Сўнгги асрларда ўлкамиздаги таълим-тарбия тизими дунё тараққиётидан бутунлай узилиб, турғунликка юз тутгани маълум. Уни ислоҳ қилишга, янгилашга қаратилган фикрлар узоқни кўрувчи зиёлилар, мутафаккирлар орасида XIX аср бошларида вужудга кела бошлаган эди…

ЖАДИДЧИЛИКНИНГ ТАМАЛ ТОШИ
Улуғбек Долимов
педагогика фанлари доктори

Сўнгги асрларда ўлкамиздаги таълим-тарбия тизими дунё тараққиётидан бутунлай узилиб, турғунликка юз тутгани маълум. Уни ислоҳ қилишга, янгилашга қаратилган фикрлар узоқни кўрувчи зиёлилар, мутафаккирлар орасида XIX аср бошларида вужудга кела бошлаган эди. Ҳассос шоира, давлат арбоби Нодирабегим тарбиясини олган етук тарихчи олим, Ҳакимхон тўра Маъсумхон тўра ўғли Россиянинг Шамай (Семипалатинск), Омск, Оренбург, Астрахан шаҳрларида бўлгач, унда юртимиздаги давлат, таълим-тарбия, ўқитиш тизимига нисбатан муносабат кескин ўзгарди. Ўлканинг тараққиётдан нақадар орқада қолиб кетганлигини биринчилардан бўлиб тушуниб етди. Шарқ тиллари қаторида рус тилини ҳам мукаммал билган Ҳакимхон тўра Россия давлат бошқарув, таълим-тарбия тизими билан яқиндан танишди. У рус шаҳарларида ота-онасиз қолган етим-есирлар учун махсус тарбияхоналар очилгани, улар давлат ҳисобидан ўқитилиши Ҳакимхон тўра учун бутунлай янгилик эди. Бу ҳақда у “Мунтахаб ут-таворих” (“Сараланган тарихлар”) асарида қуйидагиларни ёзади: “Губирнатўр пиёда саллотлариға неча алвон таълим машқ берур эдики, ақл анга ҳайрон эрди. Ани кўрганда бизни(нг) сипоҳларимизнинг машқлари ёш гўдаклар ўйиниға ўхшар… Ул манзил мутасаддиси қаровсиз болалар тарбиятиға машғул бўлур ва ҳар шаҳарда Ўрусияда қаровсиз етим болалар учун иморатлар қилибдур. Либос, хўрокин подшоҳлиқдин бериб турарлар ва аларни ўқитмоқ учун муллалар таъйин айлабдур. Катта бўлғондин сўнгра мувофиқи дониш подшоҳлиғ машғул бўлурлар ва аларни подшоҳнинг ўғли дерлар”.

Ҳакимхон тўра 1826 йилда Туркия, Мисрда ҳам бўлади. Мисрда Муҳаммадали пошшо билан учрашиб, унинг ислоҳотчилик фаолияти билан яқиндан танишади. Муҳаммадали пошшо 40 турк йигитини етти йил давомида турли билимларни эгаллаш учун Европага ўқишга юбормоқчи бўлгани уни ҳайратга солади. Эътиборли жиҳати шундаки, бу қирқ йигитга бош бўлиб, уларни Европага олиб боришдек масъулиятли вазифани Ҳакимхон тўрага топшириш мувофиқ кўрилади. Аммо ватанига қайтишга тайёргарлик кўраётган тўра бу вазифани зиммасига олмайди.

Ҳакимхон тўра Муҳаммадали пошшо ташкил этган ва дунёвий илмлар ўқитиладиган янги мактаблар билан танишади. Бу ерда амалда бўлган турли соҳаларга талабалар танлаш, ўқитиладиган фанлар, айниқса, битирувчиларни иқтидорига яраша иш билан таъминлаш каби масалаларни пухта ўрганади: “Уларни ўқитишга ҳар хил илмдин муаллим ва котиб мавжуд. Зероки, бир тоифа арабий ўқурлар ва бир жамоа форсий ва бир жамоа туркий ва бир фавжи фаранги ва бир жамъи котиби хушхатлар – настаълиқ ва бир тоифа хатти-сулс машқ этарлар эди. Ва бу илмларға моҳир бўлғондин сўнг имтиёз ва имтиҳон қилурлар. Ҳар ойда қанча бўлса, Муҳаммадали пошшо хизматлариға олиб борур. Мувофиқи истеъдоди илми бир хизматға маъмур қилур. Бир тоифа ёш ўғлонларни ҳакимхонаға юборур, то илми тибдин баҳра олғай ва бир жамоани Фарангистонга юборур, токи ғарб илмларини билиб келғай ва оники илмдин баҳра топмабдур, то тарбият асар қилмабдур, ани жиҳодияға юборурлар, аскар бўлур. Ҳар ойни тамомида қоида шулдур. Фақир бу ҳолни кўруб, мутаҳайюр эрдим”.

Ҳакимхон тўра асарида баён этган ислоҳотчилик ҳақидаги орзуларини ўз ватанида амалга ошира олмаган бўлса-да, асар Бухоро амирлиги ва Қўқон хонлигида зиёлиларга, маърифатпарварларга кучли таъсир кўрсатди. Бу ҳолни Ҳакимхон тўрага яқин замондош, ислоҳотпарвар Аҳмад Дониш ёзган “Наводир ул-вақое” асарида яққолроқ кузатиш мумкин. Аҳмад Дониш мазкур асарида амир Насрулло, амир Музаффар, амир Абдулаҳад даврларида ниҳоятда кучайган инқирозни таҳлил этади. Унинг замондоши Мирзамуҳаммад Абдулазим Сомий “Тарихи салотини манғитийя доруссалтанаи Бухоройи шариф” рисоласида ҳам шу ҳолатлар кенг баён этилган.

Аҳмад Дониш Бухородаги тартибсизликлар ҳақида сўзлар экан, давлат бу аҳволда узоқ яшай олмаслигини фаранг ҳокими тилидан аёвсиз фош қилади: “Подшоҳларнинг сақланишлари, уларнинг саломат туришлари, мамлакатнинг ободлиги, фуқаронинг тўқлиги сипоҳларнинг розилигига боғлиқдир. Сенинг гапингга қараганда, ерлар хароб, фуқаро оч, сипоҳлар муҳтож, амалдорлар, дафтардорлар золимдирлар. Бундай салтанат, бундай давлат ҳеч вақт узоқ яшай олмайди. Отаси яшаса ҳам болалари унинг ўрнига ўтира олмайдилар. Ҳукумат интизоми бутунлай бузилади… Бунга ўхшаш мамлакатни ҳукумат, давлат де-йиш тўғри эмас, уни гадолар подшоҳи, ожизлар ҳукумати десалар, тўғри айтган бўладилар”[1].

XIX асрнинг 50-60-йилларидаёқ Аҳмад Дониш Бухоро мактаб ва мадрасаларидаги ўқиш-ўқитиш усулларини тубдан ислоҳ қилиш масаласини кун тартибига кескин қўйган эди.

ХХ аср Туркистон ўлкасида миллий уйғониш шабадаларини кучайтирди: ўлкада “Таржимон”, “Турк юрду”, “Вақт”, «Мулла Насриддин», “Шўро” каби газета ва журналларнинг муштарийлари сони ошиб борди, улардаги ислоҳотчилик ҳаракатига бағишланган мақолалар ўлка педагогларини ўз фаолиятларига танқидий қарашга мажбур этди. Илк усули жадид мактаблари вужудга келди, она тили ва адабиёт, табиий фанларни ўқитиш масаласига эҳтиёж ва эътибор кучайди. Исмоилбей Гаспралининг “Хўжаи сибён” алифбо дарслиги, “Раҳбари муаллимин ёки муаллимларга йўлдош” услубий қўлланмаси жадид муаллимлари қўлида тез-тез кўрина бошлади. Бу ҳаракатнинг раҳбарлари, намояндалари чет элларда таълим олган ёки тараққий этган мамлакатларда бўлган, Шарқ ва Ғарб маърифати, маънавиятини эгаллаган, илмга чанқоқ ёшлар эдилар. Улар мустамлака, мутаассиблик исканжасида харобага айланиб бораётган она-Ватан жароҳатларига малҳам изладилар. Жадидлар, биринчи навбатда, маорифни, мактаб ва мадрасаларни, уларда ўқитиш усулларини тубдан ислоҳ қилиш, таълим-тарбия тизимини ўзгартириш, миллатни маънан уйғотиш учун кураш олиб бордилар. Улар ўзбек халқининг минг йилдан ортиқ тараққиёт тарихига эга бўлган тафаккур гулшанидан баҳра олдилар, умуминсоний қадриятларга асосландилар, шу билан бирга, турк дунёси халқларининг маънавий раҳбари Исмоилбей Гаспрали ўқиш-ўқитиш, мактаб ва мадраса ислоҳотига оид фикрлари таъсирида бўлдилар, озарбайжон халқининг ҳур фикрли улуғ демократлари Жалил Мамадқулизода, Алиакбар Тоҳирзода Собирлар билан яқин ҳамкорлик ўрнатдилар. Бу ижодкорлар нашр этган “Мулла Насриддин” журнали, “Хўп-хўпнома” мажмуаси ўзбек зиёлилари ўртасида катта шуҳрат қозонди. Бу ҳол чор Россияси, генерал-губернаторлик сиёсий доираларини анча ташвишга сола бошлади. Мазкур ҳолат Россия ички ишлар вазирлигининг 1900 йил 31 декабрда Туркистон ўлкасига юборган 13444-рақамли “мутлақо махфий” фармойишида яққол кўзга ташланади. Унда ҳукумат губернаторларни огоҳ бўлишга даъват қилади: кейинги вақтларда татар адабиёти ва матбуотида 14 миллионли рус мусулмонларининг кўп асрли турмуш тарзини издан чиқариш хавфига сабаб бўлувчи руҳ пайдо бўлганлиги сезилмоқда. Бу руҳ татарлар ҳаётида катта бурилишга тайёргарлик жараёни кечаётгани ҳақида тахмин қилиш имконини беради. Вазирлик эътиборни Гаспрали фаолиятига, янги усулдаги мактабларга, унинг дарслиги асосида она тилини ўқитиш масаласига қаратади. Татарлар, дейилади фармойишда, исломийлик ва туркийлик заминида тараққиёт учун интилмоқда. Шунинг учун полиция департаменти бу ҳаракатни ҳар томонлама ўрганиб, шу соҳада фаолият кўрсатаётган муаллифлар, уларнинг мақолалари, “ёш турклар” билан алоқаси, чет эл марказларида, айниқса, Туркияда уларни кимлар рағбатлантираётгани, кимлар томонидан ва қаерда янги усул мактаблари очилгани, кимлар бундай мактабларда дарс бераётгани, кимлар бу мактабларга раҳбарлик қилаётгани каби масалалар ҳақида кенг маълумот сўраган.

Губернаторлик маъмурлари Туркистон ўлкасидаги маҳаллий зиёлилар фаолиятини, ўлкада кечаётган маданий, маърифий, сиёсий аҳволни Николай Остроумовдан кўра яхшироқ биладиган одамни топишлари амри маҳол эди. У Тошкентга келган 1879 йилдан бошлаб маҳаллий арбоблар, зиёлилар ҳақида (Туркистон, Бухоро амирлиги ва Хива хонлиги бўйича) каттагина материал тўплаган эди. Шунга кўра, чор Россияси учун ниҳоятда муҳим бўлган бу вазифани Остроумовга топширганлар. У рус миссионерлари раҳнамоси Н.И. Ильминскийнинг шогирди ва энг содиқ сафдоши, маслакдоши эди. Ушбу фармойишга биноан у “сиёсий жиҳатдан ишончсиз” деб ҳисоблаган, жадид мактабларини тарғиб-ташвиқ қилувчи мақолалар ёзган, янги мактаблар очган ва уларда муаллимлик, мудирлик қилган Исҳоқхон Ибрат, Маҳмудхўжа Беҳбудий, Сиддиқий-Ажзий, Абдуқодир Шакурий, Мунавварқори, Абдулла Авлоний ва бошқалар ҳақида ички ишлар вазирлигига маълумотлар юбориб турган.

Ушбу фармойишга асосан Н. Остроумов генерал Жўрабек (собиқ Китоб ҳокими Жўрабек Қаландарқори ўғли) устидан ҳам махфий маълумотнома берган. Унда айтилишича, Жўрабек додхоҳ 1890 йилдан бошлаб Гаспрали билан яқиндан алоқа ўрнатган, “Таржимон” газетасининг доимий муштарийларидан бирига айланган: “Таржимон”нинг жонкуяр тарғиботчиси генерал-майор Жўрабекдир. У янги усул билан қизиқмоқда. Гаспрали Тошкентга келганда у билан учрашди”.

Дарҳақиқат, генерал Жўрабек рус армиясидан истеъфога чиққач, усули жадид мактабларини тарғиб қилиш ишларида фаол иштирок этган. Унинг бундай маорифпарварлик фаолияти ҳақида Исмоилбей Гаспрали кейинроқ унинг фожиали ўлдирилиши муносабати билан ёзган таъзияномасида шундай фикрларни билдирган эди: “Генерал Жўрабек авваллари Китоб шаҳрининг мустақил ҳукмдори бўлиб, Русиянинг душмани сифатида асир тушган ва Туркистон ишларида Русияга садоқат билан хизмат қилган. Марҳум туғма аскар бўлиш билан баробар илм ва маорифни ҳам жуда севган бир киши эди. “Таржимон”ни(нг) чиққан кунидан бери доимий ўқувчиларидан эди. Оллоҳ ундан ўз раҳматини дариғ тутмасин” .

Вазирликнинг юқоридаги фармойиши муносабати билан Олмаота (Верний) шаҳрида ўлка рус ва рус-тузем мактаблари муаллимларининг катта йиғини бўлиб ўтди. Унда мажлис қатнашчилари татар ўқитувчиларининг мактаб очиб ўқитувчилик қилишларига, татар зиёлиларининг Туркистон ўлкасида яшашларига, ҳатто жой сотиб олишларига рухсат бермасликни талаб қилдилар. Бу ҳақда Мўминжон Муҳаммаджонов қуйидагиларни ёзади: “Шул чоғда Татарис-тон, Озарбайжон турклари биздан бурун кўз очиб, бойларининг ҳиммати билан янги мактаблар, янги ўрта, юқори (олий) мадрасалар солиб, минг-минг халқ болаларини кўзларин Оврупо билимлари билан очмоқда эдилар. Уфа шаҳрида “Олия”, “Усмония”, Қозон шаҳрида “Муҳаммадия”, Оренбурғда “Ҳусайния”, Қафқазда биз отини билмаган яна қанча мактаблар, мадрасалар кўп эди. Бул янги мадрасаларни солмоқ учун юз минглаб, миллионлаб ақчалар кетган, Николайнинг тўралари, чиновниклари олдида неча дапқир сўроқлар берилган эди… Олмаота (Верний)да ўрус муллаларининг катта йиғини бўлди, шул йиғинда: «Татарлар қозоқлар билан сарт болаларини ўқитмасин! Ўқумушли татарларға Туркистон ўлкасида туриш учун йўл қўймаслик керак! Чунки улар сарт, қозоқларға билим тарқатиб, кўзларини ва фикрларини очадурлар, сўнгра бизга емак учун Туркистонда нон қолмайдур. Иккинчи, янги тартиб билан ўқитувчи-муаллимлар, пуроғрамлари, ўқитадурғон китобларини кимларнинг асари эканлигин “инеспектур”ларга ёзиб курсатмагунча, бола йиғиб ўқутолмайдурлар!» – деб қарор бердилар. Шунинг учун ҳукуматнинг ўрус ва мусулмон маъмурларидан ҳам имтиҳон кўриш баҳонаси билан келиб-кетиб турмоқда эдилар”[2].

Россия ҳукуматининг туркий халқларга нисбатан қўллаётган, уларни бирлаштириш эмас, аксинча, бир-биридан ажратиш, парчалаш сиёсати Исмоилбей Гаспралига ҳам кучли таъсир кўрсатди, у бу сиёсатга ўз муносабатини билдирди: “Русиядан келма мусулмонларинг Озиёи Вусто (Ўрта Осиё)да мулк олмасиндан Русия давлатининг фойдаси надур? Икки тараф бирлашмасун. Русияли мусулмонлар туркистонлилара раҳбар ўлмасун каби ғалат бир фикр вор эса беҳудадир, бесамардир. Мусулмонларнинг бирлиги бўйла қозиқлар ила айрилмаз, чунки бу бирлик динийдир, тарихийдир, жинсийдир. Бўйла қозиқларнинг ҳатто фойдаси-да вордир: мусулмонларнинг фикрини ишлатур, кўзларини очар, ҳиммата савқ эдар”[3].

Ёш Мунавварқори 1892 йилда Тошкентда юз берган “Вабо қўзғолони”ни ўз кўзи билан кўрди. Паншаха, кетмон, тош кўтарган халқ мустамлакачилар томонидан замонавий қуроллар билан қарши олинди, минглаб оломон Кайковус дарёсига ғарқ қилинди. 1898 йил Андижон қўзғолони қонга ботирилди, ўнлаб Мингтепа каби қишлоқлар тўпга тутилди, култепаларга айлантирилди. Мунавварқори қалбида мустамлакачиларига нисбатан нафрат туйғуси мавж урди. Аммо чор Россиясидек маккор, даҳшатли салтанатга ва унинг замонавий артиллерияларига қарши ночор, нодон оломонни қарши қўйиш мумкин эмаслигини Мунавварқори ва ҳаммаслаклари тушуниб етдилар. Бу масалада уларга Исмоилбей Гаспрали, Ризо Фахриддин, Садри Мақсудий, Фотиҳ Каримий қарашлари, Россия, Эрон, Ҳиндистон, Туркияда содир бўлаётган сиёсий ҳаракатлар кучли таъсир кўрсатди.

Нима қилиш керак? Қора халқ онгини оқартириш, илм-маърифат сари етаклаш, уни илм, фан-техника янгиликларига ошно қилиш лозим. Бунга эса мактаб орқали, дастлаб ибтидоий мактаб орқали эришиш мумкин. Мана шундай ўта оғир таъқиб ва тазйиқлар остида Қримда бутун турк дунёсини тилда, ишда, фикрда бирликка чақирган Исмоилбей Гаспрали фаолиятини Мунав-варқори Абдурашидхонов Туркистонда давом эттирди. У 1901 йилда дастлаб Тошкентнинг Шайхованд Таҳур, кейинчалик шаҳарнинг бошқа даҳаларида биринчи “усули жадид” мактаблари очди. Бу мактаб 1893 йилда Самарқандда Исмоилбей Гаспрали бошчилигида очилган ва бир неча ойгина фаолият кўрсатган мактабдан кейинги ўзбеклар томонидан очилган усули жадид мактабларининг биринчиси эди. Туркистонда етишиб чиққан буюк ислоҳотчилардан бири бўлган Мунавварқори Гаспралининг ҳамма дарслик ва ўқув қўлланмалари, бадиий ва публицистик асарлари билан яқиндан таниш, сиёсий қарашлари таъсирида бўлди. У жадид мактаблари учун дарсликлар яратди, замонавий ўқитувчилар авлодини тарбиялаб етиштирди. Унинг бевосита таъсирида Маннон Уйғурдек буюк санъат арбоби, ака-ука Ҳусанхўжа ва Эшонхўжа Хонийлар, ака-ука Собиржон ва Шокиржон Раҳимийлар, Самеъқори, Салимхон Тиллахонов, Қаюм Рамазон, Шорасул Зуннун, Мажид Қодирий каби мураббийлар етишиб чиқдилар. Мунавварқори Тошкентда очилган жадид мактаблари учун ўзи тузган дастур ва дарсликларни жорий этди, улар асосида жамоат олдида очиқ дарслар ва имтиҳонлар ташкил қилди. Бундан асосий мақсад, биринчидан, усули жадид мактабларини бадном қилувчи мутаассиб қадимчиларнинг даъволари асоссиз эканлигини халқ олдида намойиш этиш бўлса, иккинчидан, халқ ўртасида илм-маърифатга, янги ўқитиш усулига, замонавий турмуш тарзига рағбат уйғотиш эди. Шунинг учун ҳам Мунавварқори имтиҳонларга ўқувчиларнинг ота-оналаридан тортиб, шариат-дин пешволаригача, ҳатто ўлкада катта эътибор қозонган олиму шоирларни, маърифатли бойларни ҳам таклиф қилган. Қўлимизда унинг Исҳоқхон Ибрат ва Ҳамза Ҳакимзодага юборган “Даъватнома”си мавжуд. Мана, улардан бири:

“Ҳурматлу Исҳоқхонҳожи жанобларина! 1907 йил май ойиндан Тошкендда Тарновбоши маҳалласинда “Хония” мактабинда талабаларнинг йиллик имтиҳони бошланур. Сиз ҳурматлудан рижо қилурмизки, тавобингизда бўлғон усули жадидия мактаблари мудирлари ила имтиҳон мажлисларина ташриф қилсангиз, муаллим ва шогирдлар Сиздан мамнун бўлур эдилар. Муҳибингиз Мунаввар Қори. 15 март 1907 йил”.

Мунавварқори Абдурашидхонов жадид мактабларининг кундалик ўқув-тарбия ишларидан тортиб, йиллик битирув имтиҳонларини уюштиришгача, “усули савтия” йўлини қобилиятли ёш ўқитувчиларга ўргатишдан тортиб, мактабларни замонавий дарслик ва ўқув қўлланмалари билан таъминлашгача бўлган узлуксиз жараённи бошқарди. Унинг бу фаолияти даврининг улуғ мутафаккирлари томонидан қўллаб-қувватланди. Маҳмудхўжа Беҳбудийдек жадидчилик ҳаракатининг карвонбошиси унга мададкор бўлди. Беҳбудийнинг бу борадаги сўзларига эътибор беринг: “Туркистонда муаллим чиқармоқ учун дорилмуаллимин бўлмаса ҳам, ҳар шаҳарда усули таълимдан хабардор бир-икки нафар муаллим албатта бордур. Ана, муаллимликка толиб кишиларни аларнинг ҳузуриға юбориб, 3-4 ой зарфида усули таълимдан хабардор қилдурмоқ мумкиндур. Агар бояфарз, ушбу хизматни муаллимларимиз илтизом қилсалар, ул ҳолда муаллимликка ҳаваскор ёшларни бир оз заҳматлик бўлса ҳам, тўғридан-тўғри Тошкандда Мунаввар Қори жанобларининг мактабиға юбормоқ керакдурки, мушоран алайҳнинг мундай толибларни мамнуният ила қабул этмоқлариға аминдурмиз. Ишда, муҳтарам қариндошлар, миллатимизнинг тилаги ва энг зўр эҳтиёжи ушбу шайлар эдики, назари олийларингиза арзу тақдим этдук”[4].

Бундай тадбирлар жадид мактабларининг ўлка бўйлаб кенг тарқалишида муҳим аҳамият касб этди: 1903 йилда Самарқандда Маҳмудхўжа Беҳбудий, Сиддиқий-Ажзий, Абдуқодир Шакурий, Саид Ализода, Қўқонда Абдулваҳоб Ибодий, Ашурали Зоҳирий, Ҳамза, Пўлатжон Қаюмий, Наманганда Исҳоқхон Ибрат, Сўфизода, Бухорода Абдулвоҳид Мунзим, Садриддин Айний, Хоразмда Ҳусайн Кушаев, Бобоохун Салимовлар бошчилигида усули жадид мактаблари тармоқлари кенгайиб борди.

Бундай мактаблар дастлабки вақтларда ҳукумат рухсатисиз очила бошлаган эди, кейин уларнинг очилиши, бутун фаолияти тўла губернаторлик назоратига ўтди. Жадид мактабларининг фаолияти энди ниҳоятда оғир кеча бошлади. Бир томондан, мутаассиб уламолар, «усули қадим» тарафдорлари «усули жадид» мактабларига қарши турли-туман бўҳтонлар уюштирдилар, муаллимларини эса ҳатто кофирликда айбладилар, халқ болаларини бундай мактаблардан қайтаришга ҳаракат қилдилар. Шу ўринда Самарқанднинг Улуғбек мадрасаси жомесида 5-6 минг намозхон ўртасида мутаассибларнинг шоир ва педагог Сиддиқий-Ажзий ва Абдуқодир Шакурийларни кофирга чиқаришларини, Мирмуҳсин Шермуҳамедов ва Сўфизодаларни сазойи қилиб, ўз Ватанидан қувғин қилишларини эсга олиш ўринлидир. Мутаассибларнинг бундай ҳатти-ҳаракатлари, иккинчи томондан, бундан ҳам даҳшатлироқ куч бўлмиш мустамлакачи маъмурларнинг таъқиб ва тазйиқларига катта йўл очиб берди. Мунавварқори Абдурашидхон ўғли сиёсий ташкилотларнинг узлуксиз сўровларига жавоб беришга, дўқ-пўписаларига, қамоқларига чидашга мажбур бўлди. Шунинг учун ҳам «усули жадид» мактабларининг тараққиёти ва кўламининг кенгайиши, айниқса, мустамлака Туркистон ўлкаси шароитида анча оғир кечди. Бу ҳақда Мунавварқорининг собиқ ўқувчиси, Анқара университетининг профессори Иброҳим Ёрқин (Иброҳим Орифхон ўғли – 1902-1993) хотираларида қуйидагиларни ёзади: “1913 йилда Эшонхўжа Хонийнинг мактабини битиргач, Мунавварқорининг икки синфли рушдий мактабида ўқиган йилларимизда Русия идораси ўқув инспекторлари мактабимизга тўсатдан келиб, фойдаланаётган китобларимизни текширарди. Уларнинг мақсадлари бизнинг мактабда мавжуд бўлган дарслик ва бошқа ўқув китобларининг Русия идораси нуқтаи назаридан зарарлими ёки йўқми, шуларни текшириш эди”[5].

Ҳар қандай таъқиб ва тазйиқларга, мутаассиб уламоларнинг дашномларига, бўҳтонларига қарамай, жадид мактаблари халқ эътиборини қозониши, айниқса, мусулмон қардошларнинг бу борадаги ҳамжиҳатликлари, ҳамкорликлари генерал-губернаторлик сиёсатдонлари, мафкурачилари фаолиятини янада кучайтирди. 1909 йилда Николай Остроумов «Туркестанские ведомости» газетасида «Что делать с новометодными мактабами?» номли мақоласини эълон қилди. Унда муаллиф қуйидагиларни ёзади: «Рус маъмуриятининг ерликлар эски мактабларига нисбатан қўллаган менсимаслик, назар-писанд қилмаслик сиёсати ўлкадаги ҳукмронлигимизнинг дастлабки ўн йиллигида ўзини оқлаган бўлиши мумкин. Аммо кейинги уч ўн йилликда бу сиёсат ўзини оқламаганини ҳеч нарса билан яшириб бўлмайди. Мана, чиндан ҳам пушаймон бўладиган воқеа содир бўлди. Биз ўлкада… катта қийинчиликлар билан бир неча рус-тузем мактаби очганимизда, бошқалар ташқаридан (Қримдан) катта ғайрат билан ўлка маорифи учун бошқа байроқ остида мустақил фаолият олиб борди. Бу янги усул мактаблари маъмуриятнинг ҳеч қандай рухсатисиз очила бошлади ва ажабланарли, йўл қўйиб бўлмайдиган томони шундаки, ҳозир ҳам бундай ҳолат област, уезд маъмуриятлари, ҳатто ҳукумат мактаблар инспекцияси назоратисиз давом этмоқда»[6].

Чор ҳукуматининг мустамлака ўлкаларда қўллаган мактаб соҳасидаги сиёсати шундай эдики, иложи борича, усули жадид мактабларини тақиқлаш, жуда бўлмаганда, уларнинг кенг тарқалишига тўсқинлик қилиш, шу йўл билан бундай мактаблар ривожланишининг олдини олиш эди. Туркистон ўлкасига нисбатан Татаристон, Бошқирдистон, Қрим ва Кавказ ўлкаларида анча илгари бундай жараён кечган ва уларга қарши курашда маъмурият катта тажриба орттирган эди. Бу ўлкаларда ҳам усули жадид мактабларига биринчи бўлиб мутаассиб уламолар, “қадимчи”лар қарши чиққан эдилар. Генерал губернаторлик маъмурияти усули жадид мактабдорларига оппозицияда бўлган маҳаллий мутаассиблар, “қадимчи”ларни қарши қўйди, бу курашда уларни рағбатлантирди, бу мактабларга, уларнинг ташкилотчиларига қарши турли бўҳтонлар, сиёсий айбномалар уюштирди. Бу билан губернаторлик маъмурияти, биринчидан, мустамлака халқларини асрий қолоқликда, мутеликда асрашдек қабиҳ ниятини амалга оширган бўлса, иккинчидан, ўзини мусулмон дини ҳимоячиси сифатида кўрсатди. Чор ҳукумати маъмурлари ўзбек зиёлиларини бир-бирига қарама-қарши икки қутбга ажратиб ташладилар, анъанавий маҳаллий масжид-мадрасаларнинг, эски мактабларнинг кўпайишига катта имконият яратдилар. Туркия, Боғчасарой, Уфа, Қозон, Тифлис, Оренбургдан келадиган нашрларнинг тарқалишини қаттиқ назорат остига олдилар. Бу билан губернаторлик маъмурлари мустамлакачилик мафкурасининг устунларидан бўлмиш миссионерлар раҳнамоси Н.Илминский кўрсатмаларига амал қилдилар. Губернаторлик маъмурлари маърифат фидойиларига қарши курашда, уларни халқ ўртасида бадном қилишда энг қабиҳ усуллардан ҳам қайтмаганлар. Кексаларнинг хабар беришига қараганда, 1908 йили Н.Остроумов Самарқандда Улуғбек мадрасаси жомесида бир неча минг номозхон ҳузурида усули жадид мактабларида ўқиётган ёшлар мусулмон дини аҳкомларига амал қилмай қўяётганликлари, бундай мактабларда ислом динига хилоф илмлар ўқитилаётгани ҳақида “куюниб” маъруза қилган. Қора халқ, мутаассиб уламолар унинг маърузасидан қаттиқ мутаассир бўлиб, “ғайридин бўлса ҳам бизга, динимизга қанчалар меҳрибон” деб, кўзларига ёш олиб, дуо қилган эканлар. Усули жадид мактабларида дунёвий фанлар билан баробар она тили ва миллий маънавиятнинг чуқур ўқитилиши губернаторлик маъмурларига ёқмас эди.

1905 йил воқеалари жадидчилик ҳаракатининг янги тараққиёт босқичига кўтарилишига ҳамда миллий матбуотнинг вужудга келишига туртки бўлди. Турк, татар, озарбайжон, бошқирд мутафаккирлари билан алоқалар янада мустаҳкамланди. Жадид мактаблари сони маҳаллий мактабдорлар, ҳур фикрли зиёлилар саъй-ҳаракати ҳисобига анча ортди. Бу ҳол мустамлакачиларнинг жадид мактабдорларига қарши курашини янада фаоллаштирди. Фарғона вилояти халқ ўқув юртлари инспектори О. Егоров 1909 йилда Туркистон ўлкасидаги рус-тузем мактабларининг аҳволига бағишланган махсус кенгашда куюниб шундай деган эди: “Яқин келажакда янги усулдаги маҳаллий мактабларнинг кенг ёйилиши ва уларга нисбатан маҳаллий аҳоли эътиборининг кескин ортиб бориши билан рус-тузем мактаблари батамом хароб бўлади”[7].

Усули жадид мактабларини бутунлай ёпиб қўйиш ёки тақиқлашдан губернаторлик маъмурияти қўрқар эди, чунки бу иш бундай мактабларни яширин равишда ташкил қилишга, айниқса, маҳаллий халқнинг қаттиқ норозилик ҳаракатига олиб келар, кўплаб ёшларнинг чет элга, биринчи навбатда, Тур-кияга бориб ўқишига йўл очилар эди. Шунинг учун маҳаллий педагогларнинг “усули савтия” (“товуш усули”) методига асосланган мактабларни очиши губернаторлик маъмурияти томонидан қаттиқ назорат остига олинди. Шу муносабат билан 1909 йилда Туркистон ўқув округи қошида махсус комиссия “Фармойиш” ишлаб чиқди. У шундай масалаларни ўз ичига олган эди:

1.Маҳаллий мактаблар губернаторлик маъмуриятининг махсус рухсатномаси билан очилади.

2.Маҳаллий мактабларни очиш ва унда ўқитиш сиёсий жиҳатдан тўла ишончли бўлган Россия фуқароларигагина рухсат этилади.

3.Маҳаллий мактаб қайси миллат болалари учун очиладиган бўлса, унинг ўқитувчилари ҳам ўша миллатга мансуб бўлиши шарт.

4.Маҳаллий мактабларда фақат Россия цензураси рухсати билан чоп этилган китобларгина ўқитилади.

5.Маъмурий полиция идораларида ишловчи масъул шахслар зиммасига барча маҳаллий мусулмон мактабларини аниқ рўйхатга олиб бориш ва рўйхатдан ўтмаган мактабларнинг фаолият кўрсатишига йўл қўймаслик вазифаси юклатилади.

6.Махсус рухсатсиз мактаб очган шахслар мактаб очиш ва ўқитувчилик ишидан абадий маҳрум этилади.

7.Маҳаллий мактаблардаги ўқитиш ишлари ва уларда жорий этилган тартиб-қоидаларга риоя этилиши устидан назорат қилиб туриш маҳаллий маъмурларга ҳамда мактаб нозирларига юклатилади[8].

Фармойишнинг ҳамма моддаси янги мактаблар очишга қарши қаратилган катта тўсиқ эди. Учинчи моддадаги таъкидга кўра, ўқувчилар қайси миллатга мансуб бўлса, мактаб очувчи муаллим ҳам ўша миллатга мансуб бўлиши керак. Бу билан ички Россиядан келган татарлар томонидан очилган ва очилаётган “усули жадид” мактабларининг фаолияти тўхтатилди. Натижада, бундай мактабларининг сони кескин камайиб кетди.

Энди дунё юзини кўраётган “усули жадид” мактабларида қўллаш учун маҳаллий муаллифларнинг дарсликлари йўқ ёки етарли эмас эди. Атоқли маорифчи Саидрасул Саидазизовнинг “Устоди аввал” алифбо дарслиги ниҳоятда кам миқдорда нашр қилинган бўлиб, ҳатто рус-тузем мактаблари учун ҳам етишмас эди. “Усули жадид” мактабларида Мажид Қодирий томонидан яратилган ва 1910 йилда нашр этилган “Ҳисоб” дарслигига қадар Қозонда, Туркияда нашр қилинган математика бўйича турли дарсликлардан фойдаланилар эди. Бунинг устига, “Фармойиш”га биноан “усули жадид” мактабларида муваффақият билан ўқитилаётган ҳамда Туркияда нашр этилган дарсликлардан фойдаланиш манъ этилди. Бу ҳам жадид мактабларининг кенг кўламда фаолият кўрсатишига катта тўсиқ эди. Шунинг учун ҳам жадид педагогларидан Ҳожи Муин Шукруллаев кўплаб “усули жадид” мактабларининг ёпилиб қолаётганини маҳаллий ўқитувчиларнинг, биринчидан, “усули савтия” усулидан хабарсизликлари бўлса, иккинчидан, бундай мактаблар учун махсус дарсликларнинг йўқ даражада эканлигида, деб кўрсатади: “1901 йилдан эътиборан Қўқон ва Тошкентда, 1903 йилдан Самарқандда янги мактаблар очила бошлади. Бу мактаблар Туркистоннинг катта шаҳарларида сон жиҳатидан (тақлидий суратда) бир даража кўпайган бўлса ҳам, 4-5 йилдан кейин яна камайиб, фақат тузуклари давом этди. Бунинг биринчи сабаби китобсизлик бўлса, бошқа сабаби ўқитувчиларнинг усули таълимдан хабарсизликлари эди”[9].

Юқорида тилга олинган фармойиш асосида Туркистон ўлкасидаги бир неча мактаблар ёпиб қўйилди, ўқитувчилари тинтув қилинди. Усули жадид мактаблари губернаторликнинг мана шундай оғир таъқиб ва тазйиқлари остида фаолият кўрсатишга мажбур бўлди. Жадид мутафаккирларига қарши олиб борилаётган бундай таъқиблар ҳақида Садри Мақсудий[10] 1912 йилда учинчи чақириқ Россия Давлат думаси минбаридан туриб қуйидагиларни баён қилган эди: “Ҳар бир миллатнинг ўзига хос муқаддас, қадрли одатлари мавжуд. Адолатли давлат халқларнинг бундай қадриятларига қарши ҳеч вақт дахл қилмайди. Булар миллатнинг тили, бадиияти, мактаби ва бошқалардир. Бизнинг ҳукуматимиз эса туркий миллатларнинг муқаддас одатларига қарши мунтазам равишда тажовуз қилиб туради: мактабларимиз, адабиётимиз, бадииятимиз таъқиб остига олинади. Фақат бир йил давомида 150 дан ортиқ энг эътиборли ўқитувчилар, муллаларнинг уйлари тинтув қилинди. Қўқон шаҳрида маҳаллий инспектор фармойиши билан 20 га яқин мактаб ёпилди ва ўқитувчилари ҳайдаб юборилди. Тошкентда Мунавварқорига мадраса қошида рус синфи очишга рухсат берилмади, Наманганда Ҳусаин Макаев ўқитувчилик ишидан четлаштирилди»[11].

Дарҳақиқат, жадид шоири Тўлаган Хўжамёров Тавалло илк ўзбек театри труппаси аъзоларига нисбатан “Кимни саҳнада кўрсанг, ани жасорати бу” деб ёзган сўзлари бевосита усули жадид мактаблари очган педагогларга ҳам тааллуқли бўлиб, бу иш чинакам жасорат ва фидойилик эди. Генерал-губернаторлик маъмурлари усули жадид мактабларининг кенг қулоч ёзишига қанчалик тўсиқлар қўймасин, табиий-тарихий жараённи тўхтата олмади.

Дунёда ўқитувчилик ишидан ҳам оғирроқ, шу билан бирга, шарафлироқ, ундан ҳам буюкроқ иш бўлмаса керак. Чунки ўқитувчи инсон фарзандини ҳақиқий камолот сари етаклайди. Ҳар қандай жамиятнинг инқирозию таназзули, равнақию истиқболи унинг мактабга, таълим-тарбияга ва биринчи нав-батда, ўқитувчига бўлган муносабат билан ўлчанади.

“Усули жадид” номини олган “усули савтия”га асосланган мактаблар моҳият эътибори билан “рус-тузем” мактабларига қарши вужудга келди. “Усули жадид” мактабларида миллий маънавияти юксак, миллат, Ватан истиқболи учун жон куйдирувчи ёшларни тарбиялаб етиштириш биринчи ўринда турган. Жадид педагогларининг буюк хизматлари шундаки, улар мактабларда она тилида таълим-тарбия беришга, миллий адабиёт, мусулмон дини ва маънавияти асосларини ўқитишга ҳал қилувчи масала сифатида қарадилар. Чунки улар миллатнинг ўзлигини сақловчи асосий восита она тили ва миллий адабиёт деб билдилар. Чўлпоннинг “Кеча ва кундуз” романидаги Мирёқуб билан жадид Шарафиддинхўжаев ўртасида кечган суҳбатни эсланг.

1905 йилдан кейин ғайрируслар (туркий халқлар) маорифи муҳокамаси яна жиддий тус олди. Россия маориф вазирлигидаги корчалонлар мусулмонлар учун очилган ва очилаётган давлат тасарруфидаги мактабларида она тилини кирилл алифбосида ўқитиш масаласини кўтардилар. Бунга қарши «Таржимон» газетаси ёзади: «Эй гўспўдалар, ақла мурожаат этинг. Бизим ўз алифбомиз вор: ҳам динийдур, ҳам дунёвийдур. Русча ва франсузча ўқиймиз, лекин ўз алифбомизни ҳеч бир вақт, ҳеч бир ўринда тарк этмаймиз… Бу ишда мантиғсизлиғғами таажжуб эдалим ёки изҳор ўлинан ҳақоратами ҳайрон ўлалим?!»[12].

1909 йилда Россия Давлат думасида – «Ғайрирусларнинг давлат тасарруфидаги мактабларда таълим-тарбия қайси тилда олиб борилиши керак?» деган мавзу яна муҳокама этилади. Унга биноан «туркистонликларнинг адабий тили йўқлиги» сабабли таълим-тарбия фақат рус тилида олиб борилади, агар маҳаллий сўзларга эҳтиёж туғилган тақдирда эса араб ёзувида эмас, фақат кирилл ёзувида таълим берилади, деган фармойиш эълон қилинади. Бу фармойиш туркийзабон зиёлиларнинг, педагогларнинг қаттиқ норозилигига сабаб бўлди. Унга қарши «Таржимон» газетасида эълон қилинган «Чиғатой тили» сарлавҳали мақолада қуйидагиларни ўқиймиз: «Самарқанд, Фарғона, Сирдарё қитъаларининг шевалари эски чиғатой шевасидур. Бу шева адабий ўлдиғи бутун жаҳона маълумдур. Ҳатто турк шеваи адабияларининг энг қадими ва мабдаи ўлдуғи лисониюн (тилшунослар) олдида масдақ (тасдиқланган)дур. Тафтазонийлар, Аҳмад Яссавийлар, Али Қушчи, Алишер Навоий ва бошқалар вужуда келтирмиш Туркистон тили нечук «тилсиз», «адабиётсиз» от ўлинур?! Рус миллатининг лисони адабий ўлмадиғи замонда Ломўнўсуф, Пушкин каби рус адибларининг вужудидан уч ва тўрт юз сана муқаддам («Муҳокамат ул-луғатайн» рисоласина боқ!» – газета изоҳи – У.Д.) Чиғатой, яъни Туркистон тили форсийя фойиқ (ғолиб) бўлиндиғи даъво ўлинур-да, бугун Туркистон белисондур, дею насил (қандай) ҳукм ўлинур?! Киев ва Мўсқва балдаларинда рум ва лотин лисонинда бирор раҳбон (роҳиблар) шқоласи таъсис эдилмасдан муқаддам Бухоро ва Самарқандда илми тибб, ҳайъат, фалсафа, таърих, жуғрофия, хандаса ва соира дарс ва таҳсил эдилур. Улуғбеклар, Форобийлар, Ибн Синолар каби турк ҳукамоси етишур-да, буюкларнинг аҳфоди (авлоди) бу кун нечук тилсиз от ўлинур?!»[13]

Россия империяси тасарруфидаги туркий халқларни руслаштиришга қаратилган Ильминский усулини Туркистон ўлкаси таълим-тарбия тизимига татбиқ қилар эканлар, уларни “усули қадим” тарафдорлари эмас, “усули жадид” ижодкорлари, тарафдорлари қаттиқ ташвишга солди. Бунинг сабабларини Ильминскийнинг ўзи шундай изоҳлайди: “Тараққиёт сари юз тутиб, ислоҳ бўлаётган мусулмонлик Ғарб маданияти келтириб чиқарган техник имкониятлардан фойдаланса, шу билан бирга, замонавий мактаблар очишга кучини сафарбар этса, у янги тарихий босқичга чиқади ва насронийлик учун жиддий хавф туғдиради. Шу сабабли Гаспринский илгари сураётган жадидчилик оқимига қарши чиқишга мажбурмиз. Рус ҳукумати ва зиёлилари жадид мактабларининг очилишига рухсат бериш билан ўзлари ўтирган дарахт шохини кесмоқдалар”[14].

Мана шундай оғир шароитда ўзбек жадид педагоглари она тили ҳамда миллий адабиётни ўқитишга миллатнинг ҳаёт ёки мамоти масаласи сифатида қарадилар, она тили ва адабиёт ўқитишнинг назарий ва амалий асосларини ишлаб чиқдилар. Бундай масалалар уларнинг дарсликларида ўз ифодасини топди. Миллийлик ва миллият масаласи Беҳбудий, Мунавварқори, Авлоний, Фитрат каби мутафаккирлар фаолиятида ҳал қилувчи аҳамият касб этди. Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг бу ҳақдаги сўзларига эътибор беринг: “Барчамизга офтоб каби равшан ва аёндурки, макотиб тараққийнинг бошланғичи, маданият ва саодатнинг дарвозасидур. Ҳар миллат энг аввало макотиби ибтидоийсини замонча ислоҳ этиб кўпайтурмагунча, тараққий йўлиға кируб, маданиятдин фойдаланмас. Биноан алайҳ, ер юзидаги барча миллатлар ўз болаларини ибтидоий тарбиясиға ва мактабларининг ҳар жиҳатдан интизом ва акмолиға аҳамият бериб, болаларини миллий ва диний руҳда мукаммал суратда етушдурурлар. Анинг учундурки, ўзга миллатлар диний ва миллий ҳиссиётға молик бўлуб, ҳар ишда диёнат ва миллиятни муқаддам тутарлар”[15].

«Мана шундай миллий ва диний заминга қурилган “усули савтияи тадрижия» мактабларининг Россияда бонийи муассиси Исмоилбей ҳазратларидур”, дейди Беҳбудий. Туркистон ўлкасида эса Гаспрали ғояларининг янги шароитдаги давомчилари Мунавварқори ва Беҳбудийлар бўлди. Усули жадид мактабларининг худди шу миллий заминда вужудга келганлиги ҳам чор сиёсатдонлари мафкурасига бутунлай зид эди. Бундай мактаблар учун катта-катта тўсиқларнинг пайдо бўлиши ҳам унинг миллий замин асосига қурилганлиги учун эди. Чунки жадид мутафаккирлари томонидан очилган мактаблар ва уларнинг таълим-тарбия соҳасидаги фаолияти Россия империясидаги рус бўлмаган миллатларни руслаштириш сиёсатини амалда йўққа чиқарар эди.

———————-

[1] Аҳмад Дониш. Наводир ул-вақое. «Фан», Т., 1964 йил. 274-бет.
[2] Мўминжон Муҳаммаджонов. Турмуш уринишлари. Тошкент, 1926 йил, 277-бет.
[3] Бухорода на кўрдим? «Таржимон», 1908 йил, 68-сон.
[4] М.Беҳбудий. Муҳтарам ёшларға мурожаат. «Ойна» жур., 1914 й., 41-сон.
[5] Турдиев Ш. Улар Германияда ўқиган эдилар. Т.: 2006, 225-бет.

[6] «Туркестанские ведомости», 1909 г, №1.
[7] Ўзбекистон Республикаси Давлат архиви, Д. 797, 75-бет.
[8] Ўзбекистон Республикаси Давлат архиви, 47-фонд, 926-д, 109-бет.
[9] Ҳожи Муин. Биринчи ўзбек алифболари. “Маориф ва ўқитғучи” журнали. 1926 й. 2-сон.
[10] Садри Мақсудий (Мақсудов Садриддин Низомиддинович-1880-1957) давлат ва жамоат арбоби, Россия Давлат думаси аъзоси, 1880 йилда Қозон уездининг Тошсув қишлоғида татар мулласи оиласида туғилган. Қозон мадрасасида, Боғчасаройда Исмоилбек Гаспрали мактабида, 1901-1906 йилларда Париж университетининг ҳуқуқшунослик факультетида ўқиган, ҳуқуқшунослик номзоди. 1917 йил октябрь инқилобини қабул қилмаган. 1919 йилда Парижда Тинчлик конференциясида иштирок этган ва туркий халқлар ҳуқуқларини ҳимоя қилишга даъват этган. 1925 йилда Мустафо Отатурк таклифи билан Туркияга боради, кўп йиллар Истанбул ва Ан-қара университетларида дарс беради. У ҳаётининг 34 йилини Россияда, 11 йилини Францияда ва 32 йилини Туркияда ўтказди. Садри Мақсудий 1957 йил 20 февралда Туркияда вафот этди.

[11] Мусульманские депутаты Государственной думы России 1906-1917 гг. Уфа, «Китап», 1998, стр.178-179.
[12] Речь С.Максудова на Гос.Думе // «Таржимон», 1909, 10-сон.
[13] Чиғатой дили. // Таржимон, 1911, 4 март.
[14] Меҳмет Сарой. Турк дунёсида таълим ислоҳоти ва Гаспрали Исмоил. Анқара. 1987 йил., 30-бет.
[15] М.Беҳбудий. Муҳтарам ёшларға мурожаат. “Ойна” жур. 1914 й. 41-сон.

“Жаҳон адабиёти” журнали, 2010 йил, 1-сон.

JADIDCHILIKNING TAMAL TOSHI
Ulug’bek Dolimov
pedagogika fanlari doktori

So‘nggi asrlarda o‘lkamizdagi ta’lim-tarbiya tizimi dunyo taraqqiyotidan butunlay uzilib, turg‘unlikka yuz tutgani ma’lum. Uni isloh qilishga, yangilashga qaratilgan fikrlar uzoqni ko‘ruvchi ziyolilar, mutafakkirlar orasida XIX asr boshlarida vujudga kela boshlagan edi. Hassos shoira, davlat arbobi Nodirabegim tarbiyasini olgan yetuk tarixchi olim, Hakimxon to‘ra Ma’sumxon to‘ra o‘g‘li Rossiyaning Shamay (Semipalatinsk), Omsk, Orenburg, Astraxan shahrlarida bo‘lgach, unda yurtimizdagi davlat, ta’lim-tarbiya, o‘qitish tizimiga nisbatan munosabat keskin o‘zgardi. O‘lkaning taraqqiyotdan naqadar orqada qolib ketganligini birinchilardan bo‘lib tushunib yetdi. Sharq tillari qatorida rus tilini ham mukammal bilgan Hakimxon to‘ra Rossiya davlat boshqaruv, ta’lim-tarbiya tizimi bilan yaqindan tanishdi. U rus shaharlarida ota-onasiz qolgan yetim-esirlar uchun maxsus tarbiyaxonalar ochilgani, ular davlat hisobidan o‘qitilishi Hakimxon to‘ra uchun butunlay yangilik edi. Bu haqda u “Muntaxab ut-tavorix” (“Saralangan tarixlar”) asarida quyidagilarni yozadi: “Gubirnato‘r piyoda sallotlarig‘a necha alvon ta’lim mashq berur ediki, aql anga hayron erdi. Ani ko‘rganda bizni(ng) sipohlarimizning mashqlari yosh go‘daklar o‘yinig‘a o‘xshar… Ul manzil mutasaddisi qarovsiz bolalar tarbiyatig‘a mashg‘ul bo‘lur va har shaharda O‘rusiyada qarovsiz yetim bolalar uchun imoratlar qilibdur. Libos, xo‘rokin podshohliqdin berib turarlar va alarni o‘qitmoq uchun mullalar ta’yin aylabdur. Katta bo‘lg‘ondin so‘ngra muvofiqi donish podshohlig‘ mashg‘ul bo‘lurlar va alarni podshohning o‘g‘li derlar”.

Hakimxon to‘ra 1826 yilda Turkiya, Misrda ham bo‘ladi. Misrda Muhammadali poshsho bilan uchrashib, uning islohotchilik faoliyati bilan yaqindan tanishadi. Muhammadali poshsho 40 turk yigitini yetti yil davomida turli bilimlarni egallash uchun Yevropaga o‘qishga yubormoqchi bo‘lgani uni hayratga soladi. E’tiborli jihati shundaki, bu qirq yigitga bosh bo‘lib, ularni Yevropaga olib borishdek mas’uliyatli vazifani Hakimxon to‘raga topshirish muvofiq ko‘riladi. Ammo vataniga qaytishga tayyorgarlik ko‘rayotgan to‘ra bu vazifani zimmasiga olmaydi.

Hakimxon to‘ra Muhammadali poshsho tashkil etgan va dunyoviy ilmlar o‘qitiladigan yangi maktablar bilan tanishadi. Bu yerda amalda bo‘lgan turli sohalarga talabalar tanlash, o‘qitiladigan fanlar, ayniqsa, bitiruvchilarni iqtidoriga yarasha ish bilan ta’minlash kabi masalalarni puxta o‘rganadi: “Ularni o‘qitishga har xil ilmdin muallim va kotib mavjud. Zeroki, bir toifa arabiy o‘qurlar va bir jamoa forsiy va bir jamoa turkiy va bir favji farangi va bir jam’i kotibi xushxatlar – nasta’liq va bir toifa xatti-suls mashq etarlar edi. Va bu ilmlarg‘a mohir bo‘lg‘ondin so‘ng imtiyoz va imtihon qilurlar. Har oyda qancha bo‘lsa, Muhammadali poshsho xizmatlarig‘a olib borur. Muvofiqi iste’dodi ilmi bir xizmatg‘a ma’mur qilur. Bir toifa yosh o‘g‘lonlarni hakimxonag‘a yuborur, to ilmi tibdin bahra olg‘ay va bir jamoani Farangistonga yuborur, toki g‘arb ilmlarini bilib kelg‘ay va oniki ilmdin bahra topmabdur, to tarbiyat asar qilmabdur, ani jihodiyag‘a yuborurlar, askar bo‘lur. Har oyni tamomida qoida shuldur. Faqir bu holni ko‘rub, mutahayyur erdim”.

Hakimxon to‘ra asarida bayon etgan islohotchilik haqidagi orzularini o‘z vatanida amalga oshira olmagan bo‘lsa-da, asar Buxoro amirligi va Qo‘qon xonligida ziyolilarga, ma’rifatparvarlarga kuchli ta’sir ko‘rsatdi. Bu holni Hakimxon to‘raga yaqin zamondosh, islohotparvar Ahmad Donish yozgan “Navodir ul-vaqoe” asarida yaqqolroq kuzatish mumkin. Ahmad Donish mazkur asarida amir Nasrullo, amir Muzaffar, amir Abdulahad davrlarida nihoyatda kuchaygan inqirozni tahlil etadi. Uning zamondoshi Mirzamuhammad Abdulazim Somiy “Tarixi salotini mang‘itiyya dorussaltanai Buxoroyi sharif” risolasida ham shu holatlar keng bayon etilgan.

Ahmad Donish Buxorodagi tartibsizliklar haqida so‘zlar ekan, davlat bu ahvolda uzoq yashay olmasligini farang hokimi tilidan ayovsiz fosh qiladi: “Podshohlarning saqlanishlari, ularning salomat turishlari, mamlakatning obodligi, fuqaroning to‘qligi sipohlarning roziligiga bog‘liqdir. Sening gapingga qaraganda, yerlar xarob, fuqaro och, sipohlar muhtoj, amaldorlar, daftardorlar zolimdirlar. Bunday saltanat, bunday davlat hech vaqt uzoq yashay olmaydi. Otasi yashasa ham bolalari uning o‘rniga o‘tira olmaydilar. Hukumat intizomi butunlay buziladi… Bunga o‘xshash mamlakatni hukumat, davlat de-yish to‘g‘ri emas, uni gadolar podshohi, ojizlar hukumati desalar, to‘g‘ri aytgan bo‘ladilar”[1].

XIX asrning 50-60-yillaridayoq Ahmad Donish Buxoro maktab va madrasalaridagi o‘qish-o‘qitish usullarini tubdan isloh qilish masalasini kun tartibiga keskin qo‘ygan edi.

XX asr Turkiston o‘lkasida milliy uyg‘onish shabadalarini kuchaytirdi: o‘lkada “Tarjimon”, “Turk yurdu”, “Vaqt”, «Mulla Nasriddin», “Sho‘ro” kabi gazeta va jurnallarning mushtariylari soni oshib bordi, ulardagi islohotchilik harakatiga bag‘ishlangan maqolalar o‘lka pedagoglarini o‘z faoliyatlariga tanqidiy qarashga majbur etdi. Ilk usuli jadid maktablari vujudga keldi, ona tili va adabiyot, tabiiy fanlarni o‘qitish masalasiga ehtiyoj va e’tibor kuchaydi. Ismoilbey Gaspralining “Xo‘jai sibyon” alifbo darsligi, “Rahbari muallimin yoki muallimlarga yo‘ldosh” uslubiy qo‘llanmasi jadid muallimlari qo‘lida tez-tez ko‘rina boshladi. Bu harakatning rahbarlari, namoyandalari chet ellarda ta’lim olgan yoki taraqqiy etgan mamlakatlarda bo‘lgan, Sharq va G‘arb ma’rifati, ma’naviyatini egallagan, ilmga chanqoq yoshlar edilar. Ular mustamlaka, mutaassiblik iskanjasida xarobaga aylanib borayotgan ona-Vatan jarohatlariga malham izladilar. Jadidlar, birinchi navbatda, maorifni, maktab va madrasalarni, ularda o‘qitish usullarini tubdan isloh qilish, ta’lim-tarbiya tizimini o‘zgartirish, millatni ma’nan uyg‘otish uchun kurash olib bordilar. Ular o‘zbek xalqining ming yildan ortiq taraqqiyot tarixiga ega bo‘lgan tafakkur gulshanidan bahra oldilar, umuminsoniy qadriyatlarga asoslandilar, shu bilan birga, turk dunyosi xalqlarining ma’naviy rahbari Ismoilbey Gasprali o‘qish-o‘qitish, maktab va madrasa islohotiga oid fikrlari ta’sirida bo‘ldilar, ozarbayjon xalqining hur fikrli ulug‘ demokratlari Jalil Mamadqulizoda, Aliakbar Tohirzoda Sobirlar bilan yaqin hamkorlik o‘rnatdilar. Bu ijodkorlar nashr etgan “Mulla Nasriddin” jurnali, “Xo‘p-xo‘pnoma” majmuasi o‘zbek ziyolilari o‘rtasida katta shuhrat qozondi. Bu hol chor Rossiyasi, general-gubernatorlik siyosiy doiralarini ancha tashvishga sola boshladi. Mazkur holat Rossiya ichki ishlar vazirligining 1900 yil 31 dekabrda Turkiston o‘lkasiga yuborgan 13444-raqamli “mutlaqo maxfiy” farmoyishida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Unda hukumat gubernatorlarni ogoh bo‘lishga da’vat qiladi: keyingi vaqtlarda tatar adabiyoti va matbuotida 14 millionli rus musulmonlarining ko‘p asrli turmush tarzini izdan chiqarish xavfiga sabab bo‘luvchi ruh paydo bo‘lganligi sezilmoqda. Bu ruh tatarlar hayotida katta burilishga tayyorgarlik jarayoni kechayotgani haqida taxmin qilish imkonini beradi. Vazirlik e’tiborni Gasprali faoliyatiga, yangi usuldagi maktablarga, uning darsligi asosida ona tilini o‘qitish masalasiga qaratadi. Tatarlar, deyiladi farmoyishda, islomiylik va turkiylik zaminida taraqqiyot uchun intilmoqda. Shuning uchun politsiya departamenti bu harakatni har tomonlama o‘rganib, shu sohada faoliyat ko‘rsatayotgan mualliflar, ularning maqolalari, “yosh turklar” bilan aloqasi, chet el markazlarida, ayniqsa, Turkiyada ularni kimlar rag‘batlantirayotgani, kimlar tomonidan va qaerda yangi usul maktablari ochilgani, kimlar bunday maktablarda dars berayotgani, kimlar bu maktablarga rahbarlik qilayotgani kabi masalalar haqida keng ma’lumot so‘ragan.

Gubernatorlik ma’murlari Turkiston o‘lkasidagi mahalliy ziyolilar faoliyatini, o‘lkada kechayotgan madaniy, ma’rifiy, siyosiy ahvolni Nikolay Ostroumovdan ko‘ra yaxshiroq biladigan odamni topishlari amri mahol edi. U Toshkentga kelgan 1879 yildan boshlab mahalliy arboblar, ziyolilar haqida (Turkiston, Buxoro amirligi va Xiva xonligi bo‘yicha) kattagina material to‘plagan edi. Shunga ko‘ra, chor Rossiyasi uchun nihoyatda muhim bo‘lgan bu vazifani Ostroumovga topshirganlar. U rus missionerlari rahnamosi N.I. Ilminskiyning shogirdi va eng sodiq safdoshi, maslakdoshi edi. Ushbu farmoyishga binoan u “siyosiy jihatdan ishonchsiz” deb hisoblagan, jadid maktablarini targ‘ib-tashviq qiluvchi maqolalar yozgan, yangi maktablar ochgan va ularda muallimlik, mudirlik qilgan Ishoqxon Ibrat, Mahmudxo‘ja Behbudiy, Siddiqiy-Ajziy, Abduqodir Shakuriy, Munavvarqori, Abdulla Avloniy va boshqalar haqida ichki ishlar vazirligiga ma’lumotlar yuborib turgan.

Ushbu farmoyishga asosan N. Ostroumov general Jo‘rabek (sobiq Kitob hokimi Jo‘rabek Qalandarqori o‘g‘li) ustidan ham maxfiy ma’lumotnoma bergan. Unda aytilishicha, Jo‘rabek dodxoh 1890 yildan boshlab Gasprali bilan yaqindan aloqa o‘rnatgan, “Tarjimon” gazetasining doimiy mushtariylaridan biriga aylangan: “Tarjimon”ning jonkuyar targ‘ibotchisi general-mayor Jo‘rabekdir. U yangi usul bilan qiziqmoqda. Gasprali Toshkentga kelganda u bilan uchrashdi”.

Darhaqiqat, general Jo‘rabek rus armiyasidan iste’foga chiqqach, usuli jadid maktablarini targ‘ib qilish ishlarida faol ishtirok etgan. Uning bunday maorifparvarlik faoliyati haqida Ismoilbey Gasprali keyinroq uning fojiali o‘ldirilishi munosabati bilan yozgan ta’ziyanomasida shunday fikrlarni bildirgan edi: “General Jo‘rabek avvallari Kitob shahrining mustaqil hukmdori bo‘lib, Rusiyaning dushmani sifatida asir tushgan va Turkiston ishlarida Rusiyaga sadoqat bilan xizmat qilgan. Marhum tug‘ma askar bo‘lish bilan barobar ilm va maorifni ham juda sevgan bir kishi edi. “Tarjimon”ni(ng) chiqqan kunidan beri doimiy o‘quvchilaridan edi. Olloh undan o‘z rahmatini darig‘ tutmasin” .

Vazirlikning yuqoridagi farmoyishi munosabati bilan Olmaota (Verniy) shahrida o‘lka rus va rus-tuzem maktablari muallimlarining katta yig‘ini bo‘lib o‘tdi. Unda majlis qatnashchilari tatar o‘qituvchilarining maktab ochib o‘qituvchilik qilishlariga, tatar ziyolilarining Turkiston o‘lkasida yashashlariga, hatto joy sotib olishlariga ruxsat bermaslikni talab qildilar. Bu haqda Mo‘minjon Muhammadjonov quyidagilarni yozadi: “Shul chog‘da Tataris-ton, Ozarbayjon turklari bizdan burun ko‘z ochib, boylarining himmati bilan yangi maktablar, yangi o‘rta, yuqori (oliy) madrasalar solib, ming-ming xalq bolalarini ko‘zlarin Ovrupo bilimlari bilan ochmoqda edilar. Ufa shahrida “Oliya”, “Usmoniya”, Qozon shahrida “Muhammadiya”, Orenburg‘da “Husayniya”, Qafqazda biz otini bilmagan yana qancha maktablar, madrasalar ko‘p edi. Bul yangi madrasalarni solmoq uchun yuz minglab, millionlab aqchalar ketgan, Nikolayning to‘ralari, chinovniklari oldida necha dapqir so‘roqlar berilgan edi… Olmaota (Verniy)da o‘rus mullalarining katta yig‘ini bo‘ldi, shul yig‘inda: «Tatarlar qozoqlar bilan sart bolalarini o‘qitmasin! O‘qumushli tatarlarg‘a Turkiston o‘lkasida turish uchun yo‘l qo‘ymaslik kerak! Chunki ular sart, qozoqlarg‘a bilim tarqatib, ko‘zlarini va fikrlarini ochadurlar, so‘ngra bizga yemak uchun Turkistonda non qolmaydur. Ikkinchi, yangi tartib bilan o‘qituvchi-muallimlar, purog‘ramlari, o‘qitadurg‘on kitoblarini kimlarning asari ekanligin “inespektur”larga yozib kursatmaguncha, bola yig‘ib o‘qutolmaydurlar!» – deb qaror berdilar. Shuning uchun hukumatning o‘rus va musulmon ma’murlaridan ham imtihon ko‘rish bahonasi bilan kelib-ketib turmoqda edilar”[2].

Rossiya hukumatining turkiy xalqlarga nisbatan qo‘llayotgan, ularni birlashtirish emas, aksincha, bir-biridan ajratish, parchalash siyosati Ismoilbey Gaspraliga ham kuchli ta’sir ko‘rsatdi, u bu siyosatga o‘z munosabatini bildirdi: “Rusiyadan kelma musulmonlaring Oziyoi Vusto (O‘rta Osiyo)da mulk olmasindan Rusiya davlatining foydasi nadur? Ikki taraf birlashmasun. Rusiyali musulmonlar turkistonlilara rahbar o‘lmasun kabi g‘alat bir fikr vor esa behudadir, besamardir. Musulmonlarning birligi bo‘yla qoziqlar ila ayrilmaz, chunki bu birlik diniydir, tarixiydir, jinsiydir. Bo‘yla qoziqlarning hatto foydasi-da vordir: musulmonlarning fikrini ishlatur, ko‘zlarini ochar, himmata savq edar”[3].

Yosh Munavvarqori 1892 yilda Toshkentda yuz bergan “Vabo qo‘zg‘oloni”ni o‘z ko‘zi bilan ko‘rdi. Panshaxa, ketmon, tosh ko‘targan xalq mustamlakachilar tomonidan zamonaviy qurollar bilan qarshi olindi, minglab olomon Kaykovus daryosiga g‘arq qilindi. 1898 yil Andijon qo‘zg‘oloni qonga botirildi, o‘nlab Mingtepa kabi qishloqlar to‘pga tutildi, kultepalarga aylantirildi. Munavvarqori qalbida mustamlakachilariga nisbatan nafrat tuyg‘usi mavj urdi. Ammo chor Rossiyasidek makkor, dahshatli saltanatga va uning zamonaviy artilleriyalariga qarshi nochor, nodon olomonni qarshi qo‘yish mumkin emasligini Munavvarqori va hammaslaklari tushunib yetdilar. Bu masalada ularga Ismoilbey Gasprali, Rizo Faxriddin, Sadri Maqsudiy, Fotih Karimiy qarashlari, Rossiya, Eron, Hindiston, Turkiyada sodir bo‘layotgan siyosiy harakatlar kuchli ta’sir ko‘rsatdi.

Nima qilish kerak? Qora xalq ongini oqartirish, ilm-ma’rifat sari yetaklash, uni ilm, fan-texnika yangiliklariga oshno qilish lozim. Bunga esa maktab orqali, dastlab ibtidoiy maktab orqali erishish mumkin. Mana shunday o‘ta og‘ir ta’qib va tazyiqlar ostida Qrimda butun turk dunyosini tilda, ishda, fikrda birlikka chaqirgan Ismoilbey Gasprali faoliyatini Munav-varqori Abdurashidxonov Turkistonda davom ettirdi. U 1901 yilda dastlab Toshkentning Shayxovand Tahur, keyinchalik shaharning boshqa dahalarida birinchi “usuli jadid” maktablari ochdi. Bu maktab 1893 yilda Samarqandda Ismoilbey Gasprali boshchiligida ochilgan va bir necha oygina faoliyat ko‘rsatgan maktabdan keyingi o‘zbeklar tomonidan ochilgan usuli jadid maktablarining birinchisi edi. Turkistonda yetishib chiqqan buyuk islohotchilardan biri bo‘lgan Munavvarqori Gaspralining hamma darslik va o‘quv qo‘llanmalari, badiiy va publitsistik asarlari bilan yaqindan tanish, siyosiy qarashlari ta’sirida bo‘ldi. U jadid maktablari uchun darsliklar yaratdi, zamonaviy o‘qituvchilar avlodini tarbiyalab yetishtirdi. Uning bevosita ta’sirida Mannon Uyg‘urdek buyuk san’at arbobi, aka-uka Husanxo‘ja va Eshonxo‘ja Xoniylar, aka-uka Sobirjon va Shokirjon Rahimiylar, Same’qori, Salimxon Tillaxonov, Qayum Ramazon, Shorasul Zunnun, Majid Qodiriy kabi murabbiylar yetishib chiqdilar. Munavvarqori Toshkentda ochilgan jadid maktablari uchun o‘zi tuzgan dastur va darsliklarni joriy etdi, ular asosida jamoat oldida ochiq darslar va imtihonlar tashkil qildi. Bundan asosiy maqsad, birinchidan, usuli jadid maktablarini badnom qiluvchi mutaassib qadimchilarning da’volari asossiz ekanligini xalq oldida namoyish etish bo‘lsa, ikkinchidan, xalq o‘rtasida ilm-ma’rifatga, yangi o‘qitish usuliga, zamonaviy turmush tarziga rag‘bat uyg‘otish edi. Shuning uchun ham Munavvarqori imtihonlarga o‘quvchilarning ota-onalaridan tortib, shariat-din peshvolarigacha, hatto o‘lkada katta e’tibor qozongan olimu shoirlarni, ma’rifatli boylarni ham taklif qilgan. Qo‘limizda uning Ishoqxon Ibrat va Hamza Hakimzodaga yuborgan “Da’vatnoma”si mavjud. Mana, ulardan biri:

“Hurmatlu Ishoqxonhoji janoblarina! 1907 yil may oyindan Toshkendda Tarnovboshi mahallasinda “Xoniya” maktabinda talabalarning yillik imtihoni boshlanur. Siz hurmatludan rijo qilurmizki, tavobingizda bo‘lg‘on usuli jadidiya maktablari mudirlari ila imtihon majlislarina tashrif qilsangiz, muallim va shogirdlar Sizdan mamnun bo‘lur edilar. Muhibingiz Munavvar Qori. 15 mart 1907 yil”.

Munavvarqori Abdurashidxonov jadid maktablarining kundalik o‘quv-tarbiya ishlaridan tortib, yillik bitiruv imtihonlarini uyushtirishgacha, “usuli savtiya” yo‘lini qobiliyatli yosh o‘qituvchilarga o‘rgatishdan tortib, maktablarni zamonaviy darslik va o‘quv qo‘llanmalari bilan ta’minlashgacha bo‘lgan uzluksiz jarayonni boshqardi. Uning bu faoliyati davrining ulug‘ mutafakkirlari tomonidan qo‘llab-quvvatlandi. Mahmudxo‘ja Behbudiydek jadidchilik harakatining karvonboshisi unga madadkor bo‘ldi. Behbudiyning bu boradagi so‘zlariga e’tibor bering: “Turkistonda muallim chiqarmoq uchun dorilmuallimin bo‘lmasa ham, har shaharda usuli ta’limdan xabardor bir-ikki nafar muallim albatta bordur. Ana, muallimlikka tolib kishilarni alarning huzurig‘a yuborib, 3-4 oy zarfida usuli ta’limdan xabardor qildurmoq mumkindur. Agar boyafarz, ushbu xizmatni muallimlarimiz iltizom qilsalar, ul holda muallimlikka havaskor yoshlarni bir oz zahmatlik bo‘lsa ham, to‘g‘ridan-to‘g‘ri Toshkandda Munavvar Qori janoblarining maktabig‘a yubormoq kerakdurki, mushoran alayhning munday toliblarni mamnuniyat ila qabul etmoqlarig‘a amindurmiz. Ishda, muhtaram qarindoshlar, millatimizning tilagi va eng zo‘r ehtiyoji ushbu shaylar ediki, nazari oliylaringiza arzu taqdim etduk”[4].

Bunday tadbirlar jadid maktablarining o‘lka bo‘ylab keng tarqalishida muhim ahamiyat kasb etdi: 1903 yilda Samarqandda Mahmudxo‘ja Behbudiy, Siddiqiy-Ajziy, Abduqodir Shakuriy, Said Alizoda, Qo‘qonda Abdulvahob Ibodiy, Ashurali Zohiriy, Hamza, Po‘latjon Qayumiy, Namanganda Ishoqxon Ibrat, So‘fizoda, Buxoroda Abdulvohid Munzim, Sadriddin Ayniy, Xorazmda Husayn Kushayev, Bobooxun Salimovlar boshchiligida usuli jadid maktablari tarmoqlari kengayib bordi.

Bunday maktablar dastlabki vaqtlarda hukumat ruxsatisiz ochila boshlagan edi, keyin ularning ochilishi, butun faoliyati to‘la gubernatorlik nazoratiga o‘tdi. Jadid maktablarining faoliyati endi nihoyatda og‘ir kecha boshladi. Bir tomondan, mutaassib ulamolar, «usuli qadim» tarafdorlari «usuli jadid» maktablariga qarshi turli-tuman bo‘htonlar uyushtirdilar, muallimlarini esa hatto kofirlikda aybladilar, xalq bolalarini bunday maktablardan qaytarishga harakat qildilar. Shu o‘rinda Samarqandning Ulug‘bek madrasasi jomesida 5-6 ming namozxon o‘rtasida mutaassiblarning shoir va pedagog Siddiqiy-Ajziy va Abduqodir Shakuriylarni kofirga chiqarishlarini, Mirmuhsin Shermuhamedov va So‘fizodalarni sazoyi qilib, o‘z Vatanidan quvg‘in qilishlarini esga olish o‘rinlidir. Mutaassiblarning bunday hatti-harakatlari, ikkinchi tomondan, bundan ham dahshatliroq kuch bo‘lmish mustamlakachi ma’murlarning ta’qib va tazyiqlariga katta yo‘l ochib berdi. Munavvarqori Abdurashidxon o‘g‘li siyosiy tashkilotlarning uzluksiz so‘rovlariga javob berishga, do‘q-po‘pisalariga, qamoqlariga chidashga majbur bo‘ldi. Shuning uchun ham «usuli jadid» maktablarining taraqqiyoti va ko‘lamining kengayishi, ayniqsa, mustamlaka Turkiston o‘lkasi sharoitida ancha og‘ir kechdi. Bu haqda Munavvarqorining sobiq o‘quvchisi, Anqara universitetining professori Ibrohim Yorqin (Ibrohim Orifxon o‘g‘li – 1902-1993) xotiralarida quyidagilarni yozadi: “1913 yilda Eshonxo‘ja Xoniyning maktabini bitirgach, Munavvarqorining ikki sinfli rushdiy maktabida o‘qigan yillarimizda Rusiya idorasi o‘quv inspektorlari maktabimizga to‘satdan kelib, foydalanayotgan kitoblarimizni tekshirardi. Ularning maqsadlari bizning maktabda mavjud bo‘lgan darslik va boshqa o‘quv kitoblarining Rusiya idorasi nuqtai nazaridan zararlimi yoki yo‘qmi, shularni tekshirish edi”[5].

Har qanday ta’qib va tazyiqlarga, mutaassib ulamolarning dashnomlariga, bo‘htonlariga qaramay, jadid maktablari xalq e’tiborini qozonishi, ayniqsa, musulmon qardoshlarning bu boradagi hamjihatliklari, hamkorliklari general-gubernatorlik siyosatdonlari, mafkurachilari faoliyatini yanada kuchaytirdi. 1909 yilda Nikolay Ostroumov «Turkestanskie vedomosti» gazetasida «Chto delat s novometodnыmi maktabami?» nomli maqolasini e’lon qildi. Unda muallif quyidagilarni yozadi: «Rus ma’muriyatining yerliklar eski maktablariga nisbatan qo‘llagan mensimaslik, nazar-pisand qilmaslik siyosati o‘lkadagi hukmronligimizning dastlabki o‘n yilligida o‘zini oqlagan bo‘lishi mumkin. Ammo keyingi uch o‘n yillikda bu siyosat o‘zini oqlamaganini hech narsa bilan yashirib bo‘lmaydi. Mana, chindan ham pushaymon bo‘ladigan voqea sodir bo‘ldi. Biz o‘lkada… katta qiyinchiliklar bilan bir necha rus-tuzem maktabi ochganimizda, boshqalar tashqaridan (Qrimdan) katta g‘ayrat bilan o‘lka maorifi uchun boshqa bayroq ostida mustaqil faoliyat olib bordi. Bu yangi usul maktablari ma’muriyatning hech qanday ruxsatisiz ochila boshladi va ajablanarli, yo‘l qo‘yib bo‘lmaydigan tomoni shundaki, hozir ham bunday holat oblast, uezd ma’muriyatlari, hatto hukumat maktablar inspektsiyasi nazoratisiz davom etmoqda»[6].

Chor hukumatining mustamlaka o‘lkalarda qo‘llagan maktab sohasidagi siyosati shunday ediki, iloji boricha, usuli jadid maktablarini taqiqlash, juda bo‘lmaganda, ularning keng tarqalishiga to‘sqinlik qilish, shu yo‘l bilan bunday maktablar rivojlanishining oldini olish edi. Turkiston o‘lkasiga nisbatan Tatariston, Boshqirdiston, Qrim va Kavkaz o‘lkalarida ancha ilgari bunday jarayon kechgan va ularga qarshi kurashda ma’muriyat katta tajriba orttirgan edi. Bu o‘lkalarda ham usuli jadid maktablariga birinchi bo‘lib mutaassib ulamolar, “qadimchi”lar qarshi chiqqan edilar. General gubernatorlik ma’muriyati usuli jadid maktabdorlariga oppozitsiyada bo‘lgan mahalliy mutaassiblar, “qadimchi”larni qarshi qo‘ydi, bu kurashda ularni rag‘batlantirdi, bu maktablarga, ularning tashkilotchilariga qarshi turli bo‘htonlar, siyosiy aybnomalar uyushtirdi. Bu bilan gubernatorlik ma’muriyati, birinchidan, mustamlaka xalqlarini asriy qoloqlikda, mutelikda asrashdek qabih niyatini amalga oshirgan bo‘lsa, ikkinchidan, o‘zini musulmon dini himoyachisi sifatida ko‘rsatdi. Chor hukumati ma’murlari o‘zbek ziyolilarini bir-biriga qarama-qarshi ikki qutbga ajratib tashladilar, an’anaviy mahalliy masjid-madrasalarning, eski maktablarning ko‘payishiga katta imkoniyat yaratdilar. Turkiya, Bog‘chasaroy, Ufa, Qozon, Tiflis, Orenburgdan keladigan nashrlarning tarqalishini qattiq nazorat ostiga oldilar. Bu bilan gubernatorlik ma’murlari mustamlakachilik mafkurasining ustunlaridan bo‘lmish missionerlar rahnamosi N.Ilminskiy ko‘rsatmalariga amal qildilar. Gubernatorlik ma’murlari ma’rifat fidoyilariga qarshi kurashda, ularni xalq o‘rtasida badnom qilishda eng qabih usullardan ham qaytmaganlar. Keksalarning xabar berishiga qaraganda, 1908 yili N.Ostroumov Samarqandda Ulug‘bek madrasasi jomesida bir necha ming nomozxon huzurida usuli jadid maktablarida o‘qiyotgan yoshlar musulmon dini ahkomlariga amal qilmay qo‘yayotganliklari, bunday maktablarda islom diniga xilof ilmlar o‘qitilayotgani haqida “kuyunib” ma’ruza qilgan. Qora xalq, mutaassib ulamolar uning ma’ruzasidan qattiq mutaassir bo‘lib, “g‘ayridin bo‘lsa ham bizga, dinimizga qanchalar mehribon” deb, ko‘zlariga yosh olib, duo qilgan ekanlar. Usuli jadid maktablarida dunyoviy fanlar bilan barobar ona tili va milliy ma’naviyatning chuqur o‘qitilishi gubernatorlik ma’murlariga yoqmas edi.

1905 yil voqealari jadidchilik harakatining yangi taraqqiyot bosqichiga ko‘tarilishiga hamda milliy matbuotning vujudga kelishiga turtki bo‘ldi. Turk, tatar, ozarbayjon, boshqird mutafakkirlari bilan aloqalar yanada mustahkamlandi. Jadid maktablari soni mahalliy maktabdorlar, hur fikrli ziyolilar sa’y-harakati hisobiga ancha ortdi. Bu hol mustamlakachilarning jadid maktabdorlariga qarshi kurashini yanada faollashtirdi. Farg‘ona viloyati xalq o‘quv yurtlari inspektori O. Yegorov 1909 yilda Turkiston o‘lkasidagi rus-tuzem maktablarining ahvoliga bag‘ishlangan maxsus kengashda kuyunib shunday degan edi: “Yaqin kelajakda yangi usuldagi mahalliy maktablarning keng yoyilishi va ularga nisbatan mahalliy aholi e’tiborining keskin ortib borishi bilan rus-tuzem maktablari batamom xarob bo‘ladi”[7].

Usuli jadid maktablarini butunlay yopib qo‘yish yoki taqiqlashdan gubernatorlik ma’muriyati qo‘rqar edi, chunki bu ish bunday maktablarni yashirin ravishda tashkil qilishga, ayniqsa, mahalliy xalqning qattiq norozilik harakatiga olib kelar, ko‘plab yoshlarning chet elga, birinchi navbatda, Tur-kiyaga borib o‘qishiga yo‘l ochilar edi. Shuning uchun mahalliy pedagoglarning “usuli savtiya” (“tovush usuli”) metodiga asoslangan maktablarni ochishi gubernatorlik ma’muriyati tomonidan qattiq nazorat ostiga olindi. Shu munosabat bilan 1909 yilda Turkiston o‘quv okrugi qoshida maxsus komissiya “Farmoyish” ishlab chiqdi. U shunday masalalarni o‘z ichiga olgan edi:

1.Mahalliy maktablar gubernatorlik ma’muriyatining maxsus ruxsatnomasi bilan ochiladi.

2.Mahalliy maktablarni ochish va unda o‘qitish siyosiy jihatdan to‘la ishonchli bo‘lgan Rossiya fuqarolarigagina ruxsat etiladi.

3.Mahalliy maktab qaysi millat bolalari uchun ochiladigan bo‘lsa, uning o‘qituvchilari ham o‘sha millatga mansub bo‘lishi shart.

4.Mahalliy maktablarda faqat Rossiya tsenzurasi ruxsati bilan chop etilgan kitoblargina o‘qitiladi.

5.Ma’muriy politsiya idoralarida ishlovchi mas’ul shaxslar zimmasiga barcha mahalliy musulmon maktablarini aniq ro‘yxatga olib borish va ro‘yxatdan o‘tmagan maktablarning faoliyat ko‘rsatishiga yo‘l qo‘ymaslik vazifasi yuklatiladi.

6.Maxsus ruxsatsiz maktab ochgan shaxslar maktab ochish va o‘qituvchilik ishidan abadiy mahrum etiladi.

7.Mahalliy maktablardagi o‘qitish ishlari va ularda joriy etilgan tartib-qoidalarga rioya etilishi ustidan nazorat qilib turish mahalliy ma’murlarga hamda maktab nozirlariga yuklatiladi[8].

Farmoyishning hamma moddasi yangi maktablar ochishga qarshi qaratilgan katta to‘siq edi. Uchinchi moddadagi ta’kidga ko‘ra, o‘quvchilar qaysi millatga mansub bo‘lsa, maktab ochuvchi muallim ham o‘sha millatga mansub bo‘lishi kerak. Bu bilan ichki Rossiyadan kelgan tatarlar tomonidan ochilgan va ochilayotgan “usuli jadid” maktablarining faoliyati to‘xtatildi. Natijada, bunday maktablarining soni keskin kamayib ketdi.

Endi dunyo yuzini ko‘rayotgan “usuli jadid” maktablarida qo‘llash uchun mahalliy mualliflarning darsliklari yo‘q yoki yetarli emas edi. Atoqli maorifchi Saidrasul Saidazizovning “Ustodi avval” alifbo darsligi nihoyatda kam miqdorda nashr qilingan bo‘lib, hatto rus-tuzem maktablari uchun ham yetishmas edi. “Usuli jadid” maktablarida Majid Qodiriy tomonidan yaratilgan va 1910 yilda nashr etilgan “Hisob” darsligiga qadar Qozonda, Turkiyada nashr qilingan matematika bo‘yicha turli darsliklardan foydalanilar edi. Buning ustiga, “Farmoyish”ga binoan “usuli jadid” maktablarida muvaffaqiyat bilan o‘qitilayotgan hamda Turkiyada nashr etilgan darsliklardan foydalanish man’ etildi. Bu ham jadid maktablarining keng ko‘lamda faoliyat ko‘rsatishiga katta to‘siq edi. Shuning uchun ham jadid pedagoglaridan Hoji Muin Shukrullayev ko‘plab “usuli jadid” maktablarining yopilib qolayotganini mahalliy o‘qituvchilarning, birinchidan, “usuli savtiya” usulidan xabarsizliklari bo‘lsa, ikkinchidan, bunday maktablar uchun maxsus darsliklarning yo‘q darajada ekanligida, deb ko‘rsatadi: “1901 yildan e’tiboran Qo‘qon va Toshkentda, 1903 yildan Samarqandda yangi maktablar ochila boshladi. Bu maktablar Turkistonning katta shaharlarida son jihatidan (taqlidiy suratda) bir daraja ko‘paygan bo‘lsa ham, 4-5 yildan keyin yana kamayib, faqat tuzuklari davom etdi. Buning birinchi sababi kitobsizlik bo‘lsa, boshqa sababi o‘qituvchilarning usuli ta’limdan xabarsizliklari edi”[9].

Yuqorida tilga olingan farmoyish asosida Turkiston o‘lkasidagi bir necha maktablar yopib qo‘yildi, o‘qituvchilari tintuv qilindi. Usuli jadid maktablari gubernatorlikning mana shunday og‘ir ta’qib va tazyiqlari ostida faoliyat ko‘rsatishga majbur bo‘ldi. Jadid mutafakkirlariga qarshi olib borilayotgan bunday ta’qiblar haqida Sadri Maqsudiy[10] 1912 yilda uchinchi chaqiriq Rossiya Davlat dumasi minbaridan turib quyidagilarni bayon qilgan edi: “Har bir millatning o‘ziga xos muqaddas, qadrli odatlari mavjud. Adolatli davlat xalqlarning bunday qadriyatlariga qarshi hech vaqt daxl qilmaydi. Bular millatning tili, badiiyati, maktabi va boshqalardir. Bizning hukumatimiz esa turkiy millatlarning muqaddas odatlariga qarshi muntazam ravishda tajovuz qilib turadi: maktablarimiz, adabiyotimiz, badiiyatimiz ta’qib ostiga olinadi. Faqat bir yil davomida 150 dan ortiq eng e’tiborli o‘qituvchilar, mullalarning uylari tintuv qilindi. Qo‘qon shahrida mahalliy inspektor farmoyishi bilan 20 ga yaqin maktab yopildi va o‘qituvchilari haydab yuborildi. Toshkentda Munavvarqoriga madrasa qoshida rus sinfi ochishga ruxsat berilmadi, Namanganda Husain Makayev o‘qituvchilik ishidan chetlashtirildi»[11].

Darhaqiqat, jadid shoiri To‘lagan Xo‘jamyorov Tavallo ilk o‘zbek teatri truppasi a’zolariga nisbatan “Kimni sahnada ko‘rsang, ani jasorati bu” deb yozgan so‘zlari bevosita usuli jadid maktablari ochgan pedagoglarga ham taalluqli bo‘lib, bu ish chinakam jasorat va fidoyilik edi. General-gubernatorlik ma’murlari usuli jadid maktablarining keng quloch yozishiga qanchalik to‘siqlar qo‘ymasin, tabiiy-tarixiy jarayonni to‘xtata olmadi.

Dunyoda o‘qituvchilik ishidan ham og‘irroq, shu bilan birga, sharafliroq, undan ham buyukroq ish bo‘lmasa kerak. Chunki o‘qituvchi inson farzandini haqiqiy kamolot sari yetaklaydi. Har qanday jamiyatning inqiroziyu tanazzuli, ravnaqiyu istiqboli uning maktabga, ta’lim-tarbiyaga va birinchi nav-batda, o‘qituvchiga bo‘lgan munosabat bilan o‘lchanadi.

“Usuli jadid” nomini olgan “usuli savtiya”ga asoslangan maktablar mohiyat e’tibori bilan “rus-tuzem” maktablariga qarshi vujudga keldi. “Usuli jadid” maktablarida milliy ma’naviyati yuksak, millat, Vatan istiqboli uchun jon kuydiruvchi yoshlarni tarbiyalab yetishtirish birinchi o‘rinda turgan. Jadid pedagoglarining buyuk xizmatlari shundaki, ular maktablarda ona tilida ta’lim-tarbiya berishga, milliy adabiyot, musulmon dini va ma’naviyati asoslarini o‘qitishga hal qiluvchi masala sifatida qaradilar. Chunki ular millatning o‘zligini saqlovchi asosiy vosita ona tili va milliy adabiyot deb bildilar. Cho‘lponning “Kecha va kunduz” romanidagi Miryoqub bilan jadid Sharafiddinxo‘jayev o‘rtasida kechgan suhbatni eslang.

1905 yildan keyin g‘ayriruslar (turkiy xalqlar) maorifi muhokamasi yana jiddiy tus oldi. Rossiya maorif vazirligidagi korchalonlar musulmonlar uchun ochilgan va ochilayotgan davlat tasarrufidagi maktablarida ona tilini kirill alifbosida o‘qitish masalasini ko‘tardilar. Bunga qarshi «Tarjimon» gazetasi yozadi: «Ey go‘spo‘dalar, aqla murojaat eting. Bizim o‘z alifbomiz vor: ham diniydur, ham dunyoviydur. Ruscha va fransuzcha o‘qiymiz, lekin o‘z alifbomizni hech bir vaqt, hech bir o‘rinda tark etmaymiz… Bu ishda mantig‘sizlig‘g‘ami taajjub edalim yoki izhor o‘linan haqoratami hayron o‘lalim?!»[12].

1909 yilda Rossiya Davlat dumasida – «G‘ayriruslarning davlat tasarrufidagi maktablarda ta’lim-tarbiya qaysi tilda olib borilishi kerak?» degan mavzu yana muhokama etiladi. Unga binoan «turkistonliklarning adabiy tili yo‘qligi» sababli ta’lim-tarbiya faqat rus tilida olib boriladi, agar mahalliy so‘zlarga ehtiyoj tug‘ilgan taqdirda esa arab yozuvida emas, faqat kirill yozuvida ta’lim beriladi, degan farmoyish e’lon qilinadi. Bu farmoyish turkiyzabon ziyolilarning, pedagoglarning qattiq noroziligiga sabab bo‘ldi. Unga qarshi «Tarjimon» gazetasida e’lon qilingan «Chig‘atoy tili» sarlavhali maqolada quyidagilarni o‘qiymiz: «Samarqand, Farg‘ona, Sirdaryo qit’alarining shevalari eski chig‘atoy shevasidur. Bu sheva adabiy o‘ldig‘i butun jahona ma’lumdur. Hatto turk shevai adabiyalarining eng qadimi va mabdai o‘ldug‘i lisoniyun (tilshunoslar) oldida masdaq (tasdiqlangan)dur. Taftazoniylar, Ahmad Yassaviylar, Ali Qushchi, Alisher Navoiy va boshqalar vujuda keltirmish Turkiston tili nechuk «tilsiz», «adabiyotsiz» ot o‘linur?! Rus millatining lisoni adabiy o‘lmadig‘i zamonda Lomo‘no‘suf, Pushkin kabi rus adiblarining vujudidan uch va to‘rt yuz sana muqaddam («Muhokamat ul-lug‘atayn» risolasina boq!» – gazeta izohi – U.D.) Chig‘atoy, ya’ni Turkiston tili forsiyya foyiq (g‘olib) bo‘lindig‘i da’vo o‘linur-da, bugun Turkiston belisondur, deyu nasil (qanday) hukm o‘linur?! Kiyev va Mo‘sqva baldalarinda rum va lotin lisoninda biror rahbon (rohiblar) shqolasi ta’sis edilmasdan muqaddam Buxoro va Samarqandda ilmi tibb, hay’at, falsafa, ta’rix, jug‘rofiya, xandasa va soira dars va tahsil edilur. Ulug‘beklar, Forobiylar, Ibn Sinolar kabi turk hukamosi yetishur-da, buyuklarning ahfodi (avlodi) bu kun nechuk tilsiz ot o‘linur?!»[13]

Rossiya imperiyasi tasarrufidagi turkiy xalqlarni ruslashtirishga qaratilgan Ilminskiy usulini Turkiston o‘lkasi ta’lim-tarbiya tizimiga tatbiq qilar ekanlar, ularni “usuli qadim” tarafdorlari emas, “usuli jadid” ijodkorlari, tarafdorlari qattiq tashvishga soldi. Buning sabablarini Ilminskiyning o‘zi shunday izohlaydi: “Taraqqiyot sari yuz tutib, isloh bo‘layotgan musulmonlik G‘arb madaniyati keltirib chiqargan texnik imkoniyatlardan foydalansa, shu bilan birga, zamonaviy maktablar ochishga kuchini safarbar etsa, u yangi tarixiy bosqichga chiqadi va nasroniylik uchun jiddiy xavf tug‘diradi. Shu sababli Gasprinskiy ilgari surayotgan jadidchilik oqimiga qarshi chiqishga majburmiz. Rus hukumati va ziyolilari jadid maktablarining ochilishiga ruxsat berish bilan o‘zlari o‘tirgan daraxt shoxini kesmoqdalar”[14].

Mana shunday og‘ir sharoitda o‘zbek jadid pedagoglari ona tili hamda milliy adabiyotni o‘qitishga millatning hayot yoki mamoti masalasi sifatida qaradilar, ona tili va adabiyot o‘qitishning nazariy va amaliy asoslarini ishlab chiqdilar. Bunday masalalar ularning darsliklarida o‘z ifodasini topdi. Milliylik va milliyat masalasi Behbudiy, Munavvarqori, Avloniy, Fitrat kabi mutafakkirlar faoliyatida hal qiluvchi ahamiyat kasb etdi. Mahmudxo‘ja Behbudiyning bu haqdagi so‘zlariga e’tibor bering: “Barchamizga oftob kabi ravshan va ayondurki, makotib taraqqiyning boshlang‘ichi, madaniyat va saodatning darvozasidur. Har millat eng avvalo makotibi ibtidoiysini zamoncha isloh etib ko‘payturmaguncha, taraqqiy yo‘lig‘a kirub, madaniyatdin foydalanmas. Binoan alayh, yer yuzidagi barcha millatlar o‘z bolalarini ibtidoiy tarbiyasig‘a va maktablarining har jihatdan intizom va akmolig‘a ahamiyat berib, bolalarini milliy va diniy ruhda mukammal suratda yetushdururlar. Aning uchundurki, o‘zga millatlar diniy va milliy hissiyotg‘a molik bo‘lub, har ishda diyonat va milliyatni muqaddam tutarlar”[15].

«Mana shunday milliy va diniy zaminga qurilgan “usuli savtiyai tadrijiya» maktablarining Rossiyada boniyi muassisi Ismoilbey hazratlaridur”, deydi Behbudiy. Turkiston o‘lkasida esa Gasprali g‘oyalarining yangi sharoitdagi davomchilari Munavvarqori va Behbudiylar bo‘ldi. Usuli jadid maktablarining xuddi shu milliy zaminda vujudga kelganligi ham chor siyosatdonlari mafkurasiga butunlay zid edi. Bunday maktablar uchun katta-katta to‘siqlarning paydo bo‘lishi ham uning milliy zamin asosiga qurilganligi uchun edi. Chunki jadid mutafakkirlari tomonidan ochilgan maktablar va ularning ta’lim-tarbiya sohasidagi faoliyati Rossiya imperiyasidagi rus bo‘lmagan millatlarni ruslashtirish siyosatini amalda yo‘qqa chiqarar edi.

“Jahon adabiyoti” jurnali, 2010 yil, 1-son.

—————

[1] Ahmad Donish. Navodir ul-vaqoe. «Fan», T., 1964 yil. 274-bet.
[2] Mo‘minjon Muhammadjonov. Turmush urinishlari. Toshkent, 1926 yil, 277-bet.
[3] Buxoroda na ko‘rdim? «Tarjimon», 1908 yil, 68-son.
[4] M.Behbudiy. Muhtaram yoshlarg‘a murojaat. «Oyna» jur., 1914 y., 41-son.
[5] Turdiev Sh. Ular Germaniyada o‘qigan edilar. T.: 2006, 225-bet.

[6] «Turkestanskie vedomosti», 1909 g, №1.
[7] O‘zbekiston Respublikasi Davlat arxivi, D. 797, 75-bet.
[8] O‘zbekiston Respublikasi Davlat arxivi, 47-fond, 926-d, 109-bet.
[9] Hoji Muin. Birinchi o‘zbek alifbolari. “Maorif va o‘qitg‘uchi” jurnali. 1926 y. 2-son.
[10] Sadri Maqsudiy (Maqsudov Sadriddin Nizomiddinovich-1880-1957) davlat va jamoat arbobi, Rossiya Davlat dumasi a’zosi, 1880 yilda Qozon uezdining Toshsuv qishlog‘ida tatar mullasi oilasida tug‘ilgan. Qozon madrasasida, Bog‘chasaroyda Ismoilbek Gasprali maktabida, 1901-1906 yillarda Parij universitetining huquqshunoslik fakultetida o‘qigan, huquqshunoslik nomzodi. 1917 yil oktyabr inqilobini qabul qilmagan. 1919 yilda Parijda Tinchlik konferentsiyasida ishtirok etgan va turkiy xalqlar huquqlarini himoya qilishga da’vat etgan. 1925 yilda Mustafo Otaturk taklifi bilan Turkiyaga boradi, ko‘p yillar Istanbul va An-qara universitetlarida dars beradi. U hayotining 34 yilini Rossiyada, 11 yilini Frantsiyada va 32 yilini Turkiyada o‘tkazdi. Sadri Maqsudiy 1957 yil 20 fevralda Turkiyada vafot etdi.

[11] Musulmanskie deputatы Gosudarstvennoy dumы Rossii 1906-1917 gg. Ufa, «Kitap», 1998, str.178-179.
[12] Rech S.Maksudova na Gos.Dume // «Tarjimon», 1909, 10-son.
[13] Chig‘atoy dili. // Tarjimon, 1911, 4 mart.
[14] Mehmet Saroy. Turk dunyosida ta’lim islohoti va Gasprali Ismoil. Anqara. 1987 yil., 30-bet.
[15] M.Behbudiy. Muhtaram yoshlarg‘a murojaat. “Oyna” jur. 1914 y. 41-son.