Халқ «Олам қадимдир» дейди. Бу гапни қабул қилиш мумкинми? Баъзилар борки, «Ҳодисдир» дейишади ва булар оламда яна-да қадим бўлган валийлар ва набийлардир. Улуғ Оллоҳ оламнинг яратилиш иродасини уларнинг руҳларида ҳосил қилгандан кейин олам майдонга келган.

ЖАЛОЛИДДИН РУМИЙ
ИЧИНДАГИ ИЧИНДАДУР (4)
Улуғбек Ҳамдам таржимаси

Халқ «Олам қадимдир» дейди. Бу гапни қабул қилиш мумкинми? Баъзилар борки, «Ҳодисдир» дейишади ва булар оламда яна-да қадим бўлган валийлар ва набийлардир. Улуғ Оллоҳ оламнинг яратилиш иродасини уларнинг руҳларида ҳосил қилгандан кейин олам майдонга келган. Улар оламнинг ҳодис (кейин яратилган — тарж.) бўлишини ҳақиқатан билиб, ўз мақомларидан хабар беришади. Масалан, умримиз олтмиш, етмиш йил эканлигини ва яшаётган уйимиз жуда илгари қурилган бўлмай, бир қанча йил аввал бино бўлганини билдик. Агар шу уйнинг ҳовлисида, деворида дунёга келган эшак, илон, сичқон каби жониворлар кўзларини очишлари билан уйнинг тикка ҳолда кўришиб, уни «қадим» десалар, бу биз учун далил бўлолмайди. Чунки биз уни яқинда қурилганини биламиз. Бу ерда туғилиб ўсган ҳайвонлар уйдан бошқа жойни кўрмаганлари ва билмаганларидек, дунё уйидан чиққан ва улғайган шундай инсонлар борки, уларнинг қадим бир асли йўқдир. Бу ердан кетганлари каби шу ерда йўқ бўлажаклар. Агар булар дунёни қадим (эски) эканлигнни айтишса, бу далил ҳисобланмайди. Чунки валийлар ва набийлар дунёда мингларча йил аввал мавжуд эдилар. Йил не демак, .ҳисоб не демак? Чунки уларнинг на йили ва на ҳисоби бор эди. Улар дунёнинг кейин майдонга келганини кўрганлар. Худди сенинг бу уйнинг яқинда қурилганини кўрганингдек.

Заволли файласуф суннийларга: «Оламнинг ҳодислигини қандай билдингиз?» — дейди. Ҳой эшак! Оламнинг эскилигини (қадимлигини) сен қандай билдинг?. «Олам қадимдир» дейишнинг маъносиҳходис эмасдир, демакдир. Ва бу далил инкор учундир. Исбот учун далил келтирмоқ бундан қулай. Чунки инкор учун гувоҳлик беришнинг маъноси шу: Масалан, «бу одам фалон ишни қилмаган. Бироқ буни билиш — мушкул». Буни айтган киши у билан кеча-кундуз баробар бўлиши керакки, натижада: «Ҳа, у бу ишни қилмаган!» — дея олсин. Ҳатто бу ҳам етарли эмас. Чунки бу киши ухлаши ёки ёзилиши учун четга ўтган бўлиши мумкин. Яъни ҳap лаҳза у билан бирга бўлишнинг имкони йўқ. Шунинг учун ҳам инкор учун гувоҳлик тўғри эмас. Чунки бу бир инсоннинг имкон доирасига сиғмайди. Исбот учун эса гувоҳлик бериш мумкин ва ўта қулай. Чунки «У билан бирга бўлганимда, ундоқ деди, бундоқ қилди» деса бўлади.

Бундай гувоҳлик инсон имкони доирасидадир. Эй ит! Оламнинг ҳодис бўлишига далил келтириш оламнинг қадим эканлигига далил келтиришдан қулай эмасми? Сенинг шоҳидлигинг оламнинг ҳодис бўлиши натижасини беради. Шу аҳволда инкор учун бир далил келтирган бўласан. Демак, ҳар иккиси учун ҳам далилинг йўқ, энди айт-чи, олам ҳодисми ёки қадим?

ФАСЛ. Мустафо асҳоби билан ўтирарди. Кофирлар ҳар масалада унга эътироз билдирарди. Шунда саҳобалардан бири: «Дунёда бир киши бор, ваҳий унга келади. Унинг аломатлари бўлади ва булар унинг сўзида,. бутун ҳаракатларида зоҳирдир. Сиз ҳозир ана шу аломатларни кўриб турибсиз, демак, унга эргашингки, у ҳам сизнинг қўлингиздан тутсин», — деди. Кофирлар бундай қилишга уялдилар ва келиб саҳобаларни урдилар. Мустафо: «Сабр қилинг. Улар ҳозирча ғолибдир. Мажбуран динларини қабул эттирмоқчи бўляптилар, демасинлар. Бу динни Оллоҳ оёққа турғазади», — деди. Мусулмонлар узоқ вақт яширинча намоз қилдилар ва Мустафонинг номини ошкор айтмадилар. Ниҳоят, «Сиз ҳам қилич олиб, бу йўлда курашинг» деган ваҳий келди. Мустафонинг саводи йўқ, дейишади. Бирок, бу унинг ёзиш ва ўқиши бўлмагани учун эмас. Унинг ёзиш, ўқиш, билим ва ҳикмати онадан туғма бўлиб, буларни кейин ўқиб қўлга киритмагани учун (Мустафони) саводсиз дейишади Аслида, дунёда у билмаган нима бор? Ҳамма ундан ўрганади. Жузъий ақлнинг куллий ақлда бўлмаган нимаси бор? У кўрмаган нарсасини ўзидан топмоқ, яратмоқ қобилиятидан узоқ. Одамлар ёзган китоблар — улар барпо қилган бинолар эмасдир. Одамлар бунга ҳеч нарса илова қилганлари йўқ. Ўзлигида янги нарса топганлар куллий ақлдир. Чунки жузъий ақл ўрганишга — куллий ақлнинг ўргатишига муҳтож. Ақл-и кулл муаллимдир. Унинг ўрганишга эҳтиёжи йўқ.

Худди шундай, энг аввал пайдо булган барча нарсаларни тадқиқ қилсак, асл ва интиҳо ваҳийдир. Пайғамбарлардан ўрганилгандир. Набийлар ақл-и куллдир. Ҳикоя: Қобил Хобилни ўлдириб қўйиб, мурдани .нима қилишни билмай боши қотиб турганда, шеригини ўлдириб қўйган бир қарғага кўзи тушибди. Қapғa ўликни тупроқ кавлаб кўмибди. (Шу тарзда) Қобил қарғадан жасад кўмишни ўрганиб олди. Мозор шу тарзда вужудга келди. Худди шундай, барча санъатларда ҳам жузъий ақл эгаси ўрганишга муҳтож. Ақл-и кулл эса ҳамма нарсани ўртага қўйган, топган ва майдонга келтиргандир. Ақл-и куллни ақл-и жузъийга боғлаган валийлар ва набийлардир. Масалан, қўл, оёқ, кўз, қулоқ ва инсоннинг барча туйғулари қалбу ақлдан ўрганиш қобилиятига эгадирлар. Ақл ва қалбсиз инсон туйғуларининг ҳеч бири ҳаракатга келмасди. Сенинг жисминг ақлинг ва қалбингга нисбатан қўпол ва қалиндир. Ақл ва қалбинг эса — латиф. Қўпол жисминг латиф бўлганлар (қалб ва ақл) билан қоимдир. Унинг тозалиги ва латофати ҳам қалб ва ақлнинг шарофати билан. Латиф бўлганларсиз жисминг танбал, ишёқмас, ифлос ва кирдир. Жузъий ақл ҳам куллий ақлнинг олати. Ундан ўрганади ва куллий ақлнинг қаршисида жуда қўполдир.

Бири дедики: «Бизни ҳиммат билан эсла! Асл бўлган нарса ҳимматдир У сўзсиз ҳам мавжуд, чунки ҳиммат — нур». Мавлоно буюрдики: ҳиммат жисмлар оламидан аввал-руҳлар оламида ҳам бор эди. Демак, бизни жисмлар оламига қуруқ келтирмадилар. Бунга имкон йўқ. Шундай экан, сўзнннг ҳам муайян ўрни бўлиши керак. Ахир данакнннг фақат мағизини ажратиб эксанг, кўкармайди. Ҳолбуки, қобиғи билан ерга ташласанг, ўсиб чиқади. Шу нуқтаи назардан қаралганда, суратнинг ҳам аҳамияти борлиги аён бўлмокда.

«Қалб ҳузурисиз қилинган намоз намоз бўлмайди» (Ҳадис) — дея буюрилганидек, намоз ҳам ичдадир. Бироқ сен уни шаклларга ўрайсан. Кўринишда руку (эгилмоқ) ва сажда билан намозга сурат бериш лозим. Буларни бажариб, ундан ўз насибангин олурсан, муродингга етурсан.

«Улар намозларида доим — барқарор бўлгувчи зотлардир»[66] — деган оятдаги намоз руҳлар намозидир. Суратан, шаклан қилинган намоз муваққатдир, доимий эмас. Чунки руҳ денгиз оламидир, сўнгсиздир. Жисм эса денгиз соҳилидир, чекли — ўлчовлидир. Шунга кўра, ҳамишалик намоз руҳнингдир. Руҳ ҳам руку ва саждалардан ҳоли эмас. Бироқ буларни очиқ шакллар билан кўрсатмоқ керак. Чунки маънони сурат билан боғлиқлиги бор. Иккаласи бирлашмагунча фойда ҳам бўлмайди. Сурат маъно нуридир. Сурат — фуқаро, кўнгил — подшоҳ деганингда, бу исмлар изофадир. «Бу унинг нуридир», дединг. Нури булмаса, у қандай қилиб асл бўлиши мумкин? Модомики, «Аёл» дер экансан, иложсиз «Эркак» ҳам дейишинг керак ёки «Оллоҳ» дегандан кейин «Қул»ни ҳам эсдан чиқармаслик зарур.

ФАСЛ. Ҳусомиддин Эрзинжоний дарвешлар мажлисига кирмасдан аввал жуда мунозарачи эди. Қaepra борса, ўша ерда муноқаша-ю, мунозарани бошлаб юборар, ўзи ҳам нотиқ бўлганидан, узоқ ва чиройли гапирарди. Фақат дарвешларга яқин юриши билан баҳс-мунозара қилиш одатини тарк этди.

МИСРА: (Ишқни ишқдан бошқа нарса сўндиролмас).

«Оллоҳга яқинлашмоқчи бўлган зот тасаввуф аҳли билан бирга ўтиради» (Ҳадис).

Бу билимлар фақирлар (дарвешлар) ҳузурида қўлга киригиладиган фойдаларга нисбатан «Албатта бу ҳаёти-дунё фақат (бир нафаслик) ўйин-кулгдир»! дея буюрилганидек, ўйин ўйнамоқ ва умрни беҳуда ўтказмоқдан иборатдир. Инсон вояга етиб, ақл-фаросатли бўлгач, вақтини ўйинга сарфламайди ёки баъзан ўйнаса ҳам буни яширишга тиришади. Зоҳирий илмлар ва дунё ҳавасларининг ҳаммаси ел, инсон эса тупроқдир. Шамолга аралашиб учган тупроқ кўзни очирмайди, унга азоб беради. Фақат улар пайғамбарга юборилган Қуръонни эшитишлари билан «Ҳақни таниганлари учун кўзлари ёшларга тўлиб-тошади» (Қуръондан) —дея амр этилганидек, тупроқ бўлишларига қарамай, йиғлайдилар .Энди шамол ва тупроққа сув қўшилгани учун унда гулу гулзорлар ўсади

Бу — фақир йўли шундай бир йўлдирки, унда барча орзуларингга эришасан. Душманни енгмоқ, қўшинларни тор-мор этиб, мамлакатлар олмоқ, одамларни асир қилмоқ, ўз тенгдошларингдан устун бўлмоқ ва яна қандай истакларинг бўлса, агар сен фақир йўлини танлаган эсанг, уларнинг барчаси амалга ошгай. Бошқа йўллар йўловчисидан фарқли ўлароқ, бу йўлни тутган зот ҳеч қачон шикоят қилмайди. Ўзга йўллардаги одамларнинг юз мингидан ақалли биттасининг истаги руёбга чиққан ва бу ҳам унинг юрагини қувонтирадиган даражада эмас. Чунки мақсаднинг ҳосил бўлиши учун ҳар йўлнинг бир қанча усул ва воситалари мавжуд. Орзулар йўллар воситасида амалга ошади. Бу йўл узундир, офат ва тўсиқлар билан тўладир. Воситаларни ҳам, эҳтимол, исталган нарсага мувофиқ келмас. Агар сен чинакамига фақир олами билан машғул бўлсанг, Улуғ Оллоҳ сенга ҳаёлингга ҳам келмаган мулклар, оламлар бағишлар. Ва сен: «Оҳ, бундай нарсалар ҳам бор экан! Авваллари аҳамиятсиз ва арзимас нарсаларни истаб юрган эканман. Нега?» — дея ўз-ўзингдан уяласан? Улуғ Тангри: «Гарчи сен булардан бездинг, энди уларни истамайсан ҳам. Бироқ илгари талабгор бўлгандинг ва ниҳоят, Биз учун улардан воз кечдинг. Карамимиз кенгдир. Сенга, албатта, уни ҳам муяссар айлаймиз» — дея буюради. Чунончи, Мустафо ҳам ҳақиқатга восил бўлмасдан ва шуҳрат қозонмасдан олдин Арабнинг фасоҳат ва балоғатини кўриб: «Кошки, мен ҳам шундай фасоҳат ва балоғат соҳиби бўлсам»— дерди. Лекин қачонки, унга олами кашф бўлиб, Оллоҳ учун ўзидан кечгандан кейин ичидаги ана шу орзу совуди ва ҳеч бўлди. Улуғ Тангри дедики: «Тилагинг-фасоҳату балоғатни сенга бердим». Муҳаммад: «Эй Тангрим, бу менинг нима ишимга ярайди? Истамайман, воз кечдим» — деди. Улуғ Тангри: «Хафа бўлма, бу ҳам бўлсин. Фароғатинг ўрнида қолсин. Зиёни йўқ» — деди ва Муҳаммадга щундай сўз бердики, бутун олам ўшандан бугунгача унинг шарҳида жилд-жилд китоблар ёздилар, ёзмоқдалар ва ҳануз у сўзни тушунмоқдан, қамрамоқдан ожиздирлар. Улуғ Тангри яна буюрдики: Асҳоб заиф бўлгани учун ҳамда жонларини аяб ва қизғанчиқларнинг ёмонлигидан қўрқиб сенинг исмингни халқ қулоғига шивирлаб айтадилар. Мен сенинг улуғлигингни шундай юксакларга кўтараманки, дунёдаги жамики иқлим ўлкаларида ва ҳар тарафдаги баланд минораларда кунда беш маҳал номинг гўзал ва баралла овозда зикр этилажак ва шу тарзда сен машриқ ва мағрибда машҳур бўлажаксан.

Ким шу йўлда ўзини фидо қилса, дин ва дунё билан боғли барча орзулари рўёбга чиқгай. Бизнинг сўзимиз — нақд, бошқаларники эса нақл. Нақл нақднинг нуридир. Нақд инсоннинг ҳақиқий оёғи бўлса, нақл ёғоч оёққа ўхшайди. Чунки ёғоч оёқ ҳақиқий оёқка тақлидан, ундан илҳом олиниб ясалади. Агар дунёда оёқ бўлмаса, қандай қилиб унга тақлидан ясама оёқ тайёрланади? Шунинг учун баъзи сўзлар нақд ва баъзиси нақлдир. Бироқ улар бир-бирига жуда ўхшайдилар. Уларни фарқлаш учун тамизли киши лозим. Тамиз — иймон. Куфр эса тамиздан маҳрумликдир.

Чунончи, Фиръавн замонида Мусонинг асоси илон ва сеҳргарларнинг таёқлари-ю иплари аждарҳо бўлганда бетамизлар буларнинг ҳаммасини бир рангда кўриб, ҳеч нарсани фарқлай олмадилар. Бироқ тамизли (фарқлаш хусусиятига эга — тарж.) кишилар тамиз воситасида сеҳрни ҳақиқатдан ажрата билдилар. Демак, иймон тамиздир.

Фикҳнинг асли ваҳий эмасми? Бироқ халқнинг туйғулари, тушунчалари ва тасарруфлари билан қоришгандан кейин унинг гўзаллиги ва хушлиги йўқолган. Тоғдан шаҳарга қараб оқаётган сув нақадар тоза ва нақадар софдир. Фақат шаҳардан оқиб ўтаркан, у ифлосланади. Бу ифлос ва кир сувнинг аввал, яъни бошланғичда — манбада покиза бўлиб, бўтаналик унга кейин ҳамроҳ бўлганини тушунмоқ ва фарқламоқ учун киши тамизли бўлмоғи керак. «Мўмин закийдир, тамизлидир, ақллидир» (Ҳадис). Қари бир одамнинг ёши юзда бўлса ҳам, агар ўйин билан вақтини ўтказса, ақлли ҳисобланмайди, балки ҳануз боладир, хомдир. Худди шундай, ўйин ўйнамаган бола ҳам кексадир. Бу ерда ёшнинг аҳамияти йўқ. «Айнимаган сув»[67] дунёнинг барча ифлосликларини тозалагани ҳолда, барибир мусаффодир, тиниқдир, чучукдир. Чунки у ҳаёт сувдадир.

Агар одам намозда фарёд чекиб йиғласа, қилган намози беҳудами ёки йўқми? Жавоб узун ва батафсилдир. Агар у намозга тегишли ва намозни мукаммал этадиган нарсани кўриб, шунга йиғлаган бўлса, тўккан кўз ёши беҳуда эмас. Агар дунё учун ёхуд ўч олиш туйғусига берилиб фарёд қилган бўлса, намози нуқсондир, бенафдир. Демак, иймон тўғри билан хатони, нақд билан нақлни фарқлай оладиган тамиздир. Агар киши бундан маҳрум эса, бу сўз унинг наздида зиён-заҳматдир. Тамизли зотлар айтилганлардан ўз улушини олурлар.

Масалан, икки ақлли шаҳарлик бир қишлоқликнинг фойдаси учун гувоҳлик берсалару, қишлоқлик соддалиги ва софлигига бориб ўз ҳимоячиларининг гапларига терс гапни айтса, шаҳарликларнинг барча меҳнатлари зое кетади. Шунинг учун ҳам «Қишлоқликнинг гувоҳи ўзи билан биргадир» (яъни ўзидир) дейишади.

Сархушлик мияга уриши билан киши оғзига келганини қайтармай, ҳеч кимга қарамай валдирайди. Масалан, хотиннинг кўкраклари сутга тўлиб, оғрий бошлаши билан маҳалланинг кучукларини тўплар ва сутини уларга (соғиб) беради.

Қимматбаҳо гавҳарни болага берсанг, сен кетгач, унинг қўлига бир олма тутқазишиб, инжуни олиб кетадилар. Чунки болада тамиз хусусияти йўқ. Яъни олма билан гавҳарни фарқига бормайди у. Шунинг учун ҳам тамиз буюк неъматдир, Худди шундай, бизнинг сўзимиз ҳам тамиз соҳиби бўлмаган кишининг қўлига тушди.

Абоязидни отаси фиқҳ ўргансин, дея мактабга олиб борди. Мударриснинг ҳузурига келиши билан Абоязид: «Бу — фиқҳуллоҳми?» — деди. Унга «Йўқ, бу Ханифанинг фиқҳи» — дедилар. Шунда Абоязид: «Мен фиқҳуллоҳни ўрганмоқчиман» — деди. Отаси уни наҳв (грамматика — тарж.) муаллимини олдига олиб борди. Абоязид: «Бу — наҳвуллоҳми?» — дея сўради. Муаллим: «Йўқ, бу Сибавайҳ навҳидир» — дегач, у: «Мен буни истамайман» — дея жавоб берди. Шу тарзда, отаси Абоязидни қайси ўқитувчи қошига бошлаб борса, у бир хил нарсани айтди. Ниҳоят, отаси Абоязидни ўз ҳолига ташлаб қуйди. У шу орзу билан Боғдодга келди ва Жунайдни кўриши билан: «Ана Фиқҳуллоҳ!» — дея бақирди. (қўзи қандай қилиб ўз онасини танимайди?) Чунки у ақл ва тамиздан дунёга келган. Сен суратни ташлаб юбор!

Бир шайх бор эди. Муридларини доимо ўз ҳузурида тик туришларини талаб қиларди. Унга: «Эй шайх, уларни нега ўтиртирмаяпсан? Ҳолбуки, бу дарвешларнинг эмас, балки подшоҳларни одатидир» — дедилар. Шайх: «Асло! Гапирманг. Мен муридларимнинг файз топишлари ва тариқатга фавқулодда ҳурмат кўрсатишларини истайман. Ҳурмат ҳар нақадар қалбда бўлса ҳам «таш ичнинг ойнасидир» (унвонидир) дейилган.

Унвоннинг маъноси надир? Масалан, мактубнинг унвонидан унинг ичидаги, кимга ёзилгани маълум бўлади. Худди шундай, китобнинг унвонида (мундарижасида — тарж) унинг бўлимлари, парчалари ва мавзулари ошкордир. Ҳурматнинг ташқи кўринишидан, яъни бош эгмоқ, оёқда турмоқ каби ҳаракатларидан инсоннинг ичидаги (кўнглидаги — тарж.) ҳурматнинг қандайлиги ва Тангрига бўлган таъзимнинг даражаси англашилади. Зоҳиран кўрсатилмаган ҳурмат шуни билдирадики, бу одамнинг ичида Оллоҳ қўрқуви йўқ ва у Оллоҳ одамларини менсимайди.

ФАСЛ. Жавҳар Ходим-и Султон: «Бу кишига кунда беш маҳал талқин қилинса-да, ҳеч нарсани тушунмайди ва эслаб қолмайди. Агар ўлса, ундан нимани сўрашади, ахир, у ҳамма нарсани унутди-ку?» — дея сўради. Дедимки: Ўрганган нарсасини унутаётган бўлса, демак, унинг ичи ва мияси соф, тоза ҳамда ўрганмаган, билмаган бошқа бир саволнинг сўралишига тайёрдир. Сен ўша соатда ҳозиргача менинг сўзларимни эшитяпсан ва уларнинг баъзиларини қабул этаяпсан. Чунки аввал ҳам шу хил фикрларини эшитган ва қабул қилгансан. Энди улардан қай бирлари устида тўхтаб қолаяпсан? Сенинг ичингдаги тортишмани ким эшитяпти? Ўртада ҳеч қандай восита йўқ. Гарчи қулоғинг бўлса ҳам, ичингдаги сўзни эшита олмади. Сенинг бу зиёратга келишинг тилсиз ҳолда айтилган саволдир ва бизга бир ойдин йўл кўрсатингиз, демакдир. Бизнинг сиз билан гаплашмай ё гаплашиб ўтиришимиз ҳам сизнинг ниҳон саволлариигизга жавобдир. Подшоҳ ҳеч сўз айтмай ҳам «Қандай турибсан, не еяпсан, нимага қараяпсан?» дея ўз қулларидан сўрайди. Кишининг қарши (нуқтаи назари) агар эгри бўлса, шубҳасиз, унинг жавоби ҳам эгридир. Чунки тўғри жавоб бермоқ учун ўзига ҳоким бўлолмайди у. Масалан, дудуқ одам тўғри гапирмоқчи бўлиб қанча уринса ҳам бефойдадир. Заргарнинг олтинни махсус тошга уриб кўриши олтинга берилган саволдир ва у: «Мен софман ёки қоришиққан! — дея жавоб беради.

Очлик — бир савол. Вужуд уйида бир бузуқлик бўлиши билан: «Ғишт бер, лой бер» — дейди. Овқат емаслик эса: «Бунга ҳали эҳтиёж йўқ!» — дейилган бир жавобдир. Ҳакимнинг қўлни ушлаши савол бўлса, томирнинг уриши жавобдир. Одамнинг юзига боқиш—савол, унинг ранг-руйи сўзсиз жавоб. Уруғ сочмок,савол, дарахт битиши — тилсиз айтилган жавоб. Жавоблар сассиз бўлгани учун саволлар ҳам сассиз бўлиши керак. Уруғ чириб, ҳеч нарса ўсиб чнқмаслик ҳам жавобдир. Чунки жавоб бермаслик ҳам ўзига хос жавобдир. Бир подшоҳ бир одамдан учта мактуб олди, бироқ жавоб бермади. Одам яна: «Уч дафъадир хат ёзаман, ё қабул қилинг ё қабул қилмайман, деб айтинг!» — деб ёзди. Шоҳ хатнинг орқасига «Жавоб бермаслик ҳам жавобдир, фақат аҳмоққа берилажак жавоб — индамаслик» деб ёзди-да, чиқартирди.

Инсоннинг ҳар бир қилган ҳаракати саволдир ва севинч ёки қайғуси жавоб бўлади. Гўзал жавоб учун Оллоҳга шукрона келтириш, ёмон жавоб учун эса Оллоҳга тавба қилиш лозим. Шукр ва тавба саволларнинг хилидан бўлиши ҳамда тавбадан кейин унинг (ўша саволнинг) хилидан бошқа савол бермаслик зарур.

«Бизнинг балойимиз етганда ҳам тазарру қилмадиларми?! (Албатта тавба-тазарру қилишлари лозим эди,) лекин уларнинг диллари қотиб қолган»[68] — дея буюрилганидек, улар жавобнинг саволга мувофиқ эканлигини тушунмадилар. «Ва шайтон қилиб юрган ишларини ўзларига чиройли кўрсатиб қўйганлар»[69]. Яъни улар ўз саволларига берилган жавобларга қараб: «Бу хунук жавоб саволга лойиқ эмасдир» дедилар. Улар тутун оловдан эмас, балки ўтиндан эканлигини билмадилар. Ўтин қанча қуруқ бўлса, тутун ҳам шунча оз бўлади. Гул боғидан ёмон ҳид келса, айб гулдами? Йўқ, асло! Бу ерда айбдор боғбондир.

Дедики: «Онангни нечун ўлдирдинг?». Деди: «Унга ярашмаган бир иш кўрдим». Дедики: «Яхши, аммо онангни эмас, етти ёт бегонани ўлдирсанг бўлмасмиди?» Деди: «Ҳар куни биттадан ўлдирайинми?». Худди шундай, сенинг бошингга келган барча балолар — нафсингдан. Сен уни тузат ва тарбия қилки, ҳар ким билан калтаклашишга ўрин қолмасин.

«Ҳамма нарса Оллоҳдандир»[70] дейишса, бунга жавоб сифатида айтамизки: Ўз нафсини айбламоқ ва оламни қутқармоқ ҳам Оллоҳдандир. Масалан, бир одам боққа ўғриликка кирди ва боғбоннинг қўлига тушди. Боғбон: Оллоҳдан қўрқмайсанми? Ўғри: Нега қўрқай. Ахир мева ҳам Оллоҳники, мен ҳам Унинг қулиман. Демак, Оллоҳнинг қули Оллоҳнинг мевасидан еяпти, деди. Боғбон арқон келтирди ва ўғрини ушлаб, бир дарахтга боғлади-да, таёқ билан калтаклай бошлади. Шунда ўғри бақирди: «Оллоҳдан қўрқмайсанми? Боғбон жавоб берди: Ахир сен Оллоҳнинг қули, бу эса Оллоҳнинг таёғидир. Оллоҳнинг таёғи Оллоҳнинг қулини уряпти. Мен нега қўрқай?

Натижа шуки, олам бир тоққа ўхшайди. Яхши ёки ёмон сўзингни акси ўзингга, фақат ўзингга қайтади. Мен яхши гап эшитган эдим, тоғ ёмон жавоб қайтарди, дея олмайсан. Бу — имконсиз! Чунки тоғда булбул сайраса, акс-садо бўлиб ҳеч қачон эшак ёки қарғанинг овози қайтмайди. Акс садо эшак овози эса, демак, билгилки, бу ёқда ҳанграган ҳам эшакдир.

ФАСЛ. Биз сув узра турган косага ўхшаймиз. Косанинг сув устида оқиши ўз ихтиёри билан эмас, балки сувнинг иродаси ва ҳукми иладир. Бу умуман шундоқдир. Бироқ баъзилар сув устида эканлигини билади, баъзилар билмайди.

Ҳеч шубҳа йўқки, барча косалар Оллоҳнинг қудрати ва суви узрадир. Бироқ Унга чиркин нарсаларни изофа этишлари — тарбиясизликдир. Масалан, Унга «Эй ифлосликларнинг яратувчиси» демаслик лозим. Аксинча, «Эй кўкларнинг яратувчиси, эй ақлларнинг яратувчиси!» дейиш — умумий бўлиш билан бирга, бундай таҳсиснинг фойдаси ҳам бор. Шунинг учун бирон нарсанинг таҳсиси унинг афзаллигига далолатдир

Хулоса шуки, косани сув шундай бир тарзда оқизадики, бошқа косалар томоша қиладилар. Бироздан кейин сув косани шундай оқизадики, томошабин косалар энди қоча бошлайдилар. Сув буларга қочмоқ илҳомини ва қудратини беради. Шу туфайли улар: «Оллоҳим бизни ундан узоқлаштир» дейишади. Ва бу айтганлари яхшидир. Нарсаларга умумий назар билан қарайдиган киши: «Буларнинг ҳар иккиси (қочган ва қочишга мажбур бўлган коса — тарж.) ҳам сув томонидан сеҳрлангандир», — дейди. Бу фикрда бўлмаган зот эса: «Агар сен сувнинг косани қандай кездирганини ва бундаги латофату гузалликни кўрсайдинг, yнга бу умумий сифатни беришга жасоратинг етмасди»,— деган жавобни қилади. Масалан, бир кишининг севгилиси борлиқ нуқтаи назаридан турли ифлосликлар каби умумий сифатлардан холи эмаслиги ошиқнинг хаёлига ҳам келмайди. Агар бундай фикрлар унинг хаёлига келсайди, у ўз маъшуқасига шайтонга қарагандай қарарди. Худди шундай, сен ҳам бор-йўғи бу қадарини билдинг ва унинг умумий ва муштарак сифатларига боқдинг. Бизнинг ўзимизга хос гўзаллигимизни кўра оладиган одам бўлмаганинг учун сен билан мунақаша-ю мунозара қилишимиз тўғри эмас. Чунки бизнинг мунозарамиз гўзаллик билан қоришган. Шу эътиборла, гўзаллик ақлидан бўлмаганга гўзаллик кўрсатиш унга қилинган зулм бўлур. Нарсани унинг аҳлига кўрсатмоқ лозим.

ФАСЛ. Зоҳирий илмлар ўрганиб юрганлар агар бизга қўшилсалар, аввалги илмларини унутдик, деб ҳисоблайдилар. Ҳолбуки, бу ерда уларнинг барча илмлари жонланади. Илмларнинг ҳаммаси шаклдир. Уларнинг жонланишлари ўлик баданга жон киришига ўхшайди. «Бутун илмларнинг асли у ердандир. У ҳарфсиз ва сассиздир. Чунки «Мусо билан Оллоҳнинг Ўзи (бевосита) гаплашди»[71] дея буюрилгани каби Улуғ Тангри Мусо билан гаплашди. Бироқ у ҳарфлар ва овоз билан сўз айтмади, тил — томоқ билан гапирмади, Улуғ ва Бахтли бўлган Оллоҳ оғиз, лаб ва томоқдан муназзаҳдир. Сассиз оламда набийларнинг ҳам сўзлашувлари бор. Шундайки, жузъий ақлларнинг ваҳми буни англай олмайди. Шунинг учун набийлар ҳарфсиз оламдан ҳарф оламига келадилар ва бола бўладилар. Пайғамбар: «Болалар учун муаллим бўлиб юборилдим» (Ҳадис) дея буюрган. Одамлар у оламнинг аҳволини олурлар, тинчлик за xузypra қовушурлар. Чунончи, гўдак онасини танимаса ҳам, унинг қучоғида овунади, роҳатланади. Мева ҳам шохда етишади, пишади, аммо дарахтнинг нима эканлигидан хабарсиздир. Худди шундай, инсонлар ҳам у буюкдан, унинг сўзидан, ҳарфидан (куч-қувват олиб, уни етарлича билмасаларда, уларнинг (одамларнинг — тарж.) барчасида ҳарф ва саснинг нариги томонидаги (оламдан — тарж.) бир нарса бор ҳамда ҳар бир инсон жуда улкан оламдир. Халқнинг телбаларга нисбатан тамойили борлигини кўрмаяпсанми? Улар телбаларни зиёрат қилиб «Бунинг улуғ одам бўлиш эҳтимоли бор», дейди. Ҳа, бу — тўғри. Чунки бундай нарса бор. Бироқ бир янглишлик мавжуд. У нарса ақлга сиғмайди, аммо ақлга сиғмаган ҳамма нарса у эмас. Ҳар ёнғоқ юмалоқ, лекин барча юмалоқ нарсалар ёнғоқ бўлмаганидек. Биз унинг аломатларини айтдик. Унинг ҳоли ҳар нақадар сўзга ва забт этилишига келмаса ҳам, ақл ва жон ундан қувват олади, унинг соясида ўсиб-улғаяди. Халқнинг атрофида айланиб юрган телбаларда эса бундай аломат (маъно) йўқ. Улар соясида халқнинг аҳволи ўзгармайди, ҳузур-ҳаловат топмайди. Агар улар ҳузур-ҳаловат топдик десалар, биз бунга ҳузур-ҳаловат демаймиз. Масалан, бир бола ўз онасидан айрилиб, қисқа бир муддат ичида бошқа (она) билан овунса, буни ҳалокат деймизми? Йўқ, албатта. Аҳли тиб айтдики: «Инсоннинг мижозига ёққан ва унинг иштаҳасини очган ҳамма нарса унга қувват беради, қонини тозалайди! Бироқ бу — ўша инсоннинг бир касаллиги бўлмаган пайтда шундай. Масалан, тупроқ еювчи одам ҳақида «Тупроқ унга фойдали, қанча еса ҳам мижозини яхшилайди» дея оламизми? Йўқ, чунки унинг бир дарди (касаллиги) борки, тупроқ ейди. Демак, хасталик ва иллатдан ҳоли ўлароқ, инсонга ёққан нарса хушдир. Чунончи, бир одамнинг қўлини синдирсалар ва эгри ҳолида боғлаб бўйнига оссалар ҳамда бу ҳол унга ёқса, демак, у носоғломдир. Унга ёқаётган бу ердаги хушлик ёлғончидир. Худди шундай руҳлар оламида муқаддас малаклар Тангрининг раҳматига ғарқ бўлишдан хушланарди. Агар улар жисмлар билан қаршилашишдан кейин роҳатсиз ва қайғули бўлиб қолсалар ҳам лой ейишдан хушланадиган бўлсалар, уларнинг ҳакимлари — анбиё ва авлиёлар: «Сенинг хуш деганинг хуш эмасдир. Хушлик бошқа нарсадир. Яъни сен аввал хушланган ва асл мижозингга уйғун келганидир. Энди эса сен тупроқ ейишдан ҳузур топаяпсан, буни касаллик эканини айтишганда, ишонмаяпсан», дейди.

Ривоят қиладиларки, Ҳасан ва Ҳусан болалик чоғларида бир одамнинг шариатга номувофиқ тарзда таҳорат олганини кўришиб, унга назокат билан тўғрисини ўргатмоқчи бўлдилар. Одамнинг ёнига келишиб «Бу менга нотўғри таҳорат олаяпсан, деяпти. Ҳар иккимиз таҳорат олайлик, сен қайси биримизники тўғри зканлигини айт», дейишибди. Улар таҳорат олишиб бўлгандан кейин ҳалиги одам «Сизники тўғри, хатосиз ва шариатга мувофиқдир. Аммо мен заволлиники янглиш экан!» дебди.

ФАСЛ. Сайфул — Баҳорий Мисрга кетди. Ҳамма кўзгуни севади, чунки унда ўз сифатларини кўришга ошиқдир. У (Сайфул-Баҳорий — тарж.) юзининг ҳақиқатидан хабардор эмас. Рўмол (парда)ни юзим, дея ўйлайди. Рўмолнинг ойнаси унинг юзининг ойнасидир. У: «Анбиё ва авлиёлар бузуқ ва янглиш тушунча ичидадирлар. Уларда қуруқ даъводан бошқа нарса йўқ» дейиши билан Мавлоно: «Сен буни бир латифа сифатида айтаяпсанми ёки сенинг ўзинг ҳам шу фикрдамисан? Агар шундай ўйлаётган бўлсанг, демак, бу сен учун ҳақиқатга айланибди. Кўрмоқ ва ҳақиқат вужуддаги нарсаларнинг энг азизи ва шарафлисидир. Бу билан набийларни ҳам тавсиф этган бўлаяпмиз. Чунки улар ҳам кўрмоқдан ўзга нарсани даъво қилмадилар. Сен-да буни эътироф этасан. Кўрмоқ кўрилган нарсасиз мумкин эмас. Чунки кўрилган воситали феълдир. Кўрмоқ учун мутлақо унинг ёнида кўрилган бир нарса бўлиши лозим. Бу ерда кўрилган матлуб, кўрган толибдир. Ёки аксинча. Сенинг инкоринг билан вужуддаги толиб матлуб ва кўрмақ, собит бўлди, демакдир. Бу билан оллоҳлик ва қуллик инкорида исботи бўлган бир таклиф бўлади. Бунинг собит бўлмоғи, албатта, вожибдир. «Мазкур гуруҳ шу ғофил шайхга мурид бўпти, унга таъзим қилмоқда!», дейдилар. Мен: «Жуда яхши! Ғофил шайх тошдан ясалган бутдан тубан эмас-ку! Ахир, одамлар бутга сиғинмоқда, ундан бир нарсалар сўрашмоқда. Бут эса ҳеч нарса тушунмайди. Муридларнинг ишқи баттол шайхнинг хаёли биландир. Хаёл эса муридларнинг ҳеч бир ҳолларидан хабардор эмас. Шу алдоқчи хаёлнинг ишқи инсонни шундай жўштирса, ҳақиқий, ҳамма нарсадан бохабар, ҳамма нарсани кўрган севгилининг ишқида инсон нималар бўлмайди? Масалан, ошиқ ёрнинг хаёли билан бир устунни қучоқлаб йиғласа, дардини айтса, шикоятлар этса-да, бундан ҳақиқий севгилининг вуслат лаззатини ололмайди.

ФАСЛ. Ҳар бир одам бир жойга бормоқчи ёки саёҳатга чиқмоқчи бўлганда, ақлида ўзича режалар тузади. Бироқ Оллоҳнинг истаги тамоман бошқача бўлади. Одамнинг шунча олган тадбирлари-ю режаларидан биронтаси ҳам амалга ошмаслиги мумкин. Шунга қарамай, у яна ўз ихтиёри ва тадбирларига ишонади.

БАЙТ: (Қул тадбир олади, бироқ тақдирнинг қайси марказда бўлишини билмайди. Тадбир эса Оллоҳнинг тақдири қаршисида қолмайди (йўқ бўлади).

Бу шунга ўхшайди: Бир одам туш кўрди. Тушида бир бегона шаҳарда ҳеч кимсиз, танишсиз нима қиларини билмай, боши гаранг бўлиб турган экан. У ёққа чопибди, бу ёққа чопибди — бўлмабди. Охири: «Нега бу шаҳарга келдим» дея ўксиниб турганда, бирдан уйғониб кетиб, буларнинг ҳаммаси рўё эканлигини билиб, ўксингани учун пушаймон бўпти. Бироқ бироздан кейин яна ухлабди ва яна ўзини ўша шаҳарда кўриб аввалги тушидагидек ўкинмоққа бошлабди. Чунки унинг хаёлига «Қайғуришнинг ҳожати йўқ, чунки уйғоқлик пайтимда ўксиганим учун пушаймон бўлгандим» деган ўй келмайди. Худди шундай, одамлар ҳам олган тадбирлари юз минг марта пучга чиқса ҳам, Оллоҳ томонидан берилган паришонлик туфайли барчасини унутадилар ва яна тадбир оладилар, уларга ишонадилар. «Оллоҳ ҳар бир киши билан унинг қалби ўртасини эгаллаб турур»[72].

Иброҳим Адҳам подшоҳлик вақтида овга чиқди. Ёлғиз бир жайроннинг орқасидан қувди. Бироқ ҳадеганда жайронга етавермади. От чарчади. Бирокқ подшоҳ тўхтамади. Ниҳоят, жайрон тилга кирди: «Сен бу (иш) учун яратилмадинг. Оллоҳ сени мени овламоғинг учун бор этмади. Мени овладинг ҳам дейлик, хўш, нима бўлади?» Иброҳим буни эшитиши билан фарёд солиб, ўзини отдан ташлади. Ўша атрофда бир чўпондан бошқа ҳеч ким йўқ эди. Подшоҳ унга бутун кийим-кечагини, жавҳарларини, отини бериб, чўпоннинг кийимини ўзи кийди ва йўлга равона бўлди. Энди айт-чи, унинг истаги нимайди-ю Оллоҳнинг истаги нима эди? Иброҳим жайрон овламоқчи бўлди, бироқ Улуғ Тангри уни жайрон воситасида овлади. Билгилки, бу дунёда фақат ва фақат Оллоҳнинг истаги бўлур. Мурод —Унинг мулки, мақсадлар мулозимларидир.

Умар мусулмон (бўлмасдан олдин синглисини уйига келди. Синглиси Қуръон ўқиётганди: «Тоха мо анзално»[73]. Акасини кўриши билан Қуpъонни яширди, Умар қиличини қинидан чиқариб: «Айт, нима ўқиётган эдинг? Йўқса, ўлдираман»,—деди. Синглиси қўрққанидан эътироф этди: «Улуғ Оллоҳнинг Муҳаммадга юборган Каломидан ўқиётгандим». Умар: «Ўқи, эшитай» — дегач, синглиси «Тоҳо» сурасини ўқиди. Умар янада ғазабланди ва: Агар ҳозир сени ўлдирсам, ожиз кишини ўлдирган бўламан. Аввал бориб, унинг бошини олай-да, кейин сенинг масалангни кўрай» —деди-да, Мустафонинг масжидига йўналди. Йўлда уни Қурайшга мансуб одамлар кўришиб: «Умар Муҳаммаднинг жонини олишга кетяпти. Бўлса бўлмаса, бу иш ёлғиз Умарнинг қўлидан келади» — дейишиб қолди. Чунки Умар жуда бақувват ва ўта мард киши эди. Шу қадар эдики, Мустафо ҳам: «Эй Тангрим, менинг динимни Умар ёки Абу Жаҳл ёрдамида қўлла», — дерди. Ниҳоят, Умар мусулмон бўлгандан кейин йиғлаб: «Эй Оллоҳнинг элчиси! Агар Абу Жаҳлнинг исмини менинг исмимдан олдин айгганингда, менинг ҳолим нима кечарди», — дерди.

Хуллас, Умар яланғоч қилич билан масжидга яқинлашди. Шу аснода Жаброил Мустафога: «Эй Расулуллоҳ! Умар келяпти. Мусулмон бўлиши билан уни қучоқла!» дея ваҳий келтирди. Умар масжидга кирар-кирмас, Мустафодан учган бир зиё ўз қалбини забт этганини аниқ кўрди. Фарёд этиб, хушсиз ҳолда йиқилди. Руҳида бир ишқ ва севги ҳосил бўлди, уларнинг жўшқинлигидан Умар шу лаҳза Мустафода эриб, йўқ бўлмоқни истади: «Эй Оллоҳнинг элчиси! Менга иймон таклиф эт ва у қутлуғ калимани айтки, эшитай» — деди. Умар мусулмон бўлиши билан: «Мен қилич яланғочлаб, сени ўлдиришга келгандим. Бу гуноҳимнинг каффорати ўлароқ энди то тирик эканман сенинг душманларингга қарши курашаман. Шу қиличим билан уларнинг бошларини танларидан жудо қиламан», дея қасам ичди. Масжиддан чиқар чиқмас отасига дуч келди. Отаси ундан: «Динингдан қайтдинг, шундоқ эмасми?» — дея сўради. Умар унинг бошини олди. Йўлда унинг қонли қиличини кўрган Қурайшнинг улуғлари: «Душманнинг боши қани?» дедилар. Умар: «Мана!» деди. Улар: «Йўқ, бу унинг боши эмас. Бу бош шу ерга тегишли», —дедилар. Энди қара, Умарничг қасди не эди-ю Улуғ Оллоҳнинг ундан муроди не бўлди?

БАЙТ: (Умарнинг қўлида қилич. Оллоҳнинг элчисини ўлдирмоқ учун келади. (Бироқ). Оллоҳнинг тузоғига илиниб бахтидан Пайғамбарнинг назарига тушади).

Худди шундай сиздан ҳам: «Нима келтирдинг?» — деб сўрасалар, «Бош келтирдим!» денг. Агар «Биз бу бошни кўрган эдик» дейишса, айтингки, «Бу сиз кўрган бош эмас, бошқасидир. Сири бўлган бош — бошдир, сири бўлмаган мингта бош эса бир пулга қимматдир».

«Байтуллоҳни одамлар учун зиёратгоҳ ва тинч жой қилдик ва Иброҳимнинг (Каъбатуллоҳни бино қилаётган вақтида) турган ўрнини намозгоҳ қилиб олинг (деди)»[74]. Иброҳим: «Эй Тангрим, мени Ўз ризо хилатинг-ла шарафлантирдинг ва азиз қилдинг. Энди менинг зурриётимга ҳам шундай шараф ва кароматингни насиб эт»-деди. Улуғ Оллоҳ: «Менинг бу ақлим (сенинг зурриётинг борасидаги) золим кимсаларга етмайди»[75] дея буюрди. Яъни золимлар менинг хилатим (бу ерда: эҳсон — тарж.) ва кароматимга лойиқ эмасдирлар, демакдир. Иброҳим бунга амин бўлгач, яна: «Эй Тангрим, иймон келтирганларни ва золим бўлмаганларни ўз ризқинг билан насиблантир, улардан буни аяма», — деди. Улуғ Оллоҳ буюрдики: «Ризқ умумийдир. Ҳар бир кишининг ундан ўз насибаси бор. Ва бу мусофирхонадан барча махлуқлар фойдаланиб, ўз ҳиссаларини олурлар». Фақат Оллоҳнинг ризо, хилат ва каромати хос ҳамда устун (афзал, азиз) қулларига насиб бўлғай. Ташга боқиб, ташни кўрганлар (аҳли зоҳир) дерки: «Бу оятдаги Байтдан (уйдан) мақсад Каъбадирки, ким унга сиғинса, офатлардан узоқ бўлади ва у ерда овламоқ ҳаромдир. Яъни кишига азият бермоқ тўғри эмас. Улуғ Оллоҳ тўғрилик ва гузалликни танланган». Бу Қуръоннинг зоҳирий маъносидир. Муҳаққиқлар айтишадики: «Байт (уй) инсоннинг ичидир. Яъни эй Тангрим, ичимни нафсннг даҳмазалари ва васвасаларидан покиза қил. Бузуқ ва янглиш тушунчалардан тозалаки, ундан ҳеч қандай қўрқув қолмасин. Шу тарзда, у ер ишончли ва Сенинг ваҳий еринг бўлсин. Шайтон ораламасин. Масалан, Улуғ Оллоҳ фаришталар сиридан шайтонларнинг бохабар бўлмаслиги учун кўк юзида шохобларни (оқувчи юлдузларни) қоровул этиб тайинлаган. Эй Тангрим, бизнинг ичимизга ҳам иноят соқчиларини қўйки, улар «бизни шайтон ва нафс балоларидан қўрисин». Мана бизга ботил аҳли (янглиш тушунувчилар) ва муҳаққиқлар изоҳлари. Ҳар ким ўз ўрнидан туради (қўзғалади). Кироннинг (пулнинг) икки юзи (тарафи) бор. Кимдир унинг бу юзидан, кимдир эса нариги юзидан фойдаланади ва ҳар иккиси ҳам тўғридир. Чунки Улуғ Оллоҳ ҳар икки қавмнинг ҳам ундан фойдаланишини истайди. Масалан, бир аёлнинг эри ва гўдаги бўлса, у буларнинг иккисидан бошқа-бошкқа завқ олади. Боланинг завқи онанинг кўкси ва сутидан бўлса, эрники унинг ўз хотини эканлигидан. Инсонлар йўлнинг болаларидир. Ҳар бир киши Қуръондан зоҳирий тот олади ва сути билан озиқланади. Фақат етук зотлар учун Қуръоннинг маъносида ўзгача бир завқ бор ва улар (Қуръонни) бошқача англайдилар.

Иброҳимнинг мақоми ва мусолласи (намоз қилишга яроқли очиқ жой — тарж.) Каъбага яқин бир ер эди. Зоҳир аҳли: «У ерда икки ракат намоз қилиш керак»—-дейди. Бу—яхши! Бироқ муҳаққиқлар наздида Иброҳимнинг ери шундай бир жойки, у ерда Сен Ҳақ учун ўзингни оловга отасан ва ғайрату жаҳд ила (юксак) мақомга эришасан. Иброҳим ўзини Оллоҳ йўлида фидо қилди. Унинг назарида нафс таҳликаси қолмаган ва ўзидан ҳечда қўрқмайди.

Иброҳимнинг мақомида икки ракат намоз ўкимоқ яхшидир. Фақат бу шундай намозки, унинг қиёми бу дунёда бўлса, рукуси у дунёдадир.

Каъбадан мақсад анбиё ва авлиёнинг кўнгилларидир ва бу ер (кўнгиллар — тарж.) ваҳийсининг жойидир. Каъба — унинг нури. Ахир, кўнгилсиз Каъба нима ишга ярайди? Валийлар ва набийлар ўз муродларини тамоман тарк этиб, Тангрининг муродига шундай риоя қилилмишларки, Унинг амрларини дарҳол бажарар ва Унинг инояти бўлмаган кимсалардан, агар булар ҳатто ота-оналари бўлса ҳам, нафрат этадилар.

Сен нима айтсанг, бари мисол, масал эмас. Мисол— бошқа, масал бошқадир.

Улуғ Оллоҳ ўз нурини қандилга, валийларнинг вужудини эса шишага ўхшатган. Булар — мисол. Йўқса, қавну маконга (вужуд оламига — тарж.) сиғмаган Оллоҳнинг нури қандилга ва шишага қандай сиғсин, Жалоли улуғ бўлган Оллоҳ нурлари туғилган ерлар кўнгилга ҳам сиғмайди, бироқ истаган пайтингда уни қалбингдан топасан. Яъни унинг аксини ойнада кўрганинг каби кўрасан. Шу билан бирга, сенинг расминг ойнада эмас, балки кўзгуга қараганинг учун у ерда ўзингни кўрасан. Масалан, ақлга номувофиқ нарсаларни мисол билан тушунтирса, ақлга мувофиқ келади. Ақлий бўлган нарса махсус бўлади. «Бир одам бор, кўзини юмиши билан ғалати — ғалати воқеаларни кўради. Кўзини очганда эса ҳеч нарса кўрмайди» десанг, ҳеч ким ҳам ишонмайди. Аммо «Бир одам бор, тушида турли-туман нарсаларни кўради. Уғониши билан эса улардан биронтасини ҳам кўрмайди» — дея мисол билан гапирсангчи, ҳаммаси англашилади. Худди шундай, бир киши бир уйни тасаввур этса, буни ҳеч ким ақлга сиғдиролмайди, бироқ меъмор ана шу уйнинг режасини қоғозга тушир-са, қолганлар ҳам уни англай бошлайдилар. Маъқул бўлган режа қоғоздан амалга кўчса, яъни уй булиб қурилса, хаёл махсус бир шаклга кўчади. Кўринадики, дастлаб ақлга ноўрин келган нарсалар мисол воситасида маъқул ва махсус бўлади. Бу шунга ўхшайди: «Нариги дунёда ҳар кишининг савоб ва гуноҳ дафтарлари тарқатилади ва бировнинг ўнг, бировнинг сўл қўлига берилади» ёки «Нариги дунёда фаришта, арш, олов ва жаннат бор. Яна мезон (тарози) ва ҳисоб-китоб бўлади» — дейишади. Бироқ бунинг (ҳар нақадар ўхшаши бўлмаса ҳам) бир мисол берилмагунча, аҳвол аёнлашмайди. Мисол: Подшоҳ, қози, тикувчи, этикдўз ва ҳоказо ҳaммa одамлар кечаси ухлайдилар. Киши ухлаши билан ҳуши (фикри) бошидан учади ва ҳеч кимда бирон тушунча қолмайди. Аммо Исрофилнинг нафаси янглиғ бўлган тонг ойдинлиги одамлар жисмларидаги барча зарраларни тирилтиргани онда тушунчалар ҳам қайтади. Ва ҳар бир кишининг ақлу ҳуши ўзгага эмас, балки айнан ўзига қайтади. Яъни ҳеч ким кечаси тикувчи бўлиб ётиб, эрталаб этикдўз бўлиб турмайди. Инсоннинг иши ва кучи нима эса, у яна ўша билан машғул бўлади ҳамда нариги дунёда ҳам шундай бўлажагини (сен) уқмоғинг керак. Бу — чўпчак эмас. Бу — ҳатто шу дунёда ҳам ҳақиқат бўлган (руёбга чиққан). Демак, ким бу мисолнинг изидан тушса ва унга хизмат қилса, муҳаққақ равишда нариги дунёнинг бутун аҳволини кўради, бўйини олади, мушоҳада этади ва кашф қилади. Шунда буларнинг барчаси Оллоҳ қудрати доирасида эканини билади.

Мана, ниҳоят, номаъқулнинг мисол орқали маъқул 6ўлгани ва мисолнинг масалга ўхшамаслиги англашилди. Масалан, ориф фараҳлик (шодлик, хуррамлик — тарж.) вa завқни баҳор, қайғу ва аламни эса куз, дейди. Чунки бу мисолдир (ташбеҳдир) ва бусиз маъно тушунилмайди, тасаввур ва идрок этилмайди. Улуғ Оллоҳ буюрадики: «Кўр кимса (кофир) билан кўргувчи зот (мўмин), эулмат (куфр) билан — нур (иймон), соя (жаннат) билан — жазирама (дўзах) баробар эмасдир»[76]. Бу ерда Тангри иймонни нурга, куфрни зулматга ёки иймонни ёқимли соя — салқинга, куфрни эса одамни беҳузур этадиган жазирамага ўхшатади. Иймоннинг латофати ва нури у оламнинг нурига, куфрнинг эса бу оламнинг зулматига қандай ўхшашлиги бор?

Агар киши биз гаплашаётган вақтда ухласа, бу унинг бўш (бекор) қолганидан эмас, балки ишончдандир. Масалан, карвонга хатар хавф солиб турган пайтда, ҳеч нарсага қарамай, туялар чоптирилади. Қачонки, хатар ўтиб кетгандагина одамларнинг уйқуси кела бошлайди. Бизнинг сўзимиз ҳам атрофга ишонч ва маъмурлик уфураяпти. Руҳлар танишлар сўзини эшитишлари билан бўйи келади. «Эй Муҳаммад, сен: «Ўқи» — де» (Ҳадис). Яъни сенинг зотинг шу қадар латифдирки, назарлар унга етолмайди. Бироқ сен гапирган онда руҳлар таскин ва ҳузур топади. Шунинг учун сен гапир Эй Муҳаммад!

ШЕЪР: (Жисминг шу қадар заифки, бор-йўғи бир инсон эканинг англашилмоқда. Сен билан юзма-юз туриб сўзлашмасам софликдан мени кўра олмайсан).

Далада шундай бир ҳашорат борки, миттилигидан кўзга кўринмайди. Фақат овоз чиқарганда уни пайқаш мумкин. Сенинг зотинг ҳам жуда латиф бўлганидан кўз илғамайди. Шунга кўра сенинг танишлар учун сўз айтмоғинг лозимдир. Бир ерга бормоқчи бўлсанг, аавало, сенинг кўнглинг ўша ерга жунайди. У ернинг шарт-шароитларини, аҳволини ўрганиб келиб, кейин гавданн судрайди. Барча хилқатлар (инсонлар) набийлар ва валийларга нисбатан гавдалар кабидир. Пайғамбарлар ва авлиёлар эса — олам қалби. Дастлаб, улар ўша дунёда яшадилар ва башарийликдан, (гўшт) ва теридан халос бўлгандан кейин ҳам у дунё, ҳам бу дунёнинг паст-баландлигини ўргандилар, манзиллар ошдилар. Ниҳоят, асл йўлни қандай билиш мумкинлигини топдилар ва келиб одамларга: «Аслий оламга келинглар. Чунки бу ер харобазордир, фонийлик (йўқлик) саройидир. Биз жуда ажойиб бир ер топдик ва сизга бундан хабар бермакка келдик» — дея даъват этдилар. Шунинг учун ҳам руҳ ҳамиша ер билан биргадир ҳамда унинг манзиллар ошишга эҳтиёжи бўлмагани каби турли хил йўлтўсарлардан ва ҳоказо хавф-хатардан ҳам қўрқишига сабаб йўқ. Буларга мубтало бўлган нарса заволли гавдадир.

ШЕЪР: (Қалбимга: «Эй қалбим, билимсизлигингдан кимнинг хизматидан маҳрум бўлганингни биласанми? — дедим. Қалбим ҳам менга: «Мени нотўғри тушунибсан. Мен доимо хизматдаман, боши гаранг бўлиб қолган — сен» деди).

Қаерда ва қай аҳволда бўлсанг -бўл, фақат дўст ва ошиқ бўлмакка тириш. Муҳаббат сенинг мулкинг эса, хоҳ мозорда бўлгин, хоҳ қиёмату хоҳ жаннатда, сўнггига қадар дўст бўлурсан. Мадомики, сен буғдой экдинг, муҳаққақки, буғдой битади ва омборда ҳам, тандирда ҳам (буғдой) бўлади.

Мажнун Лайлига мактуб битмоқчи бўлди. Қаламини қўлига олиб ёзди: Хаёлинг кўзимда, исминг тилимда, ёдинг дилимда… Шундай экан, мен кимга ва қаерга ёзай? Ахир, сенинг ўзинг шу ердасан-ку! У шартта қаламни синдириб, мактубни парча-парча қилди.

Қанча-қанча одамларнинг қалблари мана шундай ҳислар билан тўла бўлиши мумкин. Фақат буларни сўз ҳолига келтиролмайдилар. Улар ҳаракат қилишса-ю бўлмаса, бунга ҳайрон бўлишнинг ҳожати йўқ ва бундай кишиларнинг аҳволлари ишққа қасида эмас. Балки асос бўлган нарса қалбнинг тилагидир. Ва бу ишқ ҳамда севгидир. Масалан, гўдак сутнинг ошиғи, у сутдан озуқа олади. Бироқ у сутга таъриф беролмайди, (тушунчасини) сўз ҳолига келтиролмайди. Балоғатга етган кап-катта одам эса сут ҳақида юз турли тушунтиришлар, таърифлар бергани билан буларнинг ҳеч биридан у сутнинг таъмини ололмайди.

ФАСЛ. Анави ёшнинг исми нима? (деб сўради). (Бири) : «Сайфиддин» деди. Жавобан буюрдики: Сайф (қилич) қиндадир, уни кўриб бўлмайди. Сайфиддин дин уун курашган, бутун куч-қувватини тамоман Оллоҳ учун йўналтирган, тўғрини хатодан фарқлаган, ҳақни ботилдан айирган кишидир. Фақат курашни, аввало, ўзи билан жанг қилишдан, яъни ўз ахлоқини тузатишдан бошлайди. «Аввало нафсингдан бошла» (Ҳадис) дейилганидек, ўз-ўзига насиҳат қилади: «Мен қанақа одамман ўзи! Қўл-оёғим, кўз-қулоғим, ақлу фаросатим бўлса. Мурод-мақсадларига етиб, давлатлар топган анбиё-ю авлиёлар ҳам одам бўлиб, уларнинг ҳам икки оёғи ва икки қўли бор эди. Улардан қандай маъно мавжуд эдики, юрган йўлларида эшиклар очиларди. Менда бу неъмат йўқ. Мен нималар қилиб қўйдим? Ахир ҳеч ким мени ёқтирмаяпти ҳам?!» У мана шу тарзда ҳаракат этса, Сайфуллоҳ ва лисонул Ҳақ бўлгуси. Чунончи, ўн кишидан тўққизтаси уйга кириб, биттаси ташқарида қолса ва уни киритмасалар, бу одам мутлақо ўз-ўзига «Қизиқ, мен нима ёмонлик қилдимки, улар мени уйга киргизмаяптилар?» дея йиғлайди. Худди шундай, инсон ҳам гуноҳини ўз бўйнига олиб, ўзини одобсиз ва нуқсонли кўрмоғи лозимдир ҳамда: «Буни Ҳақ қилди. У шуни истаса, мен нима қилай. Агар истасайди, менга ҳам йўл берарди, демаслиги керак. Бу Оллоҳга куфр этмоқ ва қилич тортмоқдир. Бу ҳолда у Сайфуллоҳ эмас, Сайфулла-л Ҳақ (Оллоҳга қарши кўтарилган қилич) бўлади. Улуғ Тангри қариндош уруғ ва яқинлардан покизадир: «У туғмаган ва туғилмагандир»[77]. Ҳеч ким унга йўл топмади. Фақат қулликда йўл топдилар. «Оллоҳ (сизларнинг хайр-эҳсонларингиздан) бой-беҳожат, сизлар эса (У зотнинг ажр-савобига) фақир-муҳтождирсизлар»[78]. Ҳаққа йўл топган зот тўғрисида: «У мендан яқинроқ, қадрлироқ эди» дейишинг — янглиш. Чунки Унга яқинлик фақат ва фақат етарли даражада Унга қуллик қилиш билан бўлади. У денгизни қирғоғини инжуларга тўлдиради. Тиконга гул хилатини (кийимини, тўнини-тарж.) кийдиради. Бир ҳовуч тупроққа ҳаёт, ризқ бағишлайди. Ҳеч қандай ғаразсиз, ҳеч қандай алоқасиз ҳолда бутун оламнинг жузълари Ундан насиба оладилар. Одамларга «Фалон шаҳарда бир саҳий зот эҳсон қилаяпти» десанг, чопиб кетишади. Бироқ Оллоҳнинг беназир лутфидан хабарлари бўлгани ҳолда, нечун Ундан тилашмайди? Сен ҳам ҳеч нарса умид қилмайсан-да, танбал бўлиб ўтирган кўйинг: «Оллоҳ истаса, менга ўзи беради» — дейсан. Итнинг ақли ва идроки йўқ. Шундай бўлса ҳам очиқиши билан одамнинг олдига келиб, нон бер дегандек ҳаракат қилади. Сен итдан ҳам тубанмисан? Ахир у ерда ётволиб: «Агар истаса, менга ўзи беради», дейишга рози бўлмай, одамга ёлборяпти. Думини ўйнатиб сўраяпти. Сен ҳам шундоқ қил. Оллоҳдан иста ва тиланки, бундай ато соҳибининг ҳузурида тиланчилик қилиш айни муддаодир. Мадомики, сенинг омадинг бўлмаса, у ҳолда, саҳий ва давлатманддан омад иста. Оллоҳ сенга жуда яқиндир ва сен ўйлаган, тасаввур этган ҳар бир нарса билан биргадир. Чунки тасаввуру тушунчанинг яратувчиси Удир. Бироқ сенга жуда яқин бўлгани учун Уни кўролмайсан. Нақадар ғариб бўлса ҳам сен қилган барча ишда ақлинг сен билан баробар. Сени ишга бошловчи ҳам у (ақл-тарж.), фақат сен буни ҳам кўрмайсан. Гарчи асарлари орқали кўрсанг-да, асосини, яъни зотини — ўзини кўролмайсан, Масалан, ҳаммомга кирган одам унинг қайси бурчагига борса ҳам иссиқ у билан бирга бўлади. Лекин иссиқликни вужудга келтираётган оловни кўролмайди. Қачонки, у ташқарига чиқади, оловни кўради ва шунинг таъсирида исинганини билади. Инсоннинг вужуди ҳам мисоли бир ғалати ҳаммом. Унда руҳнинг, ақл ва нафснинг иссиқлиги бор. Фақат сен қачонки, бу ҳаммомдан чиқиб у оламга кетасан шундагина ақлинг зотини рўйирост кўрасан, руҳ ва нафснинг зотини мушоҳада этасан. Ақллилик ақл ҳароратидан бўлса, зако, шайтонлик ва хаёл нафсдандир. Ҳаёт руҳнинг асари эди. Шу тарзда сен уларнинг ҳар бири моҳиятини ўз кўзинг билан очиқ-равшан кўрасан. Ҳозирчи? Мадомики, ҳозир ҳаммомни қиздираётган оловни унинг (ҳаммомнинг-тарж.) ичида туриб кўриш мумкин бўлмас экан, у ҳолда , буни асари орқали кўрамиз. Масалан, ҳеч қачон оқар сув кўрмаган одамни кўзи боғли ҳолда сувга отсалар, у вужудига теккан юмшоқ, хўл нарсани нима эканини билмайди. Фақат кўзини ечганларидагина сувни рўйи-рост кўради. Олдин (сувнинг) таъсиридан оз нарса англаган бўлса, энди сувнинг ўзини кўради. Шунинг учун ҳам сенинг нима тилагинг бўлса, Оллоҳдан сўраки, Қуръонда: «Менга дуо-илтижо қилинглар, Мен сизларга (қилган дуоларингизни) мустажоб қилурман»[79] буюрилгани каби дуоларингиз беҳуда кетмагай.

Самарқандда эдик. Шаҳарда тенги йўқ гўзал бир қиз ҳам истиқомат қиларди. Хоразмшоҳ Самарқандни олиш учун бостириб келиб қамал қилганда, қизнинг: «Оллоҳим, мени золим душманларнинг қўлига ташлама. Мен биламанки, сен буни менга ҳеч қачон раво кўрмайсан», — деганини эшитиб қолдим. Шаҳарни ўққа тутдилар. Халқни ва гўзал қизнинг жорияларигача асир олдилар. Бироқ шунча гўзал бўлишига қарамай, қизга биров тегмади, ҳатто қайрилиб ҳам қарамади. Кимда-ким ўзини Оллоҳга таслим этса, бутун офату фалокатлардан омон қолгусидир. (Чунки) Унинг ҳузурида ҳеч кимнинг тилаги беҳуда кетмас.

Бир дарвеш ўғлига шундай ўргатганди: Бола отасидан нима сўраса, ота: «Оллоҳдан тила!» — дер ва бола йиғлаб Оллоҳга ёлборарди. Шунда унинг истагини (ота-онаси-тарж.) бажо келтиришарди. Йиллар шу аҳволда ўтди. Бир кун бола уйда ёлғиз қолди ва хариса (шўрванинг бир хили-тарж.) ичгиси келди. Одатича: «Хариса истайман!» — деди. Бирдан ғойибдан коса тўла хариса пайдо бўлди ва бола тўйгунча ичди. Ота-онаси уйга келиб ўғлидан: «Нима истайсан?» дея сўрадилар. Бола: «Хариса истадим ва едим» — деб жавоб бергач, ота: «Худога шукур, бу мақомга эришдинг. Оллоҳга ишон, таваккулинг қувватланди» — деди.

Марямнинг онаси уни (Марямни — тарж.) туғиши билан Оллоҳнинг уйига (мабадга) вақф этажагини ва унга ҳеч қандай иш буюрмаслигини ваъда қилган. (Туғилиши билан — тарж.) Марямни мабаднинг бир бурчагида қолдирди. Закариё унга қарамоқчи (парвариш қилмоқчи — тарж.) бўлди. Ўртада келишмовчилик чиқди. Ўша замоннинг одатича, бундай пайтларда сувга чўп отилар ва кимники сув юзида қолса, шу киши ғолиб ҳисобланарди. Тасодифан Закариёнинг омади чопди. Ва у ҳар куни Марямга егулик келтирадиган бўлди. Бироқ у ҳар сафар қўлида овқат билан келганда, Марямнинг олдида ўша таомдан турганини кўрарди. Ниҳоят сўради: «Сенга қаровчи менман, буларни қаердан олдинг?» Марям: «Очиққанимда Улуғ Тангридан сўрайман ва У менга юборади. Унинг карами ва раҳмати сўнгсиздир. Унга ишонганнинг ишончи зое кетмас», деб жавоб берди. Закариё илтижо қилди: «Эй Оллоҳим, модомики, ҳамманинг эҳтиёжини қондираётган экансан, менинг ҳам бир тилагим бор. Менга фарзанд бер ва у менинг ташвиқимсиз Сенинг дўстинг бўлиб, Сенинг ибодатинг билан машғул бўлсин». Улуғ Тангри Яҳёни дунёга келтирди. У туғилганда, отаси (Закариё-тарж.) мункайган чол, ёшлигида ҳомиладор бўлмаган онаси кексайиб икки букилиб қолган кампир эди. Бу эса бунинг каби кўплаб воқеалар Оллоҳнинг қудрати олдида баҳона эканини билдиради. Ва ҳамма нарса Ундан, ҳамма нарса узра мутлақ ҳоким ҳам У эканлигини инсон билиши керак. Мўмин ким? Мўмин: «Деворнинг ортида кимдир бор ва у бизнинг барча ҳолимизни кўриб кузатиб билиб туради, фақат биз уни кўролмаймиз. Унга барча нарса аёндир», — деган одамдир. Масалан, сен биласанки, мен деворнинг орқасидаман ва сен рубоб чалаяпсан. Сен ҳеч қаёққа қарамай, кетини узмай чалишда давом этаяпсан. Чунки сен рубобчисан!

Намоз — кун бўйи қиём, руку ва сажда қилиш, дегани эмас. Ундан мақсад (намоз қиларкан) кишида ҳосил бўлган ҳолдир. Худди мана шу ҳол ҳамиша сен билан баробар бўлиши керак. Уйқуда, бедорликда, ёзаркан, ўқиркан, барча-барча ҳолларда Оллоҳнинг зикридан ҳоли қолмагайсан. Ахир шундай намоз қилганлар тўғрисида «Улар намозларида доим барқарор бўлгувчи зотлардир»[80] ояти нозил бўлган-да! Шу ҳолда инсондаги гапириш, сукут, емоқ, ухламоқ, аччиқланмоқ, авф этмоқ ва ҳоказо барча васфлар тегирмоннинг айланишига ўхшайди. Айланиш мутлақо сув воситасида бўлади. Чунки тегирмон ўзини сувсиз синаб кўрган ва бу ҳолда айланолмаслигини билади. Шунга қарамай у айланишни ўзидан деб билса, бу ўта билимсизлик ва ғафлатдир. Тегирмоннинг айланиш майдони тор ва бу мазкур оламнинг аҳволини эслатади. Сен Оллоҳга ёлбор ва деки: «Оллоҳим, менга ушбу айланишдан бошқа — руҳоний бир сайр насиб эт! Чунки барча тилаклар Сендан ҳосил бўлади ва Сенинг караминг, раҳматинг бутун борлиқни қамровчидир. Шундай экан, ўз эҳтиёжингни ора-сира билдириб тур ва Уни хотирлашдан, ёд этишдан чарчамаки, Унинг ёди руҳ қушига қувват, қўл ва қанотдир. Агар мақсадларинг рўёбга чиқса, нур устига нур. Ҳақнинг ёди билан секин-аста ичинг ёришади ва сенда дунёдан бир узилиш ҳосил бўлади. Масалан, кўккка парвоз қилган қуш осмонга етолмаса ҳам, ердан узоқлашади, ўзга қушлардан анча юксакларга учади. Ёҳуд оғзи тор идишдаги мушкни олмоқ учун қўлини суққан киши мақсадига етолмаса-да, бармоғи хушбўй таратиб чиқади. Бурни ҳам ундан баҳра олади. Оллоҳни хотирламоқ ҳам шунга ўхшайди. Ҳар нақадар Унинг зотига етишолмасанг-да, ёд этиш билан Жалоли юксак бўлган Тангрининг сенда майдонга келтирган асарини сезасан. Унинг зикридан буюк фойдалар ҳосил бўлур.

ФАСЛ. Шайх Иброҳим азиз бир дарвешдир. Уни кўришим билан дўстларни эслайман. Мавлоно Шамсиддиннинг унга жуда кўп инояти бор эди ва доимо: «Бизнинг Шайх Иброҳим» дея, ўзига изофа (яқин олиш, ўзига қўшиш- тарж.) этарди.

Иноят — бошқа, ичтиҳот (англаш, қамраш — тарж.) бошқадир. Набийлар пайғамбарлик даражасига ичтиҳот орқали эришмадилар, балки иноят-ла мушарраф бўлдилар. Бироқ одат бундай: Иноят ҳосил бўлган зотнинг табиат ва яшаш тарзи ичтиҳот ва салоҳга (гўзаллик, яхшиланишга-тарж.) уйғун бўлмоғи керак. Бу — авом учун. Чунки авом шу ҳолда уларга ва сўзларига инонади. Авомнинг кўзлари ични кўрмай, фақат ташни кўради. Шунинг учун ҳам зоҳирийлик воситаси ва баракоти билан ботинга йўл топадилар. Фиръавн ҳам эҳсон ва хайрлар қилиш учун кўп ҳаракат этди. Аммо Оллоҳ инояти бўлмагани учун унинг тоат, ичтиҳот ва эҳсони бекор кетди. Фиръавнда ҳеч қандай нур йўқ эди ва бу унинг барча ишларини беркитди. Масалан, бир амир қалъадагиларга хайр ва эҳсон берди. Бироқ одамларнинг мақсади шоҳга қарши исён бўлса, бу хайр ва эҳсондан наф йўқ. Фиръавн ҳам Тангри иноятидан бутунлай маҳрум эмасди. Чунки подшоҳ учун қаҳр ва меҳр, зиндон ва зарбоф тўн баробар ҳам кераклидир. Буни кўнгил аҳли бўлганлар тасдиқлайдилар, зоҳир аҳли эса Фиръавнни Оллоҳ иноятидан тамомила маҳрум қилинган, дея билади. Ҳолбуки, кўринишни жойига қўймоқ учун шундай дейиш лозим. Чунончи, подшоҳ ҳамманинг кўзи ўнгида бир айбдорни дорга осади. Аслида, буни ҳеч кимга кўрсатмай, дабдабасиз ҳолда ҳам бажо келтирса бўларди. Аммо халқнинг кўриб ибрат олиши учун шундай қилади. Дор оғочларига боқ, ўтиндан иборат эмасми? Аслида, дунёнинг мақоми, давлати ва ҳашамати ҳам жуда юксак бир дор оғочидир. Улуғ Оллоҳ бирон кишини тутмоқчи (жазоламоқчи-тарж.) бўлса, дунёда унга юксак мавқе, мақом, шоҳлик ато этади. Худди Фиръавн, Намруд ва ҳоказолар каби. Дунё — дор оғочи. Улуғ Оллоҳ хабардор қилиш учун барча мавжудотларни майдонга чиқаради. Чунки У (оллоҳ-тарж.) «Мен яширин хазина эдим, билинмоқ истадим» (Қудсий ҳадис) — дея буюради. Яъни мен бутун дунёни яратдим ва бундан мурод баъзан меҳр (лутф), баъзан эса қаҳр билан кўриниш. Оллоҳ мулкини атрофлича англатмоқ учун бир шарҳловчи нима деган гап, ҳатто оламнинг барча зарралари Уни таъриф этсалар ҳам яна хатога йўл қўядилар, ожизликларини сезадилар. Демак, барча хилқатлар кеча-ю кундуз Ҳақни кўрсатмоқдалар. Фақат уларнинг баъзилари буни ҳам биладилар, ҳам кўрсатадилар, баъзилари эса бундан бехабар ва ғофилдирлар. Фақат нима бўлганда ҳам изҳор-и Ҳақ собитдир. Чунончи амирнинг буйруғи билан калтакланаётган фуқаро бақириб-чақиради. Шу ўринда урган ҳам, урилган ҳам амирнинг буйруғини адо этаётганлари кўринади. Буни ҳамма билади. Тангрининг борлигини исбот қилган зот ҳамиша Ҳақни изҳор этади. Шу билан бирга Унинг вужудини инкор қилган ҳам аслида Уни исбот этган бўлади. Чунки инкор қилинмаган нарсани исбот этиш — тасаввурга сиғмайди ва бунинг ҳеч қандай завқи бўлмайди. Масалан, бир мунозарачи мажлисда ўртага маълум бир масалани ташласа ва унга ҳеч ким қаршилик билдирмаса, у нимани исбот қилади. Зеро, исбот инкорга қарши қилинсагина хуш бўлур. Олам-Оллоҳ вужудини кўрсатмоқ учун чақирилган мажлис. Оллоҳнинг борлигини қабул ва исбот қилган ёки қилмаган бўлса, гўзаллик ҳам бўлмайди. Айни замонда, уларнинг ҳар иккиси-да (исботчи ва инкорчи — тарж.) исботловчидир.

Ёрон Амир-и Иғдишоннинг ҳузурига келганда, у сўради: «Ҳаммангизнинг бу ерда нима ишингиз бор?» Ёрон (дўстлар — тарж.) жавоб берди: «Кўпчилик бўлиб юришимиздан мурод бировга ёмонлик қилиш эмас, балки ўз-ўзимизга далда, сабр-тоқат беришдир. Чунончи, таъзияда ҳам халқ тўпланади. Бу — ўлимни узоқлаштирмоқ эмас. Мақсад — бошига мусибат тушган одамга тасалли бермоқ ва ичидаги даҳшатни бироз бўлса-да кетгизмоқ. «Мўминлар бир нафс-и воҳид кабидирлар» (Ҳадис). Дарвешлар бир вужуд ҳукмидадирлар. Агар аъзоларидан биронтаси оғриса, қолганлари ҳам оғрийди, музтариб бўлади. Яъни кўз кўришни, қулоқ эшитишни, тил гапиришни ташлаб, оғриган жойда бирлашадилар. Дўстликнинг шарти унинг учун ўзни фидо қилмоқ ва мужодалага отилмоқдир. Чунки ҳамманинг юзи бир нарсага қаратилган ва бир денгизда ғарқ бўлгандир. Иймоннинг асари ҳамда Исломнинг шарти ҳам — шу. Вужуд ташиган юк жон ташиган юкка қандай ўхшасин? «Зарари йўқ. Зеро, бизлар Парвардигоримизга қайтгувчидирмиз». Модомики, мўмин ўзини Ҳаққа фидо этади, у ҳолда, балога гирифтор бўлган чоғида қўл-оёғини нечун қўйиб юбормайди? Модомики, у Ҳаққа томон кетаётган экан, қўлу оёққа нима ҳожат бор? Ваҳоланки, қўл-оёқ сенга Ундан (Ўзидан) бу ёнга келишинг учун берилди. Энди уларни берганнинг томонига қўл-оёқсиз, худди Фиръавннинг сеҳргарларидек кетсанг нима бўлади? Кумуш танли ёрнинг қўлидан заҳар ичиш мумкин. Унинг аччиқ сўзини ҳам шакар янглиғ еса бўлади. Чунки ёр тотли, ҳатто жуда тотлидир. Туз бўлган жойда ҳатто жигар ҳам ейишли. Янада яхшисини (эса) Оллоҳ билади.

ФАСЛ. — Улуғ Тангри яхшилик ва ёмонликни ирода (истак (тарж.) этувчидир. Бироқ У хайрдан бошқа нарсага рози бўлмайди. Чунки «Мен яширин хазина эдим, билинмоқ истадим», (Қудсий ҳадис) — дея буюрилгандир. Ҳеч шубҳа йўқки, Тангри амр этади ва ман қилади. Ходимнинг таъби берилган амрни истамаса, демак, бу ерда бир янглишлик бор. Масалан: «Эй оч, ширинлик ва шакар е!» дея амр қилинмайди. Бу амр эмас, балки икромдир. Ман этиш ҳам инсон ёқтирмайдиган нарсага нисбатан бўлмайди. Чунончи, тош ёки тикон ейишни ман қилиб бўлмайди. (Чунки тош ва тиконни ҳеч ким емайди-да). Бир хайрнинг майдонга келиши ёхуд ёмонликдан сақланмоқ учун худди мана шу ёмонликка майл қилган бир нафс бўлиши лозим. Бундай нафсни исташлик ёмонликни хоҳлашлик, демакдир. Бироқ У ёмонликка рози бўлмайди, бўлсайди яхшиликни амр этмасди. Масалан, дарс бермоқчи бўлган мударрис толибларнинг билимсиз бўлишини ҳам хоҳлайди. Чунки билимсизлик бўлмаса, ўқитиш — ўргатиш ҳам бўлмайди. Бир нарса истамоқ, айни пайтда, унинг зарурларини ҳам истамоқдир. Ўқувчиларнинг билимсизлигини хоҳламаган ўқитувчи уларга ҳеч нарса ўргатмайди. Худди шундай, табиб ҳам ўз ҳунарини ишга солиш учун ҳамманинг касал бўлишини истайди. Чунки унинг ҳакимлиги халқнинг хасталиги билан вужуд топа олади (яъни унинг ҳакимлиги халқнинг хасталиги билан тирикдир — тарж.). Лекин халқнинг бемор бўлишига ҳам рози бўлмайди. Агар бунга рози бўлсайди,касалларни даволамасди. Пул топиш учун новвой ҳам халқнинг оч бўлишини истайди. Шу билан бирга, халқнинг очлигига унинг кўнгли рози эмас. Йўқса, нон сотмасди.

Амирлар ўз подшоҳларининг душманлари ва мухолифлари бўлишини истайди. Чунки бусиз уларнинг мардлиги ва султонга бўлган садоқатлари юзага чиқмасди. Султон ҳам муҳтож бўлмаса, амирларни бошига тўпламасди. Айни пайтда, булар мухолифатга рози эмаслар, йўқса , уларга қарши курашишмасди. Инсон ҳам худди шундоқдир. Унинг нафсида ёмонлик омилларининг бўлишини Тангри истайди. Чунки инсон шукр ва тоат қилганни севади. Бу — инсон нафсида шундай омилларнинг мавжудлигига далолат. Бир нарсани истамак унинг зарурларини (у билан бирга бўлган нарсаларни ҳам) хоҳламакдир. Бироқ у (инсон — тарж.) бунга рози бўлмайди. Чунки у мужоҳада билан бу нарсаларни ўз нафсидан қува олади.

Англашиладики, инсон бир томондан яхшиликни, иккинчи томондан эса ёмонликни истамоқда. Кимдир эътироз билдириши мумкин: «Инсон ҳеч қачон ёмонликни истамайди». Бу — имконсиз. Ахир, бир нарсани истамак унинг зарурларини истамаслик билан мумкин эмас. Табиатан ёмонликка майл билдирмоқ-ла хайрдан нафрат этган саркаш бир нафс ҳам амр ва ман қилишнинг зарурларидир. Дунёдаги барча ёмонликлар худди шу нафснинг зарурлари ҳисобланади. Ёмонлик ва нафсни ирода этмаган (хоҳламаган — тарж.) нафснинг зарури бўлган амр ва ман қилишни ҳам истамайди. Агар инсон яхшилик ва ёмонликка рози бўлсайди, уларни амр этмасди, ман қилмасди. Хулоса шуки, ёмонлик ўзга биров учун исталади. Агар инсон ҳар яхшиликни истовчилар, дейилса, ёмонликни даф қилиш ҳам бир яхшилик ҳисобланади. Модомики, ёмонлик бартараф қилинмоқчи экан, бу фақат унинг (ёмонликнинг — тарж.) мавжудлиги билан бўлади. Ёҳуд иймон талабгорларидан бири дейдики: «Иймон фақат куфрдан кейингина мумкиндир». Шунга кўра, куфр иймоннинг заруридир. Тўғридан-тўғрига ёмонликни исташ хунук, аммо хайр учун исталса-чи, хунук бўлолмайди. «Сизлар учун қасосда ҳаёт бор»[81] дея буюрилади. Ҳеч шубҳасиз, қасос ёмонликдир. (Бироқ) халқни қотилдан қутқариш — куллий бир хайр. Жузъий бир ёмонликни куллий бир хайр учун исташлик чиркин эмас. Оллоҳнинг жузъий иродасини тарк этиб, куллий ёмонликка рози бўлмоқ эса — чиркин. Она боласининг койилишини истамайди, бироқ буни ота хоҳлайди. Чунки она жузъий, ота эса куллий ёмонликни кўради. Оллоҳ кўп ёрлақагувчи ва азоби шиддатлидир. У гуноҳларни вужуди билан ёрлақайди. Бир нарсани ирода этмак (истамак — тарж.) унинг зарурларини ҳам ирода этмакдир. Масалан, бизга эҳсон, тинчлик ва ислоҳ ила амр қилади. Агар душманлик бўлмаса, бундай амрнинг нафи йўқ. Садр-и Ислом дейдики: «Оллоҳ йўлида (кураш учун молларингизни) сарфланглар»[82] дея буюради. Бу билан У бизга мол топишни ҳам амр этади. Чунки мол уни топиш билан бўлади. Ахир киши бировга: «Тур, намоз қил!» деса, бу билан у : «Сув топ, таҳорат ол!» деган, яъни намознинг зарурларини ҳам бажо келтиришни амр қилган бўлади.

ФАСЛ. Шукр — бир боғ бўлса, неъматлар шикордир. Оллоҳ севган қулини балога дучор қилади: сабр этса, Ўзи учун сайлайди, шукр этса, кучлироқ суяди, бошқалардан айиради. Инсонларнинг баъзилари Оллоҳ қаҳри учун, баъзилари эса меҳри (лутфи) учун шукр қиладилар. Буларнинг ҳар иккаласи ҳам хайрлидир. Чунки шукр қаҳрни лутфга айлантирган бир зидди заҳардир. Камолатга эришган ақлли инсон ошкор ёки гизли равишда жафоларига шукр қилган зотдир. Агар унинг максади оловга бормоқ эса, шукрла муродига сал аввалроқ етгуси. Чунки зоҳирий шикоят ботиндагини озайтиради. Пайғамбар: «Мен кўп кулгувчи ва кўп ўлдиргувчи одамман» (Ҳадис) дея буюрган. Яъни менинг жафокаш юзига қapa6 кулишим — унинг учун ўлим. Кулишдан мақсад шикоят ўрнига шукрдир. Ҳикоя: Асҳобдан бирининг уйида бир яҳудий яшарди. Кир ва қўл-оёғини ювганда , мағзавасини уй соҳибининг турар жойига оқизарди. Асҳобдан бўлган зот зса шикоят ўрнига шукр этар, оиласини ҳам шунга буюрарди. Орадан саккиз йил ўтди. Уй эгаси вафот қилди. Ҳол сўраш учун кирган яҳудий ўз мағзавасининг нималар қилганини кўрди ва шунча вақт ичида бу ерда не-не кўнгилсизликлар бўлганини англади. Ва: «Оллоҳ тақдирласин! Нега буни шу пайтгача айтмадингиз? Яна ташаккур ҳам билдириб турардингиз» деди. Марҳумнинг оиласи жавоб берди: «Раҳматли отамиз бизга шукр қилишни амр этар ва шукрни ташламанг, дея бизни қўрқитарди». Буларни ашитиб яҳудий тулқинланди ва мусулмон бўлди.

Байт: (Инсонга мутриб қандай севинч ва завқ берса, яхши одамларни эсламоқ ҳам кишини ҳайратга етаклайди).

Шунинг учун ҳам Оллоҳ Қуръонда Пайғамбарлар ва солиҳ қулларини зикр этади. Улар амалга оширган ишларга қодир бўлгани ҳолда, гуноҳни мағфират этганларга шукрона келтиради.

Шукр неъмат сийнасини соғмоқдир. Кўкрак сут билан қанча тўла бўлса-да, соғмагунингча сут келмас. «Шукр этмаслик ва шукрга тўсқинлик қилаётган нарса нима ўзи?» — дея сўрашди. Шайх буюрди: Ношукрликнинг боиси очкўзликдир. Очкўз кимса ҳар доим қўлига киргандан кўпроғини истайди. Уни бу кўйга солган бало — суқлик. Кутганидан кам келиши — шукр йўлидаги бир тўсиқдир. Шунинг учун ҳам у ўз нуқсонидан хабардор бўлмаганидек, бермоқчи бўлган нарсасининг қусуридан ҳам ғофилдир. Муҳаққақки, очкўзлик пишмаган, хом мева ёки гўштни еган билан тенг ва ношукрлик мутлақо бир касалликнинг чиқишига сабабдир. Зарарли емиш еб қўйганини билган одам ундан қутилиши зарур. Улуғ Оллоҳ ўз ҳикмати билан уни ношукрлик хасталигига гирифтор этмиш. Шунинг учун ҳам ушбу ёмон иллатдан ҳалос бўлиш чорасини кўрмаган зотнинг бир касаллиги юз бўлур. «Уларни (куфр ва исёндан) қайтишлари учун кўп яхшилик (неъматлар) ва ёмонликлар (балолар) 6илан синаб кўрдик»[83]. Яъни биз уларга кутилмаган ердан зирҳ кийдирамизки, бу ғайб оламидир. Уларнинг нуқтаи назарлари (қарашлари) Оллоҳга яқин бўлган сабабларни кўришдан нафрат қиладилар.

Боязид дедики: «Ё Роббий! Мен сенга ҳеч шерик қўшмадим!» Оллоҳ буюрди: «Эй Боязид, сут кечаси ҳам ўртоқ қўшмадингми ва бу сут менга даҳл қилди, демадингми? Ҳолбуки, зарар ва фойда берган Менман!» Боязид сабабга боққани учун Оллоҳ уни мушрик хисоблади ва унга сутдан аввал ҳамда сутдан кейин зарар берди. Фақат сутни бир гуноҳ, берган зарарини эса муаллимнинг ўгити каби айлади. Агар ўқитувчи Мева ейишни ман қилса-ю, ўқувчи қулоқ солмаса, унинг оёғига уришади. Шунда ўқувчининг: «Мен мева едим, зарар оёғимга тегди» дейиши — нотўғри. Худди шундай, кимда-ким тилини Оллоҳга шерик қўшишдан сақласа, Оллоҳ унинг руҳини ширкдан тозалайди. Оллоҳ наздида оз кўпдир.

Ҳамд ва шукр ўртасидаги фарқ оддий: Шукр неъматларга жавобан бўлади, яъни «Мен унинг гўзаллигига ёки йигитлигига шукр қилдим» дейилмайди. Ҳамд эса умумийдир.

ФАСЛ. Бир одам жамоатга имомлик қиларкан, «Аъробийлар куфру нифоқда қаттиқроқ»[84] деган оятни ўқиди. У ерда араблар раҳнамоларидан бири бор эди ва у имомга яхшилаб бир тарсаки туширди. Имом навбатдаги ракатга «Аъробийлар орасида Оллоҳга ва охират кунига иймон келтирадиган… зотлар ҳам бор»[85] оятини ўқиди. Жавобан араб «Шапалоқ ақлингни киргизди» деди. Аслида, биз ғайб оламидан ҳар куни бир шапалоқ еймиз. Бу эса қилган ёмонликларимиздан бизни узоқлаштиради. Бироқ биз яна бир ўзга нарсага қизиқамиз ва аҳвол бояги ҳолига қайтади. Шунинг учун ҳам «Бизда тарсаки йўқдир» дея буюрилган. Бу хасиф ва казиф демакдир. Масалаларни тўхтатмак дўстдан айрилмакдан осонроқдир. Хасифдан мақсад — дунёга берилиш, унинг аҳлига  айланиш. Масалан, бир одам овқат еса-ю, егани ошқозонида ҳазм бўлмаса-— чиқаради (қайт қилади). Ҳазм бўлган овқат эса инсоннинг бир парчасига айланажак. Шайхи қалбидан жой топмоқ учун лаганбардорлик қилган муриднинт иши орқага кетиши ҳеч гапмас. Бу — ейилган овқатни қайт қилишга ўшайди. Агар овқат чиқарилмаганда, албатта кишининг бир парчасига дўнарди. Ҳолбуки, ҳазм бўлмагани ва ачигани учун ундан воз кечилди. Худди шундай, вақти келиб шайх бўлишни орзу этган мурид ўзининг номаъқул хатти-ҳаракатлари туфайли шайхи кўнглидан жой топиш ўрнига унинг қалбидан қувилди.

Рубоий: (Сенинг ишқинг оламга даллол чақиртирди ва қалбларни ҳаяжонга солди. Барчасини куйдирди, кулга айлантирди. Ниҳоят, эса (куйган дилларни — тарж.) келтирди-да, истиғно (эътиборсизлик, бепарволик— тарж.) елига берди).

Истиғно ҳавосида қалбнинг кул зарралари севиниб-севиниб ўйнайди, бақириб-чақиради. Агар бу бўлмаса, уларга хабарни ким келтиради ва ким (уларни) тозалайди. Агар кўнгиллар ўз ҳаётларини ўйин ва сафо ичра кўрмасалар, у ҳолда, нечун хануз ёнишга рағбат кўрсатмоқдалар?

Шундай бўлгани ҳолда, дунё шаҳватларининг оловида ёнган ва кулга айланган кўнгиллар сасларини ҳеч эшитаяпсанми, улар гўзаллигини кўраяпсанми?

Шеър: (Исроф менинг табиатимда йўқдир. Менга тақдир этилган ризқнинг бир кун албатта келишини билдим. (Аммо) ризқни қўлга киритиш учун ишламоқ менга заҳмат бераяпти. Ҳолбуки, ўтиришим билан заҳмат чекмасимдан аввал у оёғимга келаяпти).

Мен ризқ борасида бир яхши тажрибага эга кўринаман. Яъни эҳтиёж бўлмаса, у ёқдан бу ёққа чопиб қийналиш — одатим эмас. Олтин, кийим-кечак, озиқ-овқат ва шаҳват оловидан бўлган ризқим ўтирган ҳолимда ҳузуримга ташриф буюради. Агар уларнинг ортидан қувсам, бу иш мени чарчатади, азоблайди, қадру қийматимни туширади. Агар сабр билан ўрнимда ўтирсам, ризқимнинг ўзи мени топади. Чунки у ҳам мени қидирмоқда. Мен ризқимни ўзимга тортмасдан у томонга қандай борсам, ризқим ҳам худди шундай — мени ўзига тортмай мен томонга келади.

Хулоса шу: Дин иши билан машғул бўлки, дунё сенинг ортингдан чопсин. Ўтирмоқдан мурод ҳам дин ишларининг бошида турмоқдир. Бунда инсон ҳар қанча елиб-югурсада, дин учун бўлганидан ўтирган ҳисобланади. Агар дунё учун бўлса, ўтирган ҳолида ҳам киши югурган ҳисобланади. «Агар инсон-барча ғамларини бир ғам қилса, Оллоҳ унинг қолган қайғусини бартараф этади» (Ҳадис). Яъни кишининг ўнта қайғуси бўлса ва у дин қайғусини танласа, қолган тўққизини Оллоҳнинг Ўзи унинг бошидан соқит айлар. Чунончи, анбиё-ю авлиё ном ва нон ғамини қўйиб, Оллоҳ ризоси йўлида яшаганлари учун нонни ҳам, номни ҳам топдилар. Кимда ким Оллоҳ ризолигини олмоқ нияти билан яшаса, иккала дунёда ҳам Оллоҳ неъматларига ноил бўлган «Пайғамбарлар, ҳақ рост иймон эгалари, шаҳидлар ва фақат яхши амаллар билан ўтган кишилар билан бирга бўлурлар»[86]. Буларнинг ери борми, ҳатто Оллоҳ ила баробар бўлади. Ахир «Мен мени зикр этганнинг ҳамнишиниман» (Қудсий хадис) дея буюрилган. Агар Оллоҳ ҳамнишин (суҳбатдош — тарж.) бўлмасайди, унинг қалбида Оллоҳ шавқи яшамасди. Гул бўйи гулсиз, мушк ҳиди мушксиз бўлмайди. Бу фикрнинг ниҳояси йўқ, бўлса ҳам бошқа сўзларга (фикрларга) сира ўхшамайди.

Мисра: Кеча (тун — тарж ) кечиб кетди, бироқ бизнинг сўзимиз ҳануз битмади).

Бу дунёнинг зулмати ва туни ўтади. Унда қолажак нарса — сўзнинг нури. Чунончи, пайғамбарларнинг умрлари кечди, бироқ сўзларининг зиёси ҳануз барҳаёт ва мангу тирикдир.

Мажнун тўғрисида «Агар Мажнун Лайлини севса, бунинг ҳеч ҳайрон бўладиган жойи йўқ. Ахир уларнинг ҳар иккиси ҳам ёш ва бир мактабда таҳсил кўришарди-да» дедилар. Мажнун: «Бу одамлар ғирт аҳмоқ! Қайси бир гўзал севилмайди?» — деди. Гўзал аёлга мойиллик билдирмаган эркак борми? Аёл ҳам худди шундай. Ишқ шундай нарсаки, ошиқ у билан тўяди, ота-она, ака-ука севгисини, бола-чақа муҳаббатини, шаҳват завқини ва ҳоказо ҳар турли лаззатни ундан (ишқдан) олади. Зайд ила Амир тил илмида қандай бир мисол ҳолига келган бўлса, Мажнун ҳам ошиқлар учун ана шундай мисолдир.

Рубоий: (Кабоб ва бошқа ҳарорат берувчи (кучли овқатлар — тарж.) нарсалар еб, устидан тоза шароб ичасан. Бу — рўёнгда тўхтовсиз разишда сув ичишингга ўхшайди. (Аммо) уйғонишинг билан чанқаганингни сезасан. Ахир тушда ичган сувнинг сенга фойдаси йўқда!).

«Дунё уйқудаги кишининг кўрган рўёси кабидир» (Ҳадис). Дунё ва унинг неъматлари тушда ейилган емишга ўхшайди. Демак, инсоннинг дунёвий нарсаларни исташи уйқудаги кишининг рўёсидаги истаги янглиғ бенафдир. Чунки уйғонгач, киши ҳеч нарса емаганини билади. Лутф ва эҳсон исталгани қадардир.

(Давоми бор)

JALOLIDDIN RUMIY
ICHINDAGI ICHINDADUR (4)
Ulug‘bek Hamdam tarjimasi

Xalq «Olam qadimdir» deydi. Bu gapni qabul qilish mumkinmi? Ba’zilar borki, «Hodisdir» deyishadi va bular olamda yana-da qadim bo‘lgan valiylar va nabiylardir. Ulug‘ Olloh olamning yaratilish irodasini ularning ruhlarida hosil qilgandan keyin olam maydonga kelgan. Ular olamning hodis (keyin yaratilgan — tarj.) bo‘lishini haqiqatan bilib, o‘z maqomlaridan xabar berishadi. Masalan, umrimiz oltmish, yetmish yil ekanligini va yashayotgan uyimiz juda ilgari qurilgan bo‘lmay, bir qancha yil avval bino bo‘lganini bildik. Agar shu uyning hovlisida, devorida dunyoga kelgan eshak, ilon, sichqon kabi jonivorlar ko‘zlarini ochishlari bilan uyning tikka holda ko‘rishib, uni «qadim» desalar, bu biz uchun dalil bo‘lolmaydi. Chunki biz uni yaqinda qurilganini bilamiz. Bu yerda tug‘ilib o‘sgan hayvonlar uydan boshqa joyni ko‘rmaganlari va bilmaganlaridek, dunyo uyidan chiqqan va ulg‘aygan shunday insonlar borki, ularning qadim bir asli yo‘qdir. Bu yerdan ketganlari kabi shu yerda yo‘q bo‘lajaklar. Agar bular dunyoni qadim (eski) ekanlignni aytishsa, bu dalil hisoblanmaydi. Chunki valiylar va nabiylar dunyoda minglarcha yil avval mavjud edilar. Yil ne demak, .hisob ne demak? Chunki ularning na yili va na hisobi bor edi. Ular dunyoning keyin maydonga kelganini ko‘rganlar. Xuddi sening bu uyning yaqinda qurilganini ko‘rganingdek.

Zavolli faylasuf sunniylarga: «Olamning hodisligini qanday bildingiz?» — deydi. Hoy eshak! Olamning eskiligini (qadimligini) sen qanday bilding?. «Olam qadimdir» deyishning ma’nosihxodis emasdir, demakdir. Va bu dalil inkor uchundir. Isbot uchun dalil keltirmoq bundan qulay. Chunki inkor uchun guvohlik berishning ma’nosi shu: Masalan, «bu odam falon ishni qilmagan. Biroq buni bilish — mushkul». Buni aytgan kishi u bilan kecha-kunduz barobar bo‘lishi kerakki, natijada: «Ha, u bu ishni qilmagan!» — deya olsin. Hatto bu ham yetarli emas. Chunki bu kishi uxlashi yoki yozilishi uchun chetga o‘tgan bo‘lishi mumkin. Ya’ni hap lahza u bilan birga bo‘lishning imkoni yo‘q. Shuning uchun ham inkor uchun guvohlik to‘g‘ri emas. Chunki bu bir insonning imkon doirasiga sig‘maydi. Isbot uchun esa guvohlik berish mumkin va o‘ta qulay. Chunki «U bilan birga bo‘lganimda, undoq dedi, bundoq qildi» desa bo‘ladi.

Bunday guvohlik inson imkoni doirasidadir. Ey it! Olamning hodis bo‘lishiga dalil keltirish olamning qadim ekanligiga dalil keltirishdan qulay emasmi? Sening shohidliging olamning hodis bo‘lishi natijasini beradi. Shu ahvolda inkor uchun bir dalil keltirgan bo‘lasan. Demak, har ikkisi uchun ham daliling yo‘q, endi ayt-chi, olam hodismi yoki qadim?

FASL. Mustafo as’hobi bilan o‘tirardi. Kofirlar har masalada unga e’tiroz bildirardi. Shunda sahobalardan biri: «Dunyoda bir kishi bor, vahiy unga keladi. Uning alomatlari bo‘ladi va bular uning so‘zida,. butun harakatlarida zohirdir. Siz hozir ana shu alomatlarni ko‘rib turibsiz, demak, unga ergashingki, u ham sizning qo‘lingizdan tutsin», — dedi. Kofirlar bunday qilishga uyaldilar va kelib sahobalarni urdilar. Mustafo: «Sabr qiling. Ular hozircha g‘olibdir. Majburan dinlarini qabul ettirmoqchi bo‘lyaptilar, demasinlar. Bu dinni Olloh oyoqqa turg‘azadi», — dedi. Musulmonlar uzoq vaqt yashirincha namoz qildilar va Mustafoning nomini oshkor aytmadilar. Nihoyat, «Siz ham qilich olib, bu yo‘lda kurashing» degan vahiy keldi. Mustafoning savodi yo‘q, deyishadi. Birok, bu uning yozish va o‘qishi bo‘lmagani uchun emas. Uning yozish, o‘qish, bilim va hikmati onadan tug‘ma bo‘lib, bularni keyin o‘qib qo‘lga kiritmagani uchun (Mustafoni) savodsiz deyishadi Aslida, dunyoda u bilmagan nima bor? Hamma undan o‘rganadi. Juz’iy aqlning kulliy aqlda bo‘lmagan nimasi bor? U ko‘rmagan narsasini o‘zidan topmoq, yaratmoq qobiliyatidan uzoq. Odamlar yozgan kitoblar — ular barpo qilgan binolar emasdir. Odamlar bunga hech narsa ilova qilganlari yo‘q. O‘zligida yangi narsa topganlar kulliy aqldir. Chunki juz’iy aql o‘rganishga — kulliy aqlning o‘rgatishiga muhtoj. Aql-i kull muallimdir. Uning o‘rganishga ehtiyoji yo‘q.

Xuddi shunday, eng avval paydo bulgan barcha narsalarni tadqiq qilsak, asl va intiho vahiydir. Payg‘ambarlardan o‘rganilgandir. Nabiylar aql-i kulldir. Hikoya: Qobil Xobilni o‘ldirib qo‘yib, murdani .nima qilishni bilmay boshi qotib turganda, sherigini o‘ldirib qo‘ygan bir qarg‘aga ko‘zi tushibdi. Qapg‘a o‘likni tuproq kavlab ko‘mibdi. (Shu tarzda) Qobil qarg‘adan jasad ko‘mishni o‘rganib oldi. Mozor shu tarzda vujudga keldi. Xuddi shunday, barcha san’atlarda ham juz’iy aql egasi o‘rganishga muhtoj. Aql-i kull esa hamma narsani o‘rtaga qo‘ygan, topgan va maydonga keltirgandir. Aql-i kullni aql-i juz’iyga bog‘lagan valiylar va nabiylardir. Masalan, qo‘l, oyoq, ko‘z, quloq va insonning barcha tuyg‘ulari qalbu aqldan o‘rganish qobiliyatiga egadirlar. Aql va qalbsiz inson tuyg‘ularining hech biri harakatga kelmasdi. Sening jisming aqling va qalbingga nisbatan qo‘pol va qalindir. Aql va qalbing esa — latif. Qo‘pol jisming latif bo‘lganlar (qalb va aql) bilan qoimdir. Uning tozaligi va latofati ham qalb va aqlning sharofati bilan. Latif bo‘lganlarsiz jisming tanbal, ishyoqmas, iflos va kirdir. Juz’iy aql ham kulliy aqlning olati. Undan o‘rganadi va kulliy aqlning qarshisida juda qo‘poldir.

Biri dediki: «Bizni himmat bilan esla! Asl bo‘lgan narsa himmatdir U so‘zsiz ham mavjud, chunki himmat — nur». Mavlono buyurdiki: himmat jismlar olamidan avval-ruhlar olamida ham bor edi. Demak, bizni jismlar olamiga quruq keltirmadilar. Bunga imkon yo‘q. Shunday ekan, so‘znnng ham muayyan o‘rni bo‘lishi kerak. Axir danaknnng faqat mag‘izini ajratib eksang, ko‘karmaydi. Holbuki, qobig‘i bilan yerga tashlasang, o‘sib chiqadi. Shu nuqtai nazardan qaralganda, suratning ham ahamiyati borligi ayon bo‘lmokda.

«Qalb huzurisiz qilingan namoz namoz bo‘lmaydi» (Hadis) — deya buyurilganidek, namoz ham ichdadir. Biroq sen uni shakllarga o‘raysan. Ko‘rinishda ruku (egilmoq) va sajda bilan namozga surat berish lozim. Bularni bajarib, undan o‘z nasibangin olursan, murodingga yetursan.

«Ular namozlarida doim — barqaror bo‘lguvchi zotlardir»[66] — degan oyatdagi namoz ruhlar namozidir. Suratan, shaklan qilingan namoz muvaqqatdir, doimiy emas. Chunki ruh dengiz olamidir, so‘ngsizdir. Jism esa dengiz sohilidir, chekli — o‘lchovlidir. Shunga ko‘ra, hamishalik namoz ruhningdir. Ruh ham ruku va sajdalardan holi emas. Biroq bularni ochiq shakllar bilan ko‘rsatmoq kerak. Chunki ma’noni surat bilan bog‘liqligi bor. Ikkalasi birlashmaguncha foyda ham bo‘lmaydi. Surat ma’no nuridir. Surat — fuqaro, ko‘ngil — podshoh deganingda, bu ismlar izofadir. «Bu uning nuridir», deding. Nuri bulmasa, u qanday qilib asl bo‘lishi mumkin? Modomiki, «Ayol» der ekansan, ilojsiz «Erkak» ham deyishing kerak yoki «Olloh» degandan keyin «Qul»ni ham esdan chiqarmaslik zarur.

FASL. Husomiddin Erzinjoniy darveshlar majlisiga kirmasdan avval juda munozarachi edi. Qaepra borsa, o‘sha yerda munoqasha-yu, munozarani boshlab yuborar, o‘zi ham notiq bo‘lganidan, uzoq va chiroyli gapirardi. Faqat darveshlarga yaqin yurishi bilan bahs-munozara qilish odatini tark etdi.

MISRA: (Ishqni ishqdan boshqa narsa so‘ndirolmas).

«Ollohga yaqinlashmoqchi bo‘lgan zot tasavvuf ahli bilan birga o‘tiradi» (Hadis).

Bu bilimlar faqirlar (darveshlar) huzurida qo‘lga kirigiladigan foydalarga nisbatan «Albatta bu hayoti-dunyo faqat (bir nafaslik) o‘yin-kulgdir»! deya buyurilganidek, o‘yin o‘ynamoq va umrni behuda o‘tkazmoqdan iboratdir. Inson voyaga yetib, aql-farosatli bo‘lgach, vaqtini o‘yinga sarflamaydi yoki ba’zan o‘ynasa ham buni yashirishga tirishadi. Zohiriy ilmlar va dunyo havaslarining hammasi yel, inson esa tuproqdir. Shamolga aralashib uchgan tuproq ko‘zni ochirmaydi, unga azob beradi. Faqat ular payg‘ambarga yuborilgan Qur’onni eshitishlari bilan «Haqni taniganlari uchun ko‘zlari yoshlarga to‘lib-toshadi» (Qur’ondan) —deya amr etilganidek, tuproq bo‘lishlariga qaramay, yig‘laydilar .Endi shamol va tuproqqa suv qo‘shilgani uchun unda gulu gulzorlar o‘sadi

Bu — faqir yo‘li shunday bir yo‘ldirki, unda barcha orzularingga erishasan. Dushmanni yengmoq, qo‘shinlarni tor-mor etib, mamlakatlar olmoq, odamlarni asir qilmoq, o‘z tengdoshlaringdan ustun bo‘lmoq va yana qanday istaklaring bo‘lsa, agar sen faqir yo‘lini tanlagan esang, ularning barchasi amalga oshgay. Boshqa yo‘llar yo‘lovchisidan farqli o‘laroq, bu yo‘lni tutgan zot hech qachon shikoyat qilmaydi. O‘zga yo‘llardagi odamlarning yuz mingidan aqalli bittasining istagi ruyobga chiqqan va bu ham uning yuragini quvontiradigan darajada emas. Chunki maqsadning hosil bo‘lishi uchun har yo‘lning bir qancha usul va vositalari mavjud. Orzular yo‘llar vositasida amalga oshadi. Bu yo‘l uzundir, ofat va to‘siqlar bilan to‘ladir. Vositalarni ham, ehtimol, istalgan narsaga muvofiq kelmas. Agar sen chinakamiga faqir olami bilan mashg‘ul bo‘lsang, Ulug‘ Olloh senga hayolingga ham kelmagan mulklar, olamlar bag‘ishlar. Va sen: «Oh, bunday narsalar ham bor ekan! Avvallari ahamiyatsiz va arzimas narsalarni istab yurgan ekanman. Nega?» — deya o‘z-o‘zingdan uyalasan? Ulug‘ Tangri: «Garchi sen bulardan bezding, endi ularni istamaysan ham. Biroq ilgari talabgor bo‘lganding va nihoyat, Biz uchun ulardan voz kechding. Karamimiz kengdir. Senga, albatta, uni ham muyassar aylaymiz» — deya buyuradi. Chunonchi, Mustafo ham haqiqatga vosil bo‘lmasdan va shuhrat qozonmasdan oldin Arabning fasohat va balog‘atini ko‘rib: «Koshki, men ham shunday fasohat va balog‘at sohibi bo‘lsam»— derdi. Lekin qachonki, unga olami kashf bo‘lib, Olloh uchun o‘zidan kechgandan keyin ichidagi ana shu orzu sovudi va hech bo‘ldi. Ulug‘ Tangri dediki: «Tilaging-fasohatu balog‘atni senga berdim». Muhammad: «Ey Tangrim, bu mening nima ishimga yaraydi? Istamayman, voz kechdim» — dedi. Ulug‘ Tangri: «Xafa bo‘lma, bu ham bo‘lsin. Farog‘ating o‘rnida qolsin. Ziyoni yo‘q» — dedi va Muhammadga щunday so‘z berdiki, butun olam o‘shandan bugungacha uning sharhida jild-jild kitoblar yozdilar, yozmoqdalar va hanuz u so‘zni tushunmoqdan, qamramoqdan ojizdirlar. Ulug‘ Tangri yana buyurdiki: As’hob zaif bo‘lgani uchun hamda jonlarini ayab va qizg‘anchiqlarning yomonligidan qo‘rqib sening ismingni xalq qulog‘iga shivirlab aytadilar. Men sening ulug‘ligingni shunday yuksaklarga ko‘taramanki, dunyodagi jamiki iqlim o‘lkalarida va har tarafdagi baland minoralarda kunda besh mahal noming go‘zal va baralla ovozda zikr etilajak va shu tarzda sen mashriq va mag‘ribda mashhur bo‘lajaksan.

Kim shu yo‘lda o‘zini fido qilsa, din va dunyo bilan bog‘li barcha orzulari ro‘yobga chiqgay. Bizning so‘zimiz — naqd, boshqalarniki esa naql. Naql naqdning nuridir. Naqd insonning haqiqiy oyog‘i bo‘lsa, naql yog‘och oyoqqa o‘xshaydi. Chunki yog‘och oyoq haqiqiy oyoqka taqlidan, undan ilhom olinib yasaladi. Agar dunyoda oyoq bo‘lmasa, qanday qilib unga taqlidan yasama oyoq tayyorlanadi? Shuning uchun ba’zi so‘zlar naqd va ba’zisi naqldir. Biroq ular bir-biriga juda o‘xshaydilar. Ularni farqlash uchun tamizli kishi lozim. Tamiz — iymon. Kufr esa tamizdan mahrumlikdir.

Chunonchi, Fir’avn zamonida Musoning asosi ilon va sehrgarlarning tayoqlari-yu iplari ajdarho bo‘lganda betamizlar bularning hammasini bir rangda ko‘rib, hech narsani farqlay olmadilar. Biroq tamizli (farqlash xususiyatiga ega — tarj.) kishilar tamiz vositasida sehrni haqiqatdan ajrata bildilar. Demak, iymon tamizdir.

Fikhning asli vahiy emasmi? Biroq xalqning tuyg‘ulari, tushunchalari va tasarruflari bilan qorishgandan keyin uning go‘zalligi va xushligi yo‘qolgan. Tog‘dan shaharga qarab oqayotgan suv naqadar toza va naqadar sofdir. Faqat shahardan oqib o‘tarkan, u ifloslanadi. Bu iflos va kir suvning avval, ya’ni boshlang‘ichda — manbada pokiza bo‘lib, bo‘tanalik unga keyin hamroh bo‘lganini tushunmoq va farqlamoq uchun kishi tamizli bo‘lmog‘i kerak. «Mo‘min zakiydir, tamizlidir, aqllidir» (Hadis). Qari bir odamning yoshi yuzda bo‘lsa ham, agar o‘yin bilan vaqtini o‘tkazsa, aqlli hisoblanmaydi, balki hanuz boladir, xomdir. Xuddi shunday, o‘yin o‘ynamagan bola ham keksadir. Bu yerda yoshning ahamiyati yo‘q. «Aynimagan suv»[67] dunyoning barcha iflosliklarini tozalagani holda, baribir musaffodir, tiniqdir, chuchukdir. Chunki u hayot suvdadir.

Agar odam namozda faryod chekib yig‘lasa, qilgan namozi behudami yoki yo‘qmi? Javob uzun va batafsildir. Agar u namozga tegishli va namozni mukammal etadigan narsani ko‘rib, shunga yig‘lagan bo‘lsa, to‘kkan ko‘z yoshi behuda emas. Agar dunyo uchun yoxud o‘ch olish tuyg‘usiga berilib faryod qilgan bo‘lsa, namozi nuqsondir, benafdir. Demak, iymon to‘g‘ri bilan xatoni, naqd bilan naqlni farqlay oladigan tamizdir. Agar kishi bundan mahrum esa, bu so‘z uning nazdida ziyon-zahmatdir. Tamizli zotlar aytilganlardan o‘z ulushini olurlar.

Masalan, ikki aqlli shaharlik bir qishloqlikning foydasi uchun guvohlik bersalaru, qishloqlik soddaligi va sofligiga borib o‘z himoyachilarining gaplariga ters gapni aytsa, shaharliklarning barcha mehnatlari zoye ketadi. Shuning uchun ham «Qishloqlikning guvohi o‘zi bilan birgadir» (ya’ni o‘zidir) deyishadi.

Sarxushlik miyaga urishi bilan kishi og‘ziga kelganini qaytarmay, hech kimga qaramay valdiraydi. Masalan, xotinning ko‘kraklari sutga to‘lib, og‘riy boshlashi bilan mahallaning kuchuklarini to‘plar va sutini ularga (sog‘ib) beradi.

Qimmatbaho gavharni bolaga bersang, sen ketgach, uning qo‘liga bir olma tutqazishib, injuni olib ketadilar. Chunki bolada tamiz xususiyati yo‘q. Ya’ni olma bilan gavharni farqiga bormaydi u. Shuning uchun ham tamiz buyuk ne’matdir, Xuddi shunday, bizning so‘zimiz ham tamiz sohibi bo‘lmagan kishining qo‘liga tushdi.

Aboyazidni otasi fiqh o‘rgansin, deya maktabga olib bordi. Mudarrisning huzuriga kelishi bilan Aboyazid: «Bu — fiqhullohmi?» — dedi. Unga «Yo‘q, bu Xanifaning fiqhi» — dedilar. Shunda Aboyazid: «Men fiqhullohni o‘rganmoqchiman» — dedi. Otasi uni nahv (grammatika — tarj.) muallimini oldiga olib bordi. Aboyazid: «Bu — nahvullohmi?» — deya so‘radi. Muallim: «Yo‘q, bu Sibavayh navhidir» — degach, u: «Men buni istamayman» — deya javob berdi. Shu tarzda, otasi Aboyazidni qaysi o‘qituvchi qoshiga boshlab borsa, u bir xil narsani aytdi. Nihoyat, otasi Aboyazidni o‘z holiga tashlab quydi. U shu orzu bilan Bog‘dodga keldi va Junaydni ko‘rishi bilan: «Ana Fiqhulloh!» — deya baqirdi. (qo‘zi qanday qilib o‘z onasini tanimaydi?) Chunki u aql va tamizdan dunyoga kelgan. Sen suratni tashlab yubor!

Bir shayx bor edi. Muridlarini doimo o‘z huzurida tik turishlarini talab qilardi. Unga: «Ey shayx, ularni nega o‘tirtirmayapsan? Holbuki, bu darveshlarning emas, balki podshohlarni odatidir» — dedilar. Shayx: «Aslo! Gapirmang. Men muridlarimning fayz topishlari va tariqatga favqulodda hurmat ko‘rsatishlarini istayman. Hurmat har naqadar qalbda bo‘lsa ham «tash ichning oynasidir» (unvonidir) deyilgan.

Unvonning ma’nosi nadir? Masalan, maktubning unvonidan uning ichidagi, kimga yozilgani ma’lum bo‘ladi. Xuddi shunday, kitobning unvonida (mundarijasida — tarj) uning bo‘limlari, parchalari va mavzulari oshkordir. Hurmatning tashqi ko‘rinishidan, ya’ni bosh egmoq, oyoqda turmoq kabi harakatlaridan insonning ichidagi (ko‘nglidagi — tarj.) hurmatning qandayligi va Tangriga bo‘lgan ta’zimning darajasi anglashiladi. Zohiran ko‘rsatilmagan hurmat shuni bildiradiki, bu odamning ichida Olloh qo‘rquvi yo‘q va u Olloh odamlarini mensimaydi.

FASL. Javhar Xodim-i Sulton: «Bu kishiga kunda besh mahal talqin qilinsa-da, hech narsani tushunmaydi va eslab qolmaydi. Agar o‘lsa, undan nimani so‘rashadi, axir, u hamma narsani unutdi-ku?» — deya so‘radi. Dedimki: O‘rgangan narsasini unutayotgan bo‘lsa, demak, uning ichi va miyasi sof, toza hamda o‘rganmagan, bilmagan boshqa bir savolning so‘ralishiga tayyordir. Sen o‘sha soatda hozirgacha mening so‘zlarimni eshityapsan va ularning ba’zilarini qabul etayapsan. Chunki avval ham shu xil fikrlarini eshitgan va qabul qilgansan. Endi ulardan qay birlari ustida to‘xtab qolayapsan? Sening ichingdagi tortishmani kim eshityapti? O‘rtada hech qanday vosita yo‘q. Garchi qulog‘ing bo‘lsa ham, ichingdagi so‘zni eshita olmadi. Sening bu ziyoratga kelishing tilsiz holda aytilgan savoldir va bizga bir oydin yo‘l ko‘rsatingiz, demakdir. Bizning siz bilan gaplashmay yo gaplashib o‘tirishimiz ham sizning nihon savollariigizga javobdir. Podshoh hech so‘z aytmay ham «Qanday turibsan, ne yeyapsan, nimaga qarayapsan?» deya o‘z qullaridan so‘raydi. Kishining qarshi (nuqtai nazari) agar egri bo‘lsa, shubhasiz, uning javobi ham egridir. Chunki to‘g‘ri javob bermoq uchun o‘ziga hokim bo‘lolmaydi u. Masalan, duduq odam to‘g‘ri gapirmoqchi bo‘lib qancha urinsa ham befoydadir. Zargarning oltinni maxsus toshga urib ko‘rishi oltinga berilgan savoldir va u: «Men sofman yoki qorishiqqan! — deya javob beradi.

Ochlik — bir savol. Vujud uyida bir buzuqlik bo‘lishi bilan: «G‘isht ber, loy ber» — deydi. Ovqat yemaslik esa: «Bunga hali ehtiyoj yo‘q!» — deyilgan bir javobdir. Hakimning qo‘lni ushlashi savol bo‘lsa, tomirning urishi javobdir. Odamning yuziga boqish—savol, uning rang-ruyi so‘zsiz javob. Urug‘ sochmok,savol, daraxt bitishi — tilsiz aytilgan javob. Javoblar sassiz bo‘lgani uchun savollar ham sassiz bo‘lishi kerak. Urug‘ chirib, hech narsa o‘sib chnqmaslik ham javobdir. Chunki javob bermaslik ham o‘ziga xos javobdir. Bir podshoh bir odamdan uchta maktub oldi, biroq javob bermadi. Odam yana: «Uch daf’adir xat yozaman, yo qabul qiling yo qabul qilmayman, deb ayting!» — deb yozdi. Shoh xatning orqasiga «Javob bermaslik ham javobdir, faqat ahmoqqa berilajak javob — indamaslik» deb yozdi-da, chiqartirdi.

Insonning har bir qilgan harakati savoldir va sevinch yoki qayg‘usi javob bo‘ladi. Go‘zal javob uchun Ollohga shukrona keltirish, yomon javob uchun esa Ollohga tavba qilish lozim. Shukr va tavba savollarning xilidan bo‘lishi hamda tavbadan keyin uning (o‘sha savolning) xilidan boshqa savol bermaslik zarur.

«Bizning baloyimiz yetganda ham tazarru qilmadilarmi?! (Albatta tavba-tazarru qilishlari lozim edi,) lekin ularning dillari qotib qolgan»[68] — deya buyurilganidek, ular javobning savolga muvofiq ekanligini tushunmadilar. «Va shayton qilib yurgan ishlarini o‘zlariga chiroyli ko‘rsatib qo‘yganlar»[69]. Ya’ni ular o‘z savollariga berilgan javoblarga qarab: «Bu xunuk javob savolga loyiq emasdir» dedilar. Ular tutun olovdan emas, balki o‘tindan ekanligini bilmadilar. O‘tin qancha quruq bo‘lsa, tutun ham shuncha oz bo‘ladi. Gul bog‘idan yomon hid kelsa, ayb guldami? Yo‘q, aslo! Bu yerda aybdor bog‘bondir.

Dediki: «Onangni nechun o‘ldirding?». Dedi: «Unga yarashmagan bir ish ko‘rdim». Dediki: «Yaxshi, ammo onangni emas, yetti yot begonani o‘ldirsang bo‘lmasmidi?» Dedi: «Har kuni bittadan o‘ldirayinmi?». Xuddi shunday, sening boshingga kelgan barcha balolar — nafsingdan. Sen uni tuzat va tarbiya qilki, har kim bilan kaltaklashishga o‘rin qolmasin.

«Hamma narsa Ollohdandir»[70] deyishsa, bunga javob sifatida aytamizki: O‘z nafsini ayblamoq va olamni qutqarmoq ham Ollohdandir. Masalan, bir odam boqqa o‘g‘rilikka kirdi va bog‘bonning qo‘liga tushdi. Bog‘bon: Ollohdan qo‘rqmaysanmi? O‘g‘ri: Nega qo‘rqay. Axir meva ham Ollohniki, men ham Uning quliman. Demak, Ollohning quli Ollohning mevasidan yeyapti, dedi. Bog‘bon arqon keltirdi va o‘g‘rini ushlab, bir daraxtga bog‘ladi-da, tayoq bilan kaltaklay boshladi. Shunda o‘g‘ri baqirdi: «Ollohdan qo‘rqmaysanmi? Bog‘bon javob berdi: Axir sen Ollohning quli, bu esa Ollohning tayog‘idir. Ollohning tayog‘i Ollohning qulini uryapti. Men nega qo‘rqay?

Natija shuki, olam bir toqqa o‘xshaydi. Yaxshi yoki yomon so‘zingni aksi o‘zingga, faqat o‘zingga qaytadi. Men yaxshi gap eshitgan edim, tog‘ yomon javob qaytardi, deya olmaysan. Bu — imkonsiz! Chunki tog‘da bulbul sayrasa, aks-sado bo‘lib hech qachon eshak yoki qarg‘aning ovozi qaytmaydi. Aks sado eshak ovozi esa, demak, bilgilki, bu yoqda hangragan ham eshakdir.

FASL. Biz suv uzra turgan kosaga o‘xshaymiz. Kosaning suv ustida oqishi o‘z ixtiyori bilan emas, balki suvning irodasi va hukmi iladir. Bu umuman shundoqdir. Biroq ba’zilar suv ustida ekanligini biladi, ba’zilar bilmaydi.

Hech shubha yo‘qki, barcha kosalar Ollohning qudrati va suvi uzradir. Biroq Unga chirkin narsalarni izofa etishlari — tarbiyasizlikdir. Masalan, Unga «Ey iflosliklarning yaratuvchisi» demaslik lozim. Aksincha, «Ey ko‘klarning yaratuvchisi, ey aqllarning yaratuvchisi!» deyish — umumiy bo‘lish bilan birga, bunday tahsisning foydasi ham bor. Shuning uchun biron narsaning tahsisi uning afzalligiga dalolatdir

Xulosa shuki, kosani suv shunday bir tarzda oqizadiki, boshqa kosalar tomosha qiladilar. Birozdan keyin suv kosani shunday oqizadiki, tomoshabin kosalar endi qocha boshlaydilar. Suv bularga qochmoq ilhomini va qudratini beradi. Shu tufayli ular: «Ollohim bizni undan uzoqlashtir» deyishadi. Va bu aytganlari yaxshidir. Narsalarga umumiy nazar bilan qaraydigan kishi: «Bularning har ikkisi (qochgan va qochishga majbur bo‘lgan kosa — tarj.) ham suv tomonidan sehrlangandir», — deydi. Bu fikrda bo‘lmagan zot esa: «Agar sen suvning kosani qanday kezdirganini va bundagi latofatu guzallikni ko‘rsayding, ynga bu umumiy sifatni berishga jasorating yetmasdi»,— degan javobni qiladi. Masalan, bir kishining sevgilisi borliq nuqtai nazaridan turli iflosliklar kabi umumiy sifatlardan xoli emasligi oshiqning xayoliga ham kelmaydi. Agar bunday fikrlar uning xayoliga kelsaydi, u o‘z ma’shuqasiga shaytonga qaraganday qarardi. Xuddi shunday, sen ham bor-yo‘g‘i bu qadarini bilding va uning umumiy va mushtarak sifatlariga boqding. Bizning o‘zimizga xos go‘zalligimizni ko‘ra oladigan odam bo‘lmaganing uchun sen bilan munaqasha-yu munozara qilishimiz to‘g‘ri emas. Chunki bizning munozaramiz go‘zallik bilan qorishgan. Shu e’tiborla, go‘zallik aqlidan bo‘lmaganga go‘zallik ko‘rsatish unga qilingan zulm bo‘lur. Narsani uning ahliga ko‘rsatmoq lozim.

FASL. Zohiriy ilmlar o‘rganib yurganlar agar bizga qo‘shilsalar, avvalgi ilmlarini unutdik, deb hisoblaydilar. Holbuki, bu yerda ularning barcha ilmlari jonlanadi. Ilmlarning hammasi shakldir. Ularning jonlanishlari o‘lik badanga jon kirishiga o‘xshaydi. «Butun ilmlarning asli u yerdandir. U harfsiz va sassizdir. Chunki «Muso bilan Ollohning O‘zi (bevosita) gaplashdi»[71] deya buyurilgani kabi Ulug‘ Tangri Muso bilan gaplashdi. Biroq u harflar va ovoz bilan so‘z aytmadi, til — tomoq bilan gapirmadi, Ulug‘ va Baxtli bo‘lgan Olloh og‘iz, lab va tomoqdan munazzahdir. Sassiz olamda nabiylarning ham so‘zlashuvlari bor. Shundayki, juz’iy aqllarning vahmi buni anglay olmaydi. Shuning uchun nabiylar harfsiz olamdan harf olamiga keladilar va bola bo‘ladilar. Payg‘ambar: «Bolalar uchun muallim bo‘lib yuborildim» (Hadis) deya buyurgan. Odamlar u olamning ahvolini olurlar, tinchlik za xuzypra qovushurlar. Chunonchi, go‘dak onasini tanimasa ham, uning quchog‘ida ovunadi, rohatlanadi. Meva ham shoxda yetishadi, pishadi, ammo daraxtning nima ekanligidan xabarsizdir. Xuddi shunday, insonlar ham u buyukdan, uning so‘zidan, harfidan (kuch-quvvat olib, uni yetarlicha bilmasalarda, ularning (odamlarning — tarj.) barchasida harf va sasning narigi tomonidagi (olamdan — tarj.) bir narsa bor hamda har bir inson juda ulkan olamdir. Xalqning telbalarga nisbatan tamoyili borligini ko‘rmayapsanmi? Ular telbalarni ziyorat qilib «Buning ulug‘ odam bo‘lish ehtimoli bor», deydi. Ha, bu — to‘g‘ri. Chunki bunday narsa bor. Biroq bir yanglishlik mavjud. U narsa aqlga sig‘maydi, ammo aqlga sig‘magan hamma narsa u emas. Har yong‘oq yumaloq, lekin barcha yumaloq narsalar yong‘oq bo‘lmaganidek. Biz uning alomatlarini aytdik. Uning holi har naqadar so‘zga va zabt etilishiga kelmasa ham, aql va jon undan quvvat oladi, uning soyasida o‘sib-ulg‘ayadi. Xalqning atrofida aylanib yurgan telbalarda esa bunday alomat (ma’no) yo‘q. Ular soyasida xalqning ahvoli o‘zgarmaydi, huzur-halovat topmaydi. Agar ular huzur-halovat topdik desalar, biz bunga huzur-halovat demaymiz. Masalan, bir bola o‘z onasidan ayrilib, qisqa bir muddat ichida boshqa (ona) bilan ovunsa, buni halokat deymizmi? Yo‘q, albatta. Ahli tib aytdiki: «Insonning mijoziga yoqqan va uning ishtahasini ochgan hamma narsa unga quvvat beradi, qonini tozalaydi! Biroq bu — o‘sha insonning bir kasalligi bo‘lmagan paytda shunday. Masalan, tuproq yeyuvchi odam haqida «Tuproq unga foydali, qancha yesa ham mijozini yaxshilaydi» deya olamizmi? Yo‘q, chunki uning bir dardi (kasalligi) borki, tuproq yeydi. Demak, xastalik va illatdan holi o‘laroq, insonga yoqqan narsa xushdir. Chunonchi, bir odamning qo‘lini sindirsalar va egri holida bog‘lab bo‘yniga ossalar hamda bu hol unga yoqsa, demak, u nosog‘lomdir. Unga yoqayotgan bu yerdagi xushlik yolg‘onchidir. Xuddi shunday ruhlar olamida muqaddas malaklar Tangrining rahmatiga g‘arq bo‘lishdan xushlanardi. Agar ular jismlar bilan qarshilashishdan keyin rohatsiz va qayg‘uli bo‘lib qolsalar ham loy yeyishdan xushlanadigan bo‘lsalar, ularning hakimlari — anbiyo va avliyolar: «Sening xush deganing xush emasdir. Xushlik boshqa narsadir. Ya’ni sen avval xushlangan va asl mijozingga uyg‘un kelganidir. Endi esa sen tuproq yeyishdan huzur topayapsan, buni kasallik ekanini aytishganda, ishonmayapsan», deydi.

Rivoyat qiladilarki, Hasan va Husan bolalik chog‘larida bir odamning shariatga nomuvofiq tarzda tahorat olganini ko‘rishib, unga nazokat bilan to‘g‘risini o‘rgatmoqchi bo‘ldilar. Odamning yoniga kelishib «Bu menga noto‘g‘ri tahorat olayapsan, deyapti. Har ikkimiz tahorat olaylik, sen qaysi birimizniki to‘g‘ri zkanligini ayt», deyishibdi. Ular tahorat olishib bo‘lgandan keyin haligi odam «Sizniki to‘g‘ri, xatosiz va shariatga muvofiqdir. Ammo men zavolliniki yanglish ekan!» debdi.

FASL. Sayful — Bahoriy Misrga ketdi. Hamma ko‘zguni sevadi, chunki unda o‘z sifatlarini ko‘rishga oshiqdir. U (Sayful-Bahoriy — tarj.) yuzining haqiqatidan xabardor emas. Ro‘mol (parda)ni yuzim, deya o‘ylaydi. Ro‘molning oynasi uning yuzining oynasidir. U: «Anbiyo va avliyolar buzuq va yanglish tushuncha ichidadirlar. Ularda quruq da’vodan boshqa narsa yo‘q» deyishi bilan Mavlono: «Sen buni bir latifa sifatida aytayapsanmi yoki sening o‘zing ham shu fikrdamisan? Agar shunday o‘ylayotgan bo‘lsang, demak, bu sen uchun haqiqatga aylanibdi. Ko‘rmoq va haqiqat vujuddagi narsalarning eng azizi va sharaflisidir. Bu bilan nabiylarni ham tavsif etgan bo‘layapmiz. Chunki ular ham ko‘rmoqdan o‘zga narsani da’vo qilmadilar. Sen-da buni e’tirof etasan. Ko‘rmoq ko‘rilgan narsasiz mumkin emas. Chunki ko‘rilgan vositali fe’ldir. Ko‘rmoq uchun mutlaqo uning yonida ko‘rilgan bir narsa bo‘lishi lozim. Bu yerda ko‘rilgan matlub, ko‘rgan tolibdir. Yoki aksincha. Sening inkoring bilan vujuddagi tolib matlub va ko‘rmaq, sobit bo‘ldi, demakdir. Bu bilan ollohlik va qullik inkorida isboti bo‘lgan bir taklif bo‘ladi. Buning sobit bo‘lmog‘i, albatta, vojibdir. «Mazkur guruh shu g‘ofil shayxga murid bo‘pti, unga ta’zim qilmoqda!», deydilar. Men: «Juda yaxshi! G‘ofil shayx toshdan yasalgan butdan tuban emas-ku! Axir, odamlar butga sig‘inmoqda, undan bir narsalar so‘rashmoqda. But esa hech narsa tushunmaydi. Muridlarning ishqi battol shayxning xayoli bilandir. Xayol esa muridlarning hech bir hollaridan xabardor emas. Shu aldoqchi xayolning ishqi insonni shunday jo‘shtirsa, haqiqiy, hamma narsadan boxabar, hamma narsani ko‘rgan sevgilining ishqida inson nimalar bo‘lmaydi? Masalan, oshiq yorning xayoli bilan bir ustunni quchoqlab yig‘lasa, dardini aytsa, shikoyatlar etsa-da, bundan haqiqiy sevgilining vuslat lazzatini ololmaydi.

FASL. Har bir odam bir joyga bormoqchi yoki sayohatga chiqmoqchi bo‘lganda, aqlida o‘zicha rejalar tuzadi. Biroq Ollohning istagi tamoman boshqacha bo‘ladi. Odamning shuncha olgan tadbirlari-yu rejalaridan birontasi ham amalga oshmasligi mumkin. Shunga qaramay, u yana o‘z ixtiyori va tadbirlariga ishonadi.

BAYT: (Qul tadbir oladi, biroq taqdirning qaysi markazda bo‘lishini bilmaydi. Tadbir esa Ollohning taqdiri qarshisida qolmaydi (yo‘q bo‘ladi).

Bu shunga o‘xshaydi: Bir odam tush ko‘rdi. Tushida bir begona shaharda hech kimsiz, tanishsiz nima qilarini bilmay, boshi garang bo‘lib turgan ekan. U yoqqa chopibdi, bu yoqqa chopibdi — bo‘lmabdi. Oxiri: «Nega bu shaharga keldim» deya o‘ksinib turganda, birdan uyg‘onib ketib, bularning hammasi ro‘yo ekanligini bilib, o‘ksingani uchun pushaymon bo‘pti. Biroq birozdan keyin yana uxlabdi va yana o‘zini o‘sha shaharda ko‘rib avvalgi tushidagidek o‘kinmoqqa boshlabdi. Chunki uning xayoliga «Qayg‘urishning hojati yo‘q, chunki uyg‘oqlik paytimda o‘ksiganim uchun pushaymon bo‘lgandim» degan o‘y kelmaydi. Xuddi shunday, odamlar ham olgan tadbirlari yuz ming marta puchga chiqsa ham, Olloh tomonidan berilgan parishonlik tufayli barchasini unutadilar va yana tadbir oladilar, ularga ishonadilar. «Olloh har bir kishi bilan uning qalbi o‘rtasini egallab turur»[72].

Ibrohim Adham podshohlik vaqtida ovga chiqdi. Yolg‘iz bir jayronning orqasidan quvdi. Biroq hadeganda jayronga yetavermadi. Ot charchadi. Birokq podshoh to‘xtamadi. Nihoyat, jayron tilga kirdi: «Sen bu (ish) uchun yaratilmading. Olloh seni meni ovlamog‘ing uchun bor etmadi. Meni ovlading ham deylik, xo‘sh, nima bo‘ladi?» Ibrohim buni eshitishi bilan faryod solib, o‘zini otdan tashladi. O‘sha atrofda bir cho‘pondan boshqa hech kim yo‘q edi. Podshoh unga butun kiyim-kechagini, javharlarini, otini berib, cho‘ponning kiyimini o‘zi kiydi va yo‘lga ravona bo‘ldi. Endi ayt-chi, uning istagi nimaydi-yu Ollohning istagi nima edi? Ibrohim jayron ovlamoqchi bo‘ldi, biroq Ulug‘ Tangri uni jayron vositasida ovladi. Bilgilki, bu dunyoda faqat va faqat Ollohning istagi bo‘lur. Murod —Uning mulki, maqsadlar mulozimlaridir.

Umar musulmon (bo‘lmasdan oldin singlisini uyiga keldi. Singlisi Qur’on o‘qiyotgandi: «Toxa mo anzalno»[73]. Akasini ko‘rishi bilan Qup’onni yashirdi, Umar qilichini qinidan chiqarib: «Ayt, nima o‘qiyotgan eding? Yo‘qsa, o‘ldiraman»,—dedi. Singlisi qo‘rqqanidan e’tirof etdi: «Ulug‘ Ollohning Muhammadga yuborgan Kalomidan o‘qiyotgandim». Umar: «O‘qi, eshitay» — degach, singlisi «Toho» surasini o‘qidi. Umar yanada g‘azablandi va: Agar hozir seni o‘ldirsam, ojiz kishini o‘ldirgan bo‘laman. Avval borib, uning boshini olay-da, keyin sening masalangni ko‘ray» —dedi-da, Mustafoning masjidiga yo‘naldi. Yo‘lda uni Qurayshga mansub odamlar ko‘rishib: «Umar Muhammadning jonini olishga ketyapti. Bo‘lsa bo‘lmasa, bu ish yolg‘iz Umarning qo‘lidan keladi» — deyishib qoldi. Chunki Umar juda baquvvat va o‘ta mard kishi edi. Shu qadar ediki, Mustafo ham: «Ey Tangrim, mening dinimni Umar yoki Abu Jahl yordamida qo‘lla», — derdi. Nihoyat, Umar musulmon bo‘lgandan keyin yig‘lab: «Ey Ollohning elchisi! Agar Abu Jahlning ismini mening ismimdan oldin aygganingda, mening holim nima kechardi», — derdi.

Xullas, Umar yalang‘och qilich bilan masjidga yaqinlashdi. Shu asnoda Jabroil Mustafoga: «Ey Rasululloh! Umar kelyapti. Musulmon bo‘lishi bilan uni quchoqla!» deya vahiy keltirdi. Umar masjidga kirar-kirmas, Mustafodan uchgan bir ziyo o‘z qalbini zabt etganini aniq ko‘rdi. Faryod etib, xushsiz holda yiqildi. Ruhida bir ishq va sevgi hosil bo‘ldi, ularning jo‘shqinligidan Umar shu lahza Mustafoda erib, yo‘q bo‘lmoqni istadi: «Ey Ollohning elchisi! Menga iymon taklif et va u qutlug‘ kalimani aytki, eshitay» — dedi. Umar musulmon bo‘lishi bilan: «Men qilich yalang‘ochlab, seni o‘ldirishga kelgandim. Bu gunohimning kafforati o‘laroq endi to tirik ekanman sening dushmanlaringga qarshi kurashaman. Shu qilichim bilan ularning boshlarini tanlaridan judo qilaman», deya qasam ichdi. Masjiddan chiqar chiqmas otasiga duch keldi. Otasi undan: «Diningdan qaytding, shundoq emasmi?» — deya so‘radi. Umar uning boshini oldi. Yo‘lda uning qonli qilichini ko‘rgan Qurayshning ulug‘lari: «Dushmanning boshi qani?» dedilar. Umar: «Mana!» dedi. Ular: «Yo‘q, bu uning boshi emas. Bu bosh shu yerga tegishli», —dedilar. Endi qara, Umarnichg qasdi ne edi-yu Ulug‘ Ollohning undan murodi ne bo‘ldi?

BAYT: (Umarning qo‘lida qilich. Ollohning elchisini o‘ldirmoq uchun keladi. (Biroq). Ollohning tuzog‘iga ilinib baxtidan Payg‘ambarning nazariga tushadi).

Xuddi shunday sizdan ham: «Nima keltirding?» — deb so‘rasalar, «Bosh keltirdim!» deng. Agar «Biz bu boshni ko‘rgan edik» deyishsa, aytingki, «Bu siz ko‘rgan bosh emas, boshqasidir. Siri bo‘lgan bosh — boshdir, siri bo‘lmagan mingta bosh esa bir pulga qimmatdir».

«Baytullohni odamlar uchun ziyoratgoh va tinch joy qildik va Ibrohimning (Ka’batullohni bino qilayotgan vaqtida) turgan o‘rnini namozgoh qilib oling (dedi)»[74]. Ibrohim: «Ey Tangrim, meni O‘z rizo xilating-la sharaflantirding va aziz qilding. Endi mening zurriyotimga ham shunday sharaf va karomatingni nasib et»-dedi. Ulug‘ Olloh: «Mening bu aqlim (sening zurriyoting borasidagi) zolim kimsalarga yetmaydi»[75] deya buyurdi. Ya’ni zolimlar mening xilatim (bu yerda: ehson — tarj.) va karomatimga loyiq emasdirlar, demakdir. Ibrohim bunga amin bo‘lgach, yana: «Ey Tangrim, iymon keltirganlarni va zolim bo‘lmaganlarni o‘z rizqing bilan nasiblantir, ulardan buni ayama», — dedi. Ulug‘ Olloh buyurdiki: «Rizq umumiydir. Har bir kishining undan o‘z nasibasi bor. Va bu musofirxonadan barcha maxluqlar foydalanib, o‘z hissalarini olurlar». Faqat Ollohning rizo, xilat va karomati xos hamda ustun (afzal, aziz) qullariga nasib bo‘lg‘ay. Tashga boqib, tashni ko‘rganlar (ahli zohir) derki: «Bu oyatdagi Baytdan (uydan) maqsad Ka’badirki, kim unga sig‘insa, ofatlardan uzoq bo‘ladi va u yerda ovlamoq haromdir. Ya’ni kishiga aziyat bermoq to‘g‘ri emas. Ulug‘ Olloh to‘g‘rilik va guzallikni tanlangan». Bu Qur’onning zohiriy ma’nosidir. Muhaqqiqlar aytishadiki: «Bayt (uy) insonning ichidir. Ya’ni ey Tangrim, ichimni nafsnng dahmazalari va vasvasalaridan pokiza qil. Buzuq va yanglish tushunchalardan tozalaki, undan hech qanday qo‘rquv qolmasin. Shu tarzda, u yer ishonchli va Sening vahiy yering bo‘lsin. Shayton oralamasin. Masalan, Ulug‘ Olloh farishtalar siridan shaytonlarning boxabar bo‘lmasligi uchun ko‘k yuzida shoxoblarni (oquvchi yulduzlarni) qorovul etib tayinlagan. Ey Tangrim, bizning ichimizga ham inoyat soqchilarini qo‘yki, ular «bizni shayton va nafs balolaridan qo‘risin». Mana bizga botil ahli (yanglish tushunuvchilar) va muhaqqiqlar izohlari. Har kim o‘z o‘rnidan turadi (qo‘zg‘aladi). Kironning (pulning) ikki yuzi (tarafi) bor. Kimdir uning bu yuzidan, kimdir esa narigi yuzidan foydalanadi va har ikkisi ham to‘g‘ridir. Chunki Ulug‘ Olloh har ikki qavmning ham undan foydalanishini istaydi. Masalan, bir ayolning eri va go‘dagi bo‘lsa, u bularning ikkisidan boshqa-boshkqa zavq oladi. Bolaning zavqi onaning ko‘ksi va sutidan bo‘lsa, erniki uning o‘z xotini ekanligidan. Insonlar yo‘lning bolalaridir. Har bir kishi Qur’ondan zohiriy tot oladi va suti bilan oziqlanadi. Faqat yetuk zotlar uchun Qur’onning ma’nosida o‘zgacha bir zavq bor va ular (Qur’onni) boshqacha anglaydilar.

Ibrohimning maqomi va musollasi (namoz qilishga yaroqli ochiq joy — tarj.) Ka’baga yaqin bir yer edi. Zohir ahli: «U yerda ikki rakat namoz qilish kerak»—-deydi. Bu—yaxshi! Biroq muhaqqiqlar nazdida Ibrohimning yeri shunday bir joyki, u yerda Sen Haq uchun o‘zingni olovga otasan va g‘ayratu jahd ila (yuksak) maqomga erishasan. Ibrohim o‘zini Olloh yo‘lida fido qildi. Uning nazarida nafs tahlikasi qolmagan va o‘zidan hechda qo‘rqmaydi.

Ibrohimning maqomida ikki rakat namoz o‘kimoq yaxshidir. Faqat bu shunday namozki, uning qiyomi bu dunyoda bo‘lsa, rukusi u dunyodadir.

Ka’badan maqsad anbiyo va avliyoning ko‘ngillaridir va bu yer (ko‘ngillar — tarj.) vahiysining joyidir. Ka’ba — uning nuri. Axir, ko‘ngilsiz Ka’ba nima ishga yaraydi? Valiylar va nabiylar o‘z murodlarini tamoman tark etib, Tangrining murodiga shunday rioya qililmishlarki, Uning amrlarini darhol bajarar va Uning inoyati bo‘lmagan kimsalardan, agar bular hatto ota-onalari bo‘lsa ham, nafrat etadilar.

Sen nima aytsang, bari misol, masal emas. Misol— boshqa, masal boshqadir.

Ulug‘ Olloh o‘z nurini qandilga, valiylarning vujudini esa shishaga o‘xshatgan. Bular — misol. Yo‘qsa, qavnu makonga (vujud olamiga — tarj.) sig‘magan Ollohning nuri qandilga va shishaga qanday sig‘sin, Jaloli ulug‘ bo‘lgan Olloh nurlari tug‘ilgan yerlar ko‘ngilga ham sig‘maydi, biroq istagan paytingda uni qalbingdan topasan. Ya’ni uning aksini oynada ko‘rganing kabi ko‘rasan. Shu bilan birga, sening rasming oynada emas, balki ko‘zguga qaraganing uchun u yerda o‘zingni ko‘rasan. Masalan, aqlga nomuvofiq narsalarni misol bilan tushuntirsa, aqlga muvofiq keladi. Aqliy bo‘lgan narsa maxsus bo‘ladi. «Bir odam bor, ko‘zini yumishi bilan g‘alati — g‘alati voqealarni ko‘radi. Ko‘zini ochganda esa hech narsa ko‘rmaydi» desang, hech kim ham ishonmaydi. Ammo «Bir odam bor, tushida turli-tuman narsalarni ko‘radi. Ug‘onishi bilan esa ulardan birontasini ham ko‘rmaydi» — deya misol bilan gapirsangchi, hammasi anglashiladi. Xuddi shunday, bir kishi bir uyni tasavvur etsa, buni hech kim aqlga sig‘dirolmaydi, biroq me’mor ana shu uyning rejasini qog‘ozga tushir-sa, qolganlar ham uni anglay boshlaydilar. Ma’qul bo‘lgan reja qog‘ozdan amalga ko‘chsa, ya’ni uy bulib qurilsa, xayol maxsus bir shaklga ko‘chadi. Ko‘rinadiki, dastlab aqlga noo‘rin kelgan narsalar misol vositasida ma’qul va maxsus bo‘ladi. Bu shunga o‘xshaydi: «Narigi dunyoda har kishining savob va gunoh daftarlari tarqatiladi va birovning o‘ng, birovning so‘l qo‘liga beriladi» yoki «Narigi dunyoda farishta, arsh, olov va jannat bor. Yana mezon (tarozi) va hisob-kitob bo‘ladi» — deyishadi. Biroq buning (har naqadar o‘xshashi bo‘lmasa ham) bir misol berilmaguncha, ahvol ayonlashmaydi. Misol: Podshoh, qozi, tikuvchi, etikdo‘z va hokazo hamma odamlar kechasi uxlaydilar. Kishi uxlashi bilan hushi (fikri) boshidan uchadi va hech kimda biron tushuncha qolmaydi. Ammo Isrofilning nafasi yanglig‘ bo‘lgan tong oydinligi odamlar jismlaridagi barcha zarralarni tiriltirgani onda tushunchalar ham qaytadi. Va har bir kishining aqlu hushi o‘zgaga emas, balki aynan o‘ziga qaytadi. Ya’ni hech kim kechasi tikuvchi bo‘lib yotib, ertalab etikdo‘z bo‘lib turmaydi. Insonning ishi va kuchi nima esa, u yana o‘sha bilan mashg‘ul bo‘ladi hamda narigi dunyoda ham shunday bo‘lajagini (sen) uqmog‘ing kerak. Bu — cho‘pchak emas. Bu — hatto shu dunyoda ham haqiqat bo‘lgan (ruyobga chiqqan). Demak, kim bu misolning izidan tushsa va unga xizmat qilsa, muhaqqaq ravishda narigi dunyoning butun ahvolini ko‘radi, bo‘yini oladi, mushohada etadi va kashf qiladi. Shunda bularning barchasi Olloh qudrati doirasida ekanini biladi.

Mana, nihoyat, noma’qulning misol orqali ma’qul 6o‘lgani va misolning masalga o‘xshamasligi anglashildi. Masalan, orif farahlik (shodlik, xurramlik — tarj.) va zavqni bahor, qayg‘u va alamni esa kuz, deydi. Chunki bu misoldir (tashbehdir) va busiz ma’no tushunilmaydi, tasavvur va idrok etilmaydi. Ulug‘ Olloh buyuradiki: «Ko‘r kimsa (kofir) bilan ko‘rguvchi zot (mo‘min), eulmat (kufr) bilan — nur (iymon), soya (jannat) bilan — jazirama (do‘zax) barobar emasdir»[76]. Bu yerda Tangri iymonni nurga, kufrni zulmatga yoki iymonni yoqimli soya — salqinga, kufrni esa odamni behuzur etadigan jaziramaga o‘xshatadi. Iymonning latofati va nuri u olamning nuriga, kufrning esa bu olamning zulmatiga qanday o‘xshashligi bor?

Agar kishi biz gaplashayotgan vaqtda uxlasa, bu uning bo‘sh (bekor) qolganidan emas, balki ishonchdandir. Masalan, karvonga xatar xavf solib turgan paytda, hech narsaga qaramay, tuyalar choptiriladi. Qachonki, xatar o‘tib ketgandagina odamlarning uyqusi kela boshlaydi. Bizning so‘zimiz ham atrofga ishonch va ma’murlik ufurayapti. Ruhlar tanishlar so‘zini eshitishlari bilan bo‘yi keladi. «Ey Muhammad, sen: «O‘qi» — de» (Hadis). Ya’ni sening zoting shu qadar latifdirki, nazarlar unga yetolmaydi. Biroq sen gapirgan onda ruhlar taskin va huzur topadi. Shuning uchun sen gapir Ey Muhammad!

SHE’R: (Jisming shu qadar zaifki, bor-yo‘g‘i bir inson ekaning anglashilmoqda. Sen bilan yuzma-yuz turib so‘zlashmasam soflikdan meni ko‘ra olmaysan).

Dalada shunday bir hashorat borki, mittiligidan ko‘zga ko‘rinmaydi. Faqat ovoz chiqarganda uni payqash mumkin. Sening zoting ham juda latif bo‘lganidan ko‘z ilg‘amaydi. Shunga ko‘ra sening tanishlar uchun so‘z aytmog‘ing lozimdir. Bir yerga bormoqchi bo‘lsang, aavalo, sening ko‘ngling o‘sha yerga junaydi. U yerning shart-sharoitlarini, ahvolini o‘rganib kelib, keyin gavdann sudraydi. Barcha xilqatlar (insonlar) nabiylar va valiylarga nisbatan gavdalar kabidir. Payg‘ambarlar va avliyolar esa — olam qalbi. Dastlab, ular o‘sha dunyoda yashadilar va bashariylikdan, (go‘sht) va teridan xalos bo‘lgandan keyin ham u dunyo, ham bu dunyoning past-balandligini o‘rgandilar, manzillar oshdilar. Nihoyat, asl yo‘lni qanday bilish mumkinligini topdilar va kelib odamlarga: «Asliy olamga kelinglar. Chunki bu yer xarobazordir, foniylik (yo‘qlik) saroyidir. Biz juda ajoyib bir yer topdik va sizga bundan xabar bermakka keldik» — deya da’vat etdilar. Shuning uchun ham ruh hamisha yer bilan birgadir hamda uning manzillar oshishga ehtiyoji bo‘lmagani kabi turli xil yo‘lto‘sarlardan va hokazo xavf-xatardan ham qo‘rqishiga sabab yo‘q. Bularga mubtalo bo‘lgan narsa zavolli gavdadir.

SHE’R: (Qalbimga: «Ey qalbim, bilimsizligingdan kimning xizmatidan mahrum bo‘lganingni bilasanmi? — dedim. Qalbim ham menga: «Meni noto‘g‘ri tushunibsan. Men doimo xizmatdaman, boshi garang bo‘lib qolgan — sen» dedi).

Qayerda va qay ahvolda bo‘lsang -bo‘l, faqat do‘st va oshiq bo‘lmakka tirish. Muhabbat sening mulking esa, xoh mozorda bo‘lgin, xoh qiyomatu xoh jannatda, so‘nggiga qadar do‘st bo‘lursan. Madomiki, sen bug‘doy ekding, muhaqqaqki, bug‘doy bitadi va omborda ham, tandirda ham (bug‘doy) bo‘ladi.

Majnun Layliga maktub bitmoqchi bo‘ldi. Qalamini qo‘liga olib yozdi: Xayoling ko‘zimda, isming tilimda, yoding dilimda… Shunday ekan, men kimga va qayerga yozay? Axir, sening o‘zing shu yerdasan-ku! U shartta qalamni sindirib, maktubni parcha-parcha qildi.

Qancha-qancha odamlarning qalblari mana shunday hislar bilan to‘la bo‘lishi mumkin. Faqat bularni so‘z holiga keltirolmaydilar. Ular harakat qilishsa-yu bo‘lmasa, bunga hayron bo‘lishning hojati yo‘q va bunday kishilarning ahvollari ishqqa qasida emas. Balki asos bo‘lgan narsa qalbning tilagidir. Va bu ishq hamda sevgidir. Masalan, go‘dak sutning oshig‘i, u sutdan ozuqa oladi. Biroq u sutga ta’rif berolmaydi, (tushunchasini) so‘z holiga keltirolmaydi. Balog‘atga yetgan kap-katta odam esa sut haqida yuz turli tushuntirishlar, ta’riflar bergani bilan bularning hech biridan u sutning ta’mini ololmaydi.

FASL. Anavi yoshning ismi nima? (deb so‘radi). (Biri) : «Sayfiddin» dedi. Javoban buyurdiki: Sayf (qilich) qindadir, uni ko‘rib bo‘lmaydi. Sayfiddin din uun kurashgan, butun kuch-quvvatini tamoman Olloh uchun yo‘naltirgan, to‘g‘rini xatodan farqlagan, haqni botildan ayirgan kishidir. Faqat kurashni, avvalo, o‘zi bilan jang qilishdan, ya’ni o‘z axloqini tuzatishdan boshlaydi. «Avvalo nafsingdan boshla» (Hadis) deyilganidek, o‘z-o‘ziga nasihat qiladi: «Men qanaqa odamman o‘zi! Qo‘l-oyog‘im, ko‘z-qulog‘im, aqlu farosatim bo‘lsa. Murod-maqsadlariga yetib, davlatlar topgan anbiyo-yu avliyolar ham odam bo‘lib, ularning ham ikki oyog‘i va ikki qo‘li bor edi. Ulardan qanday ma’no mavjud ediki, yurgan yo‘llarida eshiklar ochilardi. Menda bu ne’mat yo‘q. Men nimalar qilib qo‘ydim? Axir hech kim meni yoqtirmayapti ham?!» U mana shu tarzda harakat etsa, Sayfulloh va lisonul Haq bo‘lgusi. Chunonchi, o‘n kishidan to‘qqiztasi uyga kirib, bittasi tashqarida qolsa va uni kiritmasalar, bu odam mutlaqo o‘z-o‘ziga «Qiziq, men nima yomonlik qildimki, ular meni uyga kirgizmayaptilar?» deya yig‘laydi. Xuddi shunday, inson ham gunohini o‘z bo‘yniga olib, o‘zini odobsiz va nuqsonli ko‘rmog‘i lozimdir hamda: «Buni Haq qildi. U shuni istasa, men nima qilay. Agar istasaydi, menga ham yo‘l berardi, demasligi kerak. Bu Ollohga kufr etmoq va qilich tortmoqdir. Bu holda u Sayfulloh emas, Sayfulla-l Haq (Ollohga qarshi ko‘tarilgan qilich) bo‘ladi. Ulug‘ Tangri qarindosh urug‘ va yaqinlardan pokizadir: «U tug‘magan va tug‘ilmagandir»[77]. Hech kim unga yo‘l topmadi. Faqat qullikda yo‘l topdilar. «Olloh (sizlarning xayr-ehsonlaringizdan) boy-behojat, sizlar esa (U zotning ajr-savobiga) faqir-muhtojdirsizlar»[78]. Haqqa yo‘l topgan zot to‘g‘risida: «U mendan yaqinroq, qadrliroq edi» deyishing — yanglish. Chunki Unga yaqinlik faqat va faqat yetarli darajada Unga qullik qilish bilan bo‘ladi. U dengizni qirg‘og‘ini injularga to‘ldiradi. Tikonga gul xilatini (kiyimini, to‘nini-tarj.) kiydiradi. Bir hovuch tuproqqa hayot, rizq bag‘ishlaydi. Hech qanday g‘arazsiz, hech qanday aloqasiz holda butun olamning juz’lari Undan nasiba oladilar. Odamlarga «Falon shaharda bir sahiy zot ehson qilayapti» desang, chopib ketishadi. Biroq Ollohning benazir lutfidan xabarlari bo‘lgani holda, nechun Undan tilashmaydi? Sen ham hech narsa umid qilmaysan-da, tanbal bo‘lib o‘tirgan ko‘ying: «Olloh istasa, menga o‘zi beradi» — deysan. Itning aqli va idroki yo‘q. Shunday bo‘lsa ham ochiqishi bilan odamning oldiga kelib, non ber degandek harakat qiladi. Sen itdan ham tubanmisan? Axir u yerda yotvolib: «Agar istasa, menga o‘zi beradi», deyishga rozi bo‘lmay, odamga yolboryapti. Dumini o‘ynatib so‘rayapti. Sen ham shundoq qil. Ollohdan ista va tilanki, bunday ato sohibining huzurida tilanchilik qilish ayni muddaodir. Madomiki, sening omading bo‘lmasa, u holda, sahiy va davlatmanddan omad ista. Olloh senga juda yaqindir va sen o‘ylagan, tasavvur etgan har bir narsa bilan birgadir. Chunki tasavvuru tushunchaning yaratuvchisi Udir. Biroq senga juda yaqin bo‘lgani uchun Uni ko‘rolmaysan. Naqadar g‘arib bo‘lsa ham sen qilgan barcha ishda aqling sen bilan barobar. Seni ishga boshlovchi ham u (aql-tarj.), faqat sen buni ham ko‘rmaysan. Garchi asarlari orqali ko‘rsang-da, asosini, ya’ni zotini — o‘zini ko‘rolmaysan, Masalan, hammomga kirgan odam uning qaysi burchagiga borsa ham issiq u bilan birga bo‘ladi. Lekin issiqlikni vujudga keltirayotgan olovni ko‘rolmaydi. Qachonki, u tashqariga chiqadi, olovni ko‘radi va shuning ta’sirida isinganini biladi. Insonning vujudi ham misoli bir g‘alati hammom. Unda ruhning, aql va nafsning issiqligi bor. Faqat sen qachonki, bu hammomdan chiqib u olamga ketasan shundagina aqling zotini ro‘yirost ko‘rasan, ruh va nafsning zotini mushohada etasan. Aqllilik aql haroratidan bo‘lsa, zako, shaytonlik va xayol nafsdandir. Hayot ruhning asari edi. Shu tarzda sen ularning har biri mohiyatini o‘z ko‘zing bilan ochiq-ravshan ko‘rasan. Hozirchi? Madomiki, hozir hammomni qizdirayotgan olovni uning (hammomning-tarj.) ichida turib ko‘rish mumkin bo‘lmas ekan, u holda , buni asari orqali ko‘ramiz. Masalan, hech qachon oqar suv ko‘rmagan odamni ko‘zi bog‘li holda suvga otsalar, u vujudiga tekkan yumshoq, xo‘l narsani nima ekanini bilmaydi. Faqat ko‘zini yechganlaridagina suvni ro‘yi-rost ko‘radi. Oldin (suvning) ta’siridan oz narsa anglagan bo‘lsa, endi suvning o‘zini ko‘radi. Shuning uchun ham sening nima tilaging bo‘lsa, Ollohdan so‘raki, Qur’onda: «Menga duo-iltijo qilinglar, Men sizlarga (qilgan duolaringizni) mustajob qilurman»[79] buyurilgani kabi duolaringiz behuda ketmagay.

Samarqandda edik. Shaharda tengi yo‘q go‘zal bir qiz ham istiqomat qilardi. Xorazmshoh Samarqandni olish uchun bostirib kelib qamal qilganda, qizning: «Ollohim, meni zolim dushmanlarning qo‘liga tashlama. Men bilamanki, sen buni menga hech qachon ravo ko‘rmaysan», — deganini eshitib qoldim. Shaharni o‘qqa tutdilar. Xalqni va go‘zal qizning joriyalarigacha asir oldilar. Biroq shuncha go‘zal bo‘lishiga qaramay, qizga birov tegmadi, hatto qayrilib ham qaramadi. Kimda-kim o‘zini Ollohga taslim etsa, butun ofatu falokatlardan omon qolgusidir. (Chunki) Uning huzurida hech kimning tilagi behuda ketmas.

Bir darvesh o‘g‘liga shunday o‘rgatgandi: Bola otasidan nima so‘rasa, ota: «Ollohdan tila!» — der va bola yig‘lab Ollohga yolborardi. Shunda uning istagini (ota-onasi-tarj.) bajo keltirishardi. Yillar shu ahvolda o‘tdi. Bir kun bola uyda yolg‘iz qoldi va xarisa (sho‘rvaning bir xili-tarj.) ichgisi keldi. Odaticha: «Xarisa istayman!» — dedi. Birdan g‘oyibdan kosa to‘la xarisa paydo bo‘ldi va bola to‘yguncha ichdi. Ota-onasi uyga kelib o‘g‘lidan: «Nima istaysan?» deya so‘radilar. Bola: «Xarisa istadim va yedim» — deb javob bergach, ota: «Xudoga shukur, bu maqomga erishding. Ollohga ishon, tavakkuling quvvatlandi» — dedi.

Maryamning onasi uni (Maryamni — tarj.) tug‘ishi bilan Ollohning uyiga (mabadga) vaqf etajagini va unga hech qanday ish buyurmasligini va’da qilgan. (Tug‘ilishi bilan — tarj.) Maryamni mabadning bir burchagida qoldirdi. Zakariyo unga qaramoqchi (parvarish qilmoqchi — tarj.) bo‘ldi. O‘rtada kelishmovchilik chiqdi. O‘sha zamonning odaticha, bunday paytlarda suvga cho‘p otilar va kimniki suv yuzida qolsa, shu kishi g‘olib hisoblanardi. Tasodifan Zakariyoning omadi chopdi. Va u har kuni Maryamga yegulik keltiradigan bo‘ldi. Biroq u har safar qo‘lida ovqat bilan kelganda, Maryamning oldida o‘sha taomdan turganini ko‘rardi. Nihoyat so‘radi: «Senga qarovchi menman, bularni qayerdan olding?» Maryam: «Ochiqqanimda Ulug‘ Tangridan so‘rayman va U menga yuboradi. Uning karami va rahmati so‘ngsizdir. Unga ishonganning ishonchi zoye ketmas», deb javob berdi. Zakariyo iltijo qildi: «Ey Ollohim, modomiki, hammaning ehtiyojini qondirayotgan ekansan, mening ham bir tilagim bor. Menga farzand ber va u mening tashviqimsiz Sening do‘sting bo‘lib, Sening ibodating bilan mashg‘ul bo‘lsin». Ulug‘ Tangri Yahyoni dunyoga keltirdi. U tug‘ilganda, otasi (Zakariyo-tarj.) munkaygan chol, yoshligida homilador bo‘lmagan onasi keksayib ikki bukilib qolgan kampir edi. Bu esa buning kabi ko‘plab voqealar Ollohning qudrati oldida bahona ekanini bildiradi. Va hamma narsa Undan, hamma narsa uzra mutlaq hokim ham U ekanligini inson bilishi kerak. Mo‘min kim? Mo‘min: «Devorning ortida kimdir bor va u bizning barcha holimizni ko‘rib kuzatib bilib turadi, faqat biz uni ko‘rolmaymiz. Unga barcha narsa ayondir», — degan odamdir. Masalan, sen bilasanki, men devorning orqasidaman va sen rubob chalayapsan. Sen hech qayoqqa qaramay, ketini uzmay chalishda davom etayapsan. Chunki sen rubobchisan!

Namoz — kun bo‘yi qiyom, ruku va sajda qilish, degani emas. Undan maqsad (namoz qilarkan) kishida hosil bo‘lgan holdir. Xuddi mana shu hol hamisha sen bilan barobar bo‘lishi kerak. Uyquda, bedorlikda, yozarkan, o‘qirkan, barcha-barcha hollarda Ollohning zikridan holi qolmagaysan. Axir shunday namoz qilganlar to‘g‘risida «Ular namozlarida doim barqaror bo‘lguvchi zotlardir»[80] oyati nozil bo‘lgan-da! Shu holda insondagi gapirish, sukut, yemoq, uxlamoq, achchiqlanmoq, avf etmoq va hokazo barcha vasflar tegirmonning aylanishiga o‘xshaydi. Aylanish mutlaqo suv vositasida bo‘ladi. Chunki tegirmon o‘zini suvsiz sinab ko‘rgan va bu holda aylanolmasligini biladi. Shunga qaramay u aylanishni o‘zidan deb bilsa, bu o‘ta bilimsizlik va g‘aflatdir. Tegirmonning aylanish maydoni tor va bu mazkur olamning ahvolini eslatadi. Sen Ollohga yolbor va deki: «Ollohim, menga ushbu aylanishdan boshqa — ruhoniy bir sayr nasib et! Chunki barcha tilaklar Sendan hosil bo‘ladi va Sening karaming, rahmating butun borliqni qamrovchidir. Shunday ekan, o‘z ehtiyojingni ora-sira bildirib tur va Uni xotirlashdan, yod etishdan charchamaki, Uning yodi ruh qushiga quvvat, qo‘l va qanotdir. Agar maqsadlaring ro‘yobga chiqsa, nur ustiga nur. Haqning yodi bilan sekin-asta iching yorishadi va senda dunyodan bir uzilish hosil bo‘ladi. Masalan, ko‘kkka parvoz qilgan qush osmonga yetolmasa ham, yerdan uzoqlashadi, o‘zga qushlardan ancha yuksaklarga uchadi. Yohud og‘zi tor idishdagi mushkni olmoq uchun qo‘lini suqqan kishi maqsadiga yetolmasa-da, barmog‘i xushbo‘y taratib chiqadi. Burni ham undan bahra oladi. Ollohni xotirlamoq ham shunga o‘xshaydi. Har naqadar Uning zotiga yetisholmasang-da, yod etish bilan Jaloli yuksak bo‘lgan Tangrining senda maydonga keltirgan asarini sezasan. Uning zikridan buyuk foydalar hosil bo‘lur.

FASL. Shayx Ibrohim aziz bir darveshdir. Uni ko‘rishim bilan do‘stlarni eslayman. Mavlono Shamsiddinning unga juda ko‘p inoyati bor edi va doimo: «Bizning Shayx Ibrohim» deya, o‘ziga izofa (yaqin olish, o‘ziga qo‘shish- tarj.) etardi.

Inoyat — boshqa, ichtihot (anglash, qamrash — tarj.) boshqadir. Nabiylar payg‘ambarlik darajasiga ichtihot orqali erishmadilar, balki inoyat-la musharraf bo‘ldilar. Biroq odat bunday: Inoyat hosil bo‘lgan zotning tabiat va yashash tarzi ichtihot va salohga (go‘zallik, yaxshilanishga-tarj.) uyg‘un bo‘lmog‘i kerak. Bu — avom uchun. Chunki avom shu holda ularga va so‘zlariga inonadi. Avomning ko‘zlari ichni ko‘rmay, faqat tashni ko‘radi. Shuning uchun ham zohiriylik vositasi va barakoti bilan botinga yo‘l topadilar. Fir’avn ham ehson va xayrlar qilish uchun ko‘p harakat etdi. Ammo Olloh inoyati bo‘lmagani uchun uning toat, ichtihot va ehsoni bekor ketdi. Fir’avnda hech qanday nur yo‘q edi va bu uning barcha ishlarini berkitdi. Masalan, bir amir qal’adagilarga xayr va ehson berdi. Biroq odamlarning maqsadi shohga qarshi isyon bo‘lsa, bu xayr va ehsondan naf yo‘q. Fir’avn ham Tangri inoyatidan butunlay mahrum emasdi. Chunki podshoh uchun qahr va mehr, zindon va zarbof to‘n barobar ham keraklidir. Buni ko‘ngil ahli bo‘lganlar tasdiqlaydilar, zohir ahli esa Fir’avnni Olloh inoyatidan tamomila mahrum qilingan, deya biladi. Holbuki, ko‘rinishni joyiga qo‘ymoq uchun shunday deyish lozim. Chunonchi, podshoh hammaning ko‘zi o‘ngida bir aybdorni dorga osadi. Aslida, buni hech kimga ko‘rsatmay, dabdabasiz holda ham bajo keltirsa bo‘lardi. Ammo xalqning ko‘rib ibrat olishi uchun shunday qiladi. Dor og‘ochlariga boq, o‘tindan iborat emasmi? Aslida, dunyoning maqomi, davlati va hashamati ham juda yuksak bir dor og‘ochidir. Ulug‘ Olloh biron kishini tutmoqchi (jazolamoqchi-tarj.) bo‘lsa, dunyoda unga yuksak mavqe, maqom, shohlik ato etadi. Xuddi Fir’avn, Namrud va hokazolar kabi. Dunyo — dor og‘ochi. Ulug‘ Olloh xabardor qilish uchun barcha mavjudotlarni maydonga chiqaradi. Chunki U (olloh-tarj.) «Men yashirin xazina edim, bilinmoq istadim» (Qudsiy hadis) — deya buyuradi. Ya’ni men butun dunyoni yaratdim va bundan murod ba’zan mehr (lutf), ba’zan esa qahr bilan ko‘rinish. Olloh mulkini atroflicha anglatmoq uchun bir sharhlovchi nima degan gap, hatto olamning barcha zarralari Uni ta’rif etsalar ham yana xatoga yo‘l qo‘yadilar, ojizliklarini sezadilar. Demak, barcha xilqatlar kecha-yu kunduz Haqni ko‘rsatmoqdalar. Faqat ularning ba’zilari buni ham biladilar, ham ko‘rsatadilar, ba’zilari esa bundan bexabar va g‘ofildirlar. Faqat nima bo‘lganda ham izhor-i Haq sobitdir. Chunonchi amirning buyrug‘i bilan kaltaklanayotgan fuqaro baqirib-chaqiradi. Shu o‘rinda urgan ham, urilgan ham amirning buyrug‘ini ado etayotganlari ko‘rinadi. Buni hamma biladi. Tangrining borligini isbot qilgan zot hamisha Haqni izhor etadi. Shu bilan birga Uning vujudini inkor qilgan ham aslida Uni isbot etgan bo‘ladi. Chunki inkor qilinmagan narsani isbot etish — tasavvurga sig‘maydi va buning hech qanday zavqi bo‘lmaydi. Masalan, bir munozarachi majlisda o‘rtaga ma’lum bir masalani tashlasa va unga hech kim qarshilik bildirmasa, u nimani isbot qiladi. Zero, isbot inkorga qarshi qilinsagina xush bo‘lur. Olam-Olloh vujudini ko‘rsatmoq uchun chaqirilgan majlis. Ollohning borligini qabul va isbot qilgan yoki qilmagan bo‘lsa, go‘zallik ham bo‘lmaydi. Ayni zamonda, ularning har ikkisi-da (isbotchi va inkorchi — tarj.) isbotlovchidir.

Yoron Amir-i Ig‘dishonning huzuriga kelganda, u so‘radi: «Hammangizning bu yerda nima ishingiz bor?» Yoron (do‘stlar — tarj.) javob berdi: «Ko‘pchilik bo‘lib yurishimizdan murod birovga yomonlik qilish emas, balki o‘z-o‘zimizga dalda, sabr-toqat berishdir. Chunonchi, ta’ziyada ham xalq to‘planadi. Bu — o‘limni uzoqlashtirmoq emas. Maqsad — boshiga musibat tushgan odamga tasalli bermoq va ichidagi dahshatni biroz bo‘lsa-da ketgizmoq. «Mo‘minlar bir nafs-i vohid kabidirlar» (Hadis). Darveshlar bir vujud hukmidadirlar. Agar a’zolaridan birontasi og‘risa, qolganlari ham og‘riydi, muztarib bo‘ladi. Ya’ni ko‘z ko‘rishni, quloq eshitishni, til gapirishni tashlab, og‘rigan joyda birlashadilar. Do‘stlikning sharti uning uchun o‘zni fido qilmoq va mujodalaga otilmoqdir. Chunki hammaning yuzi bir narsaga qaratilgan va bir dengizda g‘arq bo‘lgandir. Iymonning asari hamda Islomning sharti ham — shu. Vujud tashigan yuk jon tashigan yukka qanday o‘xshasin? «Zarari yo‘q. Zero, bizlar Parvardigorimizga qaytguvchidirmiz». Modomiki, mo‘min o‘zini Haqqa fido etadi, u holda, baloga giriftor bo‘lgan chog‘ida qo‘l-oyog‘ini nechun qo‘yib yubormaydi? Modomiki, u Haqqa tomon ketayotgan ekan, qo‘lu oyoqqa nima hojat bor? Vaholanki, qo‘l-oyoq senga Undan (O‘zidan) bu yonga kelishing uchun berildi. Endi ularni berganning tomoniga qo‘l-oyoqsiz, xuddi Fir’avnning sehrgarlaridek ketsang nima bo‘ladi? Kumush tanli yorning qo‘lidan zahar ichish mumkin. Uning achchiq so‘zini ham shakar yanglig‘ yesa bo‘ladi. Chunki yor totli, hatto juda totlidir. Tuz bo‘lgan joyda hatto jigar ham yeyishli. Yanada yaxshisini (esa) Olloh biladi.

FASL. — Ulug‘ Tangri yaxshilik va yomonlikni iroda (istak (tarj.) etuvchidir. Biroq U xayrdan boshqa narsaga rozi bo‘lmaydi. Chunki «Men yashirin xazina edim, bilinmoq istadim», (Qudsiy hadis) — deya buyurilgandir. Hech shubha yo‘qki, Tangri amr etadi va man qiladi. Xodimning ta’bi berilgan amrni istamasa, demak, bu yerda bir yanglishlik bor. Masalan: «Ey och, shirinlik va shakar ye!» deya amr qilinmaydi. Bu amr emas, balki ikromdir. Man etish ham inson yoqtirmaydigan narsaga nisbatan bo‘lmaydi. Chunonchi, tosh yoki tikon yeyishni man qilib bo‘lmaydi. (Chunki tosh va tikonni hech kim yemaydi-da). Bir xayrning maydonga kelishi yoxud yomonlikdan saqlanmoq uchun xuddi mana shu yomonlikka mayl qilgan bir nafs bo‘lishi lozim. Bunday nafsni istashlik yomonlikni xohlashlik, demakdir. Biroq U yomonlikka rozi bo‘lmaydi, bo‘lsaydi yaxshilikni amr etmasdi. Masalan, dars bermoqchi bo‘lgan mudarris toliblarning bilimsiz bo‘lishini ham xohlaydi. Chunki bilimsizlik bo‘lmasa, o‘qitish — o‘rgatish ham bo‘lmaydi. Bir narsa istamoq, ayni paytda, uning zarurlarini ham istamoqdir. O‘quvchilarning bilimsizligini xohlamagan o‘qituvchi ularga hech narsa o‘rgatmaydi. Xuddi shunday, tabib ham o‘z hunarini ishga solish uchun hammaning kasal bo‘lishini istaydi. Chunki uning hakimligi xalqning xastaligi bilan vujud topa oladi (ya’ni uning hakimligi xalqning xastaligi bilan tirikdir — tarj.). Lekin xalqning bemor bo‘lishiga ham rozi bo‘lmaydi. Agar bunga rozi bo‘lsaydi,kasallarni davolamasdi. Pul topish uchun novvoy ham xalqning och bo‘lishini istaydi. Shu bilan birga, xalqning ochligiga uning ko‘ngli rozi emas. Yo‘qsa, non sotmasdi.

Amirlar o‘z podshohlarining dushmanlari va muxoliflari bo‘lishini istaydi. Chunki busiz ularning mardligi va sultonga bo‘lgan sadoqatlari yuzaga chiqmasdi. Sulton ham muhtoj bo‘lmasa, amirlarni boshiga to‘plamasdi. Ayni paytda, bular muxolifatga rozi emaslar, yo‘qsa , ularga qarshi kurashishmasdi. Inson ham xuddi shundoqdir. Uning nafsida yomonlik omillarining bo‘lishini Tangri istaydi. Chunki inson shukr va toat qilganni sevadi. Bu — inson nafsida shunday omillarning mavjudligiga dalolat. Bir narsani istamak uning zarurlarini (u bilan birga bo‘lgan narsalarni ham) xohlamakdir. Biroq u (inson — tarj.) bunga rozi bo‘lmaydi. Chunki u mujohada bilan bu narsalarni o‘z nafsidan quva oladi.

Anglashiladiki, inson bir tomondan yaxshilikni, ikkinchi tomondan esa yomonlikni istamoqda. Kimdir e’tiroz bildirishi mumkin: «Inson hech qachon yomonlikni istamaydi». Bu — imkonsiz. Axir, bir narsani istamak uning zarurlarini istamaslik bilan mumkin emas. Tabiatan yomonlikka mayl bildirmoq-la xayrdan nafrat etgan sarkash bir nafs ham amr va man qilishning zarurlaridir. Dunyodagi barcha yomonliklar xuddi shu nafsning zarurlari hisoblanadi. Yomonlik va nafsni iroda etmagan (xohlamagan — tarj.) nafsning zaruri bo‘lgan amr va man qilishni ham istamaydi. Agar inson yaxshilik va yomonlikka rozi bo‘lsaydi, ularni amr etmasdi, man qilmasdi. Xulosa shuki, yomonlik o‘zga birov uchun istaladi. Agar inson har yaxshilikni istovchilar, deyilsa, yomonlikni daf qilish ham bir yaxshilik hisoblanadi. Modomiki, yomonlik bartaraf qilinmoqchi ekan, bu faqat uning (yomonlikning — tarj.) mavjudligi bilan bo‘ladi. Yohud iymon talabgorlaridan biri deydiki: «Iymon faqat kufrdan keyingina mumkindir». Shunga ko‘ra, kufr iymonning zaruridir. To‘g‘ridan-to‘g‘riga yomonlikni istash xunuk, ammo xayr uchun istalsa-chi, xunuk bo‘lolmaydi. «Sizlar uchun qasosda hayot bor»[81] deya buyuriladi. Hech shubhasiz, qasos yomonlikdir. (Biroq) xalqni qotildan qutqarish — kulliy bir xayr. Juz’iy bir yomonlikni kulliy bir xayr uchun istashlik chirkin emas. Ollohning juz’iy irodasini tark etib, kulliy yomonlikka rozi bo‘lmoq esa — chirkin. Ona bolasining koyilishini istamaydi, biroq buni ota xohlaydi. Chunki ona juz’iy, ota esa kulliy yomonlikni ko‘radi. Olloh ko‘p yorlaqaguvchi va azobi shiddatlidir. U gunohlarni vujudi bilan yorlaqaydi. Bir narsani iroda etmak (istamak — tarj.) uning zarurlarini ham iroda etmakdir. Masalan, bizga ehson, tinchlik va isloh ila amr qiladi. Agar dushmanlik bo‘lmasa, bunday amrning nafi yo‘q. Sadr-i Islom deydiki: «Olloh yo‘lida (kurash uchun mollaringizni) sarflanglar»[82] deya buyuradi. Bu bilan U bizga mol topishni ham amr etadi. Chunki mol uni topish bilan bo‘ladi. Axir kishi birovga: «Tur, namoz qil!» desa, bu bilan u : «Suv top, tahorat ol!» degan, ya’ni namozning zarurlarini ham bajo keltirishni amr qilgan bo‘ladi.

FASL. Shukr — bir bog‘ bo‘lsa, ne’matlar shikordir. Olloh sevgan qulini baloga duchor qiladi: sabr etsa, O‘zi uchun saylaydi, shukr etsa, kuchliroq suyadi, boshqalardan ayiradi. Insonlarning ba’zilari Olloh qahri uchun, ba’zilari esa mehri (lutfi) uchun shukr qiladilar. Bularning har ikkalasi ham xayrlidir. Chunki shukr qahrni lutfga aylantirgan bir ziddi zahardir. Kamolatga erishgan aqlli inson oshkor yoki gizli ravishda jafolariga shukr qilgan zotdir. Agar uning maksadi olovga bormoq esa, shukrla murodiga sal avvalroq yetgusi. Chunki zohiriy shikoyat botindagini ozaytiradi. Payg‘ambar: «Men ko‘p kulguvchi va ko‘p o‘ldirguvchi odamman» (Hadis) deya buyurgan. Ya’ni mening jafokash yuziga qapa6 kulishim — uning uchun o‘lim. Kulishdan maqsad shikoyat o‘rniga shukrdir. Hikoya: As’hobdan birining uyida bir yahudiy yashardi. Kir va qo‘l-oyog‘ini yuvganda , mag‘zavasini uy sohibining turar joyiga oqizardi. As’hobdan bo‘lgan zot zsa shikoyat o‘rniga shukr etar, oilasini ham shunga buyurardi. Oradan sakkiz yil o‘tdi. Uy egasi vafot qildi. Hol so‘rash uchun kirgan yahudiy o‘z mag‘zavasining nimalar qilganini ko‘rdi va shuncha vaqt ichida bu yerda ne-ne ko‘ngilsizliklar bo‘lganini angladi. Va: «Olloh taqdirlasin! Nega buni shu paytgacha aytmadingiz? Yana tashakkur ham bildirib turardingiz» dedi. Marhumning oilasi javob berdi: «Rahmatli otamiz bizga shukr qilishni amr etar va shukrni tashlamang, deya bizni qo‘rqitardi». Bularni ashitib yahudiy tulqinlandi va musulmon bo‘ldi.

Bayt: (Insonga mutrib qanday sevinch va zavq bersa, yaxshi odamlarni eslamoq ham kishini hayratga yetaklaydi).

Shuning uchun ham Olloh Qur’onda Payg‘ambarlar va solih qullarini zikr etadi. Ular amalga oshirgan ishlarga qodir bo‘lgani holda, gunohni mag‘firat etganlarga shukrona keltiradi.

Shukr ne’mat siynasini sog‘moqdir. Ko‘krak sut bilan qancha to‘la bo‘lsa-da, sog‘maguningcha sut kelmas. «Shukr etmaslik va shukrga to‘sqinlik qilayotgan narsa nima o‘zi?» — deya so‘rashdi. Shayx buyurdi: Noshukrlikning boisi ochko‘zlikdir. Ochko‘z kimsa har doim qo‘liga kirgandan ko‘prog‘ini istaydi. Uni bu ko‘yga solgan balo — suqlik. Kutganidan kam kelishi — shukr yo‘lidagi bir to‘siqdir. Shuning uchun ham u o‘z nuqsonidan xabardor bo‘lmaganidek, bermoqchi bo‘lgan narsasining qusuridan ham g‘ofildir. Muhaqqaqki, ochko‘zlik pishmagan, xom meva yoki go‘shtni yegan bilan teng va noshukrlik mutlaqo bir kasallikning chiqishiga sababdir. Zararli yemish yeb qo‘yganini bilgan odam undan qutilishi zarur. Ulug‘ Olloh o‘z hikmati bilan uni noshukrlik xastaligiga giriftor etmish. Shuning uchun ham ushbu yomon illatdan halos bo‘lish chorasini ko‘rmagan zotning bir kasalligi yuz bo‘lur. «Ularni (kufr va isyondan) qaytishlari uchun ko‘p yaxshilik (ne’matlar) va yomonliklar (balolar) 6ilan sinab ko‘rdik»[83]. Ya’ni biz ularga kutilmagan yerdan zirh kiydiramizki, bu g‘ayb olamidir. Ularning nuqtai nazarlari (qarashlari) Ollohga yaqin bo‘lgan sabablarni ko‘rishdan nafrat qiladilar.

Boyazid dediki: «Yo Robbiy! Men senga hech sherik qo‘shmadim!» Olloh buyurdi: «Ey Boyazid, sut kechasi ham o‘rtoq qo‘shmadingmi va bu sut menga dahl qildi, demadingmi? Holbuki, zarar va foyda bergan Menman!» Boyazid sababga boqqani uchun Olloh uni mushrik xisobladi va unga sutdan avval hamda sutdan keyin zarar berdi. Faqat sutni bir gunoh, bergan zararini esa muallimning o‘giti kabi ayladi. Agar o‘qituvchi Meva yeyishni man qilsa-yu, o‘quvchi quloq solmasa, uning oyog‘iga urishadi. Shunda o‘quvchining: «Men meva yedim, zarar oyog‘imga tegdi» deyishi — noto‘g‘ri. Xuddi shunday, kimda-kim tilini Ollohga sherik qo‘shishdan saqlasa, Olloh uning ruhini shirkdan tozalaydi. Olloh nazdida oz ko‘pdir.

Hamd va shukr o‘rtasidagi farq oddiy: Shukr ne’matlarga javoban bo‘ladi, ya’ni «Men uning go‘zalligiga yoki yigitligiga shukr qildim» deyilmaydi. Hamd esa umumiydir.

FASL. Bir odam jamoatga imomlik qilarkan, «A’robiylar kufru nifoqda qattiqroq»[84] degan oyatni o‘qidi. U yerda arablar rahnamolaridan biri bor edi va u imomga yaxshilab bir tarsaki tushirdi. Imom navbatdagi rakatga «A’robiylar orasida Ollohga va oxirat kuniga iymon keltiradigan… zotlar ham bor»[85] oyatini o‘qidi. Javoban arab «Shapaloq aqlingni kirgizdi» dedi. Aslida, biz g‘ayb olamidan har kuni bir shapaloq yeymiz. Bu esa qilgan yomonliklarimizdan bizni uzoqlashtiradi. Biroq biz yana bir o‘zga narsaga qiziqamiz va ahvol boyagi holiga qaytadi. Shuning uchun ham «Bizda tarsaki yo‘qdir» deya buyurilgan. Bu xasif va kazif demakdir. Masalalarni to‘xtatmak do‘stdan ayrilmakdan osonroqdir. Xasifdan maqsad — dunyoga berilish, uning ahliga

aylanish. Masalan, bir odam ovqat yesa-yu, yegani oshqozonida hazm bo‘lmasa-— chiqaradi (qayt qiladi). Hazm bo‘lgan ovqat esa insonning bir parchasiga aylanajak. Shayxi qalbidan joy topmoq uchun laganbardorlik qilgan muridnint ishi orqaga ketishi hech gapmas. Bu — yeyilgan ovqatni qayt qilishga o‘shaydi. Agar ovqat chiqarilmaganda, albatta kishining bir parchasiga do‘nardi. Holbuki, hazm bo‘lmagani va achigani uchun undan voz kechildi. Xuddi shunday, vaqti kelib shayx bo‘lishni orzu etgan murid o‘zining noma’qul xatti-harakatlari tufayli shayxi ko‘nglidan joy topish o‘rniga uning qalbidan quvildi.

Ruboiy: (Sening ishqing olamga dallol chaqirtirdi va qalblarni hayajonga soldi. Barchasini kuydirdi, kulga aylantirdi. Nihoyat, esa (kuygan dillarni — tarj.) keltirdi-da, istig‘no (e’tiborsizlik, beparvolik— tarj.) yeliga berdi).

Istig‘no havosida qalbning kul zarralari sevinib-sevinib o‘ynaydi, baqirib-chaqiradi. Agar bu bo‘lmasa, ularga xabarni kim keltiradi va kim (ularni) tozalaydi. Agar ko‘ngillar o‘z hayotlarini o‘yin va safo ichra ko‘rmasalar, u holda, nechun xanuz yonishga rag‘bat ko‘rsatmoqdalar?

Shunday bo‘lgani holda, dunyo shahvatlarining olovida yongan va kulga aylangan ko‘ngillar saslarini hech eshitayapsanmi, ular go‘zalligini ko‘rayapsanmi?

She’r: (Isrof mening tabiatimda yo‘qdir. Menga taqdir etilgan rizqning bir kun albatta kelishini bildim. (Ammo) rizqni qo‘lga kiritish uchun ishlamoq menga zahmat berayapti. Holbuki, o‘tirishim bilan zahmat chekmasimdan avval u oyog‘imga kelayapti).

Men rizq borasida bir yaxshi tajribaga ega ko‘rinaman. Ya’ni ehtiyoj bo‘lmasa, u yoqdan bu yoqqa chopib qiynalish — odatim emas. Oltin, kiyim-kechak, oziq-ovqat va shahvat olovidan bo‘lgan rizqim o‘tirgan holimda huzurimga tashrif buyuradi. Agar ularning ortidan quvsam, bu ish meni charchatadi, azoblaydi, qadru qiymatimni tushiradi. Agar sabr bilan o‘rnimda o‘tirsam, rizqimning o‘zi meni topadi. Chunki u ham meni qidirmoqda. Men rizqimni o‘zimga tortmasdan u tomonga qanday borsam, rizqim ham xuddi shunday — meni o‘ziga tortmay men tomonga keladi.

Xulosa shu: Din ishi bilan mashg‘ul bo‘lki, dunyo sening ortingdan chopsin. O‘tirmoqdan murod ham din ishlarining boshida turmoqdir. Bunda inson har qancha yelib-yugursada, din uchun bo‘lganidan o‘tirgan hisoblanadi. Agar dunyo uchun bo‘lsa, o‘tirgan holida ham kishi yugurgan hisoblanadi. «Agar inson-barcha g‘amlarini bir g‘am qilsa, Olloh uning qolgan qayg‘usini bartaraf etadi» (Hadis). Ya’ni kishining o‘nta qayg‘usi bo‘lsa va u din qayg‘usini tanlasa, qolgan to‘qqizini Ollohning O‘zi uning boshidan soqit aylar. Chunonchi, anbiyo-yu avliyo nom va non g‘amini qo‘yib, Olloh rizosi yo‘lida yashaganlari uchun nonni ham, nomni ham topdilar. Kimda kim Olloh rizoligini olmoq niyati bilan yashasa, ikkala dunyoda ham Olloh ne’matlariga noil bo‘lgan «Payg‘ambarlar, haq rost iymon egalari, shahidlar va faqat yaxshi amallar bilan o‘tgan kishilar bilan birga bo‘lurlar»[86]. Bularning yeri bormi, hatto Olloh ila barobar bo‘ladi. Axir «Men meni zikr etganning hamnishiniman» (Qudsiy xadis) deya buyurilgan. Agar Olloh hamnishin (suhbatdosh — tarj.) bo‘lmasaydi, uning qalbida Olloh shavqi yashamasdi. Gul bo‘yi gulsiz, mushk hidi mushksiz bo‘lmaydi. Bu fikrning nihoyasi yo‘q, bo‘lsa ham boshqa so‘zlarga (fikrlarga) sira o‘xshamaydi.

Misra: Kecha (tun — tarj ) kechib ketdi, biroq bizning so‘zimiz hanuz bitmadi).

Bu dunyoning zulmati va tuni o‘tadi. Unda qolajak narsa — so‘zning nuri. Chunonchi, payg‘ambarlarning umrlari kechdi, biroq so‘zlarining ziyosi hanuz barhayot va mangu tirikdir.

Majnun to‘g‘risida «Agar Majnun Laylini sevsa, buning hech hayron bo‘ladigan joyi yo‘q. Axir ularning har ikkisi ham yosh va bir maktabda tahsil ko‘rishardi-da» dedilar. Majnun: «Bu odamlar g‘irt ahmoq! Qaysi bir go‘zal sevilmaydi?» — dedi. Go‘zal ayolga moyillik bildirmagan erkak bormi? Ayol ham xuddi shunday. Ishq shunday narsaki, oshiq u bilan to‘yadi, ota-ona, aka-uka sevgisini, bola-chaqa muhabbatini, shahvat zavqini va hokazo har turli lazzatni undan (ishqdan) oladi. Zayd ila Amir til ilmida qanday bir misol holiga kelgan bo‘lsa, Majnun ham oshiqlar uchun ana shunday misoldir.

Ruboiy: (Kabob va boshqa harorat beruvchi (kuchli ovqatlar — tarj.) narsalar yeb, ustidan toza sharob ichasan. Bu — ro‘yongda to‘xtovsiz razishda suv ichishingga o‘xshaydi. (Ammo) uyg‘onishing bilan chanqaganingni sezasan. Axir tushda ichgan suvning senga foydasi yo‘qda!).

«Dunyo uyqudagi kishining ko‘rgan ro‘yosi kabidir» (Hadis). Dunyo va uning ne’matlari tushda yeyilgan yemishga o‘xshaydi. Demak, insonning dunyoviy narsalarni istashi uyqudagi kishining ro‘yosidagi istagi yanglig‘ benafdir. Chunki uyg‘ongach, kishi hech narsa yemaganini biladi. Lutf va ehson istalgani qadardir.

(Davomi bor)