Таниқли тасаввуфшунос ва румийшунос олим Усмон Нурий Тўпбошнинг сизга тақдим этилаётган китобида Ислом маърифатининг буюк намояндаларидан Мавлоно Жалолиддин Румий ҳазратларининг “Маснавий”лари таҳлили асосида ҳаётимизнинг маънавий қирралари ёритилади.
“МАСНАВИЙ” БОҒЧАСИДАН
БИР КЎЗА СУВ
Усмон Нурий Тўпбош
Мундарижа
Бир кўза сув
Кўнгил ойнасидан
Лайлини инжитма
Лайлининг маҳалласини қоровули
Кўзгудаги ёлғон
Муҳаббат ва хусумат
Марҳаматнинг баракати
Инсон бўл, инсон
Золимнинг яхшилиги
Асоратдан ҳурриятга
Нафс қутурган арслон кабидир
Нафс мавжудлигининг ҳикмати
Илоҳий қаҳр Борлиқ девори
Бу оқшом Ҳиндистонда
Коинот, Қуръон ва Инсон
Ҳақнинг таржимонлиги
Илоҳий қонунлардаги истиснолар ҳикмати
Оламдаги ваҳдат тамойили
Тасаввуф ва илми ладунний
Ҳазрати Мавлоно, Шамс ва Шаби Арус
Улфат
Бир онадан айрилдик
БИР КЎЗА СУВ
Гўзаллар соф ва тиниқ кўзгу истаганлари каби, жўмардлик ҳам фақир ва заиф кимсаларни истайди.
Гўзалларнинг ҳусни кўзгуда акс этганидек, инъом ва эҳсоннинг гўзаллиги ҳам фақир ва ғарибларни шод қилиш билан намоён бўлади.
Мавлоно Жалолиддин Румий
Бир фақир бадавий араб жазирама саҳрода хотини билан чодир тикиб яшар эди. Бир кеча хотини:
– Бутун йўқчилик, қийинчиликни биз чекмоқдамиз. Ҳамманинг умри фаровонлик билан ўтмоқда. Фақатгина бизлар фақирмиз. Нонимиз йўқ, қатиғимиз оз. Пиёламиз йўқ,сувимиз кўз ёши… Кундузи кўйлагимиз қуёш, кечаси тўшагимиз ой. Очликдан ойни нон хаёл қилиб ғалаёнга тушамиз. Бу кетишда ҳолимиз нима бўлади? – деб ҳасрат қилди.
Бадавий бунга жавобан шундай деди:
– Эй хотин, қачонгача дунё моли учун ҳасрат чекасан? Бу дунёда қанча умримиз қолди? Ақлли кишилар озкўпга қарамайдилар. Ёшлигингда қаноатли эдинг, қариган сари ҳирсинг ортмоқда. Олтин истайсан, ҳолбуки авваллари ўзинг олтин каби эдинг. Сенга нима бўлди?
Хотин бу сўзларга қулоқ тутмай, жаврашда давом этди:
– Эй номус нималигини билмайдиган одам!.. Сенинг беҳуда сўзларингдан тоқатим тоқ бўлди. Аҳволимизни кўриб уялмайсанми? Менга қаноатли бўл дейсан. Қачонгача сабр қилай? Сабр қачон жонингга оро кирган эди? Ундан кўра, бойиш йўлини изласангчи?
Бадавий:
– Сен аёлмисан ёки бошимга битган баломисан? Мен фақирлигим билан фахрланаман. Бошимни оғритма! Мол, мулк ва пул бошдаги кулоҳ каби бир нарса. Кулоҳ эса калларнинг нажоти. Бойлар қулоғига қадар гуноҳга ботган кишилар бўлиб, бойликлари уларнинг гуноҳларини яшириб туради. Фақирлик нималигини сен қаердан билар эдинг? Фақирликни хорзорлик ўрнида кўрма! Аллоҳ кўрсатмасин, менинг бу дунёдан таъмам йўқ. Кўнглимда эса қаноат ва сабр тўла бир олам бор.
– Эй хотин, жанжални бас қил. Бас қилмасанг, мени тинч қўй. Мен яхшилик билан ҳам, ёмонлик билан ҳам жанжал қила олмайман. Жанжалга тоқатим йўқ. Жанжал уёқда турсин, хотиржам пайтларда ҳам жанжални ўйласам кўнглим беҳузур бўлади… Шунинг учун овозингни ўчир, бўлмаса бошим оққан томонга кетиб қоламан…
Аёл эрининг ўз сўзларидан қайтмаслигини кўриб, кўзига ёш олди, гўё пушаймон бўлди. Бадавий ҳам хотинининг кўз ёшларидан таъсирланиб, айтган сўзларидан афсус чекди.
Эрининг пушаймонлигини сезган аёл унга шундай маслаҳат берди:
– Кўзада ёмғир суви бор. Бутун молмулкимиз шундан иборат. Бу кўзани олиб, подшоҳлар подшоҳининг ҳузурига кир, унга келтирган совғангни тақдим этиб, шундай де:
– Бизнинг бундан бошқа ҳеч бир мол-мулкимиз йўқ, зотан чўлда бундан яхши совға топа олмайсиз. Подшоҳимизнинг хазиналари тўла бўлса ҳам, унда бундай сув топилмаса керак. Зотан бундай сувни топиш унчалик осон эмас.
Бечора аёл Бағдоднинг ўртасидан Дажла дарёси оқиб ўтишини қаердан ҳам билсин? Шунинг учун ўзи тўплаган сувни мақтагандан мақтади. Эри ҳам уни қўллабқувватлади:
– Ким ҳам бундай совға топа оларди? Ҳақиқатан ҳам, бу кўзадаги ноёб ёмғир суви фақат подшоҳларгагина муносиб!
Бадавий кўзанинг оғзини маҳкам беркитиб, ўзини бир матога ўради-да, уни кўтариб, Бағдод томон жўнади. Кўза синиб-нетиб қолмасин, суви тўкилмасин, деб уни кўз қорачиғидек асрар эди. Кунлар, ҳафталар ўтиб, ниҳоят Бағдодга етиб келди. Излабизлаб халифанинг саройини топди. Сарой эшигига яқинлашди. Қоровуллар ундан ташриф сабабини сўрадилар.
Бадавий:
– Эй муҳтарам зотлар! Мен бир ғариб бадавийман. Подшоҳнинг лутфидан умидвор бўлиб, саҳродан келдим. Бу совғамни подшоҳ ҳазратларига элтинг, подшоҳдан умидвор бўлган кишининг эҳтиёжларига шу йўсинда жавоб беринг. Бу жуда тотли, ширин сув, уни чўлда ёмғир сувларидан тўпладим. Кўзам ҳам янги, чиройли…, — деди.
Халифанинг мулозимлари аввалига бу содда ва оқкўнгил бадавийнинг устидан роса кулдилар, сўнгра унинг яхши ниятлар билан олиб келган туҳфасини қабул қилиб олдилар.
Сарой орқасидаги сурон солиб оқаётган Дажла дарёсидан бехабар бадавий эса подшоҳдан марҳамат кутиб турарди.
Бадавийнинг сув тўла кўзасини халифа ҳузурига олиб киришган эди, у жуда хурсанд бўлиб, меҳмонни қабулига чорлади. Ундан ҳолаҳвол сўраб, янги тўнлар кийдирди ва мулозимларига:
– Кўзани олтинга тўлдириб, эгасига қайтаринглар. Уйи-га эса дарё йўли билан кемада олиб бориб қўйинглар. У бу ерга саҳро орқали келибди. Дажла дарёсининг йўли эса юртига анча яқин. Шу йўлдан қайтсин, — деб амр берди.
Бадавий кемага чиқиб, дарёни кўрганда ҳайратдан саросимага тушиб қолди. Уни ажаблантирган нарса – дарёда шу қадар сув бўла туриб, халифанинг у келтирган сувни олиши эди. Бу ҳолдан Аллоҳга шукр қилар эди.
“Маснавий”:
“Эй ўғил! Бутун дунёни оғзига қадар илм ва гўзаллик билан лиқ тўлган кўза деб бил. Фақат бу кўзада тўлибтошган илм ва гўзаллик Аллоҳнинг ҳикмати бўлган Дажладан бир қатрадир. У яширин бир хазина эди. Тўлибтошиб, тупроқни осмондан ҳам мовийлаштириб юборди. Яширин хазина шу тарзда ошкор бўлиб, тупроқни атласга ўралган ҳолга келтирди. Бу бадавий ҳам Аллоҳнинг Дажласидан бир қатра кўрганида, ҳақиқатда денгиз бўлган бу қатранинг қаршисида кўзасини чилчил синдирган бўлар эди”.
Ҳикояда халифа эшиги деб кўрсатилган жой аслида Илоҳий Даргоҳдир. Мусулмон киши қанчалик илм-ирфон, молмулк ва ибодат соҳиби бўлса ҳам, бу бойликларга ишониб, ўзидан кетмаслиги, уларнинг борлигидан алданмаслиги керак. Бу бойликларини Аллоҳнинг бир лутфи ўрнида кўриб, ўз амаллари эса Дажлага нисбатан бир пиёла сув эканлигини асло унутмаслиги лозим.
Саҳройи бадавийнинг чўлда минг машаққат билан йиққан бир кўза суви унинг учун “оби ҳаёт” эди. Ҳолбуки, бу “оби ҳаёт” Дажлага тўкилгандан кейин бир зумда йўқ бўлиб кетди.
Бани башарнинг ўз имкони даражасида ҳақиқатини идрок қилишга уринган нарсалари, илоҳий қонун ва санъатни англаш даражаси, унинг асл ҳақиқатига кўра Дажланинг бир томчисига ҳам арзимайди… Бу чумолининг ўз инини, балиқнинг аквариумни дунё, деб билиши каби бир нарса. Инсон ҳам ўзининг нодонлигини унутиб, улкан кўзгунинг ёлғонларига ишонади ва худди чумоли ва балиқнинг ҳолига тушади.
Пайғамбар (с.а.в): “Аллоҳим, сен поксан! Сенга тасбеҳ айтаман! Биз сени сенга лойиқ бир маърифат1 билан таний олмадик”, – деган эдилар.
Умматнинг энг етук уламолари ҳам илоҳий қудрат қаршисида ожиз эканликларини яширмаганлар. Халифа Ҳорун ар-Рашид бир куни Имом Абу Юсуфдан бир масаланинг ечимини сўради. Имом Абу Юсуф:
– Билмайман, — деб жавоб бердилар. Халифанинг ёрдамчиси Абу Юсуфга қарата:
– Маош ва мансабингиз бўла туриб, нега билмайман демоқдасиз, — деб писанда қилди.
Бунга жавобан Имом Абу Юсуф:
– Мен билган нарсаларим учун маош оламан. Агар билмаган нарсаларим учун ҳам маош тўлашса, бутун хазина етмас эди”, — дебдилар камтарлик билан.
Аллома Имом Ғаззолий ҳам: Билганларим қаршисида билмаганларимни оёқ остига олсам эдим, бошим осмонга етган бўлур эди, — дея ўзининг ожизлигини эътироф қилиб, тавозеъ кўрсатган эди. Бу буюк инсонлар билганларидан билмаганлари кўплигини эътироф қилишдан уялмаганлар.
Одам боласининг том маънода аҳамият берган ва суянган амаллари Дажлага нисбатан бир кўза сув эмасми?
Аллоҳ асрасин, қуюқ булутлар қуёш нурига тўсиқ бўлгани каби, инсон қалби ҳам шайтоннинг тахтига айланса, Раҳмоннинг ҳидояти бу қалбларни ёритадими? Инсон Дажладан бехабар бўлгани учун ҳам бир кўза сувни уммон деб ҳисоблайди ва шундай янглиш ишлар ичида ҳалок бўлади.
Жунайд Бағдодий ҳазратлари муз сотувчисига дуч келиб қолади. Сотувчи: “Сармояси эриб бораётган инсонга ёрдам қилинг”, деб нидо қилмоқда эди. Жунайд ҳазратлари бу сўзни эшитиб, ҳушдан кетиб қоладилар.
Дунё сармоясини охират сармоясига олиб борувчи восита сифатида фойдаланма эканмиз, бу дунёдаги амалларимиз шайтонларга ем бўлишда давом этаверади. Натижа эса ғам- алам ва алданишдан иборатдир. Аҳмоқона исрофгарчилик ва марҳаматдан бебаҳралик бу дунёнинг бош балоси, охиратда эса азоб сармоясидир. Ўтган кунларимизнинг моҳиятини ўзгартириб бўлмайди. Келажагимизнинг қандай бўлиши номаълум. Дам бу дамдир. Шу дамимизнинг кўнгил ва пешона терларини ҳаёт тупроғига эка олсак, иншааллоҳ, охиратимиз ёруғ бўлади. Шайх Саъдий таъбири билан айтганда: “Ер юзи Аллоҳнинг умумий дастурхонидир”.
Дунёда Раҳмон сифатининг зоҳири ўлароқ, барча мавжудот ризқлантирилади. Бу маънода дўст, ғаним, итоаткор, исёнкор фарқ қилинмайди. Парвардигоримизнинг марҳамати барча мавжудот учун тенг даражада. Типратиканнинг ўз боласини бағрига босиши, ҳатто кофир бўлса ҳам мазлум дуосининг қабул қилиниши бу марҳаматнинг яққол далилларидир. Оламдаги илоҳий санъат, ҳикмат ва ибрат манзаралари, нафсоний ва тасаввуфий амаллари туфайли асл табиати бузилмаган инсонни маънавият, хилват, софлик, шафқат ва қўрқув каби туйғуларга ғарқ қилади. Хос дастурхон эса Раҳим сифатининг кўриниши ўлароқ охиратда намоён бўлади. Ундан фақат мўминмусулмонларгина баҳраманд бўладилар.
Бу хос дастурхонда инсонга аталган энг гўзал қисмат – Жаннат ва энг улуғ неъмат – Аллоҳ таъолонинг ўн тўрт кунлик ой каби жамолини кўриш саодати мавжуддир. Инсон – илоҳий исмларнинг мукаммал тажаллиси бўлгани учун буюк бир оламнинг кичик бир кўринишидир. Инсоннинг тупроқдан яратилган вужуди мавжудлигининг ташқи кўринишидир. Унинг ҳақиқий мавжудлиги – асрор, нур ва илоҳий ҳақиқатнинг яширин хазинасидир. Инсоннинг мукаррамлик сифати бордир. Яратилишидан кўзда тутилган маърифат денгизидан ўз насибасини олиши ҳам шу омилга боғлиқ.
Парвона шамга бўлган чексиз муҳаббати туфайли ўзини унинг ёниқ шуъласига уриб ҳалок қилгани каби Мансур Ҳаллож ҳам илоҳий денгиз мавжларида ўзини ғарқ қилишга азм этди. Илоҳий тажаллиси туфайли ўртаниб ёнди. Руҳи юксалиб, файз билан тўлган сари нафси заифлашиб бораверди. Ундан қутулишга ҳаракат қилди. Кучли тажаллиларга чидай олмади. Мастлик ҳолатига ғарқ бўлди. “Дўстлар, мени ўлдиринг! Зеро, менинг абадий ҳаётим ўлимимдадир”, — деди. Уни тошбўрон қилаётганларида таъсир қилган нарса дўстининг унга бир чиннигул отиши бўлди. Бу дунёдаги шугина марҳамат ва табассум ҳам унга оғир келди.
Бу мисол, бошқача айтганда, фоний мавжудликнинг илоҳий мавжудликка ғарқ бўлиб, банданинг мангулик билан бирлашишини билдиради.
Денгизга тушган бир томчи сувда кўринмай кетгани каби, денгизга тушган инсон ҳам сувдан бошқа нарсани кўра олмайди. Бундай мақомга юксалганлар ҳамма нарсани ва ҳатто ўзларини ҳам Ҳақдан иборат, деб биладилар. Фақат бу бир ҳолдир. Бу ҳол йўқолгач, яна “Ҳақ Ҳақдир, ашё эса ашё”. Ҳадиси шарифда бу ҳолнинг сифати шундай ифодаланади: “Ер юзида тирик ўликни кўришни истаганлар Абу Бакрга қарасинлар”.
Марҳамат ва адолати билан ўзига ҳайкал қўйган ҳазрати Умар (р.а) Шомга кирар экан, навбат етгани учун қулини туяга миндирди. Ўзи эса шаҳарга пиёда кирди. Халқ қулни халифа деб ўйлади.
Ҳазрати Умарнинг вафотидан кейин дўстлари уни туш кўриб: “Раббимиз сизга қандай муомала қилди?” — деб сўраганларида: “Алҳамдулиллоҳ, “Раҳмон ва Раҳим” бўлган Раббим бордир”, деган жавобни олдилар.
Ҳазрати Мавлоно: “Модомики, фақир жўмардлик сифатининг кўзгуси экан, билгилки, бу кўзгуга “куҳ” деб нафас юбормоқ нодонликдир”, – деган эдилар. Яъни, фақир ва ғарибга озор бериш учун оғиздан чиққан ҳар бир сўз унинг қалбини яралайди. Худди ойнага “куҳ” деб нафас юборилса, унинг юзи буғланганидек, қалб хиралашади. Унинг порлоқ ва мусаффолиги кетади. Жўмардликнинг карами кўринмай қолади. Амалларимиз, эҳсонларимиз доимо кўз ўнгимизда буюк бўлиб кўрина бошлайди. Бизни чалғитиб, адаштиради. Бизга ёлғон роҳат бағишлайди. Дажладан ва унинг соҳибидан бехабар бўлганимиз учун бир кўза сув кўзимизга дарё бўлиб кўринади.
Дунёвий орзуларимизнинг чек-чегараси йўқдир. Қўлимизда бўлган барча нарсани ўзимизники, деб биламиз. Аксинча, биздан бирон фидойилик талаб қилинганда худди ўз бойлигимизни сарфлаётган каби мақомда бўламиз. Омонат ва саховатнинг порлоқ ва зариф кўзгусига доғ тушади. Ҳолбуки, Аллоҳ таоло Қуръони каримда:
“Етимга қаҳр қилма, тиланчининг қўлини бўш қайтарма”, – деб марҳамат қилади. Мавлоно ҳазратлари бир байтларида лутф этадилар:
“Гўзаллар соф ва порлоқ кўзгу истаганлари каби, жўмардлик ҳам фақир ва заиф кимсаларни истайди. Гўзалларнинг ҳусни кўзгуда акс этганидек, инъом ва эҳсоннинг гўзаллиги ҳам фақир ва ғариблар воситасида юзага чиқади”.
Гўзаллар ўз ҳуснларини томоша қилиш учун кўзгуга асир бўладилар. Ҳатто ўзларини томоша қилиш учун юзи хиралашган ойналарга ҳам бир қараб ўтадилар. Маънавий ва асл гўзаллик бўлган жўмардлик ҳам ўзини бечоралар ва фақирларнинг кўнгил кўзгусида томоша қилади.
Ҳазрати Мавлоно яна шундай дейдилар: “Бинобарин, фақирлар марҳамати илоҳийнинг, карами Раббонийнинг кўзгусидирлар. Ҳақ билан бирга бўлганлар ва Ҳаққа фоний бўлганлар доимо жўмардлик ҳолатидадир”.
“Тафсири ҳазин”да Ҳазрати Жобирдан шундай дейилади:
“Кичкина бола Расулуллоҳнинг ёнларига келди. Онасининг бир кўйлак учун юборганини айтди. Ўша дамда Расулуллоҳнинг устидаги кўйлагидан бошқа кўйлаги йўқ эди.
Болага бошқа пайтда келишни айтди. Бола кетди. Қайтиб келдида, онасининг Расулуллоҳнинг устидаги кўйлакни сўраганини айтди. Ҳазрати пайғамбар (с.а.в) ҳужраи саодатга кириб ечиндилар-да, кўйлакларини болага бердилар. Шу вақтда Билол (р.а) азон ўқий бошлади. Пайғамбар (с.а.в) устларига киядиган бошқа кийимлари бўлмагани учун жамоатга чиқа олмадилар. Саҳобалардан баъзилари бу ҳолнинг сабабини билиш учун ҳужраи саодатга кирдилар ва Пайғамбар (с.а.в)ни кўйлаксиз ҳолда кўрдилар…”
Бойлик бир омонатдир. Унинг саодати ва лаззатига эришиш маҳрумларнинг изтиробини ҳис қилиш, уларга шафқат ва марҳамат эшикларини очиш билан бўлади.
Ҳазрати Мавлоно шундай дейдилар:
Шафқату марҳаматда қуёш каби бўл! Бошқаларнинг айбини яширишда кеча каби бўл! Саховат ва жўмардликда оқар сув каби бўл! Шиддат ва ғазабда ўлик каби бўл! Тавозеъ ва хоксорликда тупроқ каби бўл! Қандай бўлсанг шундай кўрин! Қандай кўринсанг шундай бўл!
ЛАЙЛИНИ ИНЖИТМА
“Эй гўзалим, вужудимда сендан бошқа бир борлиқ қолмади. Шунинг учун ҳам сирка асал денгизида йўқ бўлгани каби, Мен ҳам сенинг борлиғингда шу тарзда йўқ бўламан…”
Мавлоно Жалолиддин Румий
Бир кун Мажнун хасталаниб ётиб қолди. Уни даволаш учун табиб чақирдилар. Табиб: – Томиридан қон олишимиз керак, – деб Мажнуннинг қўлини боғлай бошлади. У қон олиш учун игнага қўл узатган эди ҳамки, Мажнун додфарёд солди:
– Эй табиб, мени тинч қўй! Хизмат ҳақингни ол ва бу ердан кет. Бу хасталикдан ўлсам ҳам майли, қон олишдан воз кеч!
Табиб Мажнунга:
– Сен чўлларда бўкирган арслонлардан қўрқмайсан-у, қўлингга игна санчилишидан қўрқасанми? – деди.
Мажнун унга шундай жавоб берди:
– Мен наштардан асло қўрқмайман. Лекин менинг бутун вужудим, борлиғим Лайли билан тўлгандир. Қўрқаманки, менинг қўлимга игна санчганингда вужудимдаги Лайлини инжитарсан. Мен мана шундан қўрқмоқдаман…
Маснавий: “Вужудимда бир исмдан бошқа нарса қолмади. Эй гўзалим, вужудимда сендан бошқа бир борлиқ қолмади. Шунинг учун ҳам сирка асал денгизида йўқ бўлгани каби,мен ҳам борлиғингда шу тарзда йўқ бўламан”.
Ёлғизликни фақат ўзига муносиб кўрган жаноби Аллоҳ бутун мавжудотларни жуфт- жуфт қилиб яратган. Дунёвий илмлар яқинда кашф қилган бу жуфтлик қоидаси бизга ўн тўрт аср аввал илоҳий оятлар орқали маълум қилинган. Башарий идрок ва завқдан ташқарида бўлган Яратувчи зарраларни, доналарни, ўсимликларни, ҳайвонларни, инсонларни ва моддаларни, ҳатто атом ичидаги электрон ва протон каби сирли нарсаларни ўз қонунига кўра тартибга солган. Ёсин сурасида: “Ер ундириб ўстирадиган нарсалардан, (одамларнинг) ўзларидан ва яна улар билмайдиган нарсалардан жуфтларни яратган (Аллоҳ) пок зотдир” (36-оят), – дейилади. Лекин энг зоҳир ва ботин нарсаларни қамраб олган жуфтлик қонуни инсонларда энг олий даражасида намоён бўлади. Аллоҳ таоло оилада фикр эгалари учун бир қанча ҳикматлар борлигини шу тарзда марҳамат қилади: “Унинг оятларидан (яна бири): “У зот сизлар ҳамдам бўлишларингиз учун ўзларингиздан жуфтлар яратиши ва ўрталарингизда ошнолик ва меҳрмуҳаббат пайдо қилишидир. Албатта, бунда тафаккур қиладиган қавм учун оятибратлар бордир” (“Рум” сураси, 21-оят)
Оила қурадиган икки бегона кишининг биргина дастурхон воситасида ўзаро боғланиши, ораларида пайдо бўлган муҳаббат ва марҳамат муносабатлари, жиддий тушунилиши лозим бўлган илоҳий қудратнинг кўринишини ўз ичига олгандир. Бутун мавжудот илоҳий низомга кўра ваҳдат, яъни бирликка интилади. Мавжудотнинг энг мукаммали эса инсон. Инсонларнинг ўзаро муҳаббати ҳам шунга кўра баркамоллик касб этади. Эрхотиннинг жисмоний ва руҳий яқинлашиш орқали илоҳий лаззатларни ҳис қилиши охир- оқибатда уларни Аллоҳ таолога яқинлаштиради.
Лайли йиллар ўтиб, Мажнуннинг ёнига келади. Мажнун унга эътибор бермайди. Лайли: “Менинг учун чўлларда саргардон бўлган сен эмасмидинг?” – деганида, Мажнун: “Бевафо Лайлининг қалбимда ўрни қолмади”, – деб жавоб беради.
Мажнун ҳаётининг ғояси бўлган Лайли илоҳий муҳаббат йўлида бир поғона эди, холос. Мажнун ҳақиқатни топишга уринган илоҳий муҳаббат боғида ўз ўрнини топгандан кейин нисбий гўзаллик соҳиби бўлган Лайли ўз аҳамиятини йўқотган эди. Маснавий ҳикояларининг қаҳрамони бўлган Лайли эса охироқибатда илоҳий муҳаббатга қайтган ва шахсиятини Ҳақда, деб билган илоҳий севгининг тимсолидир. Бошқача айтганда, Лайли кўнгилларни мажнун қилган, жисмоний иродани йўққа чиқарган илоҳий бир ишқнинг уфқидир. Шу маънода Лайлилар билан бошланган муҳаббат можаролари Мавлода эриб битадилар…
Лайли Қайс исмли маъшуқини Мажнун (телба) номи билан тилларда достон қилган бир гўзал, холос.
Лекин у гўзал Лайли эмас, коинот борлиғини сабабчиси бўлган ва Аллоҳ таоло “Ҳабибим” деб атаган муборак зот (с.а.в) бўлса, унга бўлган муҳаббатнинг қай даражага эришишини тасаввур қила оласизми?
Энди бир қанча мисол ва мисра билан буни изоҳлашга уринайлик. Албатта, бу мисолларнинг энг бошланғичи ҳазрати Мавлонодандир.
Ҳазрати Мавлононинг муриди Гуржи хотуннинг қўмондон эри Қайсарига хизматга тайинланади. Гуржи хотун Салжуқли саройининг машҳур рассом ва наққоши Айн уд-Давлани ҳазрати Мавлононинг расмини яширин чизиб келиш учун унинг ёнига юборади. Лекин рассом бор гапни Мавлонога айтиб беради. Ҳазрати Мавлоно кулимсираб:
– Сенга айтилганни хоҳлаган тарзингда бажар, – дейди.
Рассом Мавлононинг расмини чиза бошлайди. Фақат ҳар чизганида қоғоздаги расм бошқа, қаршисида ўтирган одам бошқача бўлиб чиқаверади. Рассом қоғозини йигирма марта алмаштиради. Лекин барибир Мавлононинг расмини чизишга муваффақ бўла олмайди. Унинг санъати ҳазратнинг қаршисида муз каби эриб кетади. Шунда рассом ўзини ҳазратнинг оёғига ташлаб:
– Бир диннинг валийси шундай бўлса, набийси қандай бўлган экан? – деб бу сўзлар орқали ўзининг ҳаяжон ва ҳайратини ифодалайди.
Имом Молик (р.а) дунёвий ишларда Расулуллоҳ (с.а.в)га тақлид қилиш ишқида яшаб ўтди. Мадинаи Мунавварада бирор марта ҳам отга ёки туяга миниб юрмади. Равзада имомлик қилганда доимо паст овоз билан гапирар эди. У замоннинг халифаси Абу Жаъфар Мансур баланд овоз билан гапирганда: “Эй Халифа! Бу маконда баланд овоз билан гапирманг. Аллоҳ ўз огоҳлантиришини сендан фазилатлироқ кишиларга юборди”, – деди ва ушбу ояти каримани ўқиди:
“Эй мўминлар, (токи қилган яхши амалларингиз) ўзларингиз сезмаган ҳолларингизда беҳудабефойда бўлиб қолмаслиги учун сизлар овозларингизни пайғамбарнинг овозидан юқори кўтарманглар ва унга бирбирларингизга очиқ (дағал сўз) қилгандек очиқдағал сўз қилманглар” (“Ҳужурот” сураси, 2-оят)
Яна Имом Молик ҳазратлари ўзларига зулм қилган Мадина волийсининг ҳаққини ҳалол этиб: “Маҳшарда Расулуллоҳ (с.а.в)нинг невараси бўлган бир зотга даъвогар бўлишдан уяламан”, – деган эдилар.
Устоз Асъад Эрбилий ҳазратлари Расулуллоҳга бўлган оташин муҳаббатини ушбу мисраларда нақадар гўзал ифодалаган:
Мумкинми бунча оташ-ла шаҳидий ишқни ғусл қилмоқ,
Жасад оташ, кафан оташ, ҳам оби хушгувор оташ…
(Бу қадар олов билан ишқ шаҳидини ювиш мумкинми? Танам оташ ичида, кафаним оташ ичида, шаҳидни ювадиган тотли сув ҳам оташ ичида)
Озар шоири Фузулий машҳур “Сув” қасидасида: Сочма, эй кўз, ишқдан кўнглимдаги ўтларга сув –kи, бу кўкка туташган ўтларга қилмас чора сув, –дейди. (Эй кўз, ёшларингни бекорга тўкма, барибир кўнглимдаги оловни сўндира олмайсан)
Ҳукмдор Аҳмадхон биринчи Расулуллоҳ ковушининг андозасини ясатиб, ундан файз олишга уринган эди:
Ёлғиз тожим каби бошимда кўтарсам доим, Ул расуллар шоҳининг қадами покин.
Жаҳон императори Ёвуз Султон Хон ўзини Расу-лулуллоҳнинг ҳақиқатига эриштирадиган валийни бутун тахтларнинг устида кўриб:
Подшоҳи олам бўлиш бир қуруқ ғавғо эмиш,
Бир валийга мурид бўлиш жумладан аъло эмиш, –
деб Аллоҳ ва Расулуллоҳга яқин бўлишнинг аҳамиятини ифодалаган эди.
“Бу ёшдан кейин менга тупроқ устида юриш ҳаромдир”, – деган буюк ишқ ва важд қаҳрамони Саййид Аҳмад Яссавий Пайғамбар (с.а.в) билан айни тарзда яшаш йўлида абадийлашди. У яшаган тупроқ бу муборак зот шарафига “ҳазрати Туркистон” деб улуғланди.
Увайс ал-Қаранийга Уҳуд жангида Пайғамбар (с.а.в)нинг бир тиши сингани ҳақида хабар келганда, у зотнинг қайси тиши синганини билмагани учун бутун тишларини синдириб ташлаб, Пайғамбар (с.а.в)га яқин бўлишнинг завқидан бахтиёр бўлди.
Динор ўғилларидан бир аёлнинг Уҳуд жангида эри, укаси ва отаси шаҳид бўлди. Уччовининг ҳам шаҳид бўлганининг хабарини эшитгандан кейин:
– Менга расулуллоҳни кўрсатинг, уни бир кўрай, – деди. Расулуллоҳни кўргандан кейин:
– Ё расулуллоҳ, сиз соғсаломат экансиз, менга қолган фалокатлар ҳечдир, – деди.
Жуда асабий ҳаёт кечиргандан кейин мусулмонликни қабул қилиб, ҳузур ва тинчликка қовушган Ҳанса Хотун Қадисия урушида тўрт ўғлининг шаҳид бўлгани хабарини эшитиб, буюк бир имон кучини намоён қилди: “Исломнинг бир зафари учун тўрт ўғлим ҳам фидо бўлсин”, – деб бирданига тўрт шаҳиднинг онаси бўлгани учун Аллоҳга шукр қилди.
Базми олам Волида Султон:
Муҳаббатдан Муҳаммад бўлди ҳосил,
Муҳаммадсиз муҳаббатдан не ҳосил,
– деб руҳ озиғининг фақат Пайғамбар (с.а.в)га нисбатан бўлган муҳаббат эканлигини гўзал тарзда ифодалаган эди.
Раҳматли устозимиз Яман Дада ушбу маснавий мисраларини бизга мовий кўзларидаги ёш билан изоҳлар экан, юзларидан нур ёғар эди:
Кўнгил хун бўлди шавқингдан бўяндим, Ё Расулуллоҳ!
Бу ҳижронга нечук бардош берайин, Ё Расулуллоҳ!
Фироқ йиғлар, висол йиғлар, азал масруринг бўлмаса,
Жамолинг-ла мамнун айла-ки ёндим Ё Расулуллоҳ!
Тарих бўйича пайғамбарлар ва авлиёларга, имонга оид интилишларни чўққига чиқарган нарса ҳам инсон фитратига оид қудсий ишқни юксалтирган шуълалардир. Инсонлар бундай юксалишга маънавий муҳаббат ва Ҳақ дўстларига яқинлашиш билан эришиб, мангулик сирининг илоҳий қалам билан ёзиладиган шоҳномаларидан ўрин оладилар.
Инсон Пайғамбар (с.а.в) ва у зотга олиб борадиган Аллоҳ дўстлари билан айни тарзда ҳаёт кечириши учун пайғамбар (с.а.в) ва у зотнинг дўстларининг кўнгил дунёсидан насиба олиши ва ўзини у зотга тамоман бахшида этиши лозим бўлади.
Хожа Убайдуллоҳ Аҳрорни кутилмаганда шиддатли титроқ босади. Ёнидагилар олов ёқиб, титроққа барҳам беришга уринадилар. Шу пайт Хожа билан руҳан бирлашган бир муриди совуқ сув тўла хандаққа тушиб кетганидан, титраганча хонага киради. Дарҳол муридга қуруқ кийим бериб, иссиқ жойга ўтказадилар. Мурид исингандан кейин Хожа Убайдуллоҳ ҳазратларининг титраши ҳам ўтиб кетади.
Боязид Бистомий ҳазратлари илоҳий муҳаббатдан шу қадар таъсирланар эдики, Яратган учун яратилганлардан ҳар бирининг изтиробини ўзида ҳис қиларди. Бир кун у зотнинг кўз ўнгида бир эшакни шу қадар калтакладиларки, унинг орқасидан қон оқа бошлади. Шу пайт Боязид Бистомий ҳазратларининг болдиридан ҳам қон оқа бошлади.
Булбул сайрар экан, рўпарадаги тоғдан бошқа жойдан акс садо келмайди. Улфатимиз қанчалик бўлса, яқинлари-миз ҳам шу қадардир.
Ҳазрати Али (р.а)га бир кишининг у зотни жуда қаттиқ севишини айтишади. Ҳазрати Али: “Тўғри, мен уни севганим каби у ҳам мени севмоқдадир”, деб жавоб беради. Яъни, руҳий айният, вужудларда ўрин олган юраклардаги ишқдан бегона эмасдир.
Инсон пайғамбар (с.а.в)га нисбатан руҳий титроқ ҳис этса ва бу орқали руҳини ташқи дунёга оид бутун ҳислардан қутқара олса, у зот (с.а.в) билан бир хил ҳаёт йўлига кириши турган гап. У зотни ҳеч ким том маъноси билан таъриф қила олмаган. Яратилишини ҳам англай олмаган. Жаброил (а.с) ҳам Сидраи Мунтаҳода:
Мен сўнгги чегарадаман. Сиз давом этинг, деганлар.
Саҳобалардан ҳар бири ўз истеъдоди даражасида ўзида пайғамбар (с.а.в)нинг руҳини ҳис қиларди. Ўз важду завқ деразасидан уни томоша қила оларди. Ҳазрати Ойиша (р.а): “Расулуллоҳнинг сиймоси шу қадар порлар ва нур сочар эдики, юзи ўн тўрт кунлик ой каби бўларди. Юзларининг ёруғлигидан кечалари игнага ип ўтказа олар эдим”, деган эдилар.
У зот (с.а.в)ни ўзида энг кўп ҳис қилган ва ҳақиқати Муҳаммадияга ноил бўлган Абу Бакр (р.а) эди. Ва у му-ҳаббат оловининг ичида, сийнасидаги куйган жигар ҳиди билан яшаб ўтди. Фахри коинот пайғамбаримиз (с.а.в) ҳам ҳаётининг сўнг дақиқаларида: “Бутун эшикларни ёпинглар. Фақат Абу Бакрнинг эшиги очиқ қолсин”, деган эканлар. Ҳазрати Мавлоно: “Икки дунё бир кўнгил учун яратилгандир. “Сен бўлмаганингда бу коинотни яратмаган бўлур эдим” ҳадисининг маъносини тушунинг”, деган эдилар.
Таржимон: Муҳаммад Қобил
Taniqli tasavvufshunos va rumiyshunos olim Usmon Nuriy To‘pboshning sizga taqdim etilayotgan kitobida Islom ma’rifatining buyuk namoyandalaridan Mavlono Jaloliddin Rumiy hazratlarining “Masnaviy”lari tahlili asosida hayotimizning ma’naviy qirralari yoritiladi. 
“MASNAVIY” BOG‘CHASIDAN
BIR KO‘ZA SUV
Usmon Nuriy To‘pbosh
Mundarija
Bir ko‘za suv
Ko‘ngil oynasidan
Laylini injitma
Laylining mahallasini qorovuli
Ko‘zgudagi yolg‘on
Muhabbat va xusumat
Marhamatning barakati
Inson bo‘l, inson
Zolimning yaxshiligi
Asoratdan hurriyatga
Nafs quturgan arslon kabidir
Nafs mavjudligining hikmati
Ilohiy qahr Borliq devori
Bu oqshom Hindistonda
Koinot, Qur’on va Inson
Haqning tarjimonligi
Ilohiy qonunlardagi istisnolar hikmati
Olamdagi vahdat tamoyili
Tasavvuf va ilmi ladunniy
Hazrati Mavlono, Shams va Shabi Arus
Ulfat
Bir onadan ayrildik
BIR KO‘ZA SUV
Go‘zallar sof va tiniq ko‘zgu istaganlari kabi, jo‘mardlik ham faqir va zaif kimsalarni istaydi.
Go‘zallarning husni ko‘zguda aks etganidek, in’om va ehsonning go‘zalligi ham faqir va g‘ariblarni shod qilish bilan namoyon bo‘ladi.
Mavlono Jaloliddin Rumiy
Bir faqir badaviy arab jazirama sahroda xotini bilan chodir tikib yashar edi. Bir kecha xotini:
– Butun yo‘qchilik, qiyinchilikni biz chekmoqdamiz. Hammaning umri farovonlik bilan o‘tmoqda. Faqatgina bizlar faqirmiz. Nonimiz yo‘q, qatig‘imiz oz. Piyolamiz yo‘q,suvimiz ko‘z yoshi… Kunduzi ko‘ylagimiz quyosh, kechasi to‘shagimiz oy. Ochlikdan oyni non xayol qilib g‘alayonga tushamiz. Bu ketishda holimiz nima bo‘ladi? – deb hasrat qildi.
Badaviy bunga javoban shunday dedi:
– Ey xotin, qachongacha dunyo moli uchun hasrat chekasan? Bu dunyoda qancha umrimiz qoldi? Aqlli kishilar ozko‘pga qaramaydilar. Yoshligingda qanoatli eding, qarigan sari hirsing ortmoqda. Oltin istaysan, holbuki avvallari o‘zing oltin kabi eding. Senga nima bo‘ldi?
Xotin bu so‘zlarga quloq tutmay, javrashda davom etdi:
– Ey nomus nimaligini bilmaydigan odam!.. Sening behuda so‘zlaringdan toqatim toq bo‘ldi. Ahvolimizni ko‘rib uyalmaysanmi? Menga qanoatli bo‘l deysan. Qachongacha sabr qilay? Sabr qachon joningga oro kirgan edi? Undan ko‘ra, boyish yo‘lini izlasangchi?
Badaviy:
– Sen ayolmisan yoki boshimga bitgan balomisan? Men faqirligim bilan faxrlanaman. Boshimni og‘ritma! Mol, mulk va pul boshdagi kuloh kabi bir narsa. Kuloh esa kallarning najoti. Boylar qulog‘iga qadar gunohga botgan kishilar bo‘lib, boyliklari ularning gunohlarini yashirib turadi. Faqirlik nimaligini sen qayerdan bilar eding? Faqirlikni xorzorlik o‘rnida ko‘rma! Alloh ko‘rsatmasin, mening bu dunyodan ta’mam yo‘q. Ko‘nglimda esa qanoat va sabr to‘la bir olam bor.
– Ey xotin, janjalni bas qil. Bas qilmasang, meni tinch qo‘y. Men yaxshilik bilan ham, yomonlik bilan ham janjal qila olmayman. Janjalga toqatim yo‘q. Janjal uyoqda tursin, xotirjam paytlarda ham janjalni o‘ylasam ko‘nglim behuzur bo‘ladi… Shuning uchun ovozingni o‘chir, bo‘lmasa boshim oqqan tomonga ketib qolaman…
Ayol erining o‘z so‘zlaridan qaytmasligini ko‘rib, ko‘ziga yosh oldi, go‘yo pushaymon bo‘ldi. Badaviy ham xotinining ko‘z yoshlaridan ta’sirlanib, aytgan so‘zlaridan afsus chekdi.
Erining pushaymonligini sezgan ayol unga shunday maslahat berdi:
– Ko‘zada yomg‘ir suvi bor. Butun molmulkimiz shundan iborat. Bu ko‘zani olib, podshohlar podshohining huzuriga kir, unga keltirgan sovg‘angni taqdim etib, shunday de:
– Bizning bundan boshqa hech bir mol-mulkimiz yo‘q, zotan cho‘lda bundan yaxshi sovg‘a topa olmaysiz. Podshohimizning xazinalari to‘la bo‘lsa ham, unda bunday suv topilmasa kerak. Zotan bunday suvni topish unchalik oson emas.
Bechora ayol Bag‘dodning o‘rtasidan Dajla daryosi oqib o‘tishini qayerdan ham bilsin? Shuning uchun o‘zi to‘plagan suvni maqtagandan maqtadi. Eri ham uni qo‘llabquvvatladi:
– Kim ham bunday sovg‘a topa olardi? Haqiqatan ham, bu ko‘zadagi noyob yomg‘ir suvi faqat podshohlargagina munosib!
Badaviy ko‘zaning og‘zini mahkam berkitib, o‘zini bir matoga o‘radi-da, uni ko‘tarib, Bag‘dod tomon jo‘nadi. Ko‘za sinib-netib qolmasin, suvi to‘kilmasin, deb uni ko‘z qorachig‘idek asrar edi. Kunlar, haftalar o‘tib, nihoyat Bag‘dodga yetib keldi. Izlabizlab xalifaning saroyini topdi. Saroy eshigiga yaqinlashdi. Qorovullar undan tashrif sababini so‘radilar.
Badaviy:
– Ey muhtaram zotlar! Men bir g‘arib badaviyman. Podshohning lutfidan umidvor bo‘lib, sahrodan keldim. Bu sovg‘amni podshoh hazratlariga elting, podshohdan umidvor bo‘lgan kishining ehtiyojlariga shu yo‘sinda javob bering. Bu juda totli, shirin suv, uni cho‘lda yomg‘ir suvlaridan to‘pladim. Ko‘zam ham yangi, chiroyli…, — dedi.
Xalifaning mulozimlari avvaliga bu sodda va oqko‘ngil badaviyning ustidan rosa kuldilar, so‘ngra uning yaxshi niyatlar bilan olib kelgan tuhfasini qabul qilib oldilar.
Saroy orqasidagi suron solib oqayotgan Dajla daryosidan bexabar badaviy esa podshohdan marhamat kutib turardi.
Badaviyning suv to‘la ko‘zasini xalifa huzuriga olib kirishgan edi, u juda xursand bo‘lib, mehmonni qabuliga chorladi. Undan holahvol so‘rab, yangi to‘nlar kiydirdi va mulozimlariga:
– Ko‘zani oltinga to‘ldirib, egasiga qaytaringlar. Uyi-ga esa daryo yo‘li bilan kemada olib borib qo‘yinglar. U bu yerga sahro orqali kelibdi. Dajla daryosining yo‘li esa yurtiga ancha yaqin. Shu yo‘ldan qaytsin, — deb amr berdi.
Badaviy kemaga chiqib, daryoni ko‘rganda hayratdan sarosimaga tushib qoldi. Uni ajablantirgan narsa – daryoda shu qadar suv bo‘la turib, xalifaning u keltirgan suvni olishi edi. Bu holdan Allohga shukr qilar edi.
“Masnaviy”:
“Ey o‘g‘il! Butun dunyoni og‘ziga qadar ilm va go‘zallik bilan liq to‘lgan ko‘za deb bil. Faqat bu ko‘zada to‘libtoshgan ilm va go‘zallik Allohning hikmati bo‘lgan Dajladan bir qatradir. U yashirin bir xazina edi. To‘libtoshib, tuproqni osmondan ham moviylashtirib yubordi. Yashirin xazina shu tarzda oshkor bo‘lib, tuproqni atlasga o‘ralgan holga keltirdi. Bu badaviy ham Allohning Dajlasidan bir qatra ko‘rganida, haqiqatda dengiz bo‘lgan bu qatraning qarshisida ko‘zasini chilchil sindirgan bo‘lar edi”.
Hikoyada xalifa eshigi deb ko‘rsatilgan joy aslida Ilohiy Dargohdir. Musulmon kishi qanchalik ilm-irfon, molmulk va ibodat sohibi bo‘lsa ham, bu boyliklarga ishonib, o‘zidan ketmasligi, ularning borligidan aldanmasligi kerak. Bu boyliklarini Allohning bir lutfi o‘rnida ko‘rib, o‘z amallari esa Dajlaga nisbatan bir piyola suv ekanligini aslo unutmasligi lozim.
Sahroyi badaviyning cho‘lda ming mashaqqat bilan yiqqan bir ko‘za suvi uning uchun “obi hayot” edi. Holbuki, bu “obi hayot” Dajlaga to‘kilgandan keyin bir zumda yo‘q bo‘lib ketdi.
Bani basharning o‘z imkoni darajasida haqiqatini idrok qilishga uringan narsalari, ilohiy qonun va san’atni anglash darajasi, uning asl haqiqatiga ko‘ra Dajlaning bir tomchisiga ham arzimaydi… Bu chumolining o‘z inini, baliqning akvariumni dunyo, deb bilishi kabi bir narsa. Inson ham o‘zining nodonligini unutib, ulkan ko‘zguning yolg‘onlariga ishonadi va xuddi chumoli va baliqning holiga tushadi.
Payg‘ambar (s.a.v): “Allohim, sen poksan! Senga tasbeh aytaman! Biz seni senga loyiq bir ma’rifat1 bilan taniy olmadik”, – degan edilar.
Ummatning eng yetuk ulamolari ham ilohiy qudrat qarshisida ojiz ekanliklarini yashirmaganlar. Xalifa Horun ar-Rashid bir kuni Imom Abu Yusufdan bir masalaning yechimini so‘radi. Imom Abu Yusuf:
– Bilmayman, — deb javob berdilar. Xalifaning yordamchisi Abu Yusufga qarata:
– Maosh va mansabingiz bo‘la turib, nega bilmayman demoqdasiz, — deb pisanda qildi.
Bunga javoban Imom Abu Yusuf:
– Men bilgan narsalarim uchun maosh olaman. Agar bilmagan narsalarim uchun ham maosh to‘lashsa, butun xazina yetmas edi”, — debdilar kamtarlik bilan.
Alloma Imom G‘azzoliy ham: Bilganlarim qarshisida bilmaganlarimni oyoq ostiga olsam edim, boshim osmonga yetgan bo‘lur edi, — deya o‘zining ojizligini e’tirof qilib, tavoze’ ko‘rsatgan edi. Bu buyuk insonlar bilganlaridan bilmaganlari ko‘pligini e’tirof qilishdan uyalmaganlar.
Odam bolasining tom ma’noda ahamiyat bergan va suyangan amallari Dajlaga nisbatan bir ko‘za suv emasmi?
Alloh asrasin, quyuq bulutlar quyosh nuriga to‘siq bo‘lgani kabi, inson qalbi ham shaytonning taxtiga aylansa, Rahmonning hidoyati bu qalblarni yoritadimi? Inson Dajladan bexabar bo‘lgani uchun ham bir ko‘za suvni ummon deb hisoblaydi va shunday yanglish ishlar ichida halok bo‘ladi.
Junayd Bag‘dodiy hazratlari muz sotuvchisiga duch kelib qoladi. Sotuvchi: “Sarmoyasi erib borayotgan insonga yordam qiling”, deb nido qilmoqda edi. Junayd hazratlari bu so‘zni eshitib, hushdan ketib qoladilar.
Dunyo sarmoyasini oxirat sarmoyasiga olib boruvchi vosita sifatida foydalanma ekanmiz, bu dunyodagi amallarimiz shaytonlarga yem bo‘lishda davom etaveradi. Natija esa g‘am- alam va aldanishdan iboratdir. Ahmoqona isrofgarchilik va marhamatdan bebahralik bu dunyoning bosh balosi, oxiratda esa azob sarmoyasidir. O‘tgan kunlarimizning mohiyatini o‘zgartirib bo‘lmaydi. Kelajagimizning qanday bo‘lishi noma’lum. Dam bu damdir. Shu damimizning ko‘ngil va peshona terlarini hayot tuprog‘iga eka olsak, inshaalloh, oxiratimiz yorug‘ bo‘ladi. Shayx Sa’diy ta’biri bilan aytganda: “Yer yuzi Allohning umumiy dasturxonidir”.
Dunyoda Rahmon sifatining zohiri o‘laroq, barcha mavjudot rizqlantiriladi. Bu ma’noda do‘st, g‘anim, itoatkor, isyonkor farq qilinmaydi. Parvardigorimizning marhamati barcha mavjudot uchun teng darajada. Tipratikanning o‘z bolasini bag‘riga bosishi, hatto kofir bo‘lsa ham mazlum duosining qabul qilinishi bu marhamatning yaqqol dalillaridir. Olamdagi ilohiy san’at, hikmat va ibrat manzaralari, nafsoniy va tasavvufiy amallari tufayli asl tabiati buzilmagan insonni ma’naviyat, xilvat, soflik, shafqat va qo‘rquv kabi tuyg‘ularga g‘arq qiladi. Xos dasturxon esa Rahim sifatining ko‘rinishi o‘laroq oxiratda namoyon bo‘ladi. Undan faqat mo‘minmusulmonlargina bahramand bo‘ladilar.
Bu xos dasturxonda insonga atalgan eng go‘zal qismat – Jannat va eng ulug‘ ne’mat – Alloh ta’oloning o‘n to‘rt kunlik oy kabi jamolini ko‘rish saodati mavjuddir. Inson – ilohiy ismlarning mukammal tajallisi bo‘lgani uchun buyuk bir olamning kichik bir ko‘rinishidir. Insonning tuproqdan yaratilgan vujudi mavjudligining tashqi ko‘rinishidir. Uning haqiqiy mavjudligi – asror, nur va ilohiy haqiqatning yashirin xazinasidir. Insonning mukarramlik sifati bordir. Yaratilishidan ko‘zda tutilgan ma’rifat dengizidan o‘z nasibasini olishi ham shu omilga bog‘liq.
Parvona shamga bo‘lgan cheksiz muhabbati tufayli o‘zini uning yoniq shu’lasiga urib halok qilgani kabi Mansur Halloj ham ilohiy dengiz mavjlarida o‘zini g‘arq qilishga azm etdi. Ilohiy tajallisi tufayli o‘rtanib yondi. Ruhi yuksalib, fayz bilan to‘lgan sari nafsi zaiflashib boraverdi. Undan qutulishga harakat qildi. Kuchli tajallilarga chiday olmadi. Mastlik holatiga g‘arq bo‘ldi. “Do‘stlar, meni o‘ldiring! Zero, mening abadiy hayotim o‘limimdadir”, — dedi. Uni toshbo‘ron qilayotganlarida ta’sir qilgan narsa do‘stining unga bir chinnigul otishi bo‘ldi. Bu dunyodagi shugina marhamat va tabassum ham unga og‘ir keldi.
Bu misol, boshqacha aytganda, foniy mavjudlikning ilohiy mavjudlikka g‘arq bo‘lib, bandaning mangulik bilan birlashishini bildiradi.
Dengizga tushgan bir tomchi suvda ko‘rinmay ketgani kabi, dengizga tushgan inson ham suvdan boshqa narsani ko‘ra olmaydi. Bunday maqomga yuksalganlar hamma narsani va hatto o‘zlarini ham Haqdan iborat, deb biladilar. Faqat bu bir holdir. Bu hol yo‘qolgach, yana “Haq Haqdir, ashyo esa ashyo”. Hadisi sharifda bu holning sifati shunday ifodalanadi: “Yer yuzida tirik o‘likni ko‘rishni istaganlar Abu Bakrga qarasinlar”.
Marhamat va adolati bilan o‘ziga haykal qo‘ygan hazrati Umar (r.a) Shomga kirar ekan, navbat yetgani uchun qulini tuyaga mindirdi. O‘zi esa shaharga piyoda kirdi. Xalq qulni xalifa deb o‘yladi.
Hazrati Umarning vafotidan keyin do‘stlari uni tush ko‘rib: “Rabbimiz sizga qanday muomala qildi?” — deb so‘raganlarida: “Alhamdulilloh, “Rahmon va Rahim” bo‘lgan Rabbim bordir”, degan javobni oldilar.
Hazrati Mavlono: “Modomiki, faqir jo‘mardlik sifatining ko‘zgusi ekan, bilgilki, bu ko‘zguga “kuh” deb nafas yubormoq nodonlikdir”, – degan edilar. Ya’ni, faqir va g‘aribga ozor berish uchun og‘izdan chiqqan har bir so‘z uning qalbini yaralaydi. Xuddi oynaga “kuh” deb nafas yuborilsa, uning yuzi bug‘langanidek, qalb xiralashadi. Uning porloq va musaffoligi ketadi. Jo‘mardlikning karami ko‘rinmay qoladi. Amallarimiz, ehsonlarimiz doimo ko‘z o‘ngimizda buyuk bo‘lib ko‘rina boshlaydi. Bizni chalg‘itib, adashtiradi. Bizga yolg‘on rohat bag‘ishlaydi. Dajladan va uning sohibidan bexabar bo‘lganimiz uchun bir ko‘za suv ko‘zimizga daryo bo‘lib ko‘rinadi.
Dunyoviy orzularimizning chek-chegarasi yo‘qdir. Qo‘limizda bo‘lgan barcha narsani o‘zimizniki, deb bilamiz. Aksincha, bizdan biron fidoyilik talab qilinganda xuddi o‘z boyligimizni sarflayotgan kabi maqomda bo‘lamiz. Omonat va saxovatning porloq va zarif ko‘zgusiga dog‘ tushadi. Holbuki, Alloh taolo Qur’oni karimda:
“Yetimga qahr qilma, tilanchining qo‘lini bo‘sh qaytarma”, – deb marhamat qiladi. Mavlono hazratlari bir baytlarida lutf etadilar:
“Go‘zallar sof va porloq ko‘zgu istaganlari kabi, jo‘mardlik ham faqir va zaif kimsalarni istaydi. Go‘zallarning husni ko‘zguda aks etganidek, in’om va ehsonning go‘zalligi ham faqir va g‘ariblar vositasida yuzaga chiqadi”.
Go‘zallar o‘z husnlarini tomosha qilish uchun ko‘zguga asir bo‘ladilar. Hatto o‘zlarini tomosha qilish uchun yuzi xiralashgan oynalarga ham bir qarab o‘tadilar. Ma’naviy va asl go‘zallik bo‘lgan jo‘mardlik ham o‘zini bechoralar va faqirlarning ko‘ngil ko‘zgusida tomosha qiladi.
Hazrati Mavlono yana shunday deydilar: “Binobarin, faqirlar marhamati ilohiyning, karami Rabboniyning ko‘zgusidirlar. Haq bilan birga bo‘lganlar va Haqqa foniy bo‘lganlar doimo jo‘mardlik holatidadir”.
“Tafsiri hazin”da Hazrati Jobirdan shunday deyiladi:
“Kichkina bola Rasulullohning yonlariga keldi. Onasining bir ko‘ylak uchun yuborganini aytdi. O‘sha damda Rasulullohning ustidagi ko‘ylagidan boshqa ko‘ylagi yo‘q edi.
Bolaga boshqa paytda kelishni aytdi. Bola ketdi. Qaytib keldida, onasining Rasulullohning ustidagi ko‘ylakni so‘raganini aytdi. Hazrati payg‘ambar (s.a.v) hujrai saodatga kirib yechindilar-da, ko‘ylaklarini bolaga berdilar. Shu vaqtda Bilol (r.a) azon o‘qiy boshladi. Payg‘ambar (s.a.v) ustlariga kiyadigan boshqa kiyimlari bo‘lmagani uchun jamoatga chiqa olmadilar. Sahobalardan ba’zilari bu holning sababini bilish uchun hujrai saodatga kirdilar va Payg‘ambar (s.a.v)ni ko‘ylaksiz holda ko‘rdilar…”
Boylik bir omonatdir. Uning saodati va lazzatiga erishish mahrumlarning iztirobini his qilish, ularga shafqat va marhamat eshiklarini ochish bilan bo‘ladi.
Hazrati Mavlono shunday deydilar:
Shafqatu marhamatda quyosh kabi bo‘l! Boshqalarning aybini yashirishda kecha kabi bo‘l! Saxovat va jo‘mardlikda oqar suv kabi bo‘l! Shiddat va g‘azabda o‘lik kabi bo‘l! Tavoze’ va xoksorlikda tuproq kabi bo‘l! Qanday bo‘lsang shunday ko‘rin! Qanday ko‘rinsang shunday bo‘l!
LAYLINI INJITMA
“Ey go‘zalim, vujudimda sendan boshqa bir borliq qolmadi. Shuning uchun ham sirka asal dengizida yo‘q bo‘lgani kabi, Men ham sening borlig‘ingda shu tarzda yo‘q bo‘laman…”
Mavlono Jaloliddin Rumiy
Bir kun Majnun xastalanib yotib qoldi. Uni davolash uchun tabib chaqirdilar. Tabib: – Tomiridan qon olishimiz kerak, – deb Majnunning qo‘lini bog‘lay boshladi. U qon olish uchun ignaga qo‘l uzatgan edi hamki, Majnun dodfaryod soldi:
– Ey tabib, meni tinch qo‘y! Xizmat haqingni ol va bu yerdan ket. Bu xastalikdan o‘lsam ham mayli, qon olishdan voz kech!
Tabib Majnunga:
– Sen cho‘llarda bo‘kirgan arslonlardan qo‘rqmaysan-u, qo‘lingga igna sanchilishidan qo‘rqasanmi? – dedi.
Majnun unga shunday javob berdi:
– Men nashtardan aslo qo‘rqmayman. Lekin mening butun vujudim, borlig‘im Layli bilan to‘lgandir. Qo‘rqamanki, mening qo‘limga igna sanchganingda vujudimdagi Laylini injitarsan. Men mana shundan qo‘rqmoqdaman…
Masnaviy: “Vujudimda bir ismdan boshqa narsa qolmadi. Ey go‘zalim, vujudimda sendan boshqa bir borliq qolmadi. Shuning uchun ham sirka asal dengizida yo‘q bo‘lgani kabi,men ham borlig‘ingda shu tarzda yo‘q bo‘laman”.
Yolg‘izlikni faqat o‘ziga munosib ko‘rgan janobi Alloh butun mavjudotlarni juft- juft qilib yaratgan. Dunyoviy ilmlar yaqinda kashf qilgan bu juftlik qoidasi bizga o‘n to‘rt asr avval ilohiy oyatlar orqali ma’lum qilingan. Bashariy idrok va zavqdan tashqarida bo‘lgan Yaratuvchi zarralarni, donalarni, o‘simliklarni, hayvonlarni, insonlarni va moddalarni, hatto atom ichidagi elektron va proton kabi sirli narsalarni o‘z qonuniga ko‘ra tartibga solgan. Yosin surasida: “Yer undirib o‘stiradigan narsalardan, (odamlarning) o‘zlaridan va yana ular bilmaydigan narsalardan juftlarni yaratgan (Alloh) pok zotdir” (36-oyat), – deyiladi. Lekin eng zohir va botin narsalarni qamrab olgan juftlik qonuni insonlarda eng oliy darajasida namoyon bo‘ladi. Alloh taolo oilada fikr egalari uchun bir qancha hikmatlar borligini shu tarzda marhamat qiladi: “Uning oyatlaridan (yana biri): “U zot sizlar hamdam bo‘lishlaringiz uchun o‘zlaringizdan juftlar yaratishi va o‘rtalaringizda oshnolik va mehrmuhabbat paydo qilishidir. Albatta, bunda tafakkur qiladigan qavm uchun oyatibratlar bordir” (“Rum” surasi, 21-oyat)
Oila quradigan ikki begona kishining birgina dasturxon vositasida o‘zaro bog‘lanishi, oralarida paydo bo‘lgan muhabbat va marhamat munosabatlari, jiddiy tushunilishi lozim bo‘lgan ilohiy qudratning ko‘rinishini o‘z ichiga olgandir. Butun mavjudot ilohiy nizomga ko‘ra vahdat, ya’ni birlikka intiladi. Mavjudotning eng mukammali esa inson. Insonlarning o‘zaro muhabbati ham shunga ko‘ra barkamollik kasb etadi. Erxotinning jismoniy va ruhiy yaqinlashish orqali ilohiy lazzatlarni his qilishi oxir- oqibatda ularni Alloh taologa yaqinlashtiradi.
Layli yillar o‘tib, Majnunning yoniga keladi. Majnun unga e’tibor bermaydi. Layli: “Mening uchun cho‘llarda sargardon bo‘lgan sen emasmiding?” – deganida, Majnun: “Bevafo Laylining qalbimda o‘rni qolmadi”, – deb javob beradi.
Majnun hayotining g‘oyasi bo‘lgan Layli ilohiy muhabbat yo‘lida bir pog‘ona edi, xolos. Majnun haqiqatni topishga uringan ilohiy muhabbat bog‘ida o‘z o‘rnini topgandan keyin nisbiy go‘zallik sohibi bo‘lgan Layli o‘z ahamiyatini yo‘qotgan edi. Masnaviy hikoyalarining qahramoni bo‘lgan Layli esa oxiroqibatda ilohiy muhabbatga qaytgan va shaxsiyatini Haqda, deb bilgan ilohiy sevgining timsolidir. Boshqacha aytganda, Layli ko‘ngillarni majnun qilgan, jismoniy irodani yo‘qqa chiqargan ilohiy bir ishqning ufqidir. Shu ma’noda Laylilar bilan boshlangan muhabbat mojarolari Mavloda erib bitadilar…
Layli Qays ismli ma’shuqini Majnun (telba) nomi bilan tillarda doston qilgan bir go‘zal, xolos.
Lekin u go‘zal Layli emas, koinot borlig‘ini sababchisi bo‘lgan va Alloh taolo “Habibim” deb atagan muborak zot (s.a.v) bo‘lsa, unga bo‘lgan muhabbatning qay darajaga erishishini tasavvur qila olasizmi?
Endi bir qancha misol va misra bilan buni izohlashga urinaylik. Albatta, bu misollarning eng boshlang‘ichi hazrati Mavlonodandir.
Hazrati Mavlononing muridi Gurji xotunning qo‘mondon eri Qaysariga xizmatga tayinlanadi. Gurji xotun Saljuqli saroyining mashhur rassom va naqqoshi Ayn ud-Davlani hazrati Mavlononing rasmini yashirin chizib kelish uchun uning yoniga yuboradi. Lekin rassom bor gapni Mavlonoga aytib beradi. Hazrati Mavlono kulimsirab:
– Senga aytilganni xohlagan tarzingda bajar, – deydi.
Rassom Mavlononing rasmini chiza boshlaydi. Faqat har chizganida qog‘ozdagi rasm boshqa, qarshisida o‘tirgan odam boshqacha bo‘lib chiqaveradi. Rassom qog‘ozini yigirma marta almashtiradi. Lekin baribir Mavlononing rasmini chizishga muvaffaq bo‘la olmaydi. Uning san’ati hazratning qarshisida muz kabi erib ketadi. Shunda rassom o‘zini hazratning oyog‘iga tashlab:
– Bir dinning valiysi shunday bo‘lsa, nabiysi qanday bo‘lgan ekan? – deb bu so‘zlar orqali o‘zining hayajon va hayratini ifodalaydi.
Imom Molik (r.a) dunyoviy ishlarda Rasululloh (s.a.v)ga taqlid qilish ishqida yashab o‘tdi. Madinai Munavvarada biror marta ham otga yoki tuyaga minib yurmadi. Ravzada imomlik qilganda doimo past ovoz bilan gapirar edi. U zamonning xalifasi Abu Ja’far Mansur baland ovoz bilan gapirganda: “Ey Xalifa! Bu makonda baland ovoz bilan gapirmang. Alloh o‘z ogohlantirishini sendan fazilatliroq kishilarga yubordi”, – dedi va ushbu oyati karimani o‘qidi:
“Ey mo‘minlar, (toki qilgan yaxshi amallaringiz) o‘zlaringiz sezmagan hollaringizda behudabefoyda bo‘lib qolmasligi uchun sizlar ovozlaringizni payg‘ambarning ovozidan yuqori ko‘tarmanglar va unga birbirlaringizga ochiq (dag‘al so‘z) qilgandek ochiqdag‘al so‘z qilmanglar” (“Hujurot” surasi, 2-oyat)
Yana Imom Molik hazratlari o‘zlariga zulm qilgan Madina voliysining haqqini halol etib: “Mahsharda Rasululloh (s.a.v)ning nevarasi bo‘lgan bir zotga da’vogar bo‘lishdan uyalaman”, – degan edilar.
Ustoz As’ad Erbiliy hazratlari Rasulullohga bo‘lgan otashin muhabbatini ushbu misralarda naqadar go‘zal ifodalagan:
Mumkinmi buncha otash-la shahidiy ishqni g‘usl qilmoq,
Jasad otash, kafan otash, ham obi xushguvor otash…
(Bu qadar olov bilan ishq shahidini yuvish mumkinmi? Tanam otash ichida, kafanim otash ichida, shahidni yuvadigan totli suv ham otash ichida)
Ozar shoiri Fuzuliy mashhur “Suv” qasidasida: Sochma, ey ko‘z, ishqdan ko‘nglimdagi o‘tlarga suv –ki, bu ko‘kka tutashgan o‘tlarga qilmas chora suv, –deydi. (Ey ko‘z, yoshlaringni bekorga to‘kma, baribir ko‘nglimdagi olovni so‘ndira olmaysan)
Hukmdor Ahmadxon birinchi Rasululloh kovushining andozasini yasatib, undan fayz olishga uringan edi:
Yolg‘iz tojim kabi boshimda ko‘tarsam doim, Ul rasullar shohining qadami pokin.
Jahon imperatori Yovuz Sulton Xon o‘zini Rasu-lulullohning haqiqatiga erishtiradigan valiyni butun taxtlarning ustida ko‘rib:
Podshohi olam bo‘lish bir quruq g‘avg‘o emish,
Bir valiyga murid bo‘lish jumladan a’lo emish, –
deb Alloh va Rasulullohga yaqin bo‘lishning ahamiyatini ifodalagan edi.
“Bu yoshdan keyin menga tuproq ustida yurish haromdir”, – degan buyuk ishq va vajd qahramoni Sayyid Ahmad Yassaviy Payg‘ambar (s.a.v) bilan ayni tarzda yashash yo‘lida abadiylashdi. U yashagan tuproq bu muborak zot sharafiga “hazrati Turkiston” deb ulug‘landi.
Uvays al-Qaraniyga Uhud jangida Payg‘ambar (s.a.v)ning bir tishi singani haqida xabar kelganda, u zotning qaysi tishi singanini bilmagani uchun butun tishlarini sindirib tashlab, Payg‘ambar (s.a.v)ga yaqin bo‘lishning zavqidan baxtiyor bo‘ldi.
Dinor o‘g‘illaridan bir ayolning Uhud jangida eri, ukasi va otasi shahid bo‘ldi. Uchchovining ham shahid bo‘lganining xabarini eshitgandan keyin:
– Menga rasulullohni ko‘rsating, uni bir ko‘ray, – dedi. Rasulullohni ko‘rgandan keyin:
– Yo rasululloh, siz sog‘salomat ekansiz, menga qolgan falokatlar hechdir, – dedi.
Juda asabiy hayot kechirgandan keyin musulmonlikni qabul qilib, huzur va tinchlikka qovushgan Hansa Xotun Qadisiya urushida to‘rt o‘g‘lining shahid bo‘lgani xabarini eshitib, buyuk bir imon kuchini namoyon qildi: “Islomning bir zafari uchun to‘rt o‘g‘lim ham fido bo‘lsin”, – deb birdaniga to‘rt shahidning onasi bo‘lgani uchun Allohga shukr qildi.
Bazmi olam Volida Sulton:
Muhabbatdan Muhammad bo‘ldi hosil,
Muhammadsiz muhabbatdan ne hosil,
– deb ruh ozig‘ining faqat Payg‘ambar (s.a.v)ga nisbatan bo‘lgan muhabbat ekanligini go‘zal tarzda ifodalagan edi.
Rahmatli ustozimiz Yaman Dada ushbu masnaviy misralarini bizga moviy ko‘zlaridagi yosh bilan izohlar ekan, yuzlaridan nur yog‘ar edi:
Ko‘ngil xun bo‘ldi shavqingdan bo‘yandim, Yo Rasululloh!
Bu hijronga nechuk bardosh berayin, Yo Rasululloh!
Firoq yig‘lar, visol yig‘lar, azal masruring bo‘lmasa,
Jamoling-la mamnun ayla-ki yondim Yo Rasululloh!
Tarix bo‘yicha payg‘ambarlar va avliyolarga, imonga oid intilishlarni cho‘qqiga chiqargan narsa ham inson fitratiga oid qudsiy ishqni yuksaltirgan shu’lalardir. Insonlar bunday yuksalishga ma’naviy muhabbat va Haq do‘stlariga yaqinlashish bilan erishib, mangulik sirining ilohiy qalam bilan yoziladigan shohnomalaridan o‘rin oladilar.
Inson Payg‘ambar (s.a.v) va u zotga olib boradigan Alloh do‘stlari bilan ayni tarzda hayot kechirishi uchun payg‘ambar (s.a.v) va u zotning do‘stlarining ko‘ngil dunyosidan nasiba olishi va o‘zini u zotga tamoman baxshida etishi lozim bo‘ladi.
Xoja Ubaydulloh Ahrorni kutilmaganda shiddatli titroq bosadi. Yonidagilar olov yoqib, titroqqa barham berishga urinadilar. Shu payt Xoja bilan ruhan birlashgan bir muridi sovuq suv to‘la xandaqqa tushib ketganidan, titragancha xonaga kiradi. Darhol muridga quruq kiyim berib, issiq joyga o‘tkazadilar. Murid isingandan keyin Xoja Ubaydulloh hazratlarining titrashi ham o‘tib ketadi.
Boyazid Bistomiy hazratlari ilohiy muhabbatdan shu qadar ta’sirlanar ediki, Yaratgan uchun yaratilganlardan har birining iztirobini o‘zida his qilardi. Bir kun u zotning ko‘z o‘ngida bir eshakni shu qadar kaltakladilarki, uning orqasidan qon oqa boshladi. Shu payt Boyazid Bistomiy hazratlarining boldiridan ham qon oqa boshladi.
Bulbul sayrar ekan, ro‘paradagi tog‘dan boshqa joydan aks sado kelmaydi. Ulfatimiz qanchalik bo‘lsa, yaqinlari-miz ham shu qadardir.
Hazrati Ali (r.a)ga bir kishining u zotni juda qattiq sevishini aytishadi. Hazrati Ali: “To‘g‘ri, men uni sevganim kabi u ham meni sevmoqdadir”, deb javob beradi. Ya’ni, ruhiy ayniyat, vujudlarda o‘rin olgan yuraklardagi ishqdan begona emasdir.
Inson payg‘ambar (s.a.v)ga nisbatan ruhiy titroq his etsa va bu orqali ruhini tashqi dunyoga oid butun hislardan qutqara olsa, u zot (s.a.v) bilan bir xil hayot yo‘liga kirishi turgan gap. U zotni hech kim tom ma’nosi bilan ta’rif qila olmagan. Yaratilishini ham anglay olmagan. Jabroil (a.s) ham Sidrai Muntahoda:
Men so‘nggi chegaradaman. Siz davom eting, deganlar.
Sahobalardan har biri o‘z iste’dodi darajasida o‘zida payg‘ambar (s.a.v)ning ruhini his qilardi. O‘z vajdu zavq derazasidan uni tomosha qila olardi. Hazrati Oyisha (r.a): “Rasulullohning siymosi shu qadar porlar va nur sochar ediki, yuzi o‘n to‘rt kunlik oy kabi bo‘lardi. Yuzlarining yorug‘ligidan kechalari ignaga ip o‘tkaza olar edim”, degan edilar.
U zot (s.a.v)ni o‘zida eng ko‘p his qilgan va haqiqati Muhammadiyaga noil bo‘lgan Abu Bakr (r.a) edi. Va u mu-habbat olovining ichida, siynasidagi kuygan jigar hidi bilan yashab o‘tdi. Faxri koinot payg‘ambarimiz (s.a.v) ham hayotining so‘ng daqiqalarida: “Butun eshiklarni yopinglar. Faqat Abu Bakrning eshigi ochiq qolsin”, degan ekanlar. Hazrati Mavlono: “Ikki dunyo bir ko‘ngil uchun yaratilgandir. “Sen bo‘lmaganingda bu koinotni yaratmagan bo‘lur edim” hadisining ma’nosini tushuning”, degan edilar.
Tarjimon: Muhammad Qobil
