Устоз санъаткор, Ўзбекистон халқ артисти Шерали Жўраевни қутлуғ 70 ёши билан чин дилдан қутлаймиз ва энг эзгу тилакларимизни йўллаймиз…

ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ:
ҚЎШИҚНИ ҚАЛБ ЭШИТАДИ

Ўзбекистон халқ артисти, Алишер Навоий номидаги Давлат мукофоти соҳиби Шерали Жўраевнинг файзли хонадонида бўлиб ўтган, кўпчилик ҳамкасбларимиз иштирок этган навбатдаги суҳбатимиз жуда самимий кечди.

– Аввало, хонадонингизга таклиф қилганингиз учун раҳмат, Шер ака. Сиз билан икки улуғ зот – Заҳириддин Муҳаммад Бобур ва бобомиз Ҳазрат Навоийнинг таваллуд айёмлари арафасида суҳбатлашиб турибмиз. Ёшлар бу икки зотнинг асарларини бирданига тушуниб кетишида бироз мураккаблик сезишади. Уларни ўрганиш жараёнида ёшларга нимани маслаҳат берган бўлардингиз?

– Китоб ўқишни! Муттасил ва узлуксиз, кунни-тунга улаб, мутолаа завқидан баҳра олиб, китоб ўқишни маслаҳат бераман. Ўқиганда ҳам асл китобни танлаб, меҳр билан ўқиш зарур. Албатта, мактабларимизда Ҳазратни ўрганамиз, Бобур бобомиз асарларини ўқиймиз. Лекин Ҳазратнинг бизга қолдирган адабий мероси шундай бир уммонки, уни бутун умримиз давомида ўргансак ва келгуси авлодга ўргатсак арзийди. Шунингдек, Бобур Мирзонинг ҳаёт йўли, у чеккан машаққатлар ва шунча синовларга қарамай, ижоддан чекинмаганидан ҳар қанча ўрнак олсак ярашади.

Мен ҳам жуда ёшлигимдан китоб ўқиганман. Ўқиганда ҳам радиодаги чиройли овозларга тақлид қилиб, тиниш белгиларига эътибор билан ифодали ўқишга ҳаракат қилганман. Ҳамиша китоб кўтариб юрганим учун отам “Шу ўғлим олим бўлади” деб қўярди. Лекин мен олим бўлмадим, қўшиқчи бўлдим.

Менинг бу даражага етишимда отамнинг ўрни беқиёс. У киши биз фарзандларга китоб олиб келиб, “Бизнинг ёшлигимизда китоб ўқишга имкон бўлмаган, сизлар ўқинглар, албатта ўқинглар!” деб тайинлар ва биз китоб ўқисак, ўзи ҳам тинглаб ўтирарди. Ҳазрат Навоий, Бедил ижодига ўша пайтларда ошно бўлганман. Эсимда, отам Ҳазратнинг уч томли тўпламини олиб келиб берганди. Хамсага кирган барча достонлар мавжуд бўлган бу тўпламнинг ўзига хос томони шунда эдики, унда достонлар ҳам назмда, ҳам насрда баён қилинганди, яъни тушуниш бирмунча осон эди. Бу китоблар ҳозир ҳам бор ва ёшларимиз уларни албатта мутолаа қилишлари керак.

Сизларга бир воқеани айтиб берсам: Мен ёшлигимда ота-онамга “Нега менинг исмимни Алишер қўймагансизлар?” деб эътироз қилардим. У пайтлар исм-шариф ёзишда бош ҳарф қўйиш урф бўлганди. Отамнинг исми Нурмуҳаммад, агар менинг исмим Алишер бўлганида исм-шарифимни ёзишда “Алишер Н.” деб ёзардим, деб орзу қилардим. Бу ҳам Ҳазратга бўлган чексиз ҳурматимнинг кичик бир рамзи эди-да.

Энди қаранг, бир неча йил олдин сафарга жўнаш чоғида аэропортда кетаётган эдим. Олдимдан бир лўли болакай чиқди ва садақа сўради. Унга бир неча сўм пул узатдим. У хурсанд бўлганича, нарёқдаги шериклари томон югуриб кетди. Болалар тўдалашиб келгунига қадар мен тўсиқларнинг нариги тарафига ўтиб кетдим. Шунда улар буёққа ўтолмай, қўл силкиганларича мени чақира бошлашди. Улар мени кўриб, танишяпти, лекин бирортаси исмимни эслай олишмаяпти ва чақира олмаяпти. Шунда болакайлардан бири “Алишер” деб қичқирди (исмимни ўзим хоҳлагандай ўзгартириб айтди), кейин барчаси бирваракайига “Алишер, Алишер” деб чақира бошлашди. Қаранг, мен халқ озми, кўпми таниган қўшиқчиман, шу лўли болакайлар телевизорда мени кўришган, газета-журналларда суратларим чоп этилган. Лекин менинг исмимни эслашмаса ҳам Ҳазратнинг исмини яхши эслашяпти. Навоий бобомиз барчанинг қалбидан чуқур ўрин олганининг яна бир исботи бу.

Мен ҳалигача Навоийни ўрганаман ва ҳануз ҳайратга тушишда давом этмоқдаман. Ҳозир ҳам ўзим бирданига тушуна олмаган янги сўзларга дуч келаман ва дарров уларнинг мағзини чақишга ҳаракат қиламан. Шукрки, юртимизда етук Навоийшунос олимлар бор, улар ҳам менинг бу одатимни яхши билишади ва ярим тунда қўнғироқ қилишимга ҳамда бирданига савол беришимга ўрганиб қолишган.

– Ижодингизда Жалолиддин Румий асарларига ҳам кўп мурожаат қиласиз.

– Бу инсон адабий мероси ҳам жуда беқиёс. Кунларнинг бирида “Тарк айлама” ғазалининг бир қисмини менга айтиб беришди. Ўшани эшитдиму бунинг давоми бўлиши кераклигини англадим.

Қаранг:

Гоҳ у ёну гоҳ бу ёна талпинар лов-лов ёниб,
Титрагай ожиз бу танда эътиқод ҳам ўртаниб,
Бўлди ким собит бу йўлда, кимдир имондан тониб,
Дод этарман ёлвориб, имон мани тарк айлама.

Мана шу сўзларни Румий ҳазратнинг руҳидан сўраб, ғазалга ўзим қўшиб ёзиб, куйга солганман. Кейинчалик форсчасини топиб, айнан шунга ўхшаш маънолар борлигидан ҳайратланганман. Кўп жойларда шу қўшиқларни сўрашади. Ҳатто, чет элларда ҳам шу қўшиқни куйлаганимда тилимизни умуман тушунмайдиганлар ҳам мириқиб тинглашган ва кейин бу сўзларнинг маъносини сўраб олишган. Улар тинглаб таъсирланганларига сабаб – қўшиқни қалб эшитади, руҳ эшитади. Фақат қулоқ эшитадиган ва қалбга сингмайдиган, руҳда из қолдирмайдиган қўшиқларнинг умри қисқа.

– Отангизни кўп тилга оласиз. Биламизки, у киши бутун умр чўпонлик қилиб ўтган. Бу касбнинг сизнинг ҳаётингизда ҳам ўзига хос ўрни бўлгандир?

– Албатта. Отамнинг ортидан эргашиб ошган довонлар, мен зилол сувларини ичган жилғалар, мен гўзаллигидан завқланиб, ҳидидан маст бўлган чечаклар қани энди?! Ўша тоғу тошлар, чексиз сўқмоқлар менинг қалбимда ўчмас из қолдирган. Бизнинг ота-боболаримиз чўпонлар ўтишган ва бу касбнинг машаққатини ҳам, завқини ҳам мен жуда яхши биламан. Бобом минглаб қўйларга эга бўлган. Қулоқ қилиш даврида бор мулкларини тортиб олишган, қўйлар ҳам колхозларга тарқатиб юборилган. Бобом азбаройи касбига ўрганиб қолганидан ўзи топширган қўйлардан беш юзтасини колхоздан сўраб олиб, чўпонликни давом эттирган. Отам ҳам Ўшнинг қир-адирларида чўпонлик қилган. Раҳматли жуда шинаванда инсон эди. Довонлар ошиб, қўй ҳайдаб юрганимизда кўрган одам қучоқлашиб кўришар, ўзбекми, қирғизми, албатта дастурхонга таклиф қиларди. Отамнинг ўзи ҳам меҳмон келмай қолса, қидириб топадиганлар тоифасидан эди. Зокир акам тўрт ёшидаёқ юзлаб қўйларни бир ўзи боқар ва ҳар бир қўй-қўзини танирди. Бирортаси йўқолиб қолса, санаб ўтирмаёқ “Ҳалиги қашқа қўзи кўринмаяпти”, деб таърифини келтириб берарди. Мана, етмиш йил ўтибдики, акам чўпонликдан воз кечмаган.

– Сизни туркиялик хонанда Иброҳим Тотлисаснинг концертида кўргандик. Бу ниманидир ўрганишми, шунчаки қизиқишми?

– Бу меҳмонга бўлган ҳурмат. Ўзбек халқининг меҳмондўстлиги оламга машҳур. Иброҳим Тотлисас билан аввалдан танишмиз. Юртимизга ташриф буюрганда шу халқнинг вакили сифатида унинг ўзига ва санъатига ҳурмат юзасидан ўғилларим билан концертига кирдим ҳамда гул билан қутлаб қайтдим. Ўрганишга келсак… менинг ундан ўрганадиган нарсам йўқ, шекилли.

– Бир мухлисимиз сизга шу саволини етказишимизни сўраган: “Мен 35 ёшга кирдим. Ҳалигача “Истиқлол” (собиқ “Халқлар дўстлиги”) саройига кирмаганман. Онамни концертга олиб бориб, эшикдан киргизиб қайтдим, турмуш ўртоғим ва болаларимни жўнатдим, лекин ҳануз ўзим кирганим йўқ. Чунки ўзимга ўзим ваъда берганман: қачон Шерали Жўраев концерт берса, кираман! Мен “Истиқлол” саройига кираманми?”

– Жуда ажойиб савол бўлибди, келинг, бир дуо қилайлик, бу йигит ҳам, ҳаммамиз ҳам ниятларимизга етайлик! Дуо ҳақида гап кетганда, ҳар биримиз дуоларимизда аввало халқимизга, юртимизга файзу барака тилашимиз, мамлакатимиз янада равнақ топишини сўрашимиз лозим. Кейингина ўзимизга сўрасак ярашади.

Энди бевосита саволга келсак, насиб қилса, албатта кирасиз, ука. Унга қадар ўғилларимиз Шоҳжаҳон ва Зоҳиршоҳлар концерт беришни режалаштиришмоқда. Шу режаларимизни амалга оширайлик, бизга ҳам навбат келиб қолар…

– Тилакларингиз?

– Тилакларим кўп, аммо келинг, дуо қилайлик! Юртимиз тинч бўлсин, “Обод турмуш йили”да ҳар бир юртдошимизнинг турмуши фаровон бўлсин! Яхши кунлари кўп бўлиб, яхши кунларида биз ҳам шерик бўлишимиз насиб қилсин!

Аброр Зоҳидов суҳбатлашди

SHЕRALI JO‘RAYEV:
QO‘SHIQNI QALB ESHITADI

O‘zbekiston xalq artisti, Alisher Navoiy nomidagi Davlat mukofoti sohibi Sherali Jo‘rayevning fayzli xonadonida bo‘lib o‘tgan, ko‘pchilik hamkasblarimiz ishtirok etgan navbatdagi suhbatimiz juda samimiy kechdi.

– Avvalo, xonadoningizga taklif qilganingiz uchun rahmat, Sher aka. Siz bilan ikki ulug‘ zot – Zahiriddin Muhammad Bobur va bobomiz Hazrat Navoiyning tavallud ayyomlari arafasida suhbatlashib turibmiz. Yoshlar bu ikki zotning asarlarini birdaniga tushunib ketishida biroz murakkablik sezishadi. Ularni o‘rganish jarayonida yoshlarga nimani maslahat bergan bo‘lardingiz?

– Kitob o‘qishni! Muttasil va uzluksiz, kunni-tunga ulab, mutolaa zavqidan bahra olib, kitob o‘qishni maslahat beraman. O‘qiganda ham asl kitobni tanlab, mehr bilan o‘qish zarur. Albatta, maktablarimizda Hazratni o‘rganamiz, Bobur bobomiz asarlarini o‘qiymiz. Lekin Hazratning bizga qoldirgan adabiy merosi shunday bir ummonki, uni butun umrimiz davomida o‘rgansak va kelgusi avlodga o‘rgatsak arziydi. Shuningdek, Bobur Mirzoning hayot yo‘li, u chekkan mashaqqatlar va shuncha sinovlarga qaramay, ijoddan chekinmaganidan har qancha o‘rnak olsak yarashadi.

Men ham juda yoshligimdan kitob o‘qiganman. O‘qiganda ham radiodagi chiroyli ovozlarga taqlid qilib, tinish belgilariga e’tibor bilan ifodali o‘qishga harakat qilganman. Hamisha kitob ko‘tarib yurganim uchun otam “Shu o‘g‘lim olim bo‘ladi” deb qo‘yardi. Lekin men olim bo‘lmadim, qo‘shiqchi bo‘ldim.

Mening bu darajaga yetishimda otamning o‘rni beqiyos. U kishi biz farzandlarga kitob olib kelib, “Bizning yoshligimizda kitob o‘qishga imkon bo‘lmagan, sizlar o‘qinglar, albatta o‘qinglar!” deb tayinlar va biz kitob o‘qisak, o‘zi ham tinglab o‘tirardi. Hazrat Navoiy, Bedil ijodiga o‘sha paytlarda oshno bo‘lganman. Esimda, otam Hazratning uch tomli to‘plamini olib kelib bergandi. Xamsaga kirgan barcha dostonlar mavjud bo‘lgan bu to‘plamning o‘ziga xos tomoni shunda ediki, unda dostonlar ham nazmda, ham nasrda bayon qilingandi, ya’ni tushunish birmuncha oson edi. Bu kitoblar hozir ham bor va yoshlarimiz ularni albatta mutolaa qilishlari kerak.

Sizlarga bir voqeani aytib bersam: Men yoshligimda ota-onamga “Nega mening ismimni Alisher qo‘ymagansizlar?” deb e’tiroz qilardim. U paytlar ism-sharif yozishda bosh harf qo‘yish urf bo‘lgandi. Otamning ismi Nurmuhammad, agar mening ismim Alisher bo‘lganida ism-sharifimni yozishda “Alisher N.” deb yozardim, deb orzu qilardim. Bu ham Hazratga bo‘lgan cheksiz hurmatimning kichik bir ramzi edi-da.

Endi qarang, bir necha yil oldin safarga jo‘nash chog‘ida aeroportda ketayotgan edim. Oldimdan bir lo‘li bolakay chiqdi va sadaqa so‘radi. Unga bir necha so‘m pul uzatdim. U xursand bo‘lganicha, naryoqdagi sheriklari tomon yugurib ketdi. Bolalar to‘dalashib kelguniga qadar men to‘siqlarning narigi tarafiga o‘tib ketdim. Shunda ular buyoqqa o‘tolmay, qo‘l silkiganlaricha meni chaqira boshlashdi. Ular meni ko‘rib, tanishyapti, lekin birortasi ismimni eslay olishmayapti va chaqira olmayapti. Shunda bolakaylardan biri “Alisher” deb qichqirdi (ismimni o‘zim xohlaganday o‘zgartirib aytdi), keyin barchasi birvarakayiga “Alisher, Alisher” deb chaqira boshlashdi. Qarang, men xalq ozmi, ko‘pmi tanigan qo‘shiqchiman, shu lo‘li bolakaylar televizorda meni ko‘rishgan, gazeta-jurnallarda suratlarim chop etilgan. Lekin mening ismimni eslashmasa ham Hazratning ismini yaxshi eslashyapti. Navoiy bobomiz barchaning qalbidan chuqur o‘rin olganining yana bir isboti bu.

Men haligacha Navoiyni o‘rganaman va hanuz hayratga tushishda davom etmoqdaman. Hozir ham o‘zim birdaniga tushuna olmagan yangi so‘zlarga duch kelaman va darrov ularning mag‘zini chaqishga harakat qilaman. Shukrki, yurtimizda yetuk Navoiyshunos olimlar bor, ular ham mening bu odatimni yaxshi bilishadi va yarim tunda qo‘ng‘iroq qilishimga hamda birdaniga savol berishimga o‘rganib qolishgan.

– Ijodingizda Jaloliddin Rumiy asarlariga ham ko‘p murojaat qilasiz.

– Bu inson adabiy merosi ham juda beqiyos. Kunlarning birida “Tark aylama” g‘azalining bir qismini menga aytib berishdi. O‘shani eshitdimu buning davomi bo‘lishi kerakligini angladim.

Qarang:
Goh u yonu goh bu yona talpinar lov-lov yonib,
Titragay ojiz bu tanda e’tiqod ham o‘rtanib,
Bo‘ldi kim sobit bu yo‘lda, kimdir imondan tonib,
Dod etarman yolvorib, imon mani tark aylama.

Mana shu so‘zlarni Rumiy hazratning ruhidan so‘rab, g‘azalga o‘zim qo‘shib yozib, kuyga solganman. Keyinchalik forschasini topib, aynan shunga o‘xshash ma’nolar borligidan hayratlanganman. Ko‘p joylarda shu qo‘shiqlarni so‘rashadi. Hatto, chet ellarda ham shu qo‘shiqni kuylaganimda tilimizni umuman tushunmaydiganlar ham miriqib tinglashgan va keyin bu so‘zlarning ma’nosini so‘rab olishgan. Ular tinglab ta’sirlanganlariga sabab – qo‘shiqni qalb eshitadi, ruh eshitadi. Faqat quloq eshitadigan va qalbga singmaydigan, ruhda iz qoldirmaydigan qo‘shiqlarning umri qisqa.

– Otangizni ko‘p tilga olasiz. Bilamizki, u kishi butun umr cho‘ponlik qilib o‘tgan. Bu kasbning sizning hayotingizda ham o‘ziga xos o‘rni bo‘lgandir?

– Albatta. Otamning ortidan ergashib oshgan dovonlar, men zilol suvlarini ichgan jilg‘alar, men go‘zalligidan zavqlanib, hididan mast bo‘lgan chechaklar qani endi?! O‘sha tog‘u toshlar, cheksiz so‘qmoqlar mening qalbimda o‘chmas iz qoldirgan. Bizning ota-bobolarimiz cho‘ponlar o‘tishgan va bu kasbning mashaqqatini ham, zavqini ham men juda yaxshi bilaman. Bobom minglab qo‘ylarga ega bo‘lgan. Quloq qilish davrida bor mulklarini tortib olishgan, qo‘ylar ham kolxozlarga tarqatib yuborilgan. Bobom azbaroyi kasbiga o‘rganib qolganidan o‘zi topshirgan qo‘ylardan besh yuztasini kolxozdan so‘rab olib, cho‘ponlikni davom ettirgan. Otam ham O‘shning qir-adirlarida cho‘ponlik qilgan. Rahmatli juda shinavanda inson edi. Dovonlar oshib, qo‘y haydab yurganimizda ko‘rgan odam quchoqlashib ko‘rishar, o‘zbekmi, qirg‘izmi, albatta dasturxonga taklif qilardi. Otamning o‘zi ham mehmon kelmay qolsa, qidirib topadiganlar toifasidan edi. Zokir akam to‘rt yoshidayoq yuzlab qo‘ylarni bir o‘zi boqar va har bir qo‘y-qo‘zini tanirdi. Birortasi yo‘qolib qolsa, sanab o‘tirmayoq “Haligi qashqa qo‘zi ko‘rinmayapti”, deb ta’rifini keltirib berardi. Mana, yetmish yil o‘tibdiki, akam cho‘ponlikdan voz kechmagan.

– Sizni turkiyalik xonanda Ibrohim Totlisasning konsertida ko‘rgandik. Bu nimanidir o‘rganishmi, shunchaki qiziqishmi?

– Bu mehmonga bo‘lgan hurmat. O‘zbek xalqining mehmondo‘stligi olamga mashhur. Ibrohim Totlisas bilan avvaldan tanishmiz. Yurtimizga tashrif buyurganda shu xalqning vakili sifatida uning o‘ziga va san’atiga hurmat yuzasidan o‘g‘illarim bilan konsertiga kirdim hamda gul bilan qutlab qaytdim. O‘rganishga kelsak… mening undan o‘rganadigan narsam yo‘q, shekilli.

– Bir muxlisimiz sizga shu savolini yetkazishimizni so‘ragan: “Men 35 yoshga kirdim. Haligacha “Istiqlol” (sobiq “Xalqlar do‘stligi”) saroyiga kirmaganman. Onamni konsertga olib borib, eshikdan kirgizib qaytdim, turmush o‘rtog‘im va bolalarimni jo‘natdim, lekin hanuz o‘zim kirganim yo‘q. Chunki o‘zimga o‘zim va’da berganman: qachon Sherali Jo‘rayev konsert bersa, kiraman! Men “Istiqlol” saroyiga kiramanmi?”

– Juda ajoyib savol bo‘libdi, keling, bir duo qilaylik, bu yigit ham, hammamiz ham niyatlarimizga yetaylik! Duo haqida gap ketganda, har birimiz duolarimizda avvalo xalqimizga, yurtimizga fayzu baraka tilashimiz, mamlakatimiz yanada ravnaq topishini so‘rashimiz lozim. Keyingina o‘zimizga so‘rasak yarashadi.

Endi bevosita savolga kelsak, nasib qilsa, albatta kirasiz, uka. Unga qadar o‘g‘illarimiz Shohjahon va Zohirshohlar konsert berishni rejalashtirishmoqda. Shu rejalarimizni amalga oshiraylik, bizga ham navbat kelib qolar…

– Tilaklaringiz?

– Tilaklarim ko‘p, ammo keling, duo qilaylik! Yurtimiz tinch bo‘lsin, “Obod turmush yili”da har bir yurtdoshimizning turmushi farovon bo‘lsin! Yaxshi kunlari ko‘p bo‘lib, yaxshi kunlarida biz ham sherik bo‘lishimiz nasib qilsin!

Abror Zohidov suhbatlashdi.

Manba: www.fikr.uz