҳониддиннинг таҳқиққа оид фикрлари жуда гўзалдир. Бу нарса унинг шайхлар китобларини яхши ўқиганидан далолатдир» — деди. Бири: «Ахир сен ҳам ўқигансан, лекин нега унинг фикрлари қадар гўзал сўзлар айтмайсан?» — дегач, Шайхулислом: «Унинг бир ишқи, бир дарди, бир жаҳди, билим ва амали бор» — деб жавоб берди. Ҳалиги одзм «Ундай бўлса, нега шундан баҳс очмай, мутолаа тўғрисида гапирасан. Ахир, асос удир, биз уни истаймиз. Сен ҳам ундан гапир!» — деди.

Уларда нариги дунёнинг дарди йўқ эди. Кўнгиллари тамоман бу дунёга боғланганди. Баъзилари нон ейишга, баъзилари нонни томоша қилишга келганди. Бу сўзни ўрганиб, сўнгра сотмоқчи бўладилар. Чунки сўз бир келиндир, бир гўзалдир. Гўзал жорияни, одатда, сотиш учун оладилар. Шундай экан, жория ўзини олганни қандай севсин? Ахир у — тужжор ва жорияни сотишдан завқ олади. Ўзига олиш учун унда мардлик ва инсонлик етишмайди. Заиф ва қўрқоқ одамнинг қўлига яхши бир Ҳинд қиличи ёки паҳлавонларга мўлжалланган ёй (камон) тушса, у буларни сотиш мақсадида олади. Чунки унда камонни торта оладиган қувват йўқ. Қўрқоқ. уни сотиб, пулига атир-упа харид қилади. Бошқа нима ҳам қиларди?

Бу сўз сурёнийчадир (маълум бир тил, 6y тилда гаплашадиган халқ насроний динига мансуб — тарж ) вa сен уни тушундим, демагин. Чунки бу сўзни қанча тушунсанг, у сендан, сенинг қамровингдан шунча узоқлашади. Балки, тушуниш тушунмаслик орқали мумкиндир. Сен дучор бўлган барча бало-қазолар, қийинчиликлар худди шу янглиш тушунишдан ҳосил бўлади. Бу сенинг тузоғингдир. Сен ундан қутулишинг керак. Масалан, сен денгиздан бир кўза сув олдинг ва: «Денгиз менинг кўзамга сиғди» — дейсан. Бироқ бу — хато. Агар: «Кўзам денгизда йуқолди» — десанг, тўғри булади. Асос — шу. Ақлинг сени подшоҳ дарвозасига келтиргунга қадар яхшидир. Дарвоза олдида сен уни ҳайда. Чунки у энди зарарлидир, йўлингни тўсгувчидир, ундан қутулолмайсан, ўзингдан воз кеч. Энди сенинг «Нечун, нимага?» лар билан ишинг йўқ. Чунончи, жубба тикдирмоқ учун бичилмаган кийимликка эҳтиёжинг бор. Ақл сени тикувчи ишхонасигача олиб боради. Тикувчи ҳузурида эса унга муҳтож эмассан, балки уни тарк этишинг, 6утун ихтиёрингни тикувчига топширинг фойдалидир. Худди шундай, бетобнинг ақли ҳaм уни ҳакимга олиб боргунгача яроқлидир. Ҳаким қабулида эса унга (ақлга) ҳожат йўқ. Бетоб ўзини шифокорга топшириши керак бўлади.

Сенинг гизли инграшингни асҳобнинг қулоқлари эшитади. Бир нарсали одам, яъни жавҳари ёки бирон дарди бўлган киши дарҳол билинади. Масалан, туялар қаторидаги бир туянинг гандираклаб юриши, оғзидан оққан сўлаги, ғалати кўзлари ва ҳоказо белгилари унинг мастлигидан далолат. «Уларнинг юзларида сажда изидан (қолган) белги — аломатлари бордир»[51] дея амр этилган. Ахир, дарахт илдизи олган озуқа унинг шох-шаббалари ҳолидан, барглари рангидан, мевасидан ошкор бўлади. Озуқа олмаган бошқа бир дарахтнннг сарғайиб сўлиши ҳам кўздан ниҳон эмас.

Бир соҳа тўғрисидаги китобни ўқиган одам шу соҳага доир битта сўз эшитиши билан аввал ўқиганларини эслайди. Чунки у бу даражага етиш учун кечалари (мижжа қоқмай ўқиган, меҳнат қилган. Қуръонда: «(Эй Муҳаммад), Биз сизнинг қалбингизни иймон ва Қуръон нури билан) кенг мунаввар қилиб қуймадикми?»[52] дея буюрилганидек, у ҳам бир ишорат билан кўп маъноларни англайди. Янги бошловчи киши эса айтилган сўзнинггина маъносини тушунади, холос. Чунки у воқеадан ҳали хабардор эмас.

Сўз тингловчининг тушуна олиш даражасида келади. Ҳикмат талаб қилиниб, тортқиланмагунча юз кўрсатмайди Ким қанча истаса, у ҳам шунча кўпроқ аён бўла боради. Агар киши: «Менга сўз (ҳикмат) ошкор бўлмаяпти», — деса, жавоб шу: «Сен нега уни талаб айламаяпсан, истамаяпсан, тортқиламаяпсан?» Сенга эшитиш қудратини бермаган зот, гапирганга ҳам гапириш салоҳиятини ато этмаган.

Пайғамбаримиз замонида бир кофирнинг мусулмон қули бор эди. Кунлардан бир кун хўжайин унга: «Идишларни ол, ҳаммомга борамиз» — деди. Йўл устидаги масжидда Мустафо асҳоби билан намоз ўқиётганди. Қул «Хўжайин, шу идишни ушлаб туринг, мен кириб икки ракат намоз қилайинда, югуриб хизматингизга келайин» деди. Қул бориб, намозини адо этди. Мустафо асҳоби билан бирга чиқди, бироқ қул ёлғиз ўзи қолди. Хужайини уни узоқ кутди, ниҳоят, бақирди: «Эй қул! Чиқ бу ёққа!». Қул жавоб берди: «Мени қўйиб юбормаяпти». Қулни ким ушлаб турибди, дея афандиси (хўжайини) ичкарига бошини суқди, аммо у ерда соя ва биp жуфт калишдан бошқа ҳеч нарсани кўрмади. Яна сўради: «Ташқарига чиқишингга ким монелик қилмоқда?» Қул деди: «Сенинг ичкари киришингга монелик қилаётган, бироқ сен уни кўрмаяпсан».

Инсон ҳамиша ўзи кўрмаган, эшитмаган ва ўйламаган бир нарсага ошиқдир. Кечаю кундуз уни қидиради, истайди. Мен ўша кўрмаган кишимнинг қулиман. Инсон кўрган ва тушунган нарсасидан зерикади, қочади. Шунинг учун ҳам файласуфлар кўришни инкор этадилар. Улар дейишадики: «Кўрсам тўяман, сиқиламан ва бу тўғри эмас». Суннийлар эса: «Уни бир ҳолда ва бир рангда бўлганда кўриш мумкин. Чунки «У зот ҳар куни иш — амалдадир»[53] буюрилганидек, юз хил рангга киради. Ҳатто юз минг марта тажалли этганда ҳам, кўринишларнинг бири иккинчисига сира ўхшамайди. Сен шу аснода Тангрини барча асарлари ва ишларида ҳар лаҳза ҳар турли кўраяпсан. Оллоҳнинг бир иши бошқасига ҳеч ҳам ўхшамайди. Хурсандчиликда бошқача, қўрқувда бошқача-ю йиғида яна бошқача акс этади. Модомики, Тангрининг ишлари, ҳаракатлари, тажаллиси ва асарлари турли-туман экан, Унинг зотининг тажаллиси ҳам шундоқдир. Яъни гўё ишларининг тажаллиси каби Сен Оллоҳ қудратидан бир қисм бўлганинг ҳолда, лаҳзада минг турли товланасану, Унинг ўзи жилваланмайдими? Қиёс эт, Тангринпнг шундай қуллари борки, улар Ҳаққа Қуръон воситасида етишарлар. Баъзи қуллар эса Тангридан келадилар ва Қуръонни ўрганиб, уни Оллоҳнинг китоби эканлигини биладилар. «Албатта бу эслатмани (яъни Қуръонни) Биз Ўзимиз нозил қилдик ва шубҳасиз Ўзимиз уни сақлагувчимиз»[54]

Муфассирлар ушбу оятни Қуръон ҳақида нозил бўганини айтишади. Бу — яхши. Бироқ яна шу бор. Сенинг ичингни орзу ва шавқ билан тўлдирдик. Орзу ва шавқни биз қўйдик ва биз уларга зиён етказмаймиз. Бир манзилга муяссар айлаймиз. Сен бир дафъа «Оллоҳ!» — де, кейин сабр қилки, бутун балолар бошингга ёғсин, демакдир.

Бири Мустафога деди: «Сени севаман!» Пайғамбар: «Ақлингни йиғ! Нима деяётганингни биласанми?»—деб сўради. Ҳалиги зот яна такрорлади: «Сени севаман!» Мустафо: «Эсингни йиғ, нима деяётганингни биласанми?» — дея қайта сўради. Одам яна ўша жавобни берди: «Сени севаман!» Ниҳоят, Пайғамбар: «Ундай бўлса, шу гапингда тур (сабрли бўл)ки, энди сени ўз қўлим билан ўлдиртираман. Ҳолингга вой!» — деди.

Мустафонинг ҳузурига бир одам келди ва: «Мен сенинг динингни истамайман, қайтиб ол. Чунки қабул қилганимдан бери хонавайрон бўлдим, тинчимни йўқотдим. Хотиним ва молу дунёмдан айрилдим. Болам ўлди. Мени менсимай қуйишди. Қувват ва шаҳватим тугади» — деди. Пайғамбар жавобан буюрди: «Бизнинг динимиз қаерга бормасин, борган ерида одамнинг томиридаи суғуриб олмагунча, уйини бузиб, ўрнини супурмагунча қайтиб келмайди. «Уни фақат таҳоратли — пок кишиларгина ушларлар»[55]. У шундай бир ёрдирки, сенда ўзингга бўлган севгингдан қилча қолган эса-да (сенга) юзини кўрсатмайди. Ўз вуслатига изн бермайди. Дўстингни сенга юз очишини истасанг, ўзингдан ва дунёдан зерикиб тўйишинг ҳамда ўз-ўзингга душман бўлишинг лозим. Худди шундай, бизнинг динимиз ҳам ўзи кирган кўнгилни Ҳаққа элтмагунча қўймайди. Пайғамбар ҳалиги одамга: «Мана сен шу сабабли тинчингни йуқотдинг ва ғамга ботдинг. Ғам емоқлик сени алдаган севинчларни қусмакдир. Ошқозонингда озгина нарса қолса ҳам сени ҳузурсиз қилаверади. Истифроғ этаркан (қусаркан — тарж.) инсон ея олмайди. Сен сабр қил ва қайғу чек. Чунки ғам тортмоқ ва маҳзун бўлмоқ истифроғ этмакдир. Фақат шундан кейингина ҳакиқий севинч ҳосил бўлади. Бу севинч эса ғам ва қадардан озода, тикансиз чўлу, бошоғриғи бермайдиган шаробдир. Ахир сен кеча кундуз дунёдан ҳузур қидирмоқдасан. Бироқ мақсадингнинг бу дунёда рўёбга чиқиши имконсиздир. Шунга қарамай, сен уни излашдан бир лаҳза ҳам тўхтамаяпсан. Дунёда топган роҳатинг эса бир чақмоқдек ёниб ўчувчидир. Чақмоқ ҳам дўл, ёмғир ва қорлар билан тўла. Нега бу дунёда ҳузурга қовушолмайсан. Масалан, Анталяга (Туркиянинг бир шаҳри — тарж.) бориш нияти билан йўлга тушдинг, бироқ адашиб Қайсари (Typкиянинг яна бир шаҳри — тарж.) томонга кетиб қолдинг. Шунда ҳам Анталяга бораман, деб ўйласанг, хато қиласан. Чунки Қайсари йўлидан Анталяга бориш имконсиздир. Агар Анталя йўлига тушилсачи, йўловчи чўлоқ ва ногирон бўлса-да, манзилга эришгуси. Чунки манзилнинг ўзи шу ердир. Дунё иши (кишига — тарж.) заҳматсиз муяссар бўлмагани каби охират иши ҳам шундоқдир. Шунга кўра ҳеч бўлмаса, охират учун заҳмат чекгинки, меҳнатинг зое кетмасин. Сен: «Эй Муҳаммад! Динингни ол. Чункн мен ундан фақат нотинчлик кўрдим», — дейсан. Бизнинг динимиз киши мақсадини ҳосил этмасдан, уни тинч қўймас.

Ривоятларга кўра жуда фақир бир муаллим бор эди. Камбағаллиги шу даражада эдики, қишда бир жуба киярди, холос. Бир куни сел келди, унда бир айиқнинг боши оқиб борарди. Муаллимга болалари (талабалари — тарж.) «Бир пўстин оқиб келяпти, керак бўлади», дейишди. Муаллим кийимга муҳтожлиги туфайли ўзини сувга отди ва бориб «пўстинни» ушлади. Бироқ шу заҳотиёқ айиқнинг чангалига тушди. Шогирдларнинг: «Эй муаллим, ё пўстинни кетгир ё ўзинг кел» деган мурожаатларига, ўқитувчи: «Мен пўстинни қўйиб юбордим, бироқ у мени қўймаяпти, не қилай!» деб жавоб берди. Ахир, Тангрининг шукри сени қандай қўйиб юборсин? Ўз қўлимизда эмас, балки Тангрининг ихтиёрида бўлганимиз учун шукрона келтирмоғимиз лозим. Чунончи, боланинг кичиклигида, яъни она билан сутдан ўзга нарсани билмайдиган бир пайтида Оллоҳ уни ҳеч тарк этдими? Аксинча, уни ўстирди, боқиб парвариш этди. Унга ақл берди. Боланинг ичида мавжуд бўлган шу (кейинги) ҳол гўё у оламга ўхшайди. Инсон навбатдаги ҳолларга эришган сайин аввалги ҳолининг хомлик, болалик бўлганини ва ҳатто ҳеч нарса бўлмаганини англай боради. «Занжирлар билан жаннатга судраб олиб борилаётган қавмга ҳайронман. Уларни тутинг, боғланг ва Вуслатга элтинг. Кейин Жамолга, ундан сўнгра Камолга олиб боринг» (Қуpъон).

Балиқчи балиқни бир мартадаёқ тортиб сувдан чиқармайди. Балким, аввал секин тортиб кўради, сўнгра яна такрорлайди. Буни у ўлжаси қонини оқизиш, қувватини кетказиш учун қилади. Ишқ илмоғи ҳам инсоннинг томоғига санчилиши билан унинг ҳаром қонини оқиши ва қувватдан қолиши учун Тангри ипни секин-секин тортади. «Чунки ризқингизни тор ва кенг қиладиган Оллоҳдир»[56].

«Ла илаҳа иллаллоҳ». Бу авомнинг иймонидир. Хос қулларнинг иймони: «Лоҳува Илло Хува» дир. Унинг (Оллоҳнинг — тарж.) ҳувиятидан (ким эканлиги тўғрисидаги далил, хужжат — тарж.) ўзга ҳувият йўқдир. Масалан, бир киши тушида ўзини шоҳ сифатида кўрса, атрофидаги одамларнинг парвона бўлишига қараб туриб: «Ҳукмдор менман, мендан ўзга подшоҳ йуқ!» дейди. Аммо — уйғониб, уйда бир ўзини кўриши билан: «Бу — менман ва мендан бошқа ҳеч ким йўқ», — дейди. Бу — ҳақиқат. Ҳақиқатни кўрмак учун эса бедор кўз керак. Уйқули кўз — кўрмайди.

Ҳар тоифа (гуруҳ) бошқа тоифани ёмонлайди ва: «Биз тўғримиз, биз ҳақлимиз. Ваҳий бизга келган. Улар адашгандир», — дейишади. Ёмонланган гуруҳ ҳам ўз навбатида худди шу гапларни бу тоифага қарши айтади. Шу тарзда уларнинг ҳаммаси ваҳийнинг йўқлигида ҳамфикр бўлмоқдалар. Бироқ шу жумладан, бир киши учун ваҳийнинг мавжуд эканлигида ҳам бирлашмоқдалар.

«Мўмин закийдир. Ҳақ ва ботилни ажрата олувчидир. Ақл ва фотонат соҳибидир» (Ҳадис) — дея буюрилганидек, ўша бир кишининг қайсиси эканлигини билиш учун Ҳақни ботилдан фарқлаган закий бир мўмин зарур. Иймон деганимиз ҳам худди шу фарқлаш хусусияти ва англашдир.

Бири: «Билмаган жуда кўп, билган эса оз. Уларни ажратиш учун узоқ вақт керак бўлмайдими?» — деб сўради. Мавлоно буюрдики: Билмаганлар кўп. Бироқ улардан бир нечасини билиш орқали ҳаммасини таниса бўлади. Масалан, бир ҳовуч буғдойни таниганинг ҳолда, ер юзидаги жамики буғдойларни танийсан. Ёки озгина шакар еб кўрган киши барча турли ҳолваларни ичида шакар борлигини ажрата олади.

Агар бу сўз сизга танишдай (такрорлангандай) туюлса, демак, аввалги дарсингизни тушунмагансиз. Шунинг учун ҳар куни бир нарсани такрорлашга ҳожат бор. Бу — шунга ўхшайди. Муаллимнинг бир ўқувчиси уч ой давомида алифдан бошқа ҳарф ўрганолмабди. Отаси «(белгиси — тарж.) йўқ дегин», — дебди. Бола шуни ҳам уддалай олмабди. Шунда ўқитувчи: «Аҳвол — оғир. Шунинг учун ҳам мен янги дарс беролмаяпман. Ахир эскисини ўрганмагунча, қандай қилиб бошқасини ўргатай?» — дейиши билан боланинг отаси: «Оламларнинг Роббисига ҳамд бўлсин!» — дея дуо қилибди. Бу — Оллоҳнинг нони ва неъмати камайди, дегани эмас. Гап шундаки, бизда иштаҳа қолмади ва меҳмонлар ҳам тўйдилар. Хамду сано шунинг учундир, Тангри учундир (Алҳамдулиллоҳ). Бу нон дунёникига.ўхшамайди. Чунки дунёнинг нони ва ўзга емишларини иштаҳанг бўлмаса-да, мажбуран истаганингча ея оласан. Ҳамда хоҳлаган жойингга судрай биласан. Ўз навбатида улар ҳам сен бошлаган ерга кетаверадилар. Жони йўқки, кетмасин. Ҳикматдан иборат бўлган Оллоҳнинг неъмати бундан фарқли ўлароқ, тирикдир. Уни фақат иштаҳа билангина истеъмол этиш мумкин. Акс ҳолларда у сенга юзини ҳам кўрсатмайди.

Кароматнинг ҳикояси: Агар киши бу ердан бир кунда ёки бир онда Каъбага етишса, бунга ҳайрон қолишнинг ҳожати йўқ. Ва бу каромат ҳам эмас. Ахир Самум шамолининг-да, қўлидан келади бу иш. Каромат сени тубан ҳолдан юксак ҳолга келтиришдир. Бунда сен 6илимсизликдан ақлга, ўликликдан тирикликка эришасан. Масалан, сен тупроқ эдинг, ўсимликка айлантирди. Ўсимликдан ҳайвонликка, ундан инсонликка сафар қилдинг. Каромат будир. Улуғ Оллоҳ бундай сафарни сенга раво кўрди ва сен ўзинг билмаганинг ҳолда шу ерга қадар келдинг. Шу тарзда, сени яна ўзга турли-туман оламларга олиб боради. Буни инкор қилма ва сенга шундан хабар беришса, қабул айла. Умарга коса тўла заҳарни келтирдилар. У: «Бу нимага ярайди?» — деди Булар «Бировни ошкор эмас, балки яширин ўлдиришга ярайди. Қилич билан ўлдириб бўлмайдиган душманни шунинг бир заррасини бериб гумдон қилиш мумкин» деб жавоб берищди. Умар: «Жуда яхши қурол экан, менга беринг, мен ичай, чунки ичимда қилич билан етолмаган бир душманим бор. Дунёда ундан кўп ёмонлик қилган душманим йуқ», — деди. Унга: «Бунинг ҳаммасини ичишга ҳожат йўқ. Озгинаси юзминг киши ёстиғини қуритади» — дедилар. Умар: «Менинг ичимдаги душман ҳам бир дона эмас, балки мингтадир ва юзминг кишини ерга ургандир», — деди-да, косани олиб, заҳарни охиригача сипқорди. Буни кўрган у ердаги одамларнинг барчаси: «Сенинг дининг ҳақ дин экан», — дейишиб, мусулмон бўлдилар. Умар: «Ҳаммангиз мусулмон бўлдингиз, бироқ бу кофир ҳануз иймон келтирмади»,- деди. Умарнинг бу иймондан мақсади — авомнинг иймони эмасди. Унда бу иймон ортиғи билан бор эди. Ҳатто сиддиқларнинг иймонига эга эди у. Бироқ у назарда тутгани ва истагани — набийларнинг, хос қулларнинг иймони ва айнал-яқин эди. Бу шунга ўхшайди: Бир арслоннинг шуҳрати бутун дунёга ёйилди. Бир одам уни кўриш учун ўрмонга йўл олди. Манзилга етгунча кўп қийналди, бир йиллик умри ўтди. Ниҳоят, ўрмонга келди ва узоқдан арслонни кўриши билан туриб колди. Унга: «Сен арслонни ишқида шунча йўл босдинг. Унинг бир хусусияти — ҳузурига қўрқмасдан келиб, силаб-сийпаганга тегмайди. Агар қўрқиб келолмаса-чи, жаҳли чиқади, ҳатто ҳар нарса қилиши мумкин. Шунча заҳматлардан кейин бу туриш нимаси, тағин?» — дедилар. Ўз-ўзига йўловчи ҳам деди: «Мадомики, келдим. Туришнинг маъноси йўқ. Арслонга томон бир икки одим от!». Лекин у ўша одимни отолмай турарди. Умарнинг ҳам иймондан қасди шу — арслон сари қўйилажак бир қадам эди. Бу одим нодирдир ва фақат Оллоҳнинг хос қуллари билан яқиний (айна — яқин даражасига етишган — тарж.) бўлганларнинг ишидир. Одим — шу одим, ортда қолгани унинг асарларидир. Бу иймон эса қўлларини жонларидан ювиб олганлардан бошқага насиб бўлмайди

Ёр хушдир. Чунки ёр ёрнинг хаёлидан қувват олади, ўсади ва яшайди. Бунга ҳайрон бўлишнинг ҳожати йўқ. Ахир Мажнун Лайлининг хаёлидан куч олмаганмиди. Унинг ейиш-ичиши шундан иборат эмасмиди? Мажозий бир севгилининг хаёли унга шундай қувват бағишлар экан, ҳақиқий ёр бағишлайдиган қудратга нечун ҳайратда қолиш керак? Унинг хаёли сурат ва ғайбатда (йўқлиги аснода — тарж.) мавжуддир. Шундай экан, уни нега хаёл деймиз? У хаёл эмас, балки ҳақиқатларнинг руҳидир. Олам хаёл билан қоимдир ва кўрингани, ҳис этилгани учун уни ҳақиқат, дея ўйлайсан. Ҳолбуки, олам сен хаёл деган маъноларнинг бир нуридир, холос. Хаёл бўлган нарсага аксинча қаралса, у оламнинг айнан ўзидир. У маъно эса бунга ўхшаганларнинг юз донасини вужудга келтириб, яна йўқ этади. Бу олам йиқилиб битади. Маъно эса йиқилгандан гўзалроқ, яхшироқ, .шу билан бирга, эскирмайдиган бошқа бир олам барпо этгуси. У эскилик ва янгиликдан покиза, нурлари. ҳам булар билан сифатлангандир. Буларни майдонга келтирган удир ва буларнинг барчасидан озода, устундир. Чунончи, бир меъмор: «Уйнинг бўйи шунча, эни бунча, хоналари бунақа, саҳнаси унақа бўлади». — дея тахмин қилса, бунга хаёл дейишмайди. Чунки ушбу ҳақиқат хаёлдан туғилади, унинг нуридир. Агар меъмор бўлмаган бошқа бир одам шундай ўйласа, уники хаёл бўлади. Оллоҳ янада яхшисини билгувчидир.

ФАСЛ. — Фақирдан ҳеч нарса сўрамаслик дуруст. Чунки сўраш билан уни гўё гижгижлатган ва ёлғон тўқишга мажбур қилган бўласан. Нарсани жисмоний (дунёвий — тарж.) киши сўрагани учун унга мувофиқ жавоб айтиш мушкул. Чунки у бундай жавобга муносиб эмас. Шу нуқтаи назардан, унинг қисматига уйғун жавоб бермоқ учун бир ёлғон уйдирмоқ лозимдирки, у кетсин. Фақирнинг ҳамма гапи тўғридир. Бирон сўровчига кўра тўғридир. Аслида эса ёлғон ҳисобланади. Шунга қарамасдан, тингловчига кўра тўғри, ҳаттo тўғридан ҳам тўғрироқдир. Бир дарвешнинг муриди дарвеш учун тиланчилик қиларди. Кунлардан бир кун мурид келтирган луқмани еган дарвеш кечаси билан қийналиб чиқди. Эрталаб муриддан: «Буни кимдан олгандинг?» деб сўради. Мурид: «Гўзал бир қиз берганди» — дегач, дарвеш: «Худо ҳаққи, мен йигирма йилдан бери бунчалик ҳузурсиз бўлган эмасдим. Бу ўша қизнинг луқмасидан бўлди», — деди. Шу сабабли, дарвеш эҳтиёт бўлиши ва ҳар кимнинг ҳам луқмасини ейиш тўғри эмаслигини билиши керак. Чунки у латиф ва нозикдир. Чунончи, топ-тоза, оппоқ кўйлакдаги кичик бир доғ ҳам «ялт» этиб кўзга ташланади. Бир неча йилдан бери ювилмай кийилаётган, кирлигидан оқ ранги қорага дўниб кетган кўйлакка томган доғни эса на кийган ва на кўрган фарқига боради.Шунинг учун дарвеш золимлар, ҳаром еганлар ва дунёвий кимсалар берган луқмани емаслиги зарур. Чунки булар дарвешни ҳалиги қизнинг луқмаси берган азобдек азоблайди, роҳатини ўғирлайди. Оллоҳ янада яхшисини билгувчидир.

ФАСЛ. Толиблар ва соликларнинг тасбеҳи мужоҳада ва ибодат билан машғул бўлмак, ҳap ишни вақтида қилмоқдир. Масалан, эрта тонгдаги биринчи иш, албатта, ибодат ва бу барча ишлардан аввал келади. Чунки эрталаб нафс соф ва сокиндир. Ҳар ким ўзига ярашган ва нафсига .уйғун ибодатни, Тангрига қуллигини адо этади. Куръонда: «Дарҳақиқат, бизлар (Оллоҳнинг йўлида) саф тортиб тургувчилардирмиз. Дарҳақиқат, бизлар (Оллоҳни ҳар қандай айбу-нуқсондан поклаб) — тасбеҳ айтгувчилардирмиз»[57] дея буюрилганидек, юз мингта саф мавжуддир. Киши ичини қанча покиза тутса, ўшанча олдинги сафга ўтади. Ичини кам тозалаган кимса эса орқа сафга бориб туради. Чунки «Уларни Оллоҳ тайин этган ерга жўнатинг» (Ҳадис) — дея амр этилган. Бу ҳикоя узундир ва ҳеч ким бу узунликдан қочиб қутулолмайди. Уни қисқартирган зот ўз умрини қисқартирган бўлади. Албатта «Оллоҳнинг қўриганлари мустаснодир» (Қуръон).

Восилларнинг (висолга етганларнинг — тарж.) тасбеҳига келсак, буни сизнинг тушуна оладиганингиз қадарини айтаман. Бунинг баёни шудир. Муқаддас руҳлар ва пок малаклар ҳамда Тангрининг қаҳрамонлари субҳидамда буларнинг зиёратига Қуръонда «Одамлар тўп-тўп бўлишиб Оллоҳнинг дини (Ислом)га кираётганларини кўрсангиз»[58] ва ҳар эшикдан фаришталар киради»[59] дея амр этилганидек кирадилар. Уларнинг ёнидa ўтирганим ҳолда, мени кўрмайсан. Айтилаётган сўзлардан, салом ва кулимсирашлардан ҳеч нарса тушунмайсан. Бу — бўлгандир ва ҳайрон қоларли бир иш эмас. Масалан, ўлими яқинлашган касал ўзининг олдида ўтирганни пайқамай, хаёлга берилади. Ҳолбуки, ҳақиқат унинг хаёлидан минг карра латифдир. Инсон хаста бўлмагунча, буни сезмайди. Ҳақиқатни эса «Ўлмасдан аввал ўлмагунча» кўриш мумкин эмас.

Зиёратчи валийларнинг нақадар улуғлигини, нозиклигини, эрта тонгда бу қадар кўп малак ва руҳларнинг уларга ҳурмат кўрсатиш учун келганлигини ҳамда узок-узоқ кутиб турганлигини кўради. Масалан, қуллар шoҳ саройи олдида ҳозир турадилар. Уларнинг ҳар кунги ишлари белгиланган жойда тавозе билан туришларидир. Кимдир узоқдан хизмат қилади ва шоҳ уни кўрмайди. Кимдир — аксинча. Улардан бири подшоҳ бўлганда, унинг вирди (замонга кўра ишлари — тарж.) қулларнинг ҳар тарафдан ҳузурига келишидир. Чунки унинг учун қуллик қолмаган ва «Оллоҳнинг сифатлари билан сифатланинг» (Ҳадис), «Мен унинг қулоғи ва кўзи бўламан» (Ҳадис), деган ҳақиқат ҳосил бўлгандир. Бу — жуда юксак бир мақом. Унинг азамати — Айн, Мим ва Те ҳарфлари билан англашилмайди. Унинг буюклигидан озгинаси сенга пешвоз чиқса, на Айн ва на Айн чикқан ер қолади. На қўл ва на ҳиммат. Нурлар қўшини билан вужуд шаҳри хароб бўлур. «Аниқки, подшоҳлар қачон бирон қишлоққа (бостириб) кирсалар, уни вайрон этурлар»[60]. Кичик бир уйга туя кирса, уй йиқилади. Бироқ, бу харобада мингларча хазина бўлиши мумкин.

БАЙТ: (Хазина вайронада, ит эса обод жойда бўлади).

Соликлар мақомини узун англатганимиз ҳолда, восиллар тўғрисида нима дейлик? Бироқ соликларнинг ниҳояси бор. Бу висолдир. Восилларнинг эса ниҳояси йўқ. Балким, айрилиғи бўлмаган қовушишдир восиллик. Ахир пишган мева бошқатдан хом бўладими?

БАЙТ: (Одамлар билан гаплашишни ҳаром ҳисоблайман. Бироқ сенинг ҳақингда бўлса-чи, сўзни чўзаман).

Валлоҳи, мен сўзни чўзганим йўқ, балки қисқа қилаяпман!

ШЕЪР: (Мен қон ичаяпман, сен шароб, дея ўйлаяпсан. Сен жон олаяпсан, аммо жон бераяпман дея ҳисоблаяпсан).

Буни инкор этган тўғри йўл қолиб, фалон дарахт яқин дея, таҳликали чўл йўлини тутганга ўхшайди.

ФАСЛ. Насроний бир жарроҳ шундай ҳикоя қилди: Шайх Садриддин асҳобидан бир нечаси ҳузуримизга келдилар ва мендан: «Исо сиз ўйлагандай Оллоҳми?» деб сўрадилар. Мен: «Биз бир Оллоҳ борлигини биламиз. Бироқ динимизни қўриш ниятида буни билхосса яширамиз ва инкор этамиз», — дедим.

Мавлоно буни эшитиши билан: «Оллоҳнинг душмани ёлғон сўйлаяпти! Бу — мумкин эмас. Бу — шайтоннинг шаробидан сарҳуш бўлиб, йўлини йўқотган ва Оллоҳнинг эшигидан қувилган заволлининг гапи. Яҳудийларнинг ўйин ва ҳийлаларидан қочган, бўйи икки аршиндан (бир аршин 68 см. — тарж.) ҳам қисқа, ожиз бир одам қандай қилиб етти қават осмоннинг қурувчиси бўла олади? Ахир бу осмонларнинг ҳар бири қалинлиги беш юз йиллик йўл ва икки кўкнинг ораси ҳам шу қадардир. Буларни заиф кимса қай қудрати билан идора қилади? Сен бунга ишонасанми? Исодан аввал ер ва кўкларнинг яратувчиси ким эди? Оллоҳ золимларнинг гапларидан муназзаҳдир (покизадир — тарж.).

Насронийнинг: «Исонинг тупроқ қисми тупроққа, пок қисми покликка кетди», — деган фикрига жавобан Мавлоно буюрди: «Агар Исонинг руҳи Тангри бўлса, у ҳолда руҳ қаерга кета олиши мумкин? Руҳ фақат аслига, яратганига кета олади. Агар Исо асл ва Яратган эса, у ҳолда, унинг кетадиган жойи қаердир?». Насроний деди: «Биз бу ишончни отамиздан олдик ва уни ўзимиз учун дин айладик». Мавлоно буюрди: «Агар отангдан сенга сохта олтин қолган бўлса ва уни тоза бир олтинга алмаштириш имкони туғилса, алишмайсанми? Ёки отангдан чўлоқ бир қўл мерос қолса-ю, уни даволаш мумкин бўлса, ҳаким ва дори-дармон топилса, сен ногиронликни афзал кўрасанми? Бу — отамдан қолган, уни ўзгартиришни истамайман, дейсанми? Ақлли ва соғлом туйғули киши бундай демайди. Ахир Оллоҳ сенга отангнинг ақлидан бошқа ақл, дунёқарашидан ўзга дунёқараш ва ниҳоят, яхшини ёмондан фарқлаш хусусиятидан фарқли хусусият берган. Сен уларни ишлат ва йўқликка судраган эмас, балки тўғри йўлга элтувчи ақлга риоя қил.

Масалан, ит қанчалик тубан бўлишига қарамай, султоннинг қўлида овга боришни ўрганади. Ота-онасидан ўрганган, кўрган нарсаларини — тўғри келган ёмон жойларда ётиб юришни, топган ўлимтигини еб кетишни унутади. Қийғир ҳам шундай: Султоннинг тарбияси остида ов санъатини ўрганади, ўлимтик ейишни бас қилади. Кўринадики, ҳатто парранда-ю ҳайвон ҳам ёмондан яхшини ажрата оляпти ва иккиланмасдан ўргатилган яхшини қабул этяпти. Ақл ва тамизда ҳаммадан устун бўлган инсоннинг бу хусусдаги сусткашлиги жуда ёмондир. Биз бундан Оллоҳга сиғинамиз. Магарки: «Исонинг ‘Тангриси уни эъзозлади, ўзига яқнлаштирди. Ким унга (Исога — арж.) хизмат қилса, Тангрига хизмат қилган, ким унга итоат этса, Тангрига итоат этган бўлади».

Агар Тангри Исодан устун бир пайғамбар юборган бўлса, Исо воситасида кўрсатганини шу билан (Исодан устун пайғамбарни жўнатиш билан — тарж.) исбот этгандир. Пайғамбарга риоя Оллоҳга риоя қилмак, уни севмоқ Оллоҳни севмакдир. Шу тарзда бу сени Оллоҳга элтади. Ҳар нарсанинг сўнгги Унга боради. Яъни сен ҳар нарсани ғоя учун севасан. Бошқаси учун Уни талаб қиласан ва шу ҳолда севгинг Оллоҳда ниҳоя топади. Интиҳода Унинг зотини, айнини севасан» — дейилса, тўғридир.

Байт: (Каъбани безамоқ ҳавасдандир. Байт калимасидаги (Й) ҳарфи уни бутликдан чиқиб, Байтуллоҳ (Оллоҳнинг уйи) бўлиши учун кифоя безакдир).

Кўзнинг табиий қора ранги сурма билан бўялган қора рнг каби эмас. Кийимнинг гўзаллиги фақирлар гавдалари, гўзаллиги ва камолини беркитганидек, унинг йиртиқ бўлиши бадавлатликнинг латофат ва ҳайбатини яширади. Фақирлар кийим-боши пора-пора бўлиши билан унинг қалби очилади ва тажаллиларнинг ери бўлади.

ФАСЛ. «Яхшилик ва ёмонликни қилган бир нарсами ёки икки нарса?» — дея сўрадилар. Жавоб: «Мунозара ҳолида бўлганликларига кўра мутлақо икки нарса бўлиши керак. Чунки бир инсон ўзига қарши муҳолафатда бўлолмайди. Шу нуқтаи назардзн, ёмонлик яхшиликдан айрилмайди. Яхшилик шу ёмонликни тарк этмакдир. Ёмонлик бўлмаса, уни ташламоқ ҳам мумкин эмас. Агар ёмонлик қилиш сабаби бўлмасайди, яхшиликда воз кечиш ҳам бўлмасди. Демак, фоил (қилган, бажарган — тарж.) икки эмас, бирдир.

Мажусийлар дейишадики Тангри яхшилик, Аҳриман ёмонлик яратувчиларидир. Биз бунга қарши деймизки, хуш нарсалар нохушлардан бўлак эмасдир. Чунки нохуш нарса бўлмагунча хуш нарсанинг бўлиши имконсиздир. Севилган севилмаганнинг заволи ҳисобланади. Севинч кадарнинг барҳам топишидир. Кадар ҳам ўз навбатида севинч билан йўқ бўлади. Демак, фоил бирдир, парчалар айрилмас.

Дедиким, бир нарса фоний бўлмагунча, фойдаси билинмайди. Орифни ёмонлаган аслида, орифнинг яхшилигини гапиргандир. Чунки ориф тилга олинган номақбул сифатлардан қочади ва бу сифатлар унинг душманидир. Шунга кўра, ушбу сифатларни ёмонлаган, аслида, орифнинг душманини сўккан ва ўз навбатида, орифни мақтагандир. Чунки ориф ёмонланишдан узоқланади. «Ашёлар зидди билан маълум бўлади». Ориф биладики (ва дейдики): «Менинг душманим мени ёмонлаган эмас, мени ёмонлаган менинг душманимнинг душманидир». Мен бахтиёрман. Бироқ атрофимда усти тикон билан қопланган девор бор. Ташқаридан қараганлар ичкаридаги гулзорни кўрмайдилар, балким кўзлари девор устидаги тиконларга тушиб, уни ёмонлайдилар. Гулзор эса бундан ҳеч зарар топмайди. Ёмонлашнинг зиёни ёмонлаган одамнинг ўзигадир. Чунки у ўз сўзлари билан гулзордан узоқлашмокда. Шунинг учун ҳам Мустафо: «Мен кўп кулгувчи ва кўп ўлдиргувчиман» (Ҳадис) — дея буюрган. Яъни у ҳеч кимни ғазаб билан ўлдирмайди. Кофирнинг ўзини юз турли ўлим билан ўлдирмаслиги учун уни бир хил ўлим билан ўлдиради ва бундан кўп кулади (севинади).

ФАСЛ. Миршаб ўғрини ушлаш учун доимо қидиради ва ўғри ундан қочиб юради. Бироқ шундай бир ғалати ҳол бўлди: Бу сафар ўғри миршабни изламоқда, уни тутиш учун изғимокда.

Улуғ Оллоҳ Боязидга: «Эй Боязид! Нима истайсан?» дея амр этди. Боязид: «Ҳеч нарса истамасликни истайман» — деди.

Инсон учун фақат икки ҳол мавжуд: ё истайди ё истамайди. Мутлқо истамаслик васфи эса инсонники эмасдир. Агар бундай инсон бўлса, у ўзидан қутилган, йўқ бўлган ва қолмагандир. Бундай бўлмасайди, унда инсонлик васфи яшарди ва албатта, ё истар ё истамасди. Улуғ Тангри уни мукаммал айламоқчи экан. Шунинг учун ҳам у ҳеч нарса истамасликни истайди ва бу ҳол бирликдир, қовушиш (висол) дир. Энди орага иккилик сиғмайди, балки оранинг ўзи йўқ. Бутун заҳматлар, қайғулар исталган нарсанинг йуқлигидан пайдо бўлади. Ҳеч нарса истамаганда ташвиш (ғам) ҳам бўлмайди.

Одамлар қисмларга айрилгандир. Улар учун (Оллоҳга элтувчи) йўлда даражалар ва мартабалар мавжуд. Кимлардир ичкаридаги тушунчаларини амалга оширмайдилар. Аслида, бу — башарнинг қўлида. Бироқ қалбда орзу ва фикрнинг пайдо бўлиши инсон қудратидан холи жараёндир. Буни Оллоҳ жазбасидан ўзга нарса инсондан дафъ этолмайди. Дедики: «Ҳақ келди, ботил йўқ бўлди». «Эй мўмин, (ичкари) кир. Сенинг нуринг менинг оловимни сўндирди» (Ҳадис).

Агар мўмин киши ҳақиқий иймонга соҳиб эса, у энг мувофиқ ишни қилган бўлади. Мустафодан кейин ҳeч кимга ваҳий келмайди, дейишади. Нега келмасин? Келади. Бироқ бунга ваҳий демайдилар. Унинг маъноси «Мўмин Оллоҳнинг нури билан боқади (разм солади)» — деган ҳадиснинг маъноси билан бирдир. Оллоҳнинг нури билан назар солган зот (мўмин) ҳамма нарсани, аввал ва охирни, уларда бўлган ва бўлмаганни кўра олади. Чунки ҳеч нима Оллоҳ нуридан пинҳон қололмас. Агар пинҳон қолса, демак, бу илоҳий нур эмас. Шунинг учун ҳам унга ваҳий демасалар-да, у ваҳийнинг маъносидир.

Усмон халифа бўлиши билан минбарга чиқди ва халқ: «Ажабо, у не дер экан?» — дея кутди. Бироқ Усмон индамади. Ақлли бир сўз ҳам айтмади, фақат боқди ва халқда шундай бир ҳол пайдо қилдики, ташқари чиқишга уларда мадор қолмади. Шу вақттача қилинган юзлаб зикр, ваъз ва хутбалардан халқда бундай ҳол ҳосил бўлмаган эди. Ҳамда улар бундай ҳол соясида ўзлари учун фойда ва сирларни ҳеч қачон бунчалик кўп кашф этмаганди. Йиғин сўнггига қадар Усмон гапирмади. Фақат минбардан инмоқчи бўлгандагина: «Сиз учун фаол иймон маҳмадона иймондан хайрлидир» (Ҳадис) — дея буюрди. У ҳақ гапни айтди. Чунки сўз айтмоқдан мақсад бир фойда бермоқ, қалбга таъсир этмоқ, ахлоқни ўзгартирмоқ ва ҳоказо яхшиликлар қилмоқдир. Ҳолбуки, Усмон лом-мим демасдан гапирган вақтидагидан кўпроқ фойда келтирди. Шунинг учун унинг айтгани тамоман савобдир.

Усмон ўзини фаол деди. Ҳолбуки, минбарда экан кўз билан кўриш мумкин бўлган бирон иш қилмади. Намоз қилмади, ҳажга бормади, садақа бермади, зикр этмади ва ҳатто хутба ўқимади. Демак, амал ва феъл фақатгина бу кўринган ҳаракат ва фаолиятдан иборат эмас. Булар, балки у амалнинг суратидир ва у (амал) жондир. Мустафо: «Менинг асҳобим юлдузларга ўхшайди, уларнинг қайси бирига эргашсангиз ҳам ҳидоятга эришасиз» (Ҳадис) дея буюради. Инсон юлдузга қараб йўлини топади. Лекин юлдуз унга бирон нарса дейдими? Йўқ, асло! Киши юлдузга боқиб, тўғри йўлни хатолардан ажратиб олганидек, валийларга қараб ҳам мақсадига етишади. Валийлар уни вуслат манзилига олиб борурлар.

Оллоҳ оламида ҳеч нарса имкони бўлмаган нарсага таҳаммул этмак қадар оғир эмас. Масалан, сен ўқиб, тузатиб, белгилар қўйган бир китобни ўзга биров ёнингда ўтириб олиб, янглиш ўқиса, сабринг чидайдими? Агар китобдан бехабар бўлсайдинг, одамнинг тўғри ёки хато ўқиётганини ажрата олмасдинг. Шу нуқтаи назардан, маҳол бўлган нарсага таҳаммул қилмок жуда улкан бир мужоҳададир.

Анбиё ва авлиё ҳеч қачон мужоҳададан чекинган эмаслар ва уларнинг илк курашлари нафс, орзу ва шаҳватларини тарк этмакдир. Бу ўта буюк жанг ҳисобланади. Восил бўлиб, барқарорлик (амният) мақомига етишилгандан кейин эгри ва тўғрининг сирлари кашф этилади. Ва тўғрини эгри билан кўрадилар ва шундай биладилар. Мужоҳада ичида қоладилар. Чунки бу халқнинг бутун ишлари эгри ва янглишдир. Набий ва валийлар буларни кўрадилар, уларга таҳаммул этадилар. Агар бундай қилмай, уларнинг эгри ишларини очиқ айтсалар, ҳамма улардан қочади ва мусулмонлик саломини ҳам қизғонади. Улуғ Оллоҳ уларга жуда улкан сабр бергани туфайли, улар барча эгриликка чидайдилар ва халққа оғир келмасин, дея ошкор юз гумроҳликдан атиги биттасини айтиб, қолганини яширади. Шундай бўладики, ҳатто одамларни мақташга тўғри келади: «Бу ишинг жуда соз, тўғри». Шу тарзда бутун эгриликни бир-бир тузатишга муваффақ бўлурлар. Масалан, бир ўқитувчи ўқувчига битталаб ҳарфни ўргатади. Навбат сўзни ёзишга келганда, устоз шогирдининг ёзувига қараб: «Яхши, фақат биттагина ҳарфни сал эгрироқ ёзибсан» — дейди. Аслида, унинг кўзида барча ҳарфлар эгридир. Аммо ўқитувчи бирданига буни айтмайди. Шу тарзда, ўқувчи кўнглини оғритмай, ўзидан бездирмай, унинг ёзувини яхшилайди.

Иншооллоҳ, биз ҳам Улуғ Тангридан Амир орзуларини рўёбга чиқаришини сўраймиз. Амирга унинг кўнглидаги барча эзгу истаклари ҳамда ўзи ҳали хаёлига ҳам келтиролмаган давлатлар насиб этсин. Ниҳоят, унинг ўзи буларни кўриши билан, аввал қилган ниятларинииг ожиз ва арзимаслигидан уялсин.

Ато (садақа) инсоннинг ақлу хаёлига келмаган нарсадир. Инсон садақаси унинг ўз ҳиммати ва қадр-қиймати ўлчовида бўлади. Оллоҳ атоси ҳам Унинг буюклиги нисбатидадир. Қулнинг ҳиммат ва ваҳмига кўра бўлгани эмас, балки Оллоҳга лойиғи ҳақиқий бағишловдир. «Ҳеч бир кўз кўрмаган, ҳеч бир қулоқ эшитмаган ва ҳеч бир кўнгил тўймаган» (Ҳадис) — дея буюрилганидек. Сен умид этган Оллоҳнинг атоси кўзлар кўрмаган, қулоқлар эшитмаган ва қалблар тасаввур қилмаган бўлишига қарамай, буларнинг барчасидан холидир.

ФАСЛ. «Яқин» (соғлом ва аниқ билим) сифати шайх-и комилдир. Гўзал ва тўғри тахминлар эса унинг муридларидир. Булар даража-даража бўладилар. Тахмин, кучли тахмин, энг кучли тахмин ва ҳоказо. Тахмин қанча қувватли бўлса, «яқин»га шунча яқин бўлади ва инкордан узоқлашади. «Абу Бакрнинг иймони тортилса, бутун дунё иймонидан оғир келади» (Ҳадис). Барча тўғри тахминлар «яқин»дан сут эмади ва шундай ўсади. Сут эммоқ ва ўсмоқ тахминнинг билим (илм) ва амал ила ортишининг, етишувининг аломатидир. Шу тарзда ҳар бир тахмин «яқин» бўлади ва унда фано топади. Чунки «яқин» ҳосил бўлганда тахмин қолмайди. «Яқин» шайхлари ва муридларининг суратлари бўлган бу жисм оламида (дунёда) шайхлар ва муридлар ҳам йуқ бўлади. Чунки бу суратлар — (нақшлар) даврдан даврга, асрдан асрга ўзгариб боради. Ҳолбуки, «яқин» шайхлари ва уларнинг тўғри тахминлари ҳисобланган (болалари муридлар даврлар ва асрларнинг ўтишига қарамай, ўзгармасдирлар, оламда қоимдирлар. Янглиш, бузуқ ва мункир (инкор этувчи — тарж.) тахминлар «яқин» шайхларнинг сургун қилганларидир. Бу тахминлар ҳар куни «яқин» шайхларидан янада узоқлашадилар. Ўз қадрларини йўқотиб борадилар. Чунки улар ҳар куни ёмон тахминларнинг купайиши учун ҳаракат қилмоқдалар. «Уларнинг дилларида мараз бор эди, бас, Оллоҳ маразларини яна-да зиёда қилди»[61]. «Магар иймон келтириб, яхши амаллар қилган зотларгина (азобга дучор қилинмаслар). Бас, улар жаннатга кирурлар ва уларга бирон зулм қилинмас»[62]. Магар ким тавба қилса ва иймон келтириб яхши амаллар қилса, бас, Оллоҳ яна ўшаларнинг ёмонлик-гуноҳларини яхшиилик-савобларга айлантириб қўюр»[63].

Тахминни бузмоқ ва ёмонлаштирмоқ учун олинган ҳар таҳсил натижада унинг фойдасига (тузалишига) хизмат қилади. Масалан, вақтида учига чиққан ўғри бўлган миршаб ўз ҳамкасбларидан устундир. (Чўнтак кесишга ишлатилган унинг кучи энди адолатни қўриқлайди). Чунки у ўғриларни, уларнинг ҳийлаларини, кирди-корларини беш қўлдек билади. Худди шундай бир зот вақти келиб шайх бўлса, у комил ва буюк бўлиб етишгуси.

ФАСЛ. Дедиларки: «Биздан қочинг, бизга яқинлашманг!» Жавоб бердиларки: «Сизга муҳтожман, шундай экан, қандай қилиб сиздан қочай?»

Шуни яхши билиш керакки, инсон қаерда бўлмасин, ҳамиша ўз эҳтиёжининг ёнидадир. Ҳайвон ҳам шундай: Эҳтиёж унга ота-онасидан ҳам яқинроқдир. Гўё унга ёпишгандир, ундан ажралмасдир. Инсон ўз-ўзини боғламайди. Чунки у доимо боғдан қутулмоқчи бўлади. Ҳар қандай боғдан озод бўлмоқни истаганнинг ўзини ўзи боғлаши-имконсиз. Агар уни ўзга биров боғласа -ишониш мумкин. Масалан, соғлом бўлишни хоҳлаган киши ўзини касалга чалинтирмаслиги лозим. Чунки инсон ҳам соғлиқни ҳам хасталикни бирданига истай олмайди. Киши доимо ўз эҳтиёжининг ёнида бўлганига кўра, шу эҳтиёжни таъминлаганнинг ҳам ҳузуридадир. Яъни ипга боғли бўлганига кўра киши ипни тортганга ҳам тобедир. Бироқ кўзи арқонда, ипда бўлгани учун (бундай кимсанинг — тарж.) қадр-қиймати йўқ. Агар кўзи арқонни тортганда бўлиб, ўзи арқондан қутулсайди, арқонни тортган унинг ўзи бўларди. Унинг бу ҳолга тушишига сабаб-жиловдорнинг ортидан ипсиз-арқонсиз кетмагани ҳамда кўзи унда (ипни тортганда) бўлмаганидир. Шунинг учун уни боғладилар.

«Биз унинг бурнига тамға босамиз» (Қуръондан) — дея буюрилганидек, унинг оғзига сувлуқ урамиз ва (у юришни) истамай қолганда, тортамиз. Чунки у сувлуқсиз ортимиздан келмаяпти.

НАЗМ: (Улар): «Саксондан кейин ўйин бўладими?» — дедилар. Мен ҳам уларга жавоб сифатида: «Саксондан олдин ўйин бўладими» — дедим).

Улуғ Оллоҳ Ўз фазлидан кексаларга болалик бағишлайди. Болалар дунёни билмаганлари, ундан зерикмаганлари учун беғубордир ва ўйнамоқ орзуси билан яшайдилар. Кекса одам ҳам дунёни бола каби топ-тоза кўради, ўйнамоқни истайди. Кексаликнинг аҳамияти ва шарафи буюкдир. Инсонда кексалик аломатлари кўпайган сари унда ўйнаш ва айланиш ҳаваси ортади. Демак, кексаликнинг шиддати Тангриникидан кўпроқ бўлади. Чунки Тангри Жамолининг баҳорини кексаликнинг кузи енгади. Шунга кўра, Тангри фазлининг баҳори заифдир. Бир (инсон) тишининг тўкилиши билан Тангри баҳорининг кулимсираши эскиради ва бир (тола) сочнинг оқариши билан Тангри фазлининг яшиллиги сўлади. Куз ёмғирининг йиғи-сиғиси ичра ҳақиқатлар боғи бўғилади, ҳаётининг завқи қочади. Тангри золимларнинг сўзларини жуда-жуда кксалтиради.

ФАСЛ Мен уни ваҳший бир ҳайвон шаклида кўрдим. У тулки терисини ёпинган эди. Қизиқдим. Олмоқчи бўлдим, у кичик бир хонада тешиклардан ташқарига қарар, у ёқдан бу ёққа чопарди. Кейин Жалолу-т-Табризий ҳам унинг олдида бир ҳайвон суратда кўринди. У мендан сакраб қочмоқчи бўлганди, тутиб олдим. Мени тишламоқчи бўлди. Калласини оёқларим тагига олиб шундай эздимки, унинг ичида нима бўлса, бари ташқарига отилиб чиқди. Кейин гўзал терисига қарадим. Унинг олтину ёқутлардан ҳам қийматли эканини кўрдим. Унга: «Мен оладиганимни олдим эй ҳуркак ҳайвон, энди сен қаерни хоҳласанг, кетавер» — дедим. У енгилишдан қочаётганди. Ҳолбуки, саодати мағлубиятда эди.

Ориф шундай бир ҳолда бўладики, уни тузоқлар билан овлаш — хом хаёл. Тузоқлар қанчалик пишиқ ва яхши бўлишига қарамай, бу овга нолойиқдир. Орифнинг ихтиёри — унинг ўз қўлида. Ҳеч ким уни ихтиёридан маҳрум қилмай, ушлай олмайди. Масалан, сен кузатиш жойидан туриб, қандайдир жониворни пойлаяпсан, дейлик. Лекин у сени ва сенинг режаларингдан бохабар эса, ҳеч мушкулсиз қочиб кетади. Чунки унинг ихтиёри ўз қўлида. Истаган тарафига кета олади. Сен тайёрлаган ягона йўлдан ўтишга мажбур бўлгани йўқ. Чунки «Оллоҳнинг ери кенгдир»[64]. Кейин бу дақиқалар сенинг тил ва .идрокингга ўтиши билан ҳақиқий ҳолини йўқотади. Бир тегиниш билан бузилади. Бузилган ва бузилмаган барча нарсалар орифнинг оғзига тушиши ва идрокига кечиши билан эски ҳолида қолмай, бошқа нарсага айланади. Оллоҳнинг иноят ва кароматларига бурканади, чунончи, Мусонинг қўлида асо тамоман ўзга нарсага дўнди. Асо ўз моҳиятини ўзгартирди. Довуднинг қўлидаги темир ҳам бошқа нарсага айланди.

«Кофирнинг ошқозони бор» (Ҳадис). Бу жоҳил Фаррош танлаб келтирган эшак етмишта ошқозон билан ем ейди. Агар битта ошқозони бўлганда ҳам етмишта дейиларди. Чунки ёқимсиз кимсанинг қилган ҳар бир иши ҳам ёқимсиздир ва аксинча, ёқимли кишига тегишли ишлар ҳам севимли бўлади.

ФАСЛ. Бу ҳофизлар орифлар аҳволини нега англамайдилар мен ҳайронман. «Қасам ичиб турган мискиндир» дейилганидек, улар фитначидирлар: «Фалончининг сўзига эътибор берма, у нима деса ҳам, сенга ундоқ бўлади, бундоқ бўлади» — дейишади.’ Қуръон ҳамма нарсадан айб қидирувчи, сўз ташувчи, яхшиликни тўсувчи ва урушқоқларнинг гуноҳга ботишидан хабар беради. Қуръон сеҳргардир, ўзига шундай ром қиладики, ҳатто ёғийнинг ҳам қулоғига эшитиладиган бир тарзда очиқ шивирлайди. Бироқ ёғий ундан (У маънодан) ва унинг таъмидан хабари бўлмайди.

«Оллоҳ уларнинг дилларини ва қулоқларини муҳрлаб қўйган»[65] — дея буюрилганидек, у ҳам (Қуръонни — тарж.) нақадар яхши эшатади, ҳатм қилади, бироқ тушунмайди. Ундан гапиради, аммо қамрамайди, ҳис қилмайди. Оллоҳ латифдир, қаҳри ва (англаш) калити ҳам латиф. Бу латифлик шу қадарки, англатиш имконсиз. Агар менинг парчаларим бутунимдан аён бўлса, бу Унинг сўнгсиз лутфидан ва кашфиётчилигидан, тенгсиз фотиҳлигидандир. Ўлим ва хасталикни мен учун айбламанг. Чуики улар ишнинг аслини беркитмоқ учун ўртада мавжуд. Мени ҳақиқий ўлдирган унинг беназир лутфидир. Серпалган қилич эса бегоналар кўзларининг қатл ҳақиқатини кўрмаслиги учундир.

ФАСЛ. Сурат (юз) ишқ нуридир. Чунки ишқсиз у ҳам қийматдан маҳрум. Нур-аслсиз номавжуд нарса. Шунга кўра, Тангрига сурат дейилмаганидек, нур ҳам. дейилмайди. Чунки сурат нурдир.

Бири: «Ишқ суратсиз бўлмаганига, рўёбга чиқмаганига кўра суратнинг нури бўлиши керак» — деди. Биз: «Ишқ суратсиз нечун тасаввур этилмасин?» — деймиз. Ҳатто суратни ишқ майдонга келтиради ва ундан юз-минглаб сурат ҳосил бўлади. Булар айни замонда рўёбга чиққан, шаклу шамойил олган суратлардир. Рассомсиз расм бўлмаганидек, расмсиз ҳам рассом бўлмайди. Фақат расм нур, рассом эса аслдир. Гўё бармоқнинг ҳаракати билан узукнинг ҳаракати янглиғ.

Юрагида уй қуриш ишқи бўлмаса, меъмор унунг тархини чизмайди. Буғдой бир йил олтин баҳосида, бошқа йил тупроқ қийматида сотилиши мумкин. Ҳар икки йилда ҳам унинг сурати ўшадир-буғдойдир. Бироқ унинг қадри унга бўлган ишқ (эҳтиёж — тарж) туфайли майдонга келмоқда. Худди шундай, сенинг санъатинг ҳам фақат сен учун азиздир. Унга рағбат кўрсатиб, уни севиб ўрганувчи (ишқ) топилмагунча, у яна шу ҳолда қолаверади.

«Ишқ — нимагадир муҳтожлик. У ҳолда эҳтиёж — асл, муҳтож эса — нур» — дейишади. Биз деймизки: Сен эҳтиёжинг бўлгани учун шундай деяпсан. Демак, эҳтиёжинг олдин майдонга келади, сўз эса ундан туғилади. У ҳолда, сўз бўлмаса ҳам эҳтиёж мавжуд. Шунга кўра, ишқ ва эҳтиёж унинг (сўзнинг — тарж.) нури бўлолмайди. У: «Эҳтиёждан мақсад сўз эмасмиди? У ҳолда, мақсад қандай қилиб нур бўла олади?» — деди. Биз «мақсад ҳар доим нурдир. Чунки дарахтнинг илдизидан мақсад унинг нури, яъни гавдасидир, шохлари ва ҳоказоларидир» дедик.

ФАСЛ. Инсоннинг ичи — даҳлиз, дунё эса уй. Аввал даҳлизга, сўнгра уйга кирилади. Даҳлизда кўринган барча нарса уйнинг ичкарисида ҳам мутлақ зоҳирдир. Масалан, шу ўтирган уйимизнинг тархи аввал меъморнинг миясида аниқланиб, кейин унинг ўзи майдонга келган. Дунёни — уй, дедик. Тушунча ва фикрлар шу уйнинг даҳлизларидир. Даҳлиздаги борлиқ уйнинг ичида ҳам мавжуд эканлиги ҳақиқатини билишинг керак. Дунёда пайдо бўлган жамики хайрли ва хайрсиз ишлар, аввало, даҳлизда юзага чиқади. Чунки Улуғ Оллоҳ орзу ва истакни инсоннинг ичига қўяди. Булардан эса кўриб турганимиз олам барпо бўлади. Худди шундай, бу дунёда кўрганинг нарсаларнинг у дунёда ҳам борлигини бил. Чунончи, нам бор ерда мавжуд бўлган (нарса) денгизда ҳам бор. Чунки намлик денгиздандир.

Ер, кўк, Арш ва Курси (маънавий мақом, Аршнинг остида — тарж.) ҳамда бошқа ажойиб нарсаларнинг яратилиши истагини Улуғ Тангри дастлаб руҳларга берганди. Ҳеч шубҳа йуқки, дунё шунинг учун яратилгандир.

 

Давоми бор

JALOLIDDIN RUMIY
ICHINDAGI ICHINDADUR (3)
Ulug‘bek Hamdam tarjimasi

Hayot suvi qorong‘u bir yerda bo‘ladi. Bu yer valiylarning jismidir. Hayot suvi o‘sha yerda. Inson bu suvga faqat qorong‘ulikda yetisha oladi. Sen esa qorong‘ulikni sevmaysan, undan nafratlanasan. U holda, hayot suviga qanday yetishasan? Qo‘rqoqlardan qo‘rqoqlikni, fohishalardan fohishalikni o‘rganmoqchi bo‘lsang, ko‘pgina noxush narsalarga sabr qilishga to‘g‘ri keladi. Yo‘qsa, maqsading hosil bo‘lmas.

Nabiylar va valiylarning maqomi hisoblangan o‘limsiz hayotga yetishmoqchi bo‘lsang, nafsingdagi yomonliklardan voz kechmog‘ing va xushlamagan narsalaringga tahammul qilmog‘ing kerakdir. Hozirda shayxlar eskilari kabi hukm etmayaptilar. Bor-yo‘g‘i «Xotiningni, bola-chaqangni, mol-dunyongni tark et!» deydi. Eski shayxlar «Xotiningni tark qil, uni biz olamiz» deyishardi va muridlari ham bunga tahammul etishardi. Siz esa shayxning qulay taklifiga nechun sabr qilmayapsiz? Siz yoqtirmagan bir qancha narsalar borki, balki ular o‘zingiz uchun xayrlidir. Nafslarini ko‘rlik va bilimsizlik qoplagan bu odamlar nima deyishyapti o‘zi? Ular hech o‘ylaydilarmi, inson bir ayolga oshiq bo‘lganda ne-ne mashaqqatlarga giriftor bo‘ladi. Uning (ayolning — tarj.) ko‘nglini olmoq uchun bor-yo‘g‘ini fido qiladi. Bu yo‘lda hech charchamaydi, zerikmaydi, siqilmaydi. Ollohning va shayxning sevgisi bundan pastmidiki, bajarilishi o‘ta qulay bo‘lgan hikmatlar aytilganda ham shayxlar tark etiladi. Bu shuni ko‘rsatadiki, hali ham u haqiqiy oshiq bo‘lmagan. Agar haqiqiy oshiq bo‘lsaydi, bundan beshbattar og‘ir shartlarga ham tahammul etar va bular unga asaldan-da, shakardan-da shirinroq tuyulardi.

FASL. Bir kuni bir yig‘inda va’z o‘qilardi. Musulmonu kofir — hamma yig‘lar, turli ahvolga tushardi. Biri: «Kofirlar nega yig‘lashadi, ustiga ustak, tilni bilishmaydi. Musulmonlarning ham mingdan biri arang tushungan va’zdan ular nimani anglayaptiki, bu qadar yig‘lab siqtashadi?» deb so‘radi. Mavlono buyurdiki, so‘zning o‘zini tushunishga hojat yo‘q. Ular mohiyatni, maqsadni anglashmoqda. Ular ham Ollohning birligini e’tirof etishadi. Uning Yaratuvchi, Razzoq, hamma narsani o‘z tasarrufida tutuvchi ekanini, nihoyat, har kim Unga qaytajagini, avf va jazo Undan bo‘lajagini bilishadi. Shuning uchun ham Tangrining vasfi va zikri bo‘lgan so‘zlarni eshitishlari bilan muztarib holda, qalblarida sevinch va zavq tuymoqdalar. Bu so‘zdan ularga sevganlari va istaganlarining bo‘yi kelmoqda. Yo‘llar turli-tuman bo‘lsa ham g‘oya birdir. Axir, ko‘rmayapsanmi, Ka’baga eltuvchi qancha yo‘llar bor. Kim Rumdan, kim Shomdan, kim Ajamdan, kim Chindan va yana kimdir Hindu Yamandan yo‘lga chiqadi. Agar yo‘llarga boqadigan bo‘lsak, buyuk farqlar bor. Maqsadga, g‘oyaga nazar solsak-chi, ularning hammasi bir — Ka’baga yo‘nalgandir. Bu yerdagi ishq juda ulug‘dir. Chunki bunda — hech qanday tushunmaslik, boshboshdoqlik yo‘q. Ka’baga kelinganda, yo‘llardagi g‘avg‘olar, urishib-so‘kishlar barham topadi. Chunki yo‘lda bir-birlariga «Kofirsan, falonsan-pistonsan» deganlar, Ka’baga kelishlari bilan maqsadlari bir ekanini tushunadi. Masalan, kosaning joni bo‘lsa, o‘zini yasaganning quli bo‘ladi. Kosa yasaganlarning ba’zisi: «Buni shunaqa dasturxonga qo‘yish kerak» — desa, boshqasi: «Uning ichini yuvish kerak» — deydi. Yana biri: «Uning tashqarisini yuvish lozim» — desa, boshqasi: «Uning hamma tomonini yuvish zarur», — deydi. Nihoyat, yana shundaylar borki: «Yuvishga hojat yo‘q», — deydi. Kelishmovchilik mana shunaqa narsalardadir. Biroq ularning barchasi kosani yasovchisi borligida, ya’ni u o‘z-o‘zidan bino bo‘lmaganligida kelishadilar. Bunda kelishmovchilik yo‘q.

Endi odamlarga qaytaylik. Odamlar Ollohni chin dildan sevadilar. Undan istaydilar, Unga yalinadilar, hamma narsani Undan kutadilar, bor va yo‘q narsalari ham Undandir. Undan o‘zgasini o‘z ustlaridagi qudrat sohibi deb bilmaydilar. Bu ma’no na inkor va na iymon etmoqdir. Uning bir ismi yo‘q. Biroq ma’no shakl va so‘zga aylanishi bilan kufr yoki iymonga aylanadi. Xuddi shunday, yerdan endi chiqayotgan o‘simliklarning ham dastlab muayyan shakllari bo‘lmaydi, sekin-asta kattarib dunyoga yuz ochganlari sayin (oldin) latif va nozik ko‘rinadilar. Yashaganlari sari esa kirlanadilar, qo‘pollashadilar, ranglari o‘zgarib xunuklashadilar. Bir-birlari bilan gaplashmagan mo‘min va kofir zohiran bir xildir. Tushuncha ayblanmaydi. Insonning ichi hurriyat olamidir, tushunchalar latifdir, ularga hukm qilinmaydi. «Biz ko‘ringanga (zohirga, ayonga -tarj.) hukm qilamiz, sirlarni Olloh biladi» (hadis). Ularni senda Ulug‘ Olloh maydonga keltirmoqda va sen ulardan o‘zingni o‘tga — cho‘qqa urib ham, «la hovla»ni aytib ham qutulolmaysan. Shuning uchun ham: «Tangrining qurolga ehtiyoji yo‘q» deyishadi. U tasavvur va tushunchalarni qalam va bo‘yoq singari vositalarsiz senda hosil qiladi. Tushunchalar parvozdagi qushlar va cho‘l jayronlari kabidir. Ma’no ibora holiga kelishi bilan insonning kofir yoki musulmonligiga, yomon yoki yaxshiligiga hukm bo‘lishi mumkin. Jismlar olami bo‘lgani yanglig‘ tasavvur, taxayyul va vahmlarning ham o‘z olami bordir. Ulug‘ Olloh esa barcha olamlardan boxabardir hamda na ichda va na tashdadir.

Endi sen Ollohning ushbu tasavvurlar uzra tasarrufiga boq. Ularning vositasiz holda qay yo‘sin tasvir etmoqda? Xayol va tasavvurni ko‘rmoq uchun ko‘krakni yorib, parcha-parcha qilsang ham istalgan tushunchani topolmaysan. Uni qonda, tomirda, pastda-yu yuqorida, xullas, hech qayerdan qidirishning foydasi yo‘q. Yaxshisi, sen Uning bularni yaratish uchun naqadar latif va naqadar benazir, benishon bo‘lganligini o‘yla. Mazkur qoliplar insondagi ma’noga nisbatda cheksiz marta baquvvatdir (zichdir, qattiqdir-tarj.) Latif, o‘xshashsiz va xususiyatsiz bo‘lgan ma’nolar esa Tangrining lutflariga qiyosan baquvvat (zich, qattiq — tarj.) jismlar kabidir.

She’r: (Agar pardalar orasidan o‘sha qutlug‘ ruh ko‘rinsaydi, insonlar aqlini vujud (gavda)ga chiqarishardi).

Ulug‘ Olloh tasavvurlar olamiga, hatto hech bir olamga sig‘maydi. Agar tasavvurlar olamiga sig‘saydi, tasavvur qilgan (kishi) uni qamragan bo‘lardi va U tasavvurlar yaratuvchisi deyilmasdi. Demak, U barcha olamlarning ustida ekani anglashilmoqda.

Ulug‘ Tangri Payg‘ambariga ro‘yo ko‘rsatdi. «Qasamki, Olloh o‘z Payg‘ambariga (u kishi ko‘rgan) tushni haqqi — rost qildi: albatta sizlar (ey mo‘minlar), inshoolloh Masjid-al-Haromga… kirursizlar»[48] desa, faqat ba’zilarigina «Inshoolloh, Ka’baga kiraman!» deydi. Bu «Inshoolloh!» deganlar oshiqlardir. Chunki ular bu narsa o‘z qo‘llarida emasligini biladilar. Hamma narsa yorga bog‘li ekaniga iqrorlar va «Agar yor istasa, u yerga kiramiz!» deyishadi. Zohirni ko‘rganlar uchun Masjidi Harom ziyorat |qilinadigan Ka’badir. Oshiqlar va Tangrining xos qullari nazdida esa Masjidi Harom Tangrining visolidir. Shuning uchun ham «Olloh istasa, Diydoriga yetishamiz!» deydi. Biroq yorning «Inshoolloh!» deyishi juda nodir hodisa. Buning hikoyasi g‘ayrioddiy va g‘alatidir. G‘ayrioddiy hikoyani eshitmoq uchun esa g‘ayrioddiy odam kerak.

Ollohning shunday qullari bordirki, ular azizdir, sevgilidir. Oshiqlarning barcha vazifasini ham faqat shular uchun ado etadi. Oshiqning «Inshoolloh erishamiz!» deganidek, Ulur Tangri ham «U g‘arib (aziz) istasa!» deydi. Biroq biz hozir buning sharhiga qiziqib ketsak, vosil bo‘lgan valiylar kalavaning uchini yo‘qotadilar. Agar ular bunday ahvolga tushsalar, bu xil sirlar xalqqa qanday aytiladi? Qalamning uchi shu yerda sindi…

Minoraning tepasidagi teva (tuya)ni ko‘rolmagan, tuyaning og‘zidagi qilni qanday ko‘rsin?

Endi birinchi hikoyaga kelaylik. «Inshoolloh!» degan oshiqlar «Ishni bajargan sevgilidir. U istasa, Ka’baga kiramiz!» demoqchi bo‘ladilar. Bular Ollohda g‘arq bo‘lgandir. Oraga o‘zga birov sig‘maydi. Hatto bu haqida gapirmoq haromdir. O‘zini fano etmaguncha oraga hech kim kirolmaydi. «Ollohdan boshqa zot yuqdir». «Qasamki, Olloh o‘z Payg‘ambariga (u kishi ko‘rgan) tushni haqqi — rost qildi»[49]. Bu oshiq.lar va sodiqlarning ro‘yosidir. Sharhi u dunyoda ma’lum bo‘ladi. Butun olamning hollari ham balki bir ro‘yodir va bularning ham sharhi u dunyoda bilinadi. Masalan, tushingda otga minsang, muroding hosil bo‘lur. Biroq otning murod bilan nima aloqasi bor? Seni dorga osishganini (ro‘yongda) ko‘rasan, demak, bir ulusning boshi bo‘lasan. Dor bilan elga boshchilikning nima yaqinligi bor? Dunyoning holi ham tushga o‘xshaydi. «Dunyo uxlagan odamning ro‘yosi kabidir» (Hadis). Biroq u dunyoning sharhi o‘ziga xos bo‘lib, bunisiga o‘hshamaydi. Chunki u ilohiy sharhdir. Hamma narsa uning uchun kashf etilgan. Masalan, boqqa kirgan bog‘bon daraxtlar shoxidagi mevalarga qaramasdan, bu — xurmo, bunisi anjir, anavi nok, berigisi olma, deya oladi. Xuddi shunday, tushlarning ta’birini bilish uchun ham qiyomatga xojat yo‘q. Bog‘bonning qaysi daraxt qanday meva berishini bilganidek, U ham ro‘yolar ta’birini oldindan biladi. Mol-dunyo, xotin, kiyim-kechak va hokazolar atrofdagi narsalardir. Axir, och-nahor holda non topolmasang, cho‘ntagingda yuz dirxam puldan nima naf? Uni yeb bo‘lmaydi. Demak, xotin, bola-chaqa, shahvat va kiyim-boshlar kabilar sovuqdan saqlanmoq uchundir. Shu tarzda barcha narsalar bir-birlariga bog‘li bo‘lib, to Aziz va Jalil Ollohga qadar uzayib boradi. Istalgan, qidirilgan Udir va Uni boshqa narsa uchun emas, balki O‘zi uchun istaydilar. Chunki U hamma narsaning ustida, hammasidan avlodir, yuksakdir, sharaflidir, go‘zal va xushdir. Shunday ekan, Uni Undan tuban bo‘lgan narsa uchun qanday istaydilar. Nihoyat Undadir. Unga yetishish bilan barcha orzular ham-ro‘yobga chiqqusi. Undan ilgarisi va naryog‘i yo‘qdir.

Inson nafsi shubha va taxmin yeridir. Sen undan (insondan — tarj.) bularni hech qachon hech qanday vosita bilan daf’ etolmaysan. Buni faqat oshiq bo‘lish bilangina bartaraf qilish mumkin. Inson oshiq bo‘lishi bilan (uning) ichida hech bir shubha va taxmin qolmaydi. «Sening sevging seni ko‘p va kar qiladi» (Hadis) deya buyurilgan.

Iblis Odamga sajda qilmay, Ollohning amriga qarshi chiqib: «Meni olovdan, uni esa balchiqdan yaratding» — dedi. Ya’ni mennng zotim olovdan, uniki tuproqdandir. Yuksak bo‘lganning tuban bo‘lganga sajda qilishi to‘g‘rimi? Iblis Olloh bilan shu tarzda mujodala etdi va Uning la’natiga uchradi, huzuridan quvildi. Va: «Oh Ollohim! Hammasini sen qilding. Bular Sening buzg‘unchiligingdir. Ustiga ustak, meni la’natlab, huzuringdan badarg‘a qilmokdasan», — dedi. Odam ham gunoh qildi. Olloh: «Ey Odam gunohing uchun seni jazoladim. Hammasini o‘zim qilganim holda, seni qildi, dedim. Sen esa men bilan tortishmading. Yoki daliling yo‘qmidi? Axir sen ham: «Hammasi Sendan, Sen qilding, chunki dunyoda Sen istagan narsa bo‘ladi, istamaganing bo‘lmaydi», — deyishing mumkin edi. Shu qadar aniq daliling bo‘lgani holda, Menga qarshi lom-lim demading, nechun?» deya buyurdi. Odam «Ey Tangrim! Bilaman. Biroq Sening huzuringda tarbiyamni qo‘ldan chiqarmoqni istamadim. Chunki Senga bo‘lgan ishqim meni qo‘yib yubormadiki, qarshi chiqsam» dedi.

Buyurdiki: Bu shariat suv ichadigan joydir, ya’ni chashmadir — manbadir. Bu guyo shoh devoniga o‘xshaydi. Unda har turli behisob hukmlar mavjud. Olamning qarori shu bilan qoimdir (barqaror, oyoqda turadi — tarj.). Biroq darveshlar va faqirlarning hollari podshoh bilan ko‘rinmakdir. Hokimning ilmini bilmoq qayerda-yu ilmi ahkomni bilmoq qayerda va podshoh bilan ko‘rishmoq qayerda? Bular orasida katta farqlar bor. As’hob va ularning ahvollari madrasaga o‘xshaydi. Madrasada mullalar bordir. Hap mullaning bir hojasi bo‘ladi va u mullaga anglashiga, o‘ziga bog‘liqligiga qarab oylik (maosh) beradi. Kimga o‘n, kimga yigirma va kimga o‘ttiz kishilik (maosh) tayin etadi. Biz ham har kimning anglashi, qamrashi darajasida so‘z aytamiz. Chunki Payg‘ambar «Insonlar bilan ularning aqllari nisbatida gaplash» (Hadis) deya buyurgan. Olloh yaxshirog‘ini bilguvchidir.

FASL. Hamma imoratni (Maqbara qurish yoki ta’mirlashni) yo mardligini ko‘rsatmoq uchun yoki nom chiqarmoq va yohud savob qozonmoq niyatida soladi. Tangrining bundan maqsadi esa valiylar darajalarini yuksaltirmoq va maqbaralariga hurmat ko‘rsatmoqdir. Ular buyukdirlar, hurmatga munosibdirlar, biroq e’zozga muhtoj emaslar. Masalan, chiroq baland bir joyga qo‘yilishni istasa, buni o‘zi uchun emas, boshqalar uchun istaydi, Chunki uning o‘zi har qayerda ham nurli bir chiroqdir. Uning maqsadi nurining o‘zgalarga foyda berishidir. Ko‘kdagi quyosh agar pastda bo‘lganda ham yana o‘shadir, nurli manbadir. Faqat u tuban tushsa, dunyo zulmat ichra qoladi. Demak, u o‘zi uchun emas, balki boshqalar uchun yuksakda yashamoqda. Xulosa shuki, ular yuqori yoki pastda bo‘lishdan, xalqning hurmat ko‘rsatishidan ozodadir. Agar senga ham u olamning bir qatra lutfi va bir zarra zavqi ko‘rsatiladigan bo‘lsa, sen tubanlik va yuksaklik, hatto bularning barchasidan yanada yaqin bo‘lgan o‘zingdan ham zerikib siqilasan. Shunday ekan, nur va zavqning manbai va asos hisoblangan valiylarning past, yuksak degan qaydlardan holi ekanini o‘ylamadingmi? Ular Olloh bilan maqtanadilar, Olloh esa yuqori va quyilikdan mustag‘niydir. Uning tajallisi hamma joyda mavjud. Yuqorilik va tubanlik bizga o‘xshash boshi, oyog‘i bo‘lgan insonlar uchundir.

Shunday odamlar borki, ularning ishlarida o‘z istaklari boshqa, Tangrining maqsadi boshqa bo‘ladi. Olloh Muhammad dinining yuksalishini va dunyo turguncha qolishini istaganidan Qup’on uchun juda ko‘p tafsir yoziladi. Tafsir yozganlarning maqsadlari o‘z bilimlarini ko‘rsatmoq edi. Zamahshariy ham til va dinning butun nozikligini o‘zining juda bezakdor va fasih jumlalari bilan bitgan «Kashshof» (kashf etuvchi — tarj.) kitobida eks ettirdi. Buni u o‘z fazlini ko‘pcatmoq va istagan narsasining hosil bulishi uchun qildi. Holbuki, bu ham Muhammad dinining yuksaltirishdan iborat edi.

Barcha insonlar Olloh uchun ishlaydi, biroq juda tabiiyki, (Tangrining) bu ishdagi maqsadini bilmaydilar. Shu bilan birga, insonlarning ham ishini bajarishdagi g‘oyalari boshqadir. Chunonchi, Olloh dunyoning qolishini istaydi, odamlar esa shahvat bilan mashgul bo‘ladilar va farzand tug‘iladi. Ular o‘z lazzatlari bilan band bo‘larkan, o‘zlari ham bilmagan holda dunyoning davom etishini ta’minlaydilar. Shu tahlid Ollohga qullikni ado etgan bo‘ladilar. Xuddi shunday, ular muazzam masjidlar qurishadi, eshigi, devori, boshqasi uchun ko‘p pul sarflaydilar. Holbuki, uning qiymati Qibladadir va maqsad Qibladir. Ularning niyati shu bo‘lishi bilan barobar, yana Qiblaning qadri buyukligi ortgan bo‘ladi.

Valiylarning buyukligi ko‘rinishda emas. Vallohi ular uchun ham yuqorilik va quyilik mavjuddir. Faqat bu narsa xususiyatsiz va o‘xshashsiz kechadi. Masalan, kumush pul mis puldan kuchlidir, degani nima ma’noga keladi? Zohiran bunday emas, albatta. Biroq hamma rap ularning asosida, asosdagi javharda. Axir kumush pulni tom boshiga qo‘ysangu oltin pulni yerga tashlasang, kumush oltindan ustun bo‘la oladimi? Yoki kepak elakning ustida, un esa ostida qoladi. Ko‘rinishdan kepak undan ustundek tuyuladi, aslida-chi? Demak, ustunlik — suratda emas, mohiyatda, undagi javhardadir.

FASL. Biri ichkari kirdi. Mavlono buyurdiki: U azizdir, kamtarindir va bular undagi javhardan maydonga kelmoqda. Masalan, mevali shox egiladi. Mevasiz daraxt esa g‘o‘ddayib turadi. Payg‘ambar ham juda kamtar bo‘lgan. Chunki har ikki olamning mevalari unda mujassam edi.

«Salom berish borasida hech kim Ollohning Elchisidan ustun bo‘lolmagan» (Hadis). Payg‘ambarimizdan oldin birov salom berishga ulgurmagan. Chunki u hokisor bo‘lgani sababli har safar o‘zi boshlab salom berardi. Zohiran u avval salom bermasa ham kamtarin bo‘lgani uchun so‘zni boshlardi. Atrofdagilar salom berishni Payg‘am6apdan o‘rgangan edilar. Kelib-ketganlarning hammasi uning soyasidir. Insonning soyasi o‘zidan oldin uyga kirgandek tuyulsa ham, aslida, avval kirgan uning o‘zidir.

Ba’zilar narsalarning ibtidosiga boqsa, boshqalar intihoga nazar soladilar. Ibtidoga qaraganlar Ollohga yaqin insonlardir. Chunki ular: «Nihoyaga e’tibor berishning nima hojati bor? Axir bug‘doy eksang, arpa bitmaydi-ku», — deyishadi. Demak, bularning qarashlari o‘zgadir. Intihoga boqqanlar aziz va buyukdir. Chunki ularning ko‘zlari oxiratdadir. Yana shunday bir qavm borki, ular Tangriga yanada yaqindir va na boshga va na so‘ngga boqadilar. Avval va oxir bularning xayoliga ham kelmaydi. Chuiki ular Ollohda g‘arq bo‘lganlardandir. Boshqa bir qavm esa butunlay dunyoga g‘arq bo‘lgan va haddan ziyod g‘ofil bo‘lganlari sababli na bidoyatga va na nihoyatga boqadilar. Bular jahannam otashining o‘tinidirlar. Shu tarzda Muhammadning asl ekanligi ma’lum bo‘lmoqda. Chunki u to‘g‘risida «Sen bo‘lmasayding, falaklarni yaratmasdim» (Qudsiy hadis) deya buyurilgan. Sharaf, tavoze, hikmat va yuksak maqomlarning barchasi uning hadyasi va soyasidandir. Chunki bular undan hosil bo‘lgan. Masalan, qul nima qilsa ham aql sharofati bilan qiladi. Aqlning soyasi har na qadar yuqdek tuyulsa-da, baribir bir ko‘lankasi bordir. Xuddi shunday, ma’noning ham borliqsiz bir borlig‘i mavjud. Insonning aqli sozlanmagan bo‘lsa, uning butun a’zolari ishlamaydigan holga keladi. Oyog‘i tekis yo‘lda yurolmaydi, ko‘zi ko‘rmaydi, qulog‘i har so‘zni noto‘g‘ri eshitadi. Shunday ekan, barcha ish — harakat aqlning sharofati bilan yuzaga chiqadi. A’zolar olatdir. Bu go‘yo zamonning Xalifasi kabidir. Ulug‘ inson misoli aql-i kull. Xalqning aqllari esa uning a’zolaridir va nima qilsa ham aql-i kullning soyasida qiladi. Agar ular biron xatoga yo‘l qo‘ysalar, bu aql-i kull soyasidan chetga chiqish bilan izohlanadi. Masalan, akldan ozayotgan odam aql soyasidan, himoyasidan mahrum qoladi. Aql farishta jinsidandir. Garchi malakning qo‘li va qanoti bo‘lsa ham, aslida, bularning bari bir narsadir, aqldan iboratdir. Chunki uni eshitsang, aqldan o‘zga narsa qolmaydi. Axir mumdan tayyorlangan qushni qizdirsang, u yana mumga aylanadi — qoladi. Chunki mum mumdir va undan yasalgan qush yana o‘shadir. Xuddi shunday, muz ham suvdir. Buni bilmoq uchun eritish kifoya. Muz suv holida ekan, qo‘l bilan tutib bo‘lmasdi, endi muz bo‘ldi va uni ushlash, etakka olish mumkin. O‘rtadagi farq shudir va bundan ortiq emasdir. Muz ham suvdir, ikkisi bir narsadir.

Insonning a?voli ?am shundoqdir. Eshak balki malakning nuri ila ¢rtoq tutinish soyasida farishtaga aylanar, degan umidda malakning qanotini eshakning dumiga bog‘lashibdi. Eshakning malaklashushi faqat muayyan vasflar bo‘lgandagina mumkindir. Isoning aqldan bir qanoti bor edi va ko‘kka uchdi. Agar eshakda ham atigi yarimta qanot bo‘lsaydi, u ham eshak bo‘lib qolmasdi. Balki insonga aylanardi. Olloh har narsani qila oladi. Masalan, bola kichikligida eshakdan ham battardir. Har turli iflosliklarga qo‘lini botirib og‘ziga olib boradi. Faqat onasigina bunga monelik qiladi. Eshakning hech bo‘lmasa bir navi toza xossasi bor. Chunonchi, peshob qilayotganda, oyoqlariga sachramasligi uchun ularni kengroq ochadi. Mana shu eshakdan battarroq bo‘lgan bolani Ulug‘ Tangri inson aylaydi. Shunday ekan, eshakni ham insonga aylantira olishiga nega hayron bo‘lish kerak? Ollohning huzurida g‘arib bo‘lgan hech qanday narsa yo‘qdir.

Qiyomatda insonning qo‘l-oyog‘i va boshqa a’zolari tilga kiradilar. Faylasuflar: «Ular qanday qilib gapira oladi?»- deydilar. Axir a’zolar hol tili bilan gapirmaydilarmi? Masalan, qo‘lga biror yara chiqsa, u: «Issig‘imni oshirib yuboradigan ovqat yedim va shunday bo‘ldi», — deya hol tili bilan tushuntirish beradi. Yoki kesilgan joy: «Menga pichoq tegdi», — deya xabar beradi. Inson a’zolarining gapirishi shu tarzda bo‘ladi.

Sunniylar deydi: Qiyomat kunida a’zolar tilga kiradi. Shunda inson: «Siz gapirmasdingiz, endi qanday qilib buni qilmoqdasiz?» — deb so‘raydi. «Ular terilariga «Nima uchun bizga qarshi guvohlik berdingizlar!» deyishganda, (terilari): — «Bizlarni barcha narsani so‘zlatgan zot — Olloh so‘zlatdi» — dedilar»[50]. Qo‘l: «Menga hammani gapirtirgan, hatto eshikni, devorni, kesakni ham tilga kirgizgan — Yaratgan so‘z berdi. Axir sening tilingni qanday gapirtirdi?» — dedi. Til ham sening og‘zingda bir et parchasidir, qo‘l ham shundoq. Bir bo‘lak go‘shtning, ya’ni tilning gapirishi seningcha aqlga muvofiq keladi, chunki bunga ko‘nikkansan. Aslida, til Tangri huzurida bir bahonadir. Unga «Gapir!» deya amr etilgani uchungina u gapirgan. Xuddi shunday, Ollohning buyrug‘i bilan hamma narsa tilga kiradi.

So‘z insonning qiymati qadar qadrlidir. Bizning so‘zimiz suvga o‘xshaydi. Suvni suvboshi (mirob) oqizadi. Suv o‘zini mirob qaysi cho‘lga haydaganini qayerdan bilsin? Balki karam, balki piyoz dalasiga. Gul bog‘iga bo‘lishi ham mumkin. Shunisini bilamanki, suv ko‘p kelsa, yer ham shunga yarasha keng bo‘ladi, oz kelsa-chi, sug‘oriladigan maydon yo bir ufoq bog‘ yoki to‘rt tomoni devor bilan o‘ralgan kichik yerdir. «Olloh O‘z hikmatini eshitganlarning himmatlari o‘lchovida voizlar tiliga quyadi». Men bir etikdo‘zman, menda teri ko‘p, ammo uni mijozimning oyog‘iga loyiq qilib kesaman. Men bir kishining soyasiman, uning bo‘yi qancha bo‘lsa, men ham shu qadarman.

Yerda bir hayvoncha (qurt) mavjuddir. U yer ostida, zulmatda yashaydi. Ko‘z va quloqsiz. Aslida uning ko‘z va quloqqa ehtiyoji ham yo‘q. Madomiki, muhtojligi yo‘q ekan, unga nechun ko‘z va quloq bersinlar? Tangri oz bo‘lgani uchun yoki xasisligi sababli uni ko‘z va quloqsiz qoldirdimi? Yo‘q! U bularni ehtiyojiga qarab berdi. Ehtiyoji bo‘lmagan kishiga berilgan har qanday narsa ortiqcha yukdir. Biroq Tangrining lutfi, karami va hikmati yuk bo‘ladi emas, balki kishi zimmasidagi yukni tushiradi. Masalan, duradgorning tesha, arra, bolg‘a kabi asboblarini tikuvchiga bersang, bular uning uchun faqat keraksiz toshga aylanadi. Shuning uchun ham narsani ehtiyojga ko‘ra beradilar.

Qurt yer ostida, qorong‘ulikda yashaganidek, ba’zi bir odamlar ham bu dunyoning zulmati bilan kifoyalanadi. Bular u olamga ehgiyoj bo‘lmagani kabi Olloh diydoriga ham mushtoq emaslar. Ular ko‘zlari bilan faqat dunyoning ishinigina ko‘radilar. Shunday ekan, oxirat saodatini ko‘rishga yaraydigan ko‘zlar bularga nechun?

RUBOIY: (O‘ylamaki, Olloh yo‘liga tushgan erlar yuk, deb. Komil sifatlilar nishonsiz ham emaslar. Sen sirlarning mahrami bo‘lmaganing uchun o‘zgalarni ham o‘zing qatori hisoblayansanmi?).

Dunyo g‘aflat bilan qoimdir. G‘aflatsiz — bu olamdan asar ham qolmaydi. Tangri zavqi (ishqi), oxirat tushunchasi, sarhushlik, o‘zidan kechish hamda vajd (bir narsa qarshisida jo‘shish, sevgi jo‘shqinligi — tarj.) u olamning me’morlaridir. Agar ularning barchasi yuz ochca, bizning hammamiz butunlay u olamga ketamiz, bu yerda qolmaymiz. Ulug‘ Olloh ikki olamning bor bo‘lishi uchun bu yerda yashashimizni istaydi. Xuddi shu maqsadda ikki olamning ma’mur qolishi uchun birini g‘aflat, ikkinchisini esa bedor bo‘lishi sharti asosida ikki xodimni vazifalantirdi.

FASL. Buyurdiki: Agar sizning (mening borim yoki yo‘g‘imda) menga ko‘rsaggan lutfingizga, g‘ayratingizga va tarbiyangizga javoban tashakkur etmok, hurmat bildirmoq va uzr tilamoq xususida aybga yo‘l qo‘ysak, bu o‘zimni katta olganimdan yoki bularga ehtiyojim yo‘qligidan, nihoyat, valine’mat haqqini so‘z yohud ish-la to‘lash kerakligini bilmaganimdan emas. Aslo! Balkim, Sizning pokiza iymoningizni bilganimdan va buni bil-xocca hamda tamoman Olloh rizosi uchun qilganingizni tushunganimdan javobini ham Uning o‘ziga havola. etayapman. Chunki siz nima qilgan bo‘lsangiz Uning uchun qildingiz Shunga ko‘ra Tangridan qaytadigan mukofot va savobning hammasini to‘la-to‘kis sizga yetishini istayman. Agar Sizni madh etadigan bo‘lsam, Sizga nisbatan tavoze bilan munosabatga kirishsam, qo‘rqamanki, Tangri mukofoti va savobining bir qismidan mahrum qolgaysiz Aslida, hamdu sano ham, tavoze ham, uzr tilash ham, barcha-barchasi bu dunyoning lazzatlaridir. Modomiki, dunyoda bir molni yoki bir maqomni berish yo‘lida qiyinchilik va zahmatlarga tahammul aylading, demak, muqobilini ham Ollohning o‘zidan ko‘rishing yanada yaxshiroqdir. Shuning uchun ham men uzr tilayapman. Uzr tilamoq dunyoni istamakdir. Chunki sarvat yeyilmaydi, boshqa narsa uchun istaladi. Sarvat bilan ot, joriya va qul olishadi. Maqtanmoq uchun lavozim va maqom xohlaydilar. Xullas, dunyo buyuk hurmattalab hamda madh etilgan narsadir. (Dunyo deganlari dunyo vositasida qo‘lga kiritilgan narsadir).

Shayx Nassoj-i Buxoriy buyuk va ko‘ngilchan bir zot edi. O‘qigan odamlar va ulug‘lar uni ziyorat qilgani kelishib, qarshisida tiz cho‘kib o‘tirishardi. Shayxning o‘qish-yozishdan savodi yo‘q edi. Undan Qur’on va hadislarning tafsirini eshitmoq istaganlarga: «Men arabcha bilmayman, siz oyatning ma’nosini ayting, men sharhlab beray» derdi. Bular tarjimasini aytgandan keyin shayx: «Bu oyat nozil bo‘lganda, Mustafo falon maqomda edi. Maqomning ahvoli mana bunday», der va bu maqomning darajalari, unga yetishmoqning yo‘llari haqida batafsil ma’lumot berardi.

Bir kuni Alaviy-yi Muorrif Shayx Nassoj-i Buxoriy huzurida bir qozini maqtadi: «Bunaqa qozi hech qayda yo‘q. Pora olmaydi, o‘zi istaganicha hukm chiqarmaydi, xolis va adolatparvar», — dedi. Bunga javoban shayx: «Sening pora to‘g‘risidagi gaping — yolg‘on. Sen va Alaviy bir odamsiz, ustiga ustak, Mustafoning naslidan bo‘la turib, pora olmaydi deya, uni maqtayapsan Bu — axir, pora bo‘lmay, nima? Madh etishdan ham kattaroq pora bormi?» — dedi.

Shayxulislom Termiziy: «Sayd Burhoniddinning tahqiqqa oid fikrlari juda go‘zaldir. Bu narsa uning shayxlar kitoblarini yaxshi o‘qiganidan dalolatdir» — dedi. Biri: «Axir sen ham o‘qigansan, lekin nega uning fikrlari qadar go‘zal so‘zlar aytmaysan?» — degach, Shayxulislom: «Uning bir ishqi, bir dardi, bir jahdi, bilim va amali bor» — deb javob berdi. Haligi odzm «Unday bo‘lsa, nega shundan bahs ochmay, mutolaa to‘g‘risida gapirasan. Axir, asos udir, biz uni istaymiz. Sen ham undan gapir!» — dedi.

Ularda narigi dunyoning dardi yo‘q edi. Ko‘ngillari tamoman bu dunyoga bog‘langandi. Ba’zilari non yeyishga, ba’zilari nonni tomosha qilishga kelgandi. Bu so‘zni o‘rganib, so‘ngra sotmoqchi bo‘ladilar. Chunki so‘z bir kelindir, bir go‘zaldir. Go‘zal joriyani, odatda, sotish uchun oladilar. Shunday ekan, joriya o‘zini olganni qanday sevsin? Axir u — tujjor va joriyani sotishdan zavq oladi. O‘ziga olish uchun unda mardlik va insonlik yetishmaydi. Zaif va qo‘rqoq odamning qo‘liga yaxshi bir Hind qilichi yoki pahlavonlarga mo‘ljallangan yoy (kamon) tushsa, u bularni sotish maqsadida oladi. Chunki unda kamonni torta oladigan quvvat yo‘q. Qo‘rqoq. uni sotib, puliga atir-upa xarid qiladi. Boshqa nima ham qilardi?

Bu so‘z suryoniychadir (ma’lum bir til, 6y tilda gaplashadigan xalq nasroniy diniga mansub — tarj ) va sen uni tushundim, demagin. Chunki bu so‘zni qancha tushunsang, u sendan, sening qamrovingdan shuncha uzoqlashadi. Balki, tushunish tushunmaslik orqali mumkindir. Sen duchor bo‘lgan barcha balo-qazolar, qiyinchiliklar xuddi shu yanglish tushunishdan hosil bo‘ladi. Bu sening tuzog‘ingdir. Sen undan qutulishing kerak. Masalan, sen dengizdan bir ko‘za suv olding va: «Dengiz mening ko‘zamga sig‘di» — deysan. Biroq bu — xato. Agar: «Ko‘zam dengizda yuqoldi» — desang, to‘g‘ri buladi. Asos — shu. Aqling seni podshoh darvozasiga keltirgunga qadar yaxshidir. Darvoza oldida sen uni hayda. Chunki u endi zararlidir, yo‘lingni to‘sguvchidir, undan qutulolmaysan, o‘zingdan voz kech. Endi sening «Nechun, nimaga?» lar bilan ishing yo‘q. Chunonchi, jubba tikdirmoq uchun bichilmagan kiyimlikka ehtiyojing bor. Aql seni tikuvchi ishxonasigacha olib boradi. Tikuvchi huzurida esa unga muhtoj emassan, balki uni tark etishing, 6utun ixtiyoringni tikuvchiga topshiring foydalidir. Xuddi shunday, betobning aqli ham uni hakimga olib borgungacha yaroqlidir. Hakim qabulida esa unga (aqlga) hojat yo‘q. Betob o‘zini shifokorga topshirishi kerak bo‘ladi.

Sening gizli ingrashingni as’hobning quloqlari eshitadi. Bir narsali odam, ya’ni javhari yoki biron dardi bo‘lgan kishi darhol bilinadi. Masalan, tuyalar qatoridagi bir tuyaning gandiraklab yurishi, og‘zidan oqqan so‘lagi, g‘alati ko‘zlari va hokazo belgilari uning mastligidan dalolat. «Ularning yuzlarida sajda izidan (qolgan) belgi — alomatlari bordir»[51] deya amr etilgan. Axir, daraxt ildizi olgan ozuqa uning shox-shabbalari holidan, barglari rangidan, mevasidan oshkor bo‘ladi. Ozuqa olmagan boshqa bir daraxtnnng sarg‘ayib so‘lishi ham ko‘zdan nihon emas.

Bir soha to‘g‘risidagi kitobni o‘qigan odam shu sohaga doir bitta so‘z eshitishi bilan avval o‘qiganlarini eslaydi. Chunki u bu darajaga yetish uchun kechalari (mijja qoqmay o‘qigan, mehnat qilgan. Qur’onda: «(Ey Muhammad), Biz sizning qalbingizni iymon va Qur’on nuri bilan) keng munavvar qilib quymadikmi?»[52] deya buyurilganidek, u ham bir ishorat bilan ko‘p ma’nolarni anglaydi. Yangi boshlovchi kishi esa aytilgan so‘zninggina ma’nosini tushunadi, xolos. Chunki u voqeadan hali xabardor emas.

So‘z tinglovchining tushuna olish darajasida keladi. Hikmat talab qilinib, tortqilanmaguncha yuz ko‘rsatmaydi Kim qancha istasa, u ham shuncha ko‘proq ayon bo‘la boradi. Agar kishi: «Menga so‘z (hikmat) oshkor bo‘lmayapti», — desa, javob shu: «Sen nega uni talab aylamayapsan, istamayapsan, tortqilamayapsan?» Senga eshitish qudratini bermagan zot, gapirganga ham gapirish salohiyatini ato etmagan.

Payg‘ambarimiz zamonida bir kofirning musulmon quli bor edi. Kunlardan bir kun xo‘jayin unga: «Idishlarni ol, hammomga boramiz» — dedi. Yo‘l ustidagi masjidda Mustafo as’hobi bilan namoz o‘qiyotgandi. Qul «Xo‘jayin, shu idishni ushlab turing, men kirib ikki rakat namoz qilayinda, yugurib xizmatingizga kelayin» dedi. Qul borib, namozini ado etdi. Mustafo as’hobi bilan birga chiqdi, biroq qul yolg‘iz o‘zi qoldi. Xujayini uni uzoq kutdi, nihoyat, baqirdi: «Ey qul! Chiq bu yoqqa!». Qul javob berdi: «Meni qo‘yib yubormayapti». Qulni kim ushlab turibdi, deya afandisi (xo‘jayini) ichkariga boshini suqdi, ammo u yerda soya va bip juft kalishdan boshqa hech narsani ko‘rmadi. Yana so‘radi: «Tashqariga chiqishingga kim monelik qilmoqda?» Qul dedi: «Sening ichkari kirishingga monelik qilayotgan, biroq sen uni ko‘rmayapsan».

Inson hamisha o‘zi ko‘rmagan, eshitmagan va o‘ylamagan bir narsaga oshiqdir. Kechayu kunduz uni qidiradi, istaydi. Men o‘sha ko‘rmagan kishimning quliman. Inson ko‘rgan va tushungan narsasidan zerikadi, qochadi. Shuning uchun ham faylasuflar ko‘rishni inkor etadilar. Ular deyishadiki: «Ko‘rsam to‘yaman, siqilaman va bu to‘g‘ri emas». Sunniylar esa: «Uni bir holda va bir rangda bo‘lganda ko‘rish mumkin. Chunki «U zot har kuni ish — amaldadir»[53] buyurilganidek, yuz xil rangga kiradi. Hatto yuz ming marta tajalli etganda ham, ko‘rinishlarning biri ikkinchisiga sira o‘xshamaydi. Sen shu asnoda Tangrini barcha asarlari va ishlarida har lahza har turli ko‘rayapsan. Ollohning bir ishi boshqasiga hech ham o‘xshamaydi. Xursandchilikda boshqacha, qo‘rquvda boshqacha-yu yig‘ida yana boshqacha aks etadi. Modomiki, Tangrining ishlari, harakatlari, tajallisi va asarlari turli-tuman ekan, Uning zotining tajallisi ham shundoqdir. Ya’ni go‘yo ishlarining tajallisi kabi Sen Olloh qudratidan bir qism bo‘lganing holda, lahzada ming turli tovlanasanu, Uning o‘zi jilvalanmaydimi? Qiyos et, Tangrinpng shunday qullari borki, ular Haqqa Qur’on vositasida yetisharlar. Ba’zi qullar esa Tangridan keladilar va Qur’onni o‘rganib, uni Ollohning kitobi ekanligini biladilar. «Albatta bu eslatmani (ya’ni Qur’onni) Biz O‘zimiz nozil qildik va shubhasiz O‘zimiz uni saqlaguvchimiz»[54]

Mufassirlar ushbu oyatni Qur’on haqida nozil bo‘ganini aytishadi. Bu — yaxshi. Biroq yana shu bor. Sening ichingni orzu va shavq bilan to‘ldirdik. Orzu va shavqni biz qo‘ydik va biz ularga ziyon yetkazmaymiz. Bir manzilga muyassar aylaymiz. Sen bir daf’a «Olloh!» — de, keyin sabr qilki, butun balolar boshingga yog‘sin, demakdir.

Biri Mustafoga dedi: «Seni sevaman!» Payg‘ambar: «Aqlingni yig‘! Nima deyayotganingni bilasanmi?»—deb so‘radi. Haligi zot yana takrorladi: «Seni sevaman!» Mustafo: «Esingni yig‘, nima deyayotganingni bilasanmi?» — deya qayta so‘radi. Odam yana o‘sha javobni berdi: «Seni sevaman!» Nihoyat, Payg‘ambar: «Unday bo‘lsa, shu gapingda tur (sabrli bo‘l)ki, endi seni o‘z qo‘lim bilan o‘ldirtiraman. Holingga voy!» — dedi.

Mustafoning huzuriga bir odam keldi va: «Men sening diningni istamayman, qaytib ol. Chunki qabul qilganimdan beri xonavayron bo‘ldim, tinchimni yo‘qotdim. Xotinim va molu dunyomdan ayrildim. Bolam o‘ldi. Meni mensimay quyishdi. Quvvat va shahvatim tugadi» — dedi. Payg‘ambar javoban buyurdi: «Bizning dinimiz qayerga bormasin, borgan yerida odamning tomiridai sug‘urib olmaguncha, uyini buzib, o‘rnini supurmaguncha qaytib kelmaydi. «Uni faqat tahoratli — pok kishilargina ushlarlar»[55]. U shunday bir yordirki, senda o‘zingga bo‘lgan sevgingdan qilcha qolgan esa-da (senga) yuzini ko‘rsatmaydi. O‘z vuslatiga izn bermaydi. Do‘stingni senga yuz ochishini istasang, o‘zingdan va dunyodan zerikib to‘yishing hamda o‘z-o‘zingga dushman bo‘lishing lozim. Xuddi shunday, bizning dinimiz ham o‘zi kirgan ko‘ngilni Haqqa eltmaguncha qo‘ymaydi. Payg‘ambar haligi odamga: «Mana sen shu sababli tinchingni yuqotding va g‘amga botding. G‘am yemoqlik seni aldagan sevinchlarni qusmakdir. Oshqozoningda ozgina narsa qolsa ham seni huzursiz qilaveradi. Istifrog‘ etarkan (qusarkan — tarj.) inson yeya olmaydi. Sen sabr qil va qayg‘u chek. Chunki g‘am tortmoq va mahzun bo‘lmoq istifrog‘ etmakdir. Faqat shundan keyingina hakiqiy sevinch hosil bo‘ladi. Bu sevinch esa g‘am va qadardan ozoda, tikansiz cho‘lu, boshog‘rig‘i bermaydigan sharobdir. Axir sen kecha kunduz dunyodan huzur qidirmoqdasan. Biroq maqsadingning bu dunyoda ro‘yobga chiqishi imkonsizdir. Shunga qaramay, sen uni izlashdan bir lahza ham to‘xtamayapsan. Dunyoda topgan rohating esa bir chaqmoqdek yonib o‘chuvchidir. Chaqmoq ham do‘l, yomg‘ir va qorlar bilan to‘la. Nega bu dunyoda huzurga qovusholmaysan. Masalan, Antalyaga (Turkiyaning bir shahri — tarj.) borish niyati bilan yo‘lga tushding, biroq adashib Qaysari (Typkiyaning yana bir shahri — tarj.) tomonga ketib qolding. Shunda ham Antalyaga boraman, deb o‘ylasang, xato qilasan. Chunki Qaysari yo‘lidan Antalyaga borish imkonsizdir. Agar Antalya yo‘liga tushilsachi, yo‘lovchi cho‘loq va nogiron bo‘lsa-da, manzilga erishgusi. Chunki manzilning o‘zi shu yerdir. Dunyo ishi (kishiga — tarj.) zahmatsiz muyassar bo‘lmagani kabi oxirat ishi ham shundoqdir. Shunga ko‘ra hech bo‘lmasa, oxirat uchun zahmat chekginki, mehnating zoye ketmasin. Sen: «Ey Muhammad! Diningni ol. Chunkn men undan faqat notinchlik ko‘rdim», — deysan. Bizning dinimiz kishi maqsadini hosil etmasdan, uni tinch qo‘ymas.

Rivoyatlarga ko‘ra juda faqir bir muallim bor edi. Kambag‘alligi shu darajada ediki, qishda bir juba kiyardi, xolos. Bir kuni sel keldi, unda bir ayiqning boshi oqib borardi. Muallimga bolalari (talabalari — tarj.) «Bir po‘stin oqib kelyapti, kerak bo‘ladi», deyishdi. Muallim kiyimga muhtojligi tufayli o‘zini suvga otdi va borib «po‘stinni» ushladi. Biroq shu zahotiyoq ayiqning changaliga tushdi. Shogirdlarning: «Ey muallim, yo po‘stinni ketgir yo o‘zing kel» degan murojaatlariga, o‘qituvchi: «Men po‘stinni qo‘yib yubordim, biroq u meni qo‘ymayapti, ne qilay!» deb javob berdi. Axir, Tangrining shukri seni qanday qo‘yib yuborsin? O‘z qo‘limizda emas, balki Tangrining ixtiyorida bo‘lganimiz uchun shukrona keltirmog‘imiz lozim. Chunonchi, bolaning kichikligida, ya’ni ona bilan sutdan o‘zga narsani bilmaydigan bir paytida Olloh uni hech tark etdimi? Aksincha, uni o‘stirdi, boqib parvarish etdi. Unga aql berdi. Bolaning ichida mavjud bo‘lgan shu (keyingi) hol go‘yo u olamga o‘xshaydi. Inson navbatdagi hollarga erishgan sayin avvalgi holining xomlik, bolalik bo‘lganini va hatto hech narsa bo‘lmaganini anglay boradi. «Zanjirlar bilan jannatga sudrab olib borilayotgan qavmga hayronman. Ularni tuting, bog‘lang va Vuslatga elting. Keyin Jamolga, undan so‘ngra Kamolga olib boring» (Qup’on).

Baliqchi baliqni bir martadayoq tortib suvdan chiqarmaydi. Balkim, avval sekin tortib ko‘radi, so‘ngra yana takrorlaydi. Buni u o‘ljasi qonini oqizish, quvvatini ketkazish uchun qiladi. Ishq ilmog‘i ham insonning tomog‘iga sanchilishi bilan uning harom qonini oqishi va quvvatdan qolishi uchun Tangri ipni sekin-sekin tortadi. «Chunki rizqingizni tor va keng qiladigan Ollohdir»[56].

«La ilaha illalloh». Bu avomning iymonidir. Xos qullarning iymoni: «Lohuva Illo Xuva» dir. Uning (Ollohning — tarj.) huviyatidan (kim ekanligi to‘g‘risidagi dalil, xujjat — tarj.) o‘zga huviyat yo‘qdir. Masalan, bir kishi tushida o‘zini shoh sifatida ko‘rsa, atrofidagi odamlarning parvona bo‘lishiga qarab turib: «Hukmdor menman, mendan o‘zga podshoh yuq!» deydi. Ammo — uyg‘onib, uyda bir o‘zini ko‘rishi bilan: «Bu — menman va mendan boshqa hech kim yo‘q», — deydi. Bu — haqiqat. Haqiqatni ko‘rmak uchun esa bedor ko‘z kerak. Uyquli ko‘z — ko‘rmaydi.

Har toifa (guruh) boshqa toifani yomonlaydi va: «Biz to‘g‘rimiz, biz haqlimiz. Vahiy bizga kelgan. Ular adashgandir», — deyishadi. Yomonlangan guruh ham o‘z navbatida xuddi shu gaplarni bu toifaga qarshi aytadi. Shu tarzda ularning hammasi vahiyning yo‘qligida hamfikr bo‘lmoqdalar. Biroq shu jumladan, bir kishi uchun vahiyning mavjud ekanligida ham birlashmoqdalar.

«Mo‘min zakiydir. Haq va botilni ajrata oluvchidir. Aql va fotonat sohibidir» (Hadis) — deya buyurilganidek, o‘sha bir kishining qaysisi ekanligini bilish uchun Haqni botildan farqlagan zakiy bir mo‘min zarur. Iymon deganimiz ham xuddi shu farqlash xususiyati va anglashdir.

Biri: «Bilmagan juda ko‘p, bilgan esa oz. Ularni ajratish uchun uzoq vaqt kerak bo‘lmaydimi?» — deb so‘radi. Mavlono buyurdiki: Bilmaganlar ko‘p. Biroq ulardan bir nechasini bilish orqali hammasini tanisa bo‘ladi. Masalan, bir hovuch bug‘doyni taniganing holda, yer yuzidagi jamiki bug‘doylarni taniysan. Yoki ozgina shakar yeb ko‘rgan kishi barcha turli holvalarni ichida shakar borligini ajrata oladi.

Agar bu so‘z sizga tanishday (takrorlanganday) tuyulsa, demak, avvalgi darsingizni tushunmagansiz. Shuning uchun har kuni bir narsani takrorlashga hojat bor. Bu — shunga o‘xshaydi. Muallimning bir o‘quvchisi uch oy davomida alifdan boshqa harf o‘rganolmabdi. Otasi «(belgisi — tarj.) yo‘q degin», — debdi. Bola shuni ham uddalay olmabdi. Shunda o‘qituvchi: «Ahvol — og‘ir. Shuning uchun ham men yangi dars berolmayapman. Axir eskisini o‘rganmaguncha, qanday qilib boshqasini o‘rgatay?» — deyishi bilan bolaning otasi: «Olamlarning Robbisiga hamd bo‘lsin!» — deya duo qilibdi. Bu — Ollohning noni va ne’mati kamaydi, degani emas. Gap shundaki, bizda ishtaha qolmadi va mehmonlar ham to‘ydilar. Xamdu sano shuning uchundir, Tangri uchundir (Alhamdulilloh). Bu non dunyonikiga.o‘xshamaydi. Chunki dunyoning noni va o‘zga yemishlarini ishtahang bo‘lmasa-da, majburan istaganingcha yeya olasan. Hamda xohlagan joyingga sudray bilasan. O‘z navbatida ular ham sen boshlagan yerga ketaveradilar. Joni yo‘qki, ketmasin. Hikmatdan iborat bo‘lgan Ollohning ne’mati bundan farqli o‘laroq, tirikdir. Uni faqat ishtaha bilangina iste’mol etish mumkin. Aks hollarda u senga yuzini ham ko‘rsatmaydi.

Karomatning hikoyasi: Agar kishi bu yerdan bir kunda yoki bir onda Ka’baga yetishsa, bunga hayron qolishning hojati yo‘q. Va bu karomat ham emas. Axir Samum shamolining-da, qo‘lidan keladi bu ish. Karomat seni tuban holdan yuksak holga keltirishdir. Bunda sen 6ilimsizlikdan aqlga, o‘liklikdan tiriklikka erishasan. Masalan, sen tuproq eding, o‘simlikka aylantirdi. O‘simlikdan hayvonlikka, undan insonlikka safar qilding. Karomat budir. Ulug‘ Olloh bunday safarni senga ravo ko‘rdi va sen o‘zing bilmaganing holda shu yerga qadar kelding. Shu tarzda, seni yana o‘zga turli-tuman olamlarga olib boradi. Buni inkor qilma va senga shundan xabar berishsa, qabul ayla. Umarga kosa to‘la zaharni keltirdilar. U: «Bu nimaga yaraydi?» — dedi Bular «Birovni oshkor emas, balki yashirin o‘ldirishga yaraydi. Qilich bilan o‘ldirib bo‘lmaydigan dushmanni shuning bir zarrasini berib gumdon qilish mumkin» deb javob beriщdi. Umar: «Juda yaxshi qurol ekan, menga bering, men ichay, chunki ichimda qilich bilan yetolmagan bir dushmanim bor. Dunyoda undan ko‘p yomonlik qilgan dushmanim yuq», — dedi. Unga: «Buning hammasini ichishga hojat yo‘q. Ozginasi yuzming kishi yostig‘ini quritadi» — dedilar. Umar: «Mening ichimdagi dushman ham bir dona emas, balki mingtadir va yuzming kishini yerga urgandir», — dedi-da, kosani olib, zaharni oxirigacha sipqordi. Buni ko‘rgan u yerdagi odamlarning barchasi: «Sening dining haq din ekan», — deyishib, musulmon bo‘ldilar. Umar: «Hammangiz musulmon bo‘ldingiz, biroq bu kofir hanuz iymon keltirmadi»,- dedi. Umarning bu iymondan maqsadi — avomning iymoni emasdi. Unda bu iymon ortig‘i bilan bor edi. Hatto siddiqlarning iymoniga ega edi u. Biroq u nazarda tutgani va istagani — nabiylarning, xos qullarning iymoni va aynal-yaqin edi. Bu shunga o‘xshaydi: Bir arslonning shuhrati butun dunyoga yoyildi. Bir odam uni ko‘rish uchun o‘rmonga yo‘l oldi. Manzilga yetguncha ko‘p qiynaldi, bir yillik umri o‘tdi. Nihoyat, o‘rmonga keldi va uzoqdan arslonni ko‘rishi bilan turib koldi. Unga: «Sen arslonni ishqida shuncha yo‘l bosding. Uning bir xususiyati — huzuriga qo‘rqmasdan kelib, silab-siypaganga tegmaydi. Agar qo‘rqib kelolmasa-chi, jahli chiqadi, hatto har narsa qilishi mumkin. Shuncha zahmatlardan keyin bu turish nimasi, tag‘in?» — dedilar. O‘z-o‘ziga yo‘lovchi ham dedi: «Madomiki, keldim. Turishning ma’nosi yo‘q. Arslonga tomon bir ikki odim ot!». Lekin u o‘sha odimni otolmay turardi. Umarning ham iymondan qasdi shu — arslon sari qo‘yilajak bir qadam edi. Bu odim nodirdir va faqat Ollohning xos qullari bilan yaqiniy (ayna — yaqin darajasiga yetishgan — tarj.) bo‘lganlarning ishidir. Odim — shu odim, ortda qolgani uning asarlaridir. Bu iymon esa qo‘llarini jonlaridan yuvib olganlardan boshqaga nasib bo‘lmaydi

Yor xushdir. Chunki yor yorning xayolidan quvvat oladi, o‘sadi va yashaydi. Bunga hayron bo‘lishning hojati yo‘q. Axir Majnun Laylining xayolidan kuch olmaganmidi. Uning yeyish-ichishi shundan iborat emasmidi? Majoziy bir sevgilining xayoli unga shunday quvvat bag‘ishlar ekan, haqiqiy yor bag‘ishlaydigan qudratga nechun hayratda qolish kerak? Uning xayoli surat va g‘aybatda (yo‘qligi asnoda — tarj.) mavjuddir. Shunday ekan, uni nega xayol deymiz? U xayol emas, balki haqiqatlarning ruhidir. Olam xayol bilan qoimdir va ko‘ringani, his etilgani uchun uni haqiqat, deya o‘ylaysan. Holbuki, olam sen xayol degan ma’nolarning bir nuridir, xolos. Xayol bo‘lgan narsaga aksincha qaralsa, u olamning aynan o‘zidir. U ma’no esa bunga o‘xshaganlarning yuz donasini vujudga keltirib, yana yo‘q etadi. Bu olam yiqilib bitadi. Ma’no esa yiqilgandan go‘zalroq, yaxshiroq, .shu bilan birga, eskirmaydigan boshqa bir olam barpo etgusi. U eskilik va yangilikdan pokiza, nurlari. ham bular bilan sifatlangandir. Bularni maydonga keltirgan udir va bularning barchasidan ozoda, ustundir. Chunonchi, bir me’mor: «Uyning bo‘yi shuncha, eni buncha, xonalari bunaqa, sahnasi unaqa bo‘ladi». — deya taxmin qilsa, bunga xayol deyishmaydi. Chunki ushbu haqiqat xayoldan tug‘iladi, uning nuridir. Agar me’mor bo‘lmagan boshqa bir odam shunday o‘ylasa, uniki xayol bo‘ladi. Olloh yanada yaxshisini bilguvchidir.

FASL. — Faqirdan hech narsa so‘ramaslik durust. Chunki so‘rash bilan uni go‘yo gijgijlatgan va yolg‘on to‘qishga majbur qilgan bo‘lasan. Narsani jismoniy (dunyoviy — tarj.) kishi so‘ragani uchun unga muvofiq javob aytish mushkul. Chunki u bunday javobga munosib emas. Shu nuqtai nazardan, uning qismatiga uyg‘un javob bermoq uchun bir yolg‘on uydirmoq lozimdirki, u ketsin. Faqirning hamma gapi to‘g‘ridir. Biron so‘rovchiga ko‘ra to‘g‘ridir. Aslida esa yolg‘on hisoblanadi. Shunga qaramasdan, tinglovchiga ko‘ra to‘g‘ri, hatto to‘g‘ridan ham to‘g‘riroqdir. Bir darveshning muridi darvesh uchun tilanchilik qilardi. Kunlardan bir kun murid keltirgan luqmani yegan darvesh kechasi bilan qiynalib chiqdi. Ertalab muriddan: «Buni kimdan olganding?» deb so‘radi. Murid: «Go‘zal bir qiz bergandi» — degach, darvesh: «Xudo haqqi, men yigirma yildan beri bunchalik huzursiz bo‘lgan emasdim. Bu o‘sha qizning luqmasidan bo‘ldi», — dedi. Shu sababli, darvesh ehtiyot bo‘lishi va har kimning ham luqmasini yeyish to‘g‘ri emasligini bilishi kerak. Chunki u latif va nozikdir. Chunonchi, top-toza, oppoq ko‘ylakdagi kichik bir dog‘ ham «yalt» etib ko‘zga tashlanadi. Bir necha yildan beri yuvilmay kiyilayotgan, kirligidan oq rangi qoraga do‘nib ketgan ko‘ylakka tomgan dog‘ni esa na kiygan va na ko‘rgan farqiga boradi.Shuning uchun darvesh zolimlar, harom yeganlar va dunyoviy kimsalar bergan luqmani yemasligi zarur. Chunki bular darveshni haligi qizning luqmasi bergan azobdek azoblaydi, rohatini o‘g‘irlaydi. Olloh yanada yaxshisini bilguvchidir.

FASL. Toliblar va soliklarning tasbehi mujohada va ibodat bilan mashg‘ul bo‘lmak, hap ishni vaqtida qilmoqdir. Masalan, erta tongdagi birinchi ish, albatta, ibodat va bu barcha ishlardan avval keladi. Chunki ertalab nafs sof va sokindir. Har kim o‘ziga yarashgan va nafsiga .uyg‘un ibodatni, Tangriga qulligini ado etadi. Kur’onda: «Darhaqiqat, bizlar (Ollohning yo‘lida) saf tortib turguvchilardirmiz. Darhaqiqat, bizlar (Ollohni har qanday aybu-nuqsondan poklab) — tasbeh aytguvchilardirmiz»[57] deya buyurilganidek, yuz mingta saf mavjuddir. Kishi ichini qancha pokiza tutsa, o‘shancha oldingi safga o‘tadi. Ichini kam tozalagan kimsa esa orqa safga borib turadi. Chunki «Ularni Olloh tayin etgan yerga jo‘nating» (Hadis) — deya amr etilgan. Bu hikoya uzundir va hech kim bu uzunlikdan qochib qutulolmaydi. Uni qisqartirgan zot o‘z umrini qisqartirgan bo‘ladi. Albatta «Ollohning qo‘riganlari mustasnodir» (Qur’on).

Vosillarning (visolga yetganlarning — tarj.) tasbehiga kelsak, buni sizning tushuna oladiganingiz qadarini aytaman. Buning bayoni shudir. Muqaddas ruhlar va pok malaklar hamda Tangrining qahramonlari subhidamda bularning ziyoratiga Qur’onda «Odamlar to‘p-to‘p bo‘lishib Ollohning dini (Islom)ga kirayotganlarini ko‘rsangiz»[58] va har eshikdan farishtalar kiradi»[59] deya amr etilganidek kiradilar. Ularning yonida o‘tirganim holda, meni ko‘rmaysan. Aytilayotgan so‘zlardan, salom va kulimsirashlardan hech narsa tushunmaysan. Bu — bo‘lgandir va hayron qolarli bir ish emas. Masalan, o‘limi yaqinlashgan kasal o‘zining oldida o‘tirganni payqamay, xayolga beriladi. Holbuki, haqiqat uning xayolidan ming karra latifdir. Inson xasta bo‘lmaguncha, buni sezmaydi. Haqiqatni esa «O‘lmasdan avval o‘lmaguncha» ko‘rish mumkin emas.

Ziyoratchi valiylarning naqadar ulug‘ligini, nozikligini, erta tongda bu qadar ko‘p malak va ruhlarning ularga hurmat ko‘rsatish uchun kelganligini hamda uzok-uzoq kutib turganligini ko‘radi. Masalan, qullar shoh saroyi oldida hozir turadilar. Ularning har kungi ishlari belgilangan joyda tavoze bilan turishlaridir. Kimdir uzoqdan xizmat qiladi va shoh uni ko‘rmaydi. Kimdir — aksincha. Ulardan biri podshoh bo‘lganda, uning virdi (zamonga ko‘ra ishlari — tarj.) qullarning har tarafdan huzuriga kelishidir. Chunki uning uchun qullik qolmagan va «Ollohning sifatlari bilan sifatlaning» (Hadis), «Men uning qulog‘i va ko‘zi bo‘laman» (Hadis), degan haqiqat hosil bo‘lgandir. Bu — juda yuksak bir maqom. Uning azamati — Ayn, Mim va Te harflari bilan anglashilmaydi. Uning buyukligidan ozginasi senga peshvoz chiqsa, na Ayn va na Ayn chikqan yer qoladi. Na qo‘l va na himmat. Nurlar qo‘shini bilan vujud shahri xarob bo‘lur. «Aniqki, podshohlar qachon biron qishloqqa (bostirib) kirsalar, uni vayron eturlar»[60]. Kichik bir uyga tuya kirsa, uy yiqiladi. Biroq, bu xarobada minglarcha xazina bo‘lishi mumkin.

BAYT: (Xazina vayronada, it esa obod joyda bo‘ladi).

Soliklar maqomini uzun anglatganimiz holda, vosillar to‘g‘risida nima deylik? Biroq soliklarning nihoyasi bor. Bu visoldir. Vosillarning esa nihoyasi yo‘q. Balkim, ayrilig‘i bo‘lmagan qovushishdir vosillik. Axir pishgan meva boshqatdan xom bo‘ladimi?

BAYT: (Odamlar bilan gaplashishni harom hisoblayman. Biroq sening haqingda bo‘lsa-chi, so‘zni cho‘zaman).

Vallohi, men so‘zni cho‘zganim yo‘q, balki qisqa qilayapman!

SHE’R: (Men qon ichayapman, sen sharob, deya o‘ylayapsan. Sen jon olayapsan, ammo jon berayapman deya hisoblayapsan).

Buni inkor etgan to‘g‘ri yo‘l qolib, falon daraxt yaqin deya, tahlikali cho‘l yo‘lini tutganga o‘xshaydi.

FASL. Nasroniy bir jarroh shunday hikoya qildi: Shayx Sadriddin as’hobidan bir nechasi huzurimizga keldilar va mendan: «Iso siz o‘ylaganday Ollohmi?» deb so‘radilar. Men: «Biz bir Olloh borligini bilamiz. Biroq dinimizni qo‘rish niyatida buni bilxossa yashiramiz va inkor etamiz», — dedim.

Mavlono buni eshitishi bilan: «Ollohning dushmani yolg‘on so‘ylayapti! Bu — mumkin emas. Bu — shaytonning sharobidan sarhush bo‘lib, yo‘lini yo‘qotgan va Ollohning eshigidan quvilgan zavollining gapi. Yahudiylarning o‘yin va hiylalaridan qochgan, bo‘yi ikki arshindan (bir arshin 68 sm. — tarj.) ham qisqa, ojiz bir odam qanday qilib yetti qavat osmonning quruvchisi bo‘la oladi? Axir bu osmonlarning har biri qalinligi besh yuz yillik yo‘l va ikki ko‘kning orasi ham shu qadardir. Bularni zaif kimsa qay qudrati bilan idora qiladi? Sen bunga ishonasanmi? Isodan avval yer va ko‘klarning yaratuvchisi kim edi? Olloh zolimlarning gaplaridan munazzahdir (pokizadir — tarj.).

Nasroniyning: «Isoning tuproq qismi tuproqqa, pok qismi poklikka ketdi», — degan fikriga javoban Mavlono buyurdi: «Agar Isoning ruhi Tangri bo‘lsa, u holda ruh qayerga keta olishi mumkin? Ruh faqat asliga, yaratganiga keta oladi. Agar Iso asl va Yaratgan esa, u holda, uning ketadigan joyi qayerdir?». Nasroniy dedi: «Biz bu ishonchni otamizdan oldik va uni o‘zimiz uchun din ayladik». Mavlono buyurdi: «Agar otangdan senga soxta oltin qolgan bo‘lsa va uni toza bir oltinga almashtirish imkoni tug‘ilsa, alishmaysanmi? Yoki otangdan cho‘loq bir qo‘l meros qolsa-yu, uni davolash mumkin bo‘lsa, hakim va dori-darmon topilsa, sen nogironlikni afzal ko‘rasanmi? Bu — otamdan qolgan, uni o‘zgartirishni istamayman, deysanmi? Aqlli va sog‘lom tuyg‘uli kishi bunday demaydi. Axir Olloh senga otangning aqlidan boshqa aql, dunyoqarashidan o‘zga dunyoqarash va nihoyat, yaxshini yomondan farqlash xususiyatidan farqli xususiyat bergan. Sen ularni ishlat va yo‘qlikka sudragan emas, balki to‘g‘ri yo‘lga eltuvchi aqlga rioya qil.

Masalan, it qanchalik tuban bo‘lishiga qaramay, sultonning qo‘lida ovga borishni o‘rganadi. Ota-onasidan o‘rgangan, ko‘rgan narsalarini — to‘g‘ri kelgan yomon joylarda yotib yurishni, topgan o‘limtigini yeb ketishni unutadi. Qiyg‘ir ham shunday: Sultonning tarbiyasi ostida ov san’atini o‘rganadi, o‘limtik yeyishni bas qiladi. Ko‘rinadiki, hatto parranda-yu hayvon ham yomondan yaxshini ajrata olyapti va ikkilanmasdan o‘rgatilgan yaxshini qabul etyapti. Aql va tamizda hammadan ustun bo‘lgan insonning bu xususdagi sustkashligi juda yomondir. Biz bundan Ollohga sig‘inamiz. Magarki: «Isoning ‘Tangrisi uni e’zozladi, o‘ziga yaqnlashtirdi. Kim unga (Isoga — arj.) xizmat qilsa, Tangriga xizmat qilgan, kim unga itoat etsa, Tangriga itoat etgan bo‘ladi».

Agar Tangri Isodan ustun bir payg‘ambar yuborgan bo‘lsa, Iso vositasida ko‘rsatganini shu bilan (Isodan ustun payg‘ambarni jo‘natish bilan — tarj.) isbot etgandir. Payg‘ambarga rioya Ollohga rioya qilmak, uni sevmoq Ollohni sevmakdir. Shu tarzda bu seni Ollohga eltadi. Har narsaning so‘nggi Unga boradi. Ya’ni sen har narsani g‘oya uchun sevasan. Boshqasi uchun Uni talab qilasan va shu holda sevging Ollohda nihoya topadi. Intihoda Uning zotini, aynini sevasan» — deyilsa, to‘g‘ridir.

Bayt: (Ka’bani bezamoq havasdandir. Bayt kalimasidagi (Y) harfi uni butlikdan chiqib, Baytulloh (Ollohning uyi) bo‘lishi uchun kifoya bezakdir).

Ko‘zning tabiiy qora rangi surma bilan bo‘yalgan qora rng kabi emas. Kiyimning go‘zalligi faqirlar gavdalari, go‘zalligi va kamolini berkitganidek, uning yirtiq bo‘lishi badavlatlikning latofat va haybatini yashiradi. Faqirlar kiyim-boshi pora-pora bo‘lishi bilan uning qalbi ochiladi va tajallilarning yeri bo‘ladi.

FASL. «Yaxshilik va yomonlikni qilgan bir narsami yoki ikki narsa?» — deya so‘radilar. Javob: «Munozara holida bo‘lganliklariga ko‘ra mutlaqo ikki narsa bo‘lishi kerak. Chunki bir inson o‘ziga qarshi muholafatda bo‘lolmaydi. Shu nuqtai nazardzn, yomonlik yaxshilikdan ayrilmaydi. Yaxshilik shu yomonlikni tark etmakdir. Yomonlik bo‘lmasa, uni tashlamoq ham mumkin emas. Agar yomonlik qilish sababi bo‘lmasaydi, yaxshilikda voz kechish ham bo‘lmasdi. Demak, foil (qilgan, bajargan — tarj.) ikki emas, birdir.

Majusiylar deyishadiki Tangri yaxshilik, Ahriman yomonlik yaratuvchilaridir. Biz bunga qarshi deymizki, xush narsalar noxushlardan bo‘lak emasdir. Chunki noxush narsa bo‘lmaguncha xush narsaning bo‘lishi imkonsizdir. Sevilgan sevilmaganning zavoli hisoblanadi. Sevinch kadarning barham topishidir. Kadar ham o‘z navbatida sevinch bilan yo‘q bo‘ladi. Demak, foil birdir, parchalar ayrilmas.

Dedikim, bir narsa foniy bo‘lmaguncha, foydasi bilinmaydi. Orifni yomonlagan aslida, orifning yaxshiligini gapirgandir. Chunki orif tilga olingan nomaqbul sifatlardan qochadi va bu sifatlar uning dushmanidir. Shunga ko‘ra, ushbu sifatlarni yomonlagan, aslida, orifning dushmanini so‘kkan va o‘z navbatida, orifni maqtagandir. Chunki orif yomonlanishdan uzoqlanadi. «Ashyolar ziddi bilan ma’lum bo‘ladi». Orif biladiki (va deydiki): «Mening dushmanim meni yomonlagan emas, meni yomonlagan mening dushmanimning dushmanidir». Men baxtiyorman. Biroq atrofimda usti tikon bilan qoplangan devor bor. Tashqaridan qaraganlar ichkaridagi gulzorni ko‘rmaydilar, balkim ko‘zlari devor ustidagi tikonlarga tushib, uni yomonlaydilar. Gulzor esa bundan hech zarar topmaydi. Yomonlashning ziyoni yomonlagan odamning o‘zigadir. Chunki u o‘z so‘zlari bilan gulzordan uzoqlashmokda. Shuning uchun ham Mustafo: «Men ko‘p kulguvchi va ko‘p o‘ldirguvchiman» (Hadis) — deya buyurgan. Ya’ni u hech kimni g‘azab bilan o‘ldirmaydi. Kofirning o‘zini yuz turli o‘lim bilan o‘ldirmasligi uchun uni bir xil o‘lim bilan o‘ldiradi va bundan ko‘p kuladi (sevinadi).

FASL. Mirshab o‘g‘rini ushlash uchun doimo qidiradi va o‘g‘ri undan qochib yuradi. Biroq shunday bir g‘alati hol bo‘ldi: Bu safar o‘g‘ri mirshabni izlamoqda, uni tutish uchun izg‘imokda.

Ulug‘ Olloh Boyazidga: «Ey Boyazid! Nima istaysan?» deya amr etdi. Boyazid: «Hech narsa istamaslikni istayman» — dedi.

Inson uchun faqat ikki hol mavjud: yo istaydi yo istamaydi. Mutlqo istamaslik vasfi esa insonniki emasdir. Agar bunday inson bo‘lsa, u o‘zidan qutilgan, yo‘q bo‘lgan va qolmagandir. Bunday bo‘lmasaydi, unda insonlik vasfi yashardi va albatta, yo istar yo istamasdi. Ulug‘ Tangri uni mukammal aylamoqchi ekan. Shuning uchun ham u hech narsa istamaslikni istaydi va bu hol birlikdir, qovushish (visol) dir. Endi oraga ikkilik sig‘maydi, balki oraning o‘zi yo‘q. Butun zahmatlar, qayg‘ular istalgan narsaning yuqligidan paydo bo‘ladi. Hech narsa istamaganda tashvish (g‘am) ham bo‘lmaydi.

Odamlar qismlarga ayrilgandir. Ular uchun (Ollohga eltuvchi) yo‘lda darajalar va martabalar mavjud. Kimlardir ichkaridagi tushunchalarini amalga oshirmaydilar. Aslida, bu — basharning qo‘lida. Biroq qalbda orzu va fikrning paydo bo‘lishi inson qudratidan xoli jarayondir. Buni Olloh jazbasidan o‘zga narsa insondan daf’ etolmaydi. Dediki: «Haq keldi, botil yo‘q bo‘ldi». «Ey mo‘min, (ichkari) kir. Sening nuring mening olovimni so‘ndirdi» (Hadis).

Agar mo‘min kishi haqiqiy iymonga sohib esa, u eng muvofiq ishni qilgan bo‘ladi. Mustafodan keyin hech kimga vahiy kelmaydi, deyishadi. Nega kelmasin? Keladi. Biroq bunga vahiy demaydilar. Uning ma’nosi «Mo‘min Ollohning nuri bilan boqadi (razm soladi)» — degan hadisning ma’nosi bilan birdir. Ollohning nuri bilan nazar solgan zot (mo‘min) hamma narsani, avval va oxirni, ularda bo‘lgan va bo‘lmaganni ko‘ra oladi. Chunki hech nima Olloh nuridan pinhon qololmas. Agar pinhon qolsa, demak, bu ilohiy nur emas. Shuning uchun ham unga vahiy demasalar-da, u vahiyning ma’nosidir.

Usmon xalifa bo‘lishi bilan minbarga chiqdi va xalq: «Ajabo, u ne der ekan?» — deya kutdi. Biroq Usmon indamadi. Aqlli bir so‘z ham aytmadi, faqat boqdi va xalqda shunday bir hol paydo qildiki, tashqari chiqishga ularda mador qolmadi. Shu vaqttacha qilingan yuzlab zikr, va’z va xutbalardan xalqda bunday hol hosil bo‘lmagan edi. Hamda ular bunday hol soyasida o‘zlari uchun foyda va sirlarni hech qachon bunchalik ko‘p kashf etmagandi. Yig‘in so‘nggiga qadar Usmon gapirmadi. Faqat minbardan inmoqchi bo‘lgandagina: «Siz uchun faol iymon mahmadona iymondan xayrlidir» (Hadis) — deya buyurdi. U haq gapni aytdi. Chunki so‘z aytmoqdan maqsad bir foyda bermoq, qalbga ta’sir etmoq, axloqni o‘zgartirmoq va hokazo yaxshiliklar qilmoqdir. Holbuki, Usmon lom-mim demasdan gapirgan vaqtidagidan ko‘proq foyda keltirdi. Shuning uchun uning aytgani tamoman savobdir.

Usmon o‘zini faol dedi. Holbuki, minbarda ekan ko‘z bilan ko‘rish mumkin bo‘lgan biron ish qilmadi. Namoz qilmadi, hajga bormadi, sadaqa bermadi, zikr etmadi va hatto xutba o‘qimadi. Demak, amal va fe’l faqatgina bu ko‘ringan harakat va faoliyatdan iborat emas. Bular, balki u amalning suratidir va u (amal) jondir. Mustafo: «Mening as’hobim yulduzlarga o‘xshaydi, ularning qaysi biriga ergashsangiz ham hidoyatga erishasiz» (Hadis) deya buyuradi. Inson yulduzga qarab yo‘lini topadi. Lekin yulduz unga biron narsa deydimi? Yo‘q, aslo! Kishi yulduzga boqib, to‘g‘ri yo‘lni xatolardan ajratib olganidek, valiylarga qarab ham maqsadiga yetishadi. Valiylar uni vuslat manziliga olib borurlar.

Olloh olamida hech narsa imkoni bo‘lmagan narsaga tahammul etmak qadar og‘ir emas. Masalan, sen o‘qib, tuzatib, belgilar qo‘ygan bir kitobni o‘zga birov yoningda o‘tirib olib, yanglish o‘qisa, sabring chidaydimi? Agar kitobdan bexabar bo‘lsayding, odamning to‘g‘ri yoki xato o‘qiyotganini ajrata olmasding. Shu nuqtai nazardan, mahol bo‘lgan narsaga tahammul qilmok juda ulkan bir mujohadadir.

Anbiyo va avliyo hech qachon mujohadadan chekingan emaslar va ularning ilk kurashlari nafs, orzu va shahvatlarini tark etmakdir. Bu o‘ta buyuk jang hisoblanadi. Vosil bo‘lib, barqarorlik (amniyat) maqomiga yetishilgandan keyin egri va to‘g‘rining sirlari kashf etiladi. Va to‘g‘rini egri bilan ko‘radilar va shunday biladilar. Mujohada ichida qoladilar. Chunki bu xalqning butun ishlari egri va yanglishdir. Nabiy va valiylar bularni ko‘radilar, ularga tahammul etadilar. Agar bunday qilmay, ularning egri ishlarini ochiq aytsalar, hamma ulardan qochadi va musulmonlik salomini ham qizg‘onadi. Ulug‘ Olloh ularga juda ulkan sabr bergani tufayli, ular barcha egrilikka chidaydilar va xalqqa og‘ir kelmasin, deya oshkor yuz gumrohlikdan atigi bittasini aytib, qolganini yashiradi. Shunday bo‘ladiki, hatto odamlarni maqtashga to‘g‘ri keladi: «Bu ishing juda soz, to‘g‘ri». Shu tarzda butun egrilikni bir-bir tuzatishga muvaffaq bo‘lurlar. Masalan, bir o‘qituvchi o‘quvchiga bittalab harfni o‘rgatadi. Navbat so‘zni yozishga kelganda, ustoz shogirdining yozuviga qarab: «Yaxshi, faqat bittagina harfni sal egriroq yozibsan» — deydi. Aslida, uning ko‘zida barcha harflar egridir. Ammo o‘qituvchi birdaniga buni aytmaydi. Shu tarzda, o‘quvchi ko‘nglini og‘ritmay, o‘zidan bezdirmay, uning yozuvini yaxshilaydi.

Inshoolloh, biz ham Ulug‘ Tangridan Amir orzularini ro‘yobga chiqarishini so‘raymiz. Amirga uning ko‘nglidagi barcha ezgu istaklari hamda o‘zi hali xayoliga ham keltirolmagan davlatlar nasib etsin. Nihoyat, uning o‘zi bularni ko‘rishi bilan, avval qilgan niyatlariniig ojiz va arzimasligidan uyalsin.

Ato (sadaqa) insonning aqlu xayoliga kelmagan narsadir. Inson sadaqasi uning o‘z himmati va qadr-qiymati o‘lchovida bo‘ladi. Olloh atosi ham Uning buyukligi nisbatidadir. Qulning himmat va vahmiga ko‘ra bo‘lgani emas, balki Ollohga loyig‘i haqiqiy bag‘ishlovdir. «Hech bir ko‘z ko‘rmagan, hech bir quloq eshitmagan va hech bir ko‘ngil to‘ymagan» (Hadis) — deya buyurilganidek. Sen umid etgan Ollohning atosi ko‘zlar ko‘rmagan, quloqlar eshitmagan va qalblar tasavvur qilmagan bo‘lishiga qaramay, bularning barchasidan xolidir.

FASL. «Yaqin» (sog‘lom va aniq bilim) sifati shayx-i komildir. Go‘zal va to‘g‘ri taxminlar esa uning muridlaridir. Bular daraja-daraja bo‘ladilar. Taxmin, kuchli taxmin, eng kuchli taxmin va hokazo. Taxmin qancha quvvatli bo‘lsa, «yaqin»ga shuncha yaqin bo‘ladi va inkordan uzoqlashadi. «Abu Bakrning iymoni tortilsa, butun dunyo iymonidan og‘ir keladi» (Hadis). Barcha to‘g‘ri taxminlar «yaqin»dan sut emadi va shunday o‘sadi. Sut emmoq va o‘smoq taxminning bilim (ilm) va amal ila ortishining, yetishuvining alomatidir. Shu tarzda har bir taxmin «yaqin» bo‘ladi va unda fano topadi. Chunki «yaqin» hosil bo‘lganda taxmin qolmaydi. «Yaqin» shayxlari va muridlarining suratlari bo‘lgan bu jism olamida (dunyoda) shayxlar va muridlar ham yuq bo‘ladi. Chunki bu suratlar — (naqshlar) davrdan davrga, asrdan asrga o‘zgarib boradi. Holbuki, «yaqin» shayxlari va ularning to‘g‘ri taxminlari hisoblangan (bolalari muridlar davrlar va asrlarning o‘tishiga qaramay, o‘zgarmasdirlar, olamda qoimdirlar. Yanglish, buzuq va munkir (inkor etuvchi — tarj.) taxminlar «yaqin» shayxlarning surgun qilganlaridir. Bu taxminlar har kuni «yaqin» shayxlaridan yanada uzoqlashadilar. O‘z qadrlarini yo‘qotib boradilar. Chunki ular har kuni yomon taxminlarning kupayishi uchun harakat qilmoqdalar. «Ularning dillarida maraz bor edi, bas, Olloh marazlarini yana-da ziyoda qildi»[61]. «Magar iymon keltirib, yaxshi amallar qilgan zotlargina (azobga duchor qilinmaslar). Bas, ular jannatga kirurlar va ularga biron zulm qilinmas»[62]. Magar kim tavba qilsa va iymon keltirib yaxshi amallar qilsa, bas, Olloh yana o‘shalarning yomonlik-gunohlarini yaxshiilik-savoblarga aylantirib qo‘yur»[63].

Taxminni buzmoq va yomonlashtirmoq uchun olingan har tahsil natijada uning foydasiga (tuzalishiga) xizmat qiladi. Masalan, vaqtida uchiga chiqqan o‘g‘ri bo‘lgan mirshab o‘z hamkasblaridan ustundir. (Cho‘ntak kesishga ishlatilgan uning kuchi endi adolatni qo‘riqlaydi). Chunki u o‘g‘rilarni, ularning hiylalarini, kirdi-korlarini besh qo‘ldek biladi. Xuddi shunday bir zot vaqti kelib shayx bo‘lsa, u komil va buyuk bo‘lib yetishgusi.

FASL. Dedilarki: «Bizdan qoching, bizga yaqinlashmang!» Javob berdilarki: «Sizga muhtojman, shunday ekan, qanday qilib sizdan qochay?»

Shuni yaxshi bilish kerakki, inson qayerda bo‘lmasin, hamisha o‘z ehtiyojining yonidadir. Hayvon ham shunday: Ehtiyoj unga ota-onasidan ham yaqinroqdir. Go‘yo unga yopishgandir, undan ajralmasdir. Inson o‘z-o‘zini bog‘lamaydi. Chunki u doimo bog‘dan qutulmoqchi bo‘ladi. Har qanday bog‘dan ozod bo‘lmoqni istaganning o‘zini o‘zi bog‘lashi-imkonsiz. Agar uni o‘zga birov bog‘lasa -ishonish mumkin. Masalan, sog‘lom bo‘lishni xohlagan kishi o‘zini kasalga chalintirmasligi lozim. Chunki inson ham sog‘liqni ham xastalikni birdaniga istay olmaydi. Kishi doimo o‘z ehtiyojining yonida bo‘lganiga ko‘ra, shu ehtiyojni ta’minlaganning ham huzuridadir. Ya’ni ipga bog‘li bo‘lganiga ko‘ra kishi ipni tortganga ham tobedir. Biroq ko‘zi arqonda, ipda bo‘lgani uchun (bunday kimsaning — tarj.) qadr-qiymati yo‘q. Agar ko‘zi arqonni tortganda bo‘lib, o‘zi arqondan qutulsaydi, arqonni tortgan uning o‘zi bo‘lardi. Uning bu holga tushishiga sabab-jilovdorning ortidan ipsiz-arqonsiz ketmagani hamda ko‘zi unda (ipni tortganda) bo‘lmaganidir. Shuning uchun uni bog‘ladilar.

«Biz uning burniga tamg‘a bosamiz» (Qur’ondan) — deya buyurilganidek, uning og‘ziga suvluq uramiz va (u yurishni) istamay qolganda, tortamiz. Chunki u suvluqsiz ortimizdan kelmayapti.

NAZM: (Ular): «Saksondan keyin o‘yin bo‘ladimi?» — dedilar. Men ham ularga javob sifatida: «Saksondan oldin o‘yin bo‘ladimi» — dedim).

Ulug‘ Olloh O‘z fazlidan keksalarga bolalik bag‘ishlaydi. Bolalar dunyoni bilmaganlari, undan zerikmaganlari uchun beg‘ubordir va o‘ynamoq orzusi bilan yashaydilar. Keksa odam ham dunyoni bola kabi top-toza ko‘radi, o‘ynamoqni istaydi. Keksalikning ahamiyati va sharafi buyukdir. Insonda keksalik alomatlari ko‘paygan sari unda o‘ynash va aylanish havasi ortadi. Demak, keksalikning shiddati Tangrinikidan ko‘proq bo‘ladi. Chunki Tangri Jamolining bahorini keksalikning kuzi yengadi. Shunga ko‘ra, Tangri fazlining bahori zaifdir. Bir (inson) tishining to‘kilishi bilan Tangri bahorining kulimsirashi eskiradi va bir (tola) sochning oqarishi bilan Tangri fazlining yashilligi so‘ladi. Kuz yomg‘irining yig‘i-sig‘isi ichra haqiqatlar bog‘i bo‘g‘iladi, hayotining zavqi qochadi. Tangri zolimlarning so‘zlarini juda-juda kksaltiradi.

FASL Men uni vahshiy bir hayvon shaklida ko‘rdim. U tulki terisini yopingan edi. Qiziqdim. Olmoqchi bo‘ldim, u kichik bir xonada teshiklardan tashqariga qarar, u yoqdan bu yoqqa chopardi. Keyin Jalolu-t-Tabriziy ham uning oldida bir hayvon suratda ko‘rindi. U mendan sakrab qochmoqchi bo‘lgandi, tutib oldim. Meni tishlamoqchi bo‘ldi. Kallasini oyoqlarim tagiga olib shunday ezdimki, uning ichida nima bo‘lsa, bari tashqariga otilib chiqdi. Keyin go‘zal terisiga qaradim. Uning oltinu yoqutlardan ham qiymatli ekanini ko‘rdim. Unga: «Men oladiganimni oldim ey hurkak hayvon, endi sen qayerni xohlasang, ketaver» — dedim. U yengilishdan qochayotgandi. Holbuki, saodati mag‘lubiyatda edi.

Orif shunday bir holda bo‘ladiki, uni tuzoqlar bilan ovlash — xom xayol. Tuzoqlar qanchalik pishiq va yaxshi bo‘lishiga qaramay, bu ovga noloyiqdir. Orifning ixtiyori — uning o‘z qo‘lida. Hech kim uni ixtiyoridan mahrum qilmay, ushlay olmaydi. Masalan, sen kuzatish joyidan turib, qandaydir jonivorni poylayapsan, deylik. Lekin u seni va sening rejalaringdan boxabar esa, hech mushkulsiz qochib ketadi. Chunki uning ixtiyori o‘z qo‘lida. Istagan tarafiga keta oladi. Sen tayyorlagan yagona yo‘ldan o‘tishga majbur bo‘lgani yo‘q. Chunki «Ollohning yeri kengdir»[64]. Keyin bu daqiqalar sening til va .idrokingga o‘tishi bilan haqiqiy holini yo‘qotadi. Bir teginish bilan buziladi. Buzilgan va buzilmagan barcha narsalar orifning og‘ziga tushishi va idrokiga kechishi bilan eski holida qolmay, boshqa narsaga aylanadi. Ollohning inoyat va karomatlariga burkanadi, chunonchi, Musoning qo‘lida aso tamoman o‘zga narsaga do‘ndi. Aso o‘z mohiyatini o‘zgartirdi. Dovudning qo‘lidagi temir ham boshqa narsaga aylandi.

«Kofirning oshqozoni bor» (Hadis). Bu johil Farrosh tanlab keltirgan eshak yetmishta oshqozon bilan yem yeydi. Agar bitta oshqozoni bo‘lganda ham yetmishta deyilardi. Chunki yoqimsiz kimsaning qilgan har bir ishi ham yoqimsizdir va aksincha, yoqimli kishiga tegishli ishlar ham sevimli bo‘ladi.

FASL. Bu hofizlar oriflar ahvolini nega anglamaydilar men hayronman. «Qasam ichib turgan miskindir» deyilganidek, ular fitnachidirlar: «Falonchining so‘ziga e’tibor berma, u nima desa ham, senga undoq bo‘ladi, bundoq bo‘ladi» — deyishadi.’ Qur’on hamma narsadan ayb qidiruvchi, so‘z tashuvchi, yaxshilikni to‘suvchi va urushqoqlarning gunohga botishidan xabar beradi. Qur’on sehrgardir, o‘ziga shunday rom qiladiki, hatto yog‘iyning ham qulog‘iga eshitiladigan bir tarzda ochiq shivirlaydi. Biroq yog‘iy undan (U ma’nodan) va uning ta’midan xabari bo‘lmaydi.

«Olloh ularning dillarini va quloqlarini muhrlab qo‘ygan»[65] — deya buyurilganidek, u ham (Qur’onni — tarj.) naqadar yaxshi eshatadi, hatm qiladi, biroq tushunmaydi. Undan gapiradi, ammo qamramaydi, his qilmaydi. Olloh latifdir, qahri va (anglash) kaliti ham latif. Bu latiflik shu qadarki, anglatish imkonsiz. Agar mening parchalarim butunimdan ayon bo‘lsa, bu Uning so‘ngsiz lutfidan va kashfiyotchiligidan, tengsiz fotihligidandir. O‘lim va xastalikni men uchun ayblamang. Chuiki ular ishning aslini berkitmoq uchun o‘rtada mavjud. Meni haqiqiy o‘ldirgan uning benazir lutfidir. Serpalgan qilich esa begonalar ko‘zlarining qatl haqiqatini ko‘rmasligi uchundir.

FASL. Surat (yuz) ishq nuridir. Chunki ishqsiz u ham qiymatdan mahrum. Nur-aslsiz nomavjud narsa. Shunga ko‘ra, Tangriga surat deyilmaganidek, nur ham. deyilmaydi. Chunki surat nurdir.

Biri: «Ishq suratsiz bo‘lmaganiga, ro‘yobga chiqmaganiga ko‘ra suratning nuri bo‘lishi kerak» — dedi. Biz: «Ishq suratsiz nechun tasavvur etilmasin?» — deymiz. Hatto suratni ishq maydonga keltiradi va undan yuz-minglab surat hosil bo‘ladi. Bular ayni zamonda ro‘yobga chiqqan, shaklu shamoyil olgan suratlardir. Rassomsiz rasm bo‘lmaganidek, rasmsiz ham rassom bo‘lmaydi. Faqat rasm nur, rassom esa asldir. Go‘yo barmoqning harakati bilan uzukning harakati yanglig‘.

Yuragida uy qurish ishqi bo‘lmasa, me’mor unung tarxini chizmaydi. Bug‘doy bir yil oltin bahosida, boshqa yil tuproq qiymatida sotilishi mumkin. Har ikki yilda ham uning surati o‘shadir-bug‘doydir. Biroq uning qadri unga bo‘lgan ishq (ehtiyoj — tarj) tufayli maydonga kelmoqda. Xuddi shunday, sening san’ating ham faqat sen uchun azizdir. Unga rag‘bat ko‘rsatib, uni sevib o‘rganuvchi (ishq) topilmaguncha, u yana shu holda qolaveradi.

«Ishq — nimagadir muhtojlik. U holda ehtiyoj — asl, muhtoj esa — nur» — deyishadi. Biz deymizki: Sen ehtiyojing bo‘lgani uchun shunday deyapsan. Demak, ehtiyojing oldin maydonga keladi, so‘z esa undan tug‘iladi. U holda, so‘z bo‘lmasa ham ehtiyoj mavjud. Shunga ko‘ra, ishq va ehtiyoj uning (so‘zning — tarj.) nuri bo‘lolmaydi. U: «Ehtiyojdan maqsad so‘z emasmidi? U holda, maqsad qanday qilib nur bo‘la oladi?» — dedi. Biz «maqsad har doim nurdir. Chunki daraxtning ildizidan maqsad uning nuri, ya’ni gavdasidir, shoxlari va hokazolaridir» dedik.

FASL. Insonning ichi — dahliz, dunyo esa uy. Avval dahlizga, so‘ngra uyga kiriladi. Dahlizda ko‘ringan barcha narsa uyning ichkarisida ham mutlaq zohirdir. Masalan, shu o‘tirgan uyimizning tarxi avval me’morning miyasida aniqlanib, keyin uning o‘zi maydonga kelgan. Dunyoni — uy, dedik. Tushuncha va fikrlar shu uyning dahlizlaridir. Dahlizdagi borliq uyning ichida ham mavjud ekanligi haqiqatini bilishing kerak. Dunyoda paydo bo‘lgan jamiki xayrli va xayrsiz ishlar, avvalo, dahlizda yuzaga chiqadi. Chunki Ulug‘ Olloh orzu va istakni insonning ichiga qo‘yadi. Bulardan esa ko‘rib turganimiz olam barpo bo‘ladi. Xuddi shunday, bu dunyoda ko‘rganing narsalarning u dunyoda ham borligini bil. Chunonchi, nam bor yerda mavjud bo‘lgan (narsa) dengizda ham bor. Chunki namlik dengizdandir.

Yer, ko‘k, Arsh va Kursi (ma’naviy maqom, Arshning ostida — tarj.) hamda boshqa ajoyib narsalarning yaratilishi istagini Ulug‘ Tangri dastlab ruhlarga bergandi. Hech shubha yuqki, dunyo shuning uchun yaratilgandir.

Davomi bor