Шайх Юсуф Ҳамадонийнинг диний-тасаввуфий қарашларида Аллоҳ, инсон, табиат тўғрисидаги янгича фикр-мулоҳазалар, ғоялар мўътадил мазмун ва шакл-шамойилларда камол топди. Улар ўз навбатида Абдулхолиқ Ғиждувоний, Баҳоуддин Нақшбанд ва бошқаларнинг диний-тасаввуфий анъаналарининг юзага келишига кучли маънавий-маърифий таъсир кўрсатди.
ХОЖА ЮСУФ ҲАМАДОНИЙ
Шайх Юсуф Ҳамадоний 1048 йили Ҳамадон шаҳри яқинидаги Бузанжирд қишлоғида таваллуд топди. 1141 йили эса ҳозирги Афғонистоннинг Бомиён шаҳрида вафот этди. Орадан кўп фурсат ўтмасдан, унинг васиятига кўра, шайхнинг жасади муридлари томонидан ҳозирги Туркманистоннинг Марв шаҳрига кўчирилиб келтирилди ва дафн этилди. Ҳамадоний қадимги Туркистон ҳудудида шаклланаётган маънавият жабҳасида бетакрор, ўзига хос диний-тасаввуфий дунёқараш билан машҳур бўлган ориф шахсдир. Фаридиддин Аттор ўзининг “Тазкират ул-авлиё” асарида уни машҳур шайхлар қаторида эслаб, унинг тасаввуф таълимотининг йирик намояндаси Мансур Ҳаллож тарафдорларидан бири бўлганлигига алоҳида урғу бериб ўтади. Лекин улар ўртасидаги ўзаро ўхшашлик мутлақ характерга эга эмас. Ҳаллож исёнкор руҳдаги тасаввуфий тасаввурларни, кескин ғояларни илгари сурган бўлса, Юсуф Ҳамадоний эса уларга янгича ҳаёт бағишлайди. Шайх Мажидуддин Бағдодийнинг “Туҳфат ул-барара”да таъкидлашича, Юсуф Ҳамадоний агар Мансур Ҳаллож маърифатни ҳаққи билан англаганда эди, “анал-ҳақ” ўрнига “анат-туроб”, (мен тупроқман), деган бўларди каби сўзларини келтиради.
Юсуф Ҳамадоний ёшлик чоғида Бағдодга бориб, Абу Исҳоқ Шерозийдан илм-ирфон сирларини ўрганган, Исфаҳон ва Самарқанд шаҳарларида ҳадис тинглаган ва тасаввуф таълимотига ихлосманд бўлган. У зоҳирий ва ботиний деб аталмиш соҳаларни Абу Исҳоқ Шерозий, Али Формадий, Абдуллоҳ Жувайний ва Ҳасан Симоний каби замонасининг етук орифларидан ўрганиб олишга эришади. Бундан ташқари, У Абдулқодир Гилоний (Ғафсул аъзам), Муҳаммад Ғаззолий, Ҳамидуддин Мултоний каби машҳур илм аҳли билан бевосита мулоқотларда қатнашади. Аммо у аксарият шайх-орифлардан фарқланиб, ўз фаолиятида илмий-маърифий асарлар яратишдан кўра мурид-шогирдлар даврасида бўлиш, уларга таълим-тарбия беришни ўзи учун асосий мақсад қилиб, олади. Шунинг учун унинг хонақоҳи “Ҳуросон каъбаси” деб аталиб келинган. Таълим-тарбия соҳасидаги жонбозлиги туфайли Юсуф Ҳамадоний кўплаб шогирдлар тайёрлаганлиги билан машҳурдир.
Юсуф Ҳамадоний Хожаи жаҳон Абдулхолиқ Ғиждувоний ва Туркистон ўлкасида кўпчиликка маълум ва машҳур Хожа Аҳмад Яссавий кабиларни тарбиялаб камолга етказди. Унинг тинимсиз фаолияти натижасида тасаввуф тарихида янги тариқатлар-хожагон ва яссавия тариқатлари вужудга келди ва ўлка аҳолиси ўртасида тарқала борди. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, мутафаккир хожагон-нақшбандия тасаввуф тариқатининг машҳур шоирлари сифатида ҳаммага маълум бўлган “ҳуш дар дам”, “назар бар қадам”, “сафар дар ватан”, “хилват дар анжуман” каби қоидаларни ишлаб чиқди ва сўфийлик амалиётига татбиқ этди. Кейинчалик бориб, Абдулқодир Ғиждувоний уларга тўртта, Баҳоуддин Нақшбанд эса 3 та талаб-қоидалар жорий этиб, нақшбандия тариқатининг асосий тамойилларини асослаб бердилар.
Яссавия ва нақшбандия тариқатининг етук маънавий пири саналмиш Юсуф Ҳамадоний шогирди Абдулхолиқ Ғиждувоний томонидан баркамол инсон ва шайх аш-шуйух-шайхлар шайхи сифатида ҳурмат ва эҳтиром билан тилга олинади. Ҳамадоний покиза, тақводор, ҳалол, диёнатли инсон сифатида ўзгалардан ҳам шундай бўлишни талаб қилган. У зот ҳақсизлик, мунофиқлик, риёкорликни қоралаган, порахўр, ёлғончи, худбин, ноҳақ қон тўкувчилар, халқ дард-аламларидан бехабар золимлардан қаҳрланган, муттаҳам, ҳаромхўр, мақтанчоқ, фосиқ, динни ўзлари учун манфаат ва эҳтиёж воситаси деб билувчи бетавфиқ кишиларни ҳузурларига чорлаб, уларга дашном берар экан.
Ҳамадонийнинг “Рутбат ул-ҳаёт” (“Ҳаёт мезони”) асарини нашрга тайёрлаган ва муқаддима муаллифи Амин Риёҳий ҳамда шу асарни туркчага таржима қилган Наждат Тусунларга кўра, Юсуф Ҳамадоний “Рутбат ул-ҳаёт”, “Кашф”, “Рисола дар одоби тариқат”, “Рисола фи анал кавна мусаххарун лил-инсон”, “Рисола дар ахлоқ ва муножот” каби асарларнинг муаллифидир.
Мутафаккирнинг диний-фалсафий серқиррали ҳамда тасаввуфий таълимот нуқтаи назаридан қараганда, етук ва маънавий қадриятларимизнинг шаклланиши ва тадрижий ривожида ўзига хос устувор босқич сифатида ғоят эътиборлидир. Унинг тасаввуфий дунёқарашида хилма-хил муаммолар, жумладан Аллоҳ, унинг оламда мавжуд ва содир бўлаётган барча ҳодиса-жараёнларнинг якка-ю ягона соҳиби эканлиги ва бизга маълум ва номаълум, аниқ ва ноаниқ ҳодисаларнинг йўналиши, тизгини унинг ихтиёрида эканлиги, зуҳурий ва ботиний илм, нақл ва ақл, обид ва ориф, имон-эътиқод масалаларида тақлидчилик ва ақл-фаросат мақоми, комил инсон мартабаси ва унга эришиш йўл-йўриқлари, тадбир-чораларига муфассал тўхталиб ўтилганлигини кўрамиз.
Шайх Ҳамадоний Аллоҳ ва ашёвий олам муаммосига тўхталиб ўтар экан, Ҳақ таолонинг ягоналиги, яратувчи эканлиги ва унинг яратилмаганлигини асослашда ашёвий оламда ва унинг моҳияти воситасидан самарали фойдаланишга ҳаракат қилинганлигини ҳис қилиши қийин эмас. Унинг фикрича, яратилишни мушоҳада этишда ҳар бир банда ашёнинг миқдорини тафаккур қилар экан, Ҳақ таолонинг ягоналиги ўз-ўзидан аёнлашаверади. Бунинг учун ортиқча далиллар келтиришга зарурат қолмайди. Ашёнинг кайфиятини ўйлагани сайин Жаббори оламнинг таъриф этиб бўлмас даражада мислсиз ва беназир зот эканлигига шоҳид бўлади.
Юсуф Ҳамадоний фалсафий таълимотлар тарихида азалдан кўпчиликни қизиқтириб келган модда ва руҳнинг ўзаро муносабати масаласини четлаб ўтмайди. Унинг таъкидлашича, агар тўрт унсурлардан бўлмиш тупроқнинг сифатларига саёҳат қилинса, инсон зоти тупроқдан вужудга келган бўлиб чиқади. Сув, олов, ҳаво тўғрисида фикр юритганимизда ҳам худди шундай кайфиятга бериламиз. Бундай унсурлардан ташкил топган барча тирик ва нотирик борлиқлар унинг тасарруфида эмас. Ҳар бир мавжудотда махлуқотнинг кейин яратилганлиги ва ўлимига маҳкум этилганлигига доир кўпдан-кўп нишонлар ва аломатлар мавжуд, деб уқтиради мутафаккир.
Шайх Ҳамадоний назарида ҳазрати инсоннинг мартабаси шу даражада юксакки, амалда дафтарини ёзувчи, турли вазифаларни бажарувчи, Аршни тутиб турган ва саф тортган фаришталар билан биргаликда нурдан, оловдан ва руҳдан ташкил топган барча мавжудотлар Одам алайҳиссалом зоти ва жамоли олдида сажда қиладилар. Мутафаккирнинг фикрича, инсон доимо Қуръони каримдаги ҳайвонларнинг мартабасини қораловчи ва инсонларнинг мавқе-мақомини мадҳ этувчи оятларни тасбеҳ қилиб такрорлаб юришлари лозим. Шундагина у яратганнинг мақсади, яшашдан кутилган асосий оқибатини уқиб олган бўлади.
Инсоннинг яратилишидан кутилган мақсад Ҳақнинг тажаллисини унда намоён этиш, яратганнинг қудрат ва меҳр-муҳаббатидан уни хабардор қилиш, маърифат нури кўмагида ғафлатдан уйғотишдир. Шундай экан, фаҳм ва ақл билан шарафланган ҳамда фарқланган инсоннинг даррандалар, тўрт оёқли ҳайвон ва ҳашоратлар мақомидан, яъни улар билан ўз саъй- ҳаракатларида тенг бўлишдан уялиши ва ор қилиши шартдир.
Шайх Юсуф Ҳамадонийнинг диний-тасаввуфий қарашларида Аллоҳ, инсон, табиат тўғрисидаги янгича фикр-мулоҳазалар, ғоялар мўътадил мазмун ва шакл-шамойилларда камол топди. Улар ўз навбатида Абдулхолиқ Ғиждувоний, Баҳоуддин Нақшбанд ва бошқаларнинг диний-тасаввуфий анъаналарининг юзага келишига кучли маънавий-маърифий таъсир кўрсатди.
ХОЖА ЮСУФ ҲАМАДОНИЙ
«РУТБАТ УЛ-ҲАЁТ» РИСОЛАСИДАН
Сайфиддин Рафъиддин ва Нодирхон Ҳасан таржимаси
“Билгинки, ейиш-ичиш, кийиниш, уйланиш ва рўзғор тебратиш эҳтиёж даражасида бўлса, динга мувофиқдир ва ислом ҳақиқатларига зид эмас. Қачонки диний ишлар, шаръий вазифалар ва исломий арконлар мусулмон кишиинг ҳузур-ҳаловат маконига айланса-ю, нафсоний лаззатлар унинг исломий ғоясига кўра қабиҳ ва нохуш кўринса, бу табиий хоҳишлар эҳтиёж даражасига қондирилган бўлади. Агар дунё завқларисиз кун кечиришнинг имкони бўлганда эди, инсон уни ўзига зарурий бир ғанимат дея билган бўларди. Лекин инсон жисмоний ҳаётнинг давом этиши учун зарурат юзасидан ейди, ухлайди ва дунёвий орзуларининг машаққатига сабр қилади, нафсоний лаззатларнинг аччиқ шарбатига чидайди. Чунки, бадан – дин омонат топширган уловдир ва шариат вазифаларини бажарувчи ҳаммолдир. Бадан дин йўлида ғозийнинг отидан ва ҳожининг туясидан афзал бўлмаганидек, тубан ҳам эмас. Жиҳод ва ҳаж йўлида от ва туяга ем-хашак бериш Ҳаққа ибодат ва диний амаллардан бўлса, бундан ҳам афзалроғи шариат ҳукмларини ва дин аҳкомларини бажарувчи баданни таомлаштириш Ҳаққа итоат ва яқинлик қилишдир” .
* * *
“Кимки нафси дўст ва карамли бўлса, у кишининг диний ишлари осонлашади” .
* * *
“Борлиқ ва коинотнинг айланишини ҳамда ҳечлигини билолмаган, коинот сирига ўзи ва ўзлигидан бехабарлиги туфайли огоҳ бўлмаган жоҳилни кўзи очиқ деб бўлмайди. Кўзи очиқ киши шариат мулкини бус-бутун кўрадиган инсондир. Зеро, шариат нафс ва коинотнинг султонидир” .
* * *
“Инсон дунё лаззатлари билан фароғат топишдан йироқлашмагунча диний вазифаларни ҳаққи билан адо этолмайди. Бир қалбда икки зид нарса ўрнашолмайди, келиша олмайди. Кўнгил дунё завқларига асир экан, ислом шарафи ва шонидан узоқлашиб тубанлашиб бораверади. Натижада исломий тасалли мақоми хароб бўлиб, дунёвий завқу сафога тегишли таскин макони маъмур ва обод бўлади. Зеро, Икки зид нарса бир жойга жам бўлмайди”.
* * *
“Қуръоннинг мақсади: инсоннинг кўнгилида дунёга муҳаббатни совитиш ва қалбда охират саодатига нисбатан муҳаббатни уйғотиш”.
“Дунёнинг ортиқча ишларидан йироқлашиш ва сақланишдан инсон мувжуд вазият ва эҳтиёжига кўра машаққат тортиши керак. Агар бозорчи бўлса, эҳтиёжига кўра дўконга борсин. Тижоратчи бўлса, нафақаси ва кирим-чиқимига қараб тижорат қилсин. Ишлаб чиқарувчи бўлса, ўзи ва оиласининг ҳожатини ҳисобга олган ҳолда ишласин. Халқ табақаларини, амир-маъмур, раис-хизматкор, қози-тобе, олим-толиб ва ҳоказо барчасини юқоридагиларга қиёслаш мумкин.
Дунё молини йиғишда ҳаддан ошмаслик, эҳтиёжга кўра еб-ичиш, рўзғор тебратиш, оила қуриш ва ҳоказо билан кифояланиш ҳамма учун зарурийдир. Зеро, булар билан чалғиб таскин топиш ҳайвонлар мартабаси эканини юқорида тилга олдик. Инсонга бу нарсалар ишловчи ва ҳаммоли бўлаги нафснинг яшаши учун заруратдир. Заруратнинг эса меъёри ва чегараси бўлади. У мутлақ ва бепоён эмас” .
* * *
“… билгинки, дунё безаклари билан тасалли топиб овунган кишининг саодати – бу алданиш саройи бўлмиш дунёнинг арзимас молини жамлаш, ман қилиш, олиш ва беришдир. Бу киши дунё билан умр кечирмоқда, демак, дунё билан тирикдир. Бу ҳолат Одам боласининг ҳаёт мартабаси ва манзилидаги энг қадрсиз ва тубан даражадир. Чунки, дунё матоси билан хотиржам бўлиб, овунган киши ҳайвонлар, ҳашоратлар, ёввойи ва уй ҳайвонлари, қуш ва балиқлар билан баробар ва улар билан шерикдир. Чунки улар бу алдов дунёнинг лаззатлари билан тирик ва ҳаётдирлар. Шунинг учун оламни яратган Ҳақ таоло мақсади ва юриш-туриши дунё завқи бўлган кишиларни ҳайвонларга тенглаштириб, бундай дейди: “Эй, Муҳаммад, уларни қўяверинг, еб-ичиб, фойдаланиб қолсинлар, орзу ҳавасларига машғул бўлаверсинлар. Бас, яқинда (бу қилмишларининг оқибати нима бўлишини билиб олурлар).” (Қуръон. 15:3) .
* * *
“Парранда, дарранда ва ҳашоратларни бўйсундирган, фаҳму ақл ва муомонат юклатилган муаззам ва мукаррам инсоннинг тасалли топиш мақоми ва мартабасининг мазкур ҳайвонлар билан тенг мавқеда бўлиши нақадар хунук ва уятдир! Бундай инсон ҳайвонларнинг тасалли мақом ва мартабаси даражасига тушиб қолади ва улардек яшаб ором топади. Ҳайвонлар ейиш, ичиш, жуфтлашиш, маскан ва либослари билан фароғат топганларидек, бу инсон ҳам шундай нарсалар билан ором ва таскин топади. Ўзининг ҳақиқий мақом ва даражасини ўйламайди” .
* * *
“… тариқат пирлари саодатга етишганлар. Улар ҳамма нарсанинг вақти ва ҳаққига риоя қилганлари, ҳамма нарсани ўз ўрнида ҳаққи билан мукаммал адо этганлар. “Бизни тўғри йўлга бошла” дуо ояти ижобат бўлган эди. Ҳар куни янги бир манзил ва нузур, ҳар куни янги бир марҳала (қўнимгоҳ) ва туҳфа, ҳар куни янги бир мақом ва қурбат уларга Ҳақ даргоҳидан етишади”
***
“Тафаккур заифлашган вақтда эса нофилани адо этиш муриддан талаб этилган ишлардандир. Иймон оламида тафаккур давом этаркан, унинг қалб ҳаётига мувофиқ бўлиши, кўнгилнинг обод этилиши ва яширин ширк (риё) ғуборининг ювилиб тозаланиши ҳам муриднинг ойдинлик йўли учун зарурий шартлардандир” .
* * *
“Эй басират ва яқин денгизида инжу изловчи киши” Билгинки, бу масалада мурид кўнгилни тақлид зангидан поклаб, изланиш уйининг эшигини шубҳа тиканларидан тозалаши даркор. Бундан ташқари, мурид Ҳақ таолонинг улуғвор йўлидан насибасини олган валийлар билан яқинлик ва дўстлик ҳосил қилиши керак. Ҳиммат эгалари боғлаган камар билан улар ҳам белларини боғлашлари шарт. Токи “Биз унга покиза ҳаёт ато этурмиз” (Қуръон, 16:97) сўзларининг оҳанглари ва бу оҳангларнинг сўзлари унинг қулоғига етгач, ҳарф, сўз ва оҳанглар бўғзидан жой олишидан олдин, ҳарф маъноси унинг қалбида ўрнашган бўлади.
Агар мурид бу даражага эришолмаган бўлса, унинг тасарруфи ақлу заковат тасарруфига айланади. Бунинг учун эса у англаб идрок этган ҳар бир нарсага зикр, дуо, шукр ва ҳамд билан муносабат билдириши, мавзуларни идрок этолмагач, гўллигини сўзловчиинг сўз ва илмига эмас, балки ўз фаҳмининг ноқислигидан деб билиш керак.
Иккилик ва бирлик ҳақиқатини ошкор қилиш учун энди бу иймон ва ислом мавзусини зийрак авомнинг фаҳми андозасида шарҳлаймиз. Халқнинг душманлигига эмас, дуосига умид қилиб, бу икки хусуснинг икки алоҳида нарсалиги ёки бир нарсалигини тушунтирамиз. Ёрдам сўраладиган ягона зот Аллоҳ таолодир.
Агар иймон ва исломни бир нарса деб қарайдиган бўлсак, маънонинг ҳақиқати жиҳатидан бу фикр тўғри бўлади. Агар икки алоҳида нарса дейдиган бўлсак, луғат ва шариат жиҳатдан бу ҳам тўғри. Бу икки қараш орасида зиддият йўқ, динга ва шариатга ҳам хилоф эмас.
“Ҳар иккови ҳам бир нарса” сўзининг изоҳи қуйидагича: “ислом” калимасининг ўзаги “таслим”дир. Банда зоҳир ва ботинда илоҳий буйруқ ва тақиқларга тамоман таслим бўлгач, мўмин бўлади. “Иймон” атамасининг ўзаги “амн” (омонлик, хотиржамлик) сўзидан келиб чиққани учун бундай киши ҳақиқий мусулмон бўлади, хотиржамлик-осойишталикда яшайди. Агар Юсуф алайҳиссаломнинг биродарлари айтган “Рост гапирсак ҳам сен бизларга асло ишонмайсан” (Қуръон, 12:17) “сўзимизни тасдиқламайсан” ояти каримасига қараб, “иймон-бу тасдиқлашдир” дейдиган бўлсак, демак, мусулмон кўнгилини, тилини, баданини илоҳий амру тақиқларга таслим қилган кишидир. Кўнгли, тили ва бадани тасдиқлагани учун иймон исломга айланади.
Бир киши иймон йўлига кирса, маълум бўладики, таслимияти ва исломияти ҳам дурустдир. Чунки мўмин ишончли инсондир. Ишончли инсон эса ўз нафси ёки халқ билан эмас, балки тамоман Ҳақ билан бирга бўлган кишидир. Демак, бирор киши Ҳақ билан бирга бўлиши учун ўзини илоҳий амр ва наҳий (қайтариқ)ларга батамом таслим қилиши шарт.
Агар иймон тасдиқлаш маъносини билдирса, демак, мўмин Ҳаққа содиқ ва итоаткор инсон демакдир. Бир инсонга “итоаткор” дейиш учун у зоҳирда ва ботинда илоҳий амру тақиқларга риоя қиладиган, қазою қадарга таслим бўлган киши бўлмоғи даркор. Шу сабабли ислом иймондир. Бу қарашнинг тўғрилигига Қуръон ва суннат далилдир. Чунончи, ояти каримада “Бас, биз у жойдаги мўминлардан бўлган кишиларни чиқариб юбордик. (Лекин) у жойда бир хонадондан (Яъни Лут пайғамбар хонадонидан) ўзга мусулмонларни топмадик” (Қуръон, 51:35-36) деб буюрилади. Ояти каримада Лут алайҳиссаломнинг хонадони аҳлига ҳам “мўмин”, ҳам “муслим” ифодалари ишлатилган. Бу иймоннинг ислом экани ва исломнинг ҳам иймон эканига доир Қуръоний далилдир. “Эй қавмим, агар Аллоҳга иймон келтирар экансизлар, демак, мусулмон бўлсангизлар, Унинг Ўзигагина суянинглар-таваккул қилинглар!” (Қуръон, 10:84) оятида ҳам ислом ва иймон калималари бир хил маънода қўлланилган. Бу исломнинг иймон эканини исботлайди. Саҳиҳ бир ҳадиси шарифда ҳазрати пайғамбар алайҳиссаломнинг “иймон етмишдан ортиқ бўлимлардан иборатдир”, бошқа бир ҳадисда эса: “ислом етмишдан зиёд бўлимдир” деганлари нақл этилади. Демак, пайғамбар алайҳиссалом бир нарсага ҳам иймон, ҳам ислом деганлар. Бу эса иймоннинг ислом, исломнинг эса иймон эканига далилдир.
Иймон билан ислом орасида фарқ борлигига эса Жаброил алайҳиссаломнинг Муҳаммад алайҳиссалом билан қилган савол-жавоблари мисол бўла олади. Жаброил алайҳиссалом сўрайди: “Ислом нима” Муҳаммад алайҳиссалом жавоб берадилар: “Аллоҳдан бошқа илоҳ йўқлигига ва Муҳаммад алайҳиссалом унинг элчиси эканига гувоҳлик беришинг, намоз ўқишинг, закот беринг, Рамазон рўзасини тутишинг, ҳажга боришингдир”. Жаброил алайҳиссалом сўради: “Иймон нима” Муҳаммад алайҳиссалом жавоб бердилар: “Аллоҳга, фаришталарига, китобларига, пайғамбарларига, ўлгандан кейин тирилиб ҳисоб-китоб қилинишга, тақдирга, яъни ҳар қандай яхшилик ва ёмонлик Аллоҳнинг иродаси билан бўлишига ишонишингдир” .
* * *
“Диний фикр ва амаллар билан тасалли топиб, ҳаловатга эришган ҳар қандай инсон ислом билан тирикдир. Раббоний оятларини, фаришта илҳомига оид тушунчаларни, самовий китобларнинг ҳикмату насиҳатларини, Ҳақ таолонинг амру тақиқларини етказиш учун пайғамбарларнинг юборилишини, Молик (подшоҳ) ва Муҳаймин (ҳозиру нозир) бўлган Аллоҳнинг “кунфаякун” (“бўл деса бўладиган”) илоҳий ҳукми билан юзага келган катта-кичик ишларни кўриб тафаккур қилувчи ва шу билан фароғат топувчи кишилар эса иймон билан тирикдирлар. Бадан ислом учун ишлайди ва яшайди. Қалб эса иймон учун ишлайди ва яшайди. Кўнгилнинг ёрдамисиз бадан бир иш қилолмайди, бадансиз эса кўнгил мушоҳада ва висолга эришолмайди. Бадан кўнгилга, кўнгил баданга чамбарчас боғлиқ. Баданнинг исломи-мусулмончилиги кўнгил ёрдамисиз, кўнгилнинг эса бадан кўмагисиз рўёбга чиқмайди.
Буларнинг орасида фарқ шундайки, ғайбни кўриш ва идрок этишда қалб пойдевор вазифасини бажаради, бадан эса унга бўйсунади. Кўзнинг кўришида эса бадан пойдевор бўлиб, қалб унга бўйсунади. Биринчи бўлиб кўз кўради, ундан кейин ғайбий тушунча юзага келади. Чунки ислом билан тасалли топишда аввало зоҳирий бадан, сўнгра эса иймон билан таскин топишда ботиний қалб асосдир.
Ислом оромгоҳи ва тасалли топиш оламидан иймоннинг тасалли топиш оламига сафар қилиш учун фикрга, амал мушоҳадага, кўз ғайбга, нафс кўнгилга, ошкоралик яширинликка ва ниҳоят зоҳир ботинга айланиши керак.
Бу мартабадаги инсоннинг мушоҳада ва назари ҳокими мутлақ бўлган Ҳақнинг салтанату азаматига қаратилган бўлади. Осмондаги муқаррабларнинг масжиду даргоҳлари унинг томошагоҳига айланади. У Қуръоний маъно ва сирлар майдонида кезади. Пайғамбарларнинг карам даргоҳидан озиқланади, махлуқот қайта тириладиган кундан қўрқади, пинҳоний қазо ва қадарнинг ҳайбатидан ёниб-эрийди.
Фойда-зарар, ширин-аччиқ, қийин-осон, ҳокимият-асорат, лутф-қаҳр, ясаш-синдириш, висол-ҳижрон, очиш-ёпиш, уялиш-мақтаниш, пинҳон-ошкор, айният (ўзлик)-ғайрият (бегоналик), поклик-нопоклик, ботин-зоҳир, ваъд (умидлантириш)-озорлаш, умр-аср, тубанлик-юксаклик – буларнинг барчаси қазою қадардан ҳосил бўлади. Ҳақ таолонинг қазоси ва ҳукми тақдир қилинган кишигагина етади” .
* * *
“Яхши билгинки шақоват-бадбахтлик илоҳий изн ва иродасиз рўёбга чиқмайди. Бу изну ирода эса ғайбий бўлиб, ғайбга тегишли илоҳий илмга боғлиқ ва ундан ҳеч ким хабардор эмас. Бу изн ва иродани илмдан бошқаси шарҳлай олмайди. Қазою қадар илоҳий изн ва ҳукмни сенга етказувчи элчилардир. Ҳеч бир ҳаммолга зарар ва жазонинг хабарини беролмайди. Азоб ва қораланишинг амалинг туфайлидир. Сенинг ишинг итобу азобнинг аломатини тортишдир. Ўз қилмишинг натижасида фақат ўзинг азобу таҳқирларга учрайсан, бошқа кишига маломат ва азоб бўлмайди” .
* * *
“Банда ўз қалбидаги сурат ва ҳулул ғуборини ювиб тозалаши керак, яъни Ҳақ таолонинг қандайдир бир шаклда эмаслигини ёки бирон махлуқотнинг суратига кирмаслигини билиши лозим. Энди шу мавзуни изоҳлаймиз.
Фитратига ғазаб олови сачраган киши тўғрисида нима дейсан?
Бу ғазабнинг таъсири ва ҳокимлиги унинг фитрати устидан ғолиб келади. Ғазаб шундай бир иллатки, на тадбиркор ақл ва на буюрувчи қалб унга бас келолади. Бу иккови ғазаб оловининг таъсирида сўниб, бу ҳолдаги кишидан ақлга мақбул бўлмаган ва кўнгилга ўтирмайдиган баъзи ишлар юзага келади. Бу одам ҳақида бириси “бу инсон қилган ишларини ўз иродаси билан қилмаган” деса, тўғри айтган бўлади. Зеро, бу ҳолат-аҳволлари қоришиқ бўлган ва Иблис эгаллаб олган кишилар сифатидир. Баъзан уларда ғазаб оташи кучайиб, улар гўё йиртқич ҳайвонларга дўнадилар. Баъзан шаҳват оташи зўрайиб, уларни ҳайвонга айлантириб қўяди. Ғазаби ва шаҳвати ғалаба қозонган бу инсоннинг қалбида нур қолмайди, натижада ақлнинг таъсир кучи ҳам йўқолади.
Шу сабабли ҳазрати пайғамбар алайҳиссалом ғазабланиб турган инсонга йўлиққанларида унга “Аъзу биллаҳи минаш-шайтонир-ражим” (қувилган, тошбўрон қилинган шайтоннинг ёмонлигидан Аллоҳдан паноҳ тилайман) деб жаҳлини бартараф этишни тавсия қилганлар. Демак, мавзумизга боғлиқ шундай хулоса чиқадики, ғофил ва ақли ҳушидан бегона кимсаларга шайтон ғазаб оловини сочади. Яна шунга ҳам ишора қилмоқдаки, бирон кишини ғазаблангани учун маломат қилмаслик керак. Чунки ҳазрати пайғамбар алайҳиссалом ҳалиги ғазабли одамни маломат қилмадилар. Шуниси аниқки, демак, ғазабни Ҳақдан паноҳ тилаш билан муолажа қилмоқ-бартараф этмоқ вожибдир. Инсон ўз қаҳр-ғазабини шу йўл орқали даф этмаган тақдирдагина шаръий жиҳатдан маломатга лойиқдир” .
* * *
“Энди сўзимизнинг асл мақсадига ўтайлик: баъзиларда ҳою-ҳавас ғазаби, баъзиларда диний ҳақлар ғолиб келади ва унинг сўз ва ишлари одатдаги табиий ҳолати чегарасидан чиқиб кетади. Шундай экан, бир инсоннинг меҳр-муҳаббати бошқа инсонга ғолиб келса, сўзу ҳаракатлари одатдаги тартибдан чиқса, ажабланмаслик керак. Нафсоний, шайтоний ва шаҳвоний ишқ ҳоким бўлган ошиқлар орасида бундай ҳолат очиқ-ойдин кўринади. Шак-шубҳасиз, улар шундай бир фазилатга эришадиларки, сўзлари, хатти-ҳаракат ва йўналишлари олдинги ҳолларига асло ўхшамайди. Шундай экан, Аллоҳ дўстларига ва Ҳақ ошиқларига нега ишониш мумкин эмас? Ҳолбуки, Аллоҳ севгиси махлуқот севгисидан кўра жўшқин, шиддатли ва қудратлироқдир.
Нафсоний ва шайтоний севги билан раҳмоний севги орасидаги фарқ шундай: махлуқот севгисида ўзидан кетиш ва девоналик юзага келади. Ҳақ таолони севишда эса кўнгилда фаросат, ҳикмат ва маърифат ҳосил бўлади. Чунки, шайтоннинг йўлида фақат тикан ва хас-хашак учраса, Ҳақ таолонинг йўлида фақат наргизу лола рўпара келади” .
* * *
“Қалб билан зикр — дарахт билан сувга ўхшайди. Қалб билан тафаккур эса дарахт билан мевага менгзар. Дарахтни суғормасдан, унинг гуллаб барг чиқаришини кутмасдан ва у ҳали ғунча новдан очмасдан туриб, ундан мева талаб қилиш хатодир. Чунки, ҳануз мева ҳосил бериш вақти етмаган. Балки дарахтни вояга етказиш вақтидир. Уни суғориш, атрофидаги бегона ўт-ўлан ва зараркунандалардан тозалаш, офтоб ҳароратидан баҳраманд бўлишини кутиш керак. Токи дарахт кўкаради, яшнайди ва ям-яшил баргларга бурканади. Шундан кейингина унинг шохларидан мева тама қилиш тўғри ва ўринли бўлади” .
* * *
“Солиҳ амаллар” – баданий амаллардир, бу эса зикрдир. “Яхши бир ҳаёт” тафаккур эшигини очиш ва ҳайвон табиатли нафсоний-дунёвий ҳавас зулматини йўқ қилишдир. Ҳаёт, мол ва мақом севгиси пардаларини тил зикри билан рад этмагунча иймон олами нурларининг байроғи жамол кашфи оламидан кўринмайди… Солиҳ амалга “уйланмагунча” гўзал бир ҳаётни, яъни қалб нурларининг “фарзандини” қўлга киритиб бўлмайди.
Шу сабабли тариқат пирлари саодатларга етишганлар. Улар ҳамма нарсанинг вақти ва ҳаққига риоя қилганлар, ҳамма нарсани ўз ўрнида ҳаққи билан мукаммал адо этганлар. Улар ҳақида: “Бизни тўғри йўлга бошла!” дуо ояти ижобат бўлган эди. Ҳар куни янги бир манзил ва нузул, ҳар куни янги бир марҳала (қўнимгоҳ) ва туҳфа, ҳар куни янги бир мақом ва қурбат уларга Ҳақ даргоҳидан етишади” .
* * *
“Аъзолар турли риёзат ва машаққатлар тортиб жиноят ваҳшатидан покланмугунча, ботиний ва зоҳирий томирларнинг ҳар бирида Аллоҳ хавфи ва қўрқуви сувлари оқмагунча, қалб ҳовузи қазога рози, балога собир, неъматга шукр этмагунича кўнгил покланмайди ва озод бўлмайди. Булар юзага келган тақдирдагина қалб ҳурриятга эришади, бандага ҳаловат ва тоат бағишлайди. Маърифатни талаб қилишдаги ташналик миқдорича маърифат ҳаловатини танлайди. Ҳақ таоло ҳам лутфу карами ила унинг тафаккур-тушунча эшигини очади” .
* * *
“Руҳ аслларнинг аслидир. Инсон бадани ва аъзолари руҳ билан тирик. Руҳнинг борлиги соясида бадан кўради, билади, эшитади, ушлайди, юради. Руҳнинг хусусият-фазилатлари туфайли доноликда қатъият, назарда фаросат ва ибрат, эшитишда ҳикматни англаш, эргашишда итоат, юришда хизмат юзага келади. Жўмардлик йўли, мушоҳада жойи, фазл мавзеси, карам макони, яқинлик қароргоҳи, қудсият маскани, ҳаёт маҳали, унсият бўстони, севги-дўстлик водийси, муҳаббат денгизи, сукунат майдони ва мукошафат йўли жон-руҳдир” .
* * *
“Одам алайҳиссаломга руҳ уфурилгач, унинг бошидан оёғига қадар руҳ нурининг шуъласидан порлаб, нурланиб кетди. Малакут олами аъзоларининг ҳар бир зарраси бу офтоб нурининг порлашидан янада жонланди, нурланди. Бутун коинот ҳайбат ва итоатга йўналди. Бу руҳнинг бўйсундирувчи салтанатининг ҳукмронлиги жумла махлуқот руҳини ларзага солди. Юқори ва пастки олам жисмлари ўша ойдинликнинг азаматидан бандалик ва қуллик камарини белларига боғлайдилар. Ҳар бир забонли ва забонсиз, қуюқ ва суюқ нарсаларнинг табиатларида қўрув ва ҳайбат титраши вужудга келди. Нур ва зулмат малакути, сув, тупроқ, шамол ва олов-барчаси итоат зирагини қулоқларига тақдилар. Осмон уни ўз соясига олмоқ учун кибриё ридосини ёйди. Ер юзи унга тахт ва тўшак бўлмоқ учун сардорлик ва улуғлик либосини кийди” .
Shayx Yusuf Hamadoniyning diniy-tasavvufiy qarashlarida Alloh, inson, tabiat toʻgʻrisidagi yangicha fikr-mulohazalar, gʻoyalar moʻtadil mazmun va shakl-shamoyillarda kamol topdi. Ular oʻz navbatida Abdulxoliq Gʻijduvoniy, Bahouddin Naqshband va boshqalarning diniy-tasavvufiy anʼanalarining yuzaga kelishiga kuchli maʼnaviy-maʼrifiy taʼsir koʻrsatdi.
XOJA YUSUF HAMADONIY
Shayx Yusuf Hamadoniy 1048 yili Hamadon shahri yaqinidagi Buzanjird qishlog’ida tavallud topdi. 1141 yili esa hozirgi Afg’onistonning Bomiyon shahrida vafot etdi. Oradan ko’p fursat o’tmasdan, uning vasiyatiga ko’ra, shayxning jasadi muridlari tomonidan hozirgi Turkmanistonning Marv shahriga ko’chirilib keltirildi va dafn etildi. Hamadoniy qadimgi Turkiston hududida shakllanayotgan ma’naviyat jabhasida betakror, o’ziga xos diniy-tasavvufiy dunyoqarash bilan mashhur bo’lgan orif shaxsdir. Farididdin Attor o’zining “Tazkirat ul-avliyo” asarida uni mashhur shayxlar qatorida eslab, uning tasavvuf ta’limotining yirik namoyandasi Mansur Halloj tarafdorlaridan biri bo’lganligiga alohida urg’u berib o’tadi. Lekin ular o’rtasidagi o’zaro o’xshashlik mutlaq xarakterga ega emas. Halloj isyonkor ruhdagi tasavvufiy tasavvurlarni, keskin g’oyalarni ilgari surgan bo’lsa, Yusuf Hamadoniy esa ularga yangicha hayot bag’ishlaydi. Shayx Majiduddin Bag’dodiyning “Tuhfat ul-barara”da ta’kidlashicha, Yusuf Hamadoniy agar Mansur Halloj ma’rifatni haqqi bilan anglaganda edi, “anal-haq” o’rniga “anat-turob”, (men tuproqman), degan bo’lardi kabi so’zlarini keltiradi.
Yusuf Hamadoniy yoshlik chog’ida Bag’dodga borib, Abu Is’hoq Sheroziydan ilm-irfon sirlarini o’rgangan, Isfahon va Samarqand shaharlarida hadis tinglagan va tasavvuf ta’limotiga ixlosmand bo’lgan. U zohiriy va botiniy deb atalmish sohalarni Abu Is’hoq Sheroziy, Ali Formadiy, Abdulloh Juvayniy va Hasan Simoniy kabi zamonasining yetuk oriflaridan o’rganib olishga erishadi. Bundan tashqari, U Abdulqodir Giloniy (G’afsul a’zam), Muhammad G’azzoliy, Hamiduddin Multoniy kabi mashhur ilm ahli bilan bevosita muloqotlarda qatnashadi. Ammo u aksariyat shayx-oriflardan farqlanib, o’z faoliyatida ilmiy-ma’rifiy asarlar yaratishdan ko’ra murid-shogirdlar davrasida bo’lish, ularga ta’lim-tarbiya berishni o’zi uchun asosiy maqsad qilib, oladi. Shuning uchun uning xonaqohi “Huroson ka’basi” deb atalib kelingan. Ta’lim-tarbiya sohasidagi jonbozligi tufayli Yusuf Hamadoniy ko’plab shogirdlar tayyorlaganligi bilan mashhurdir.
Yusuf Hamadoniy Xojai jahon Abdulxoliq G’ijduvoniy va Turkiston o’lkasida ko’pchilikka ma’lum va mashhur Xoja Ahmad Yassaviy kabilarni tarbiyalab kamolga yetkazdi. Uning tinimsiz faoliyati natijasida tasavvuf tarixida yangi tariqatlar-xojagon va yassaviya tariqatlari vujudga keldi va o’lka aholisi o’rtasida tarqala bordi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, mutafakkir xojagon-naqshbandiya tasavvuf tariqatining mashhur shoirlari sifatida hammaga ma’lum bo’lgan “hush dar dam”, “nazar bar qadam”, “safar dar vatan”, “xilvat dar anjuman” kabi qoidalarni ishlab chiqdi va so’fiylik amaliyotiga tatbiq etdi. Keyinchalik borib, Abdulqodir G’ijduvoniy ularga to’rtta, Bahouddin Naqshband esa 3 ta talab-qoidalar joriy etib, naqshbandiya tariqatining asosiy tamoyillarini asoslab berdilar.
Yassaviya va naqshbandiya tariqatining yetuk ma’naviy piri sanalmish Yusuf Hamadoniy shogirdi Abdulxoliq G’ijduvoniy tomonidan barkamol inson va shayx ash-shuyux-shayxlar shayxi sifatida hurmat va ehtirom bilan tilga olinadi. Hamadoniy pokiza, taqvodor, halol, diyonatli inson sifatida o’zgalardan ham shunday bo’lishni talab qilgan. U zot haqsizlik, munofiqlik, riyokorlikni qoralagan, poraxo’r, yolg’onchi, xudbin, nohaq qon to’kuvchilar, xalq dard-alamlaridan bexabar zolimlardan qahrlangan, muttaham, haromxo’r, maqtanchoq, fosiq, dinni o’zlari uchun manfaat va ehtiyoj vositasi deb biluvchi betavfiq kishilarni huzurlariga chorlab, ularga dashnom berar ekan.
Hamadoniyning “Rutbat ul-hayot” (“Hayot mezoni”) asarini nashrga tayyorlagan va muqaddima muallifi Amin Riyohiy hamda shu asarni turkchaga tarjima qilgan Najdat Tusunlarga ko’ra, Yusuf Hamadoniy “Rutbat ul-hayot”, “Kashf”, “Risola dar odobi tariqat”, “Risola fi anal kavna musaxxarun lil-inson”, “Risola dar axloq va munojot” kabi asarlarning muallifidir.
Mutafakkirning diniy-falsafiy serqirrali hamda tasavvufiy ta’limot nuqtai nazaridan qaraganda, yetuk va ma’naviy qadriyatlarimizning shakllanishi va tadrijiy rivojida o’ziga xos ustuvor bosqich sifatida g’oyat e’tiborlidir. Uning tasavvufiy dunyoqarashida xilma-xil muammolar, jumladan Alloh, uning olamda mavjud va sodir bo’layotgan barcha hodisa-jarayonlarning yakka-yu yagona sohibi ekanligi va bizga ma’lum va noma’lum, aniq va noaniq hodisalarning yo’nalishi, tizgini uning ixtiyorida ekanligi, zuhuriy va botiniy ilm, naql va aql, obid va orif, imon-e’tiqod masalalarida taqlidchilik va aql-farosat maqomi, komil inson martabasi va unga erishish yo’l-yo’riqlari, tadbir-choralariga mufassal to’xtalib o’tilganligini ko’ramiz.
Shayx Hamadoniy Alloh va ashyoviy olam muammosiga to’xtalib o’tar ekan, Haq taoloning yagonaligi, yaratuvchi ekanligi va uning yaratilmaganligini asoslashda ashyoviy olamda va uning mohiyati vositasidan samarali foydalanishga harakat qilinganligini his qilishi qiyin emas. Uning fikricha, yaratilishni mushohada etishda har bir banda ashyoning miqdorini tafakkur qilar ekan, Haq taoloning yagonaligi o’z-o’zidan ayonlashaveradi. Buning uchun ortiqcha dalillar keltirishga zarurat qolmaydi. Ashyoning kayfiyatini o’ylagani sayin Jabbori olamning ta’rif etib bo’lmas darajada mislsiz va benazir zot ekanligiga shohid bo’ladi.
Yusuf Hamadoniy falsafiy ta’limotlar tarixida azaldan ko’pchilikni qiziqtirib kelgan modda va ruhning o’zaro munosabati masalasini chetlab o’tmaydi. Uning ta’kidlashicha, agar to’rt unsurlardan bo’lmish tuproqning sifatlariga sayohat qilinsa, inson zoti tuproqdan vujudga kelgan bo’lib chiqadi. Suv, olov, havo to’g’risida fikr yuritganimizda ham xuddi shunday kayfiyatga berilamiz. Bunday unsurlardan tashkil topgan barcha tirik va notirik borliqlar uning tasarrufida emas. Har bir mavjudotda maxluqotning keyin yaratilganligi va o’limiga mahkum etilganligiga doir ko’pdan-ko’p nishonlar va alomatlar mavjud, deb uqtiradi mutafakkir.
Shayx Hamadoniy nazarida hazrati insonning martabasi shu darajada yuksakki, amalda daftarini yozuvchi, turli vazifalarni bajaruvchi, Arshni tutib turgan va saf tortgan farishtalar bilan birgalikda nurdan, olovdan va ruhdan tashkil topgan barcha mavjudotlar Odam alayhissalom zoti va jamoli oldida sajda qiladilar. Mutafakkirning fikricha, inson doimo Qur’oni karimdagi hayvonlarning martabasini qoralovchi va insonlarning mavqe-maqomini madh etuvchi oyatlarni tasbeh qilib takrorlab yurishlari lozim. Shundagina u yaratganning maqsadi, yashashdan kutilgan asosiy oqibatini uqib olgan bo’ladi.
Insonning yaratilishidan kutilgan maqsad Haqning tajallisini unda namoyon etish, yaratganning qudrat va mehr-muhabbatidan uni xabardor qilish, ma’rifat nuri ko’magida g’aflatdan uyg’otishdir. Shunday ekan, fahm va aql bilan sharaflangan hamda farqlangan insonning darrandalar, to’rt oyoqli hayvon va hashoratlar maqomidan, ya’ni ular bilan o’z sa’y- harakatlarida teng bo’lishdan uyalishi va or qilishi shartdir.
Shayx Yusuf Hamadoniyning diniy-tasavvufiy qarashlarida Alloh, inson, tabiat to’g’risidagi yangicha fikr-mulohazalar, g’oyalar mo»tadil mazmun va shakl-shamoyillarda kamol topdi. Ular o’z navbatida Abdulxoliq G’ijduvoniy, Bahouddin Naqshband va boshqalarning diniy-tasavvufiy an’analarining yuzaga kelishiga kuchli ma’naviy-ma’rifiy ta’sir ko’rsatdi.
XOJA YUSUF HAMADONIY
«RUTBAT UL-HAYOT» RISOLASIDAN
Sayfiddin Raf’iddin va Nodirxon Hasan tarjimasi
“Bilginki, yeyish-ichish, kiyinish, uylanish va ro’zg’or tebratish ehtiyoj darajasida bo’lsa, dinga muvofiqdir va islom haqiqatlariga zid emas. Qachonki diniy ishlar, shar’iy vazifalar va islomiy arkonlar musulmon kishiing huzur-halovat makoniga aylansa-yu, nafsoniy lazzatlar uning islomiy g’oyasiga ko’ra qabih va noxush ko’rinsa, bu tabiiy xohishlar ehtiyoj darajasiga qondirilgan bo’ladi. Agar dunyo zavqlarisiz kun kechirishning imkoni bo’lganda edi, inson uni o’ziga zaruriy bir g’animat deya bilgan bo’lardi. Lekin inson jismoniy hayotning davom etishi uchun zarurat yuzasidan yeydi, uxlaydi va dunyoviy orzularining mashaqqatiga sabr qiladi, nafsoniy lazzatlarning achchiq sharbatiga chidaydi. Chunki, badan – din omonat topshirgan ulovdir va shariat vazifalarini bajaruvchi hammoldir. Badan din yo’lida g’oziyning otidan va hojining tuyasidan afzal bo’lmaganidek, tuban ham emas. Jihod va haj yo’lida ot va tuyaga yem-xashak berish Haqqa ibodat va diniy amallardan bo’lsa, bundan ham afzalrog’i shariat hukmlarini va din ahkomlarini bajaruvchi badanni taomlashtirish Haqqa itoat va yaqinlik qilishdir” .
* * *
“Kimki nafsi do’st va karamli bo’lsa, u kishining diniy ishlari osonlashadi” .
* * *
“Borliq va koinotning aylanishini hamda hechligini bilolmagan, koinot siriga o’zi va o’zligidan bexabarligi tufayli ogoh bo’lmagan johilni ko’zi ochiq deb bo’lmaydi. Ko’zi ochiq kishi shariat mulkini bus-butun ko’radigan insondir. Zero, shariat nafs va koinotning sultonidir” .
* * *
“Inson dunyo lazzatlari bilan farog’at topishdan yiroqlashmaguncha diniy vazifalarni haqqi bilan ado etolmaydi. Bir qalbda ikki zid narsa o’rnasholmaydi, kelisha olmaydi. Ko’ngil dunyo zavqlariga asir ekan, islom sharafi va shonidan uzoqlashib tubanlashib boraveradi. Natijada islomiy tasalli maqomi xarob bo’lib, dunyoviy zavqu safoga tegishli taskin makoni ma’mur va obod bo’ladi. Zero, Ikki zid narsa bir joyga jam bo’lmaydi”.
* * *
“Qur’onning maqsadi: insonning ko’ngilida dunyoga muhabbatni sovitish va qalbda oxirat saodatiga nisbatan muhabbatni uyg’otish”.
“Dunyoning ortiqcha ishlaridan yiroqlashish va saqlanishdan inson muvjud vaziyat va ehtiyojiga ko’ra mashaqqat tortishi kerak. Agar bozorchi bo’lsa, ehtiyojiga ko’ra do’konga borsin. Tijoratchi bo’lsa, nafaqasi va kirim-chiqimiga qarab tijorat qilsin. Ishlab chiqaruvchi bo’lsa, o’zi va oilasining hojatini hisobga olgan holda ishlasin. Xalq tabaqalarini, amir-ma’mur, rais-xizmatkor, qozi-tobe, olim-tolib va hokazo barchasini yuqoridagilarga qiyoslash mumkin.
Dunyo molini yig’ishda haddan oshmaslik, ehtiyojga ko’ra yeb-ichish, ro’zg’or tebratish, oila qurish va hokazo bilan kifoyalanish hamma uchun zaruriydir. Zero, bular bilan chalg’ib taskin topish hayvonlar martabasi ekanini yuqorida tilga oldik. Insonga bu narsalar ishlovchi va hammoli bo’lagi nafsning yashashi uchun zaruratdir. Zaruratning esa me’yori va chegarasi bo’ladi. U mutlaq va bepoyon emas” .
* * *
“… bilginki, dunyo bezaklari bilan tasalli topib ovungan kishining saodati – bu aldanish saroyi bo’lmish dunyoning arzimas molini jamlash, man qilish, olish va berishdir. Bu kishi dunyo bilan umr kechirmoqda, demak, dunyo bilan tirikdir. Bu holat Odam bolasining hayot martabasi va manzilidagi eng qadrsiz va tuban darajadir. Chunki, dunyo matosi bilan xotirjam bo’lib, ovungan kishi hayvonlar, hashoratlar, yovvoyi va uy hayvonlari, qush va baliqlar bilan barobar va ular bilan sherikdir. Chunki ular bu aldov dunyoning lazzatlari bilan tirik va hayotdirlar. Shuning uchun olamni yaratgan Haq taolo maqsadi va yurish-turishi dunyo zavqi bo’lgan kishilarni hayvonlarga tenglashtirib, bunday deydi: “Ey, Muhammad, ularni qo’yavering, yeb-ichib, foydalanib qolsinlar, orzu havaslariga mashg’ul bo’laversinlar. Bas, yaqinda (bu qilmishlarining oqibati nima bo’lishini bilib olurlar).” (Qur’on. 15:3) .
* * *
“Parranda, darranda va hashoratlarni bo’ysundirgan, fahmu aql va muomonat yuklatilgan muazzam va mukarram insonning tasalli topish maqomi va martabasining mazkur hayvonlar bilan teng mavqeda bo’lishi naqadar xunuk va uyatdir! Bunday inson hayvonlarning tasalli maqom va martabasi darajasiga tushib qoladi va ulardek yashab orom topadi. Hayvonlar yeyish, ichish, juftlashish, maskan va liboslari bilan farog’at topganlaridek, bu inson ham shunday narsalar bilan orom va taskin topadi. O’zining haqiqiy maqom va darajasini o’ylamaydi” .
* * *
“… tariqat pirlari saodatga yetishganlar. Ular hamma narsaning vaqti va haqqiga rioya qilganlari, hamma narsani o’z o’rnida haqqi bilan mukammal ado etganlar. “Bizni to’g’ri yo’lga boshla” duo oyati ijobat bo’lgan edi. Har kuni yangi bir manzil va nuzur, har kuni yangi bir marhala (qo’nimgoh) va tuhfa, har kuni yangi bir maqom va qurbat ularga Haq dargohidan yetishadi”
***
“Tafakkur zaiflashgan vaqtda esa nofilani ado etish muriddan talab etilgan ishlardandir. Iymon olamida tafakkur davom etarkan, uning qalb hayotiga muvofiq bo’lishi, ko’ngilning obod etilishi va yashirin shirk (riyo) g’uborining yuvilib tozalanishi ham muridning oydinlik yo’li uchun zaruriy shartlardandir” .
* * *
“Ey basirat va yaqin dengizida inju izlovchi kishi” Bilginki, bu masalada murid ko’ngilni taqlid zangidan poklab, izlanish uyining eshigini shubha tikanlaridan tozalashi darkor. Bundan tashqari, murid Haq taoloning ulug’vor yo’lidan nasibasini olgan valiylar bilan yaqinlik va do’stlik hosil qilishi kerak. Himmat egalari bog’lagan kamar bilan ular ham bellarini bog’lashlari shart. Toki “Biz unga pokiza hayot ato eturmiz” (Qur’on, 16:97) so’zlarining ohanglari va bu ohanglarning so’zlari uning qulog’iga yetgach, harf, so’z va ohanglar bo’g’zidan joy olishidan oldin, harf ma’nosi uning qalbida o’rnashgan bo’ladi.
Agar murid bu darajaga erisholmagan bo’lsa, uning tasarrufi aqlu zakovat tasarrufiga aylanadi. Buning uchun esa u anglab idrok etgan har bir narsaga zikr, duo, shukr va hamd bilan munosabat bildirishi, mavzularni idrok etolmagach, go’lligini so’zlovchiing so’z va ilmiga emas, balki o’z fahmining noqisligidan deb bilish kerak.
Ikkilik va birlik haqiqatini oshkor qilish uchun endi bu iymon va islom mavzusini ziyrak avomning fahmi andozasida sharhlaymiz. Xalqning dushmanligiga emas, duosiga umid qilib, bu ikki xususning ikki alohida narsaligi yoki bir narsaligini tushuntiramiz. Yordam so’raladigan yagona zot Alloh taolodir.
Agar iymon va islomni bir narsa deb qaraydigan bo’lsak, ma’noning haqiqati jihatidan bu fikr to’g’ri bo’ladi. Agar ikki alohida narsa deydigan bo’lsak, lug’at va shariat jihatdan bu ham to’g’ri. Bu ikki qarash orasida ziddiyat yo’q, dinga va shariatga ham xilof emas.
“Har ikkovi ham bir narsa” so’zining izohi quyidagicha: “islom” kalimasining o’zagi “taslim”dir. Banda zohir va botinda ilohiy buyruq va taqiqlarga tamoman taslim bo’lgach, mo’min bo’ladi. “Iymon” atamasining o’zagi “amn” (omonlik, xotirjamlik) so’zidan kelib chiqqani uchun bunday kishi haqiqiy musulmon bo’ladi, xotirjamlik-osoyishtalikda yashaydi. Agar Yusuf alayhissalomning birodarlari aytgan “Rost gapirsak ham sen bizlarga aslo ishonmaysan” (Qur’on, 12:17) “so’zimizni tasdiqlamaysan” oyati karimasiga qarab, “iymon-bu tasdiqlashdir” deydigan bo’lsak, demak, musulmon ko’ngilini, tilini, badanini ilohiy amru taqiqlarga taslim qilgan kishidir. Ko’ngli, tili va badani tasdiqlagani uchun iymon islomga aylanadi.
Bir kishi iymon yo’liga kirsa, ma’lum bo’ladiki, taslimiyati va islomiyati ham durustdir. Chunki mo’min ishonchli insondir. Ishonchli inson esa o’z nafsi yoki xalq bilan emas, balki tamoman Haq bilan birga bo’lgan kishidir. Demak, biror kishi Haq bilan birga bo’lishi uchun o’zini ilohiy amr va nahiy (qaytariq)larga batamom taslim qilishi shart.
Agar iymon tasdiqlash ma’nosini bildirsa, demak, mo’min Haqqa sodiq va itoatkor inson demakdir. Bir insonga “itoatkor” deyish uchun u zohirda va botinda ilohiy amru taqiqlarga rioya qiladigan, qazoyu qadarga taslim bo’lgan kishi bo’lmog’i darkor. Shu sababli islom iymondir. Bu qarashning to’g’riligiga Qur’on va sunnat dalildir. Chunonchi, oyati karimada “Bas, biz u joydagi mo’minlardan bo’lgan kishilarni chiqarib yubordik. (Lekin) u joyda bir xonadondan (Ya’ni Lut payg’ambar xonadonidan) o’zga musulmonlarni topmadik” (Qur’on, 51:35-36) deb buyuriladi. Oyati karimada Lut alayhissalomning xonadoni ahliga ham “mo’min”, ham “muslim” ifodalari ishlatilgan. Bu iymonning islom ekani va islomning ham iymon ekaniga doir Qur’oniy dalildir. “Ey qavmim, agar Allohga iymon keltirar ekansizlar, demak, musulmon bo’lsangizlar, Uning O’zigagina suyaninglar-tavakkul qilinglar!” (Qur’on, 10:84) oyatida ham islom va iymon kalimalari bir xil ma’noda qo’llanilgan. Bu islomningiymon ekanini isbotlaydi. Sahih bir hadisi sharifda hazrati payg’ambar alayhissalomning “iymon yetmishdan ortiq bo’limlardan iboratdir”, boshqa bir hadisda esa: “islom yetmishdan ziyod bo’limdir” deganlari naql etiladi. Demak, payg’ambar alayhissalom bir narsaga ham iymon, ham islom deganlar. Bu esa iymonning islom, islomning esa iymon ekaniga dalildir.
Iymon bilan islom orasida farq borligiga esa Jabroil alayhissalomning Muhammad alayhissalom bilan qilgan savol-javoblari misol bo’la oladi. Jabroil alayhissalom so’raydi: “Islom nima” Muhammad alayhissalom javob beradilar: “Allohdan boshqa iloh yo’qligiga va Muhammad alayhissalom uning elchisi ekaniga guvohlik berishing, namoz o’qishing, zakot bering, Ramazon ro’zasini tutishing, hajga borishingdir”. Jabroil alayhissalom so’radi: “Iymon nima” Muhammad alayhissalom javob berdilar: “Allohga, farishtalariga, kitoblariga, payg’ambarlariga, o’lgandan keyin tirilib hisob-kitob qilinishga, taqdirga, ya’ni har qanday yaxshilik va yomonlik Allohning irodasi bilan bo’lishiga ishonishingdir” .
* * *
“Diniy fikr va amallar bilan tasalli topib, halovatga erishgan har qanday inson islom bilan tirikdir. Rabboniy oyatlarini, farishta ilhomiga oid tushunchalarni, samoviy kitoblarning hikmatu nasihatlarini, Haq taoloning amru taqiqlarini yetkazish uchun payg’ambarlarning yuborilishini, Molik (podshoh) va Muhaymin (hoziru nozir) bo’lgan Allohning “kunfayakun” (“bo’l desa bo’ladigan”) ilohiy hukmi bilan yuzaga kelgan katta-kichik ishlarni ko’rib tafakkur qiluvchi va shu bilan farog’at topuvchi kishilar esa iymon bilan tirikdirlar. Badan islom uchun ishlaydi va yashaydi. Qalb esa iymon uchun ishlaydi va yashaydi. Ko’ngilning yordamisiz badan bir ish qilolmaydi, badansiz esa ko’ngil mushohada va visolga erisholmaydi. Badan ko’ngilga, ko’ngil badanga chambarchas bog’liq. Badanning islomi-musulmonchiligi ko’ngil yordamisiz, ko’ngilning esa badan ko’magisiz ro’yobga chiqmaydi.
Bularning orasida farq shundayki, g’aybni ko’rish va idrok etishda qalb poydevor vazifasini bajaradi, badan esa unga bo’ysunadi. Ko’zning ko’rishida esa badan poydevor bo’lib, qalb unga bo’ysunadi. Birinchi bo’lib ko’z ko’radi, undan keyin g’aybiy tushuncha yuzaga keladi. Chunki islom bilan tasalli topishda avvalo zohiriy badan, so’ngra esa iymon bilan taskin topishda botiniy qalb asosdir.
Islom oromgohi va tasalli topish olamidan iymonning tasalli topish olamiga safar qilish uchun fikrga, amal mushohadaga, ko’z g’aybga, nafs ko’ngilga, oshkoralik yashirinlikka va nihoyat zohir botinga aylanishi kerak.
Bu martabadagi insonning mushohada va nazari hokimi mutlaq bo’lgan Haqning saltanatu azamatiga qaratilgan bo’ladi. Osmondagi muqarrablarning masjidu dargohlari uning tomoshagohiga aylanadi. U Qur’oniy ma’no va sirlar maydonida kezadi. Payg’ambarlarning karam dargohidan oziqlanadi, maxluqot qayta tiriladigan kundan qo’rqadi, pinhoniy qazo va qadarning haybatidan yonib-eriydi.
Foyda-zarar, shirin-achchiq, qiyin-oson, hokimiyat-asorat, lutf-qahr, yasash-sindirish, visol-hijron, ochish-yopish, uyalish-maqtanish, pinhon-oshkor, ayniyat (o’zlik)-g’ayriyat (begonalik), poklik-nopoklik, botin-zohir, va’d (umidlantirish)-ozorlash, umr-asr, tubanlik-yuksaklik – bularning barchasi qazoyu qadardan hosil bo’ladi. Haq taoloning qazosi va hukmi taqdir qilingan kishigagina yetadi” .
* * *
“Yaxshi bilginki shaqovat-badbaxtlik ilohiy izn va irodasiz ro’yobga chiqmaydi. Bu iznu iroda esa g’aybiy bo’lib, g’aybga tegishli ilohiy ilmga bog’liq va undan hech kim xabardor emas. Bu izn va irodani ilmdan boshqasi sharhlay olmaydi. Qazoyu qadar ilohiy izn va hukmni senga yetkazuvchi elchilardir. Hech bir hammolga zarar va jazoning xabarini berolmaydi. Azob va qoralanishing amaling tufaylidir. Sening ishing itobu azobning alomatini tortishdir. O’z qilmishing natijasida faqat o’zing azobu tahqirlarga uchraysan, boshqa kishiga malomat va azob bo’lmaydi” .
* * *
“Banda o’z qalbidagi surat va hulul g’uborini yuvib tozalashi kerak, ya’ni Haq taoloning qandaydir bir shaklda emasligini yoki biron maxluqotning suratiga kirmasligini bilishi lozim. Endi shu mavzuni izohlaymiz.
Fitratiga g’azab olovi sachragan kishi to’g’risida nima deysan?
Bu g’azabning ta’siri va hokimligi uning fitrati ustidan g’olib keladi. G’azab shunday bir illatki, na tadbirkor aql va na buyuruvchi qalb unga bas keloladi. Bu ikkovi g’azab olovining ta’sirida so’nib, bu holdagi kishidan aqlga maqbul bo’lmagan va ko’ngilga o’tirmaydigan ba’zi ishlar yuzaga keladi. Bu odam haqida birisi “bu inson qilgan ishlarini o’z irodasi bilan qilmagan” desa, to’g’ri aytgan bo’ladi. Zero, bu holat-ahvollari qorishiq bo’lgan va Iblis egallab olgan kishilar sifatidir. Ba’zan ularda g’azab otashi kuchayib, ular go’yo yirtqich hayvonlarga do’nadilar. Ba’zan shahvat otashi zo’rayib, ularni hayvonga aylantirib qo’yadi. G’azabi va shahvati g’alaba qozongan bu insonning qalbida nur qolmaydi, natijada aqlning ta’sir kuchi ham yo’qoladi.
Shu sababli hazrati payg’ambar alayhissalom g’azablanib turgan insonga yo’liqqanlarida unga “A’zu billahi minash-shaytonir-rajim” (quvilgan, toshbo’ron qilingan shaytonning yomonligidan Allohdan panoh tilayman) deb jahlini bartaraf etishni tavsiya qilganlar. Demak, mavzumizga bog’liq shunday xulosa chiqadiki, g’ofil va aqli hushidan begona kimsalarga shayton g’azab olovini sochadi. Yana shunga ham ishora qilmoqdaki, biron kishini g’azablangani uchun malomat qilmaslik kerak. Chunki hazrati payg’ambar alayhissalom haligi g’azabli odamni malomat qilmadilar. Shunisi aniqki, demak, g’azabni Haqdan panoh tilash bilan muolaja qilmoq-bartaraf etmoq vojibdir. Inson o’z qahr-g’azabini shu yo’l orqali daf etmagan taqdirdagina shar’iy jihatdan malomatga loyiqdir” .
* * *
“Endi so’zimizning asl maqsadiga o’taylik: ba’zilarda hoyu-havas g’azabi, ba’zilarda diniy haqlar g’olib keladi va uning so’z va ishlari odatdagi tabiiy holati chegarasidan chiqib ketadi. Shunday ekan, bir insonning mehr-muhabbati boshqa insonga g’olib kelsa, so’zu harakatlari odatdagi tartibdan chiqsa, ajablanmaslik kerak. Nafsoniy, shaytoniy va shahvoniy ishq hokim bo’lgan oshiqlar orasida bunday holat ochiq-oydin ko’rinadi. Shak-shubhasiz, ular shunday bir fazilatga erishadilarki, so’zlari, xatti-harakat va yo’nalishlari oldingi hollariga aslo o’xshamaydi. Shunday ekan, Alloh do’stlariga va Haq oshiqlariga nega ishonish mumkin emas? Holbuki, Alloh sevgisi maxluqot sevgisidan ko’ra jo’shqin, shiddatli va qudratliroqdir.
Nafsoniy va shaytoniy sevgi bilan rahmoniy sevgi orasidagi farq shunday: maxluqot sevgisida o’zidan ketish va devonalik yuzaga keladi. Haq taoloni sevishda esa ko’ngilda farosat, hikmat va ma’rifat hosil bo’ladi. Chunki, shaytonning yo’lida faqat tikan va xas-xashak uchrasa, Haq taoloning yo’lida faqat nargizu lola ro’para keladi” .
* * *
“Qalb bilan zikr — daraxt bilan suvga o’xshaydi. Qalb bilan tafakkur esa daraxt bilan mevaga mengzar. Daraxtni sug’ormasdan, uning gullab barg chiqarishini kutmasdan va u hali g’uncha novdan ochmasdan turib, undan meva talab qilish xatodir. Chunki, hanuz meva hosil berish vaqti yetmagan. Balki daraxtni voyaga yetkazish vaqtidir. Uni sug’orish, atrofidagi begona o’t-o’lan va zararkunandalardan tozalash, oftob haroratidan bahramand bo’lishini kutish kerak. Toki daraxt ko’karadi, yashnaydi va yam-yashil barglarga burkanadi. Shundan keyingina uning shoxlaridan meva tama qilish to’g’ri va o’rinli bo’ladi” .
* * *
“Solih amallar” – badaniy amallardir, bu esa zikrdir. “Yaxshi bir hayot” tafakkur eshigini ochish va hayvon tabiatli nafsoniy-dunyoviy havas zulmatini yo’q qilishdir. Hayot, mol va maqom sevgisi pardalarini til zikri bilan rad etmaguncha iymon olami nurlarining bayrog’i jamol kashfi olamidan ko’rinmaydi… Solih amalga “uylanmaguncha” go’zal bir hayotni, ya’ni qalb nurlarining “farzandini” qo’lga kiritib
bo’lmaydi.
Shu sababli tariqat pirlari saodatlarga yetishganlar. Ular hamma narsaning vaqti va haqqiga rioya qilganlar, hamma narsani o’z o’rnida haqqi bilan mukammal ado etganlar. Ular haqida: “Bizni to’g’ri yo’lga boshla!” duo oyati ijobat bo’lgan edi. Har kuni yangi bir manzil va nuzul, har kuni yangi bir marhala (qo’nimgoh) va tuhfa, har kuni yangi bir maqom va qurbat ularga Haq dargohidan yetishadi” .
* * *
“A’zolar turli riyozat va mashaqqatlar tortib jinoyat vahshatidan poklanmuguncha, botiniy va zohiriy tomirlarning har birida Alloh xavfi va qo’rquvi suvlari oqmaguncha, qalb hovuzi qazoga rozi, baloga sobir, ne’matga shukr etmagunicha ko’ngil poklanmaydi va ozod bo’lmaydi. Bular yuzaga kelgan taqdirdagina qalb hurriyatga erishadi, bandaga halovat va toat bag’ishlaydi. Ma’rifatni talab qilishdagi tashnalik miqdoricha ma’rifat halovatini tanlaydi. Haq taolo ham lutfu karami ila uning tafakkur-tushuncha eshigini ochadi” .
* * *
“Ruh asllarning aslidir. Inson badani va a’zolari ruh bilan tirik. Ruhning borligi soyasida badan ko’radi, biladi, eshitadi, ushlaydi, yuradi. Ruhning xususiyat-fazilatlari tufayli donolikda qat’iyat, nazarda farosat va ibrat, eshitishda hikmatni anglash, ergashishda itoat, yurishda xizmat yuzaga keladi. Jo’mardlik yo’li, mushohada joyi, fazl mavzesi, karam makoni, yaqinlik qarorgohi, qudsiyat maskani, hayot mahali, unsiyat bo’stoni, sevgi-do’stlik vodiysi, muhabbat dengizi, sukunat maydoni va mukoshafat yo’li jon-ruhdir” .
* * *
“Odam alayhissalomga ruh ufurilgach, uning boshidan oyog’iga qadar ruh nurining shu’lasidan porlab, nurlanib ketdi. Malakut olami a’zolarining har bir zarrasi bu oftob nurining porlashidan yanada jonlandi, nurlandi. Butun koinot haybat va itoatga yo’naldi. Bu ruhning bo’ysundiruvchi saltanatining hukmronligi jumla maxluqot ruhini larzaga soldi. Yuqori va pastki olam jismlari o’sha oydinlikning azamatidan bandalik va qullik kamarini bellariga bog’laydilar. Har bir zabonli va zabonsiz, quyuq va suyuq narsalarning tabiatlarida qo’ruv va haybat titrashi vujudga keldi. Nur va zulmat malakuti, suv, tuproq, shamol va olov-barchasi itoat ziragini quloqlariga taqdilar. Osmon uni o’z soyasiga olmoq uchun kibriyo ridosini yoydi. Yer yuzi unga taxt va to’shak bo’lmoq uchun sardorlik va ulug’lik libosini kiydi” .
