6 март — Атоқли шоир ва драматург Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий  таваллудининг 130 йиллиги

   Ҳамзанинг ижодига, айниқса Исмоилбек Гаспралининг «Таржимон», Фотиҳ Каримийнинг «Вақт» газеталари, Ризо Фахриддиннинг «Шўро» журнали, шу билан бирга, ўзбек тилида Тошкентда чиқа бошлаган Исмоил Обидийнинг «Тараққий», Мунавварқори Абдурашидхон ўғлининг «Хуршид», Абдулла Авлонийнинг «Шуҳрат» газеталари кучли таъсир кўрсатди, улар билан алоқа ўрнатди. Ҳамзанинг илк шеърлари ва мақолалари мана шу газета ва журналларда босилди.

Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий
ТАРЖИМАИ ҲОЛ

Отам Ниёз ўғли[1] 1836 йилда туғилиб, 16 ёшинда деҳқонлиғин ташлаб, Бухорога бориб, эскича халқ дўқтири бўлуб қайтғандур. Шу йили Аввалда менинг онамга[2] уйланиб, Ҳўқанд келиб турғун бўлгандур. Мана мен шул оиладан 1889 йилда туғулиб, отам ўқимишли бўлсин учун 1898 йилда ўзбекча, форсчага том саводли бўлиб, 1899 йилдан 1906 йилғача мадрасада эски усул билан дарс ўқишда давом этдим.

1907 йили, отам ҳаж кетиши муносабати илан, бирга Қашқарғача узатиш муносабатила саёҳатга бориб, биринчи мартаба «Вақт», «Боқчасарой» газеталарини ўқишга шундан ўрганиб қайтдим. Шундан бошлаб кундан-кун эски хурофотларни, мадраса ўқишларини, халқ тирикчилигидағи ўзгаришларни, маданият, иқтисод деган масалаларни текширишга кира бошладим.

Мадрасани ташлаб, бирор томонға кетиб ўқуш ҳаваси менда нақадар кучли бўлса, отам шу замоннинг энг фақир кишиларидан бўлған учун иқтисод мени шу қадар кучсиз қиладур эди. Лекин мусиқавий лаҳн (ашула туйғуси), шеър ёзишга дардланиш тағин эскироқдур.

1897, 1898 йиллардан оила ичинда маснавий, Ҳофиз, Бедил, Юсуф Аҳмад каби шеърий рисолаларни ота, оналарға ўқуб беришда ўрнашгандурки, 1905 йил япон муҳобираси учун лаҳн ёзилған бир шеърим, 1899—1900 йилларда ёзилған шеърий ёзишмаларим сақланиб келадур.

Ахийри 1908 йилда Наманган бориб, 7—8 ой таҳсил этганимдан сўнг ҳозирги маориф (Наманганда) раҳбари Абдулла Тўқмуллин билан тасодиф этиб, ундан яхши раҳбарликлар олдим. Ул меним қўлимда ўз қаламим билан юз саҳифадин ортиғроқ эски усулдағи шеърий ёзишмаларими кўруб, тарбияға киришди. Меним ташаббусим билан шунда 16 кишилик қурс очиб, Ҳоди Мақсудийнинг арабий лисониндаги ҳисобларига ўхшаш асаридан 3 ой давомда ўртачага яқин арабчадан, учинчи синфга бошқа фанлардан ҳозирлана олдим. Шул вақтда отамға ёзған арабча мактубларим бутунисича сақланиб келадур. 1905 йил рабочий инқилобини ҳам мен шунда ўргандим. Қўл матбааси билан майда рисолача, эълонлар чиқариб турувчи бир татар йигити бўлуб, мен ҳар ҳафтада бир-икки унинг билан суҳбат қиладур эдим. Ул мени хийли дардлаған бўлса керак, шул кундан бошлаб, эски подшолар турмушидан бир «Ҳақиқат кимда?» исмли ҳавосиз опералик роман ёзған эдим, ўғурлатдим, бугунки, топилмайдир. Бундан буёнғи шеърларим миллий ва инқилобий тусларин ола бошлади.

1909 йилда Бухороға Икромча домлада арабчани тамомлаш учун бордим, лекин мумкин бўлмади. Чунки бухороликлар билан шиалар жанжали бўлуб, Когон матбаасида қочиб бир ой ишлаб, Тошканд келдим. Шу кундан бошлаб миллий анжуманларға қатнаша бошладим.

1910 йилда Қашқар дарвоза[3] маҳалласида биринчи марта усул савтия мактаби очдим. Шу кундан муаллимликка киришдим. 1911 йилда Ҳўқандда очиб, бир йил давом этгандан кейин, 50 сўм ақча тўплаб, Афғонистон, Ҳиндустон, Макка, Мадина, Шом, Бейрут билан саёҳат қилиб, Стамбулға ўқишға келган бўлсам ҳам, ўзим билетсиз қочиб борған учун, отам ҳамда бир рус қизидин уйланған оилам юборган очулик хатларидан қўрқуб, қайтдим.

1914 йилларнинг охирларинда ҳозирги «Фарғона» газетасининг муҳаррири ўртоқ Охундийларнинг ғайрати билан Марғилонда мактаб очдим. Саккизинчи ойғача бормай, Андреев исминдағи Скобел маориф раҳбари томонидан мажбурий ёпилди. Бунга сабаб Марғилонда аввалдин давом этиб турган мактаб ҳамда туземний — рус мактаби муаллими Қудратилла қорининг Андреевга бериб турган ахборидир. Ундан яна Ҳўқанд келиб, бир қанча ўзимга яқин кишилар тўплаб, уларнинг ёрдами билан йўқсул болалар учун пулсиз ўқутуш мактаби очдим. 20—30 кейин 15—16 киши бир ойгина ёрдам бердилар; ўзим 4 ойча давом эттиргандан кейин, уяз начальниги (Мединский) томонидан тинтув бўлуб, ёпилди. Лекин ҳеч бир қандай қоғозларим қўлига тушмаған учун қамалмай қутулдим. Ҳозирда ҳам шул иона варақлар имзолар билан сақланадур. Ундан сўнг кечки қурс давом эттируб юруб, 1915 йилда яна мажлис чақириб, китобхона, қироатхона каби масалаларни ҳал қилиб, «Ғайрат» исминда китобхона очдирдим. Бундин мақсад бугунгача ёзилған асарларими баъзиларин ўз сармоям билан босдирған бўлсам ҳам, улар майдароқ бўлуб, бошқаларин шул китобхона исминдин босдириш эди. Лекин китобхонамиз очилғандан сўнг, 1910 йилдан бери меним мажлис ва мактабларимға бутун кучи билан қарши келиб турған бойвачча унсурлар кириб қолиб, асарларим уёнда турсин, ўзимни ҳам суруб чиқардилар. Ҳозирда материалим билан бирга билувчи ҳаёт кишилар ҳаммалари деярлик бордур.

1917 йилғача асарларимни босдириш, асар ёзиш, газетага мақола ёзиш, лошмон воқеалари ҳақида турли мажлислар қилиш билан давом этдим.

* * *

1917 йил февраль инқилоби киргандан кейин турли ташкилотларда хизмат қилиб юриб келганман. «Кенгаш» исминда журнал чиқардим. «Кенгаш»нинг 2-номериға ёзиладурган баъзи мақолаларимнинг бойлар, уламолар шахсига доир бўлғанға бойвачча унсурлар қарши туруб, мени чиқардилар. Ундан сўнг ўзим алоҳида ташкилот очиб, «Ҳуррият» журнали чиқардим. Бу ҳам шундай қаршулик орқасинда 5-номеридаёқ мендан олдилар. Ундан сўнг, потребитель очдик. Ундан ҳам мақсад камбағалларни тўплаш эди. У ҳам қўлдан кўчди. Ундан Шўрои исломнинг озуқа шўъбасига кириб олиб, Иттиҳод таъмин жамияти ташкил этдик.

Бир ёқда 1917 йилнинг 28 майида Қаландархонада[4] 400 га яқин рабочийларни тўплаб, зўр намойиш қилиб, рабочий, меҳнаткашлар жамияти ташкил қилдик. Ахийри бунга ҳам бойвачча унсурлар кириб, буни ҳам булғаштирдилар. Бугунгача давом этмоқда бўлған «тўртинчи»лик[5] унвонининг бош муассислари шул ташкилотдир. Ҳозирда менда даъватномалари сақланадур. Ундан сўнг, мақсадим бўлмағач, Туркистон кетдим.

Туркистонда Қалмиков деган бир завод рабочийси билан ўзими овундириб, соат кутадур эдим. Оз ўтмай, Октябрь инқилоби бошланди.

1918 йил Ҳўқандда муаллимликда давом этдим. Ундан Скобелга юборилдим. Скобелда наҳори мактабда давом этдим …лекин ундан чиқиб, Скобелдаги маданий-маориф ташкилотиға кириб, музика тўдасининг ёнида театр тўдаси туздим. Шу кундан бошлаб Сайёрий труппа ишиға айланиб, бир томонда, режиссорлик, артистлик, суфлёрлик, иккинчи томондан, муаллимлик, ташвиқотчилик, муҳаррирлик билан Қизил арвот фронтиғача бориб, 1920 йилғача ҳарбий ташвиқот-тарғибот бўлимлари қарамоғинда хизматлар этиб келдим.

1920 йилда яна Ҳўқанд келиб, фирқага кириб, яна маориф қарамоғинда интернат мудирлиги, муаллимлик, режиссорлик билан давом этиб, Фарғона фронтларида хизмат этдим.

1921 йилда босмачилар ҳақларида ёзилған асарларим, ҳаволарим, шеър, мақолаларим ҳақинда чидамай очиқ ҳужумга тикланганларин билиб, Фарғона обкоми [орқали] Бухоро ва Хоразмга санойи нафиса материаллари тўпламоқ учун командировка қилиндим.

Бухорода маориф, ҳарбий агитпроп қўлида труппа ташкил қилиб, Бухоро маҳкамаларида 1921 йил охириғача хизмат қилдим. Сентябрда тиф билан оғриб, Тошканд келиб, ноябрда Хоразм кетдим.

Хоразмда профсоюзнинг маданий-маориф шўъбасида 1922 йилғача хизмат қилиб, ундан маорифға олиниб, театр ишларига, агитпропга ўтиб, хизмат қилдим. Ундан ўз хоҳишимча ўзбек адабиётидан фойдаланиш учун Хўжайли вилоятиға командировка бўлдим.

Хўжайлида 1924 йилнинг июль ойлариғача қозоқ интернатида давом этиб, 1924 йил июлда Фарғона обкоми ҳам облисполкоми томонидан юборилған телеграм ва кишилар билан Фарғона обком ҳам облисполком ихтиёрига қайтдим.

1924 йил сентябридан Фарғона маориф қўмитаси қарамоғиндаги онг-билим шўъба муовини тайин бўлуб, бир томондан, Фарғона сайёр труппаси ташкил этдим.

1925 йил сентябрига қадар отпуска олған сўнг (1912 йилдан 1925 йилгача олган истироҳатим шул), марказ маориф ваколатига бориб, ишдан чарчағаним ҳамда табиатимдаги композиторликни ўсдириш ҳамда бугунга қадар йиғилған материалларни йўқолғандан қолғанларин радлаш ҳамда ўзимнинг асарларимни тўплаш хусусинда аризалар бериб, ўзимни бўшатдим.

1925 йил 10 август ойинда бўшалгандан бери Фарғона туманининг Аввал қишлоғида маҳаллага раҳбарлик, қизил чойхона, кўпрук, мана шунга ўхшаш қишлоқ хўжалиги рўзғори, маданий, сиёсий онглариға тааллуғи бўлган хизматда давом этиб келмоқдаман.

Қишлоқда турушдан мақсадим: қишлоқ рўзғори, табиат бойлиги билан танишув билан бирликда қишлоқ турмушидан саҳналарга пьеса ҳозирламоқдир.

Мана, меним ҳозирги қисқа муфассал таржимаи ҳолим. Кенгроқ таржимаи ҳолим ҳақинда баъзи журналлардан мактуб орқали сўрамоқдадурлар. Баъзиларин журналдан кўриш мумкин бўлғандек, яқинларда ўртачагина бу ҳақда ўзим бир роман ёзмоқ ўйиндадурман.

1926

[1] Отам Ниёз ўғли — Ибн Ямин Ниёз ўғли (1836—1920), табиб; халқ ўртасида «Ҳакимча» лақаби билан машҳур бўлган.
[2] Онам — Жаҳонбиби (туғилган йили номаълум — вафоти 1910 йил) исмли оқила аёл.
[3] Қашқар дарвоза маҳалласи— Тошкент шаҳрида Навоий кўчасининг Анҳор ариғига туташган қисмида бўлган.
[4] Қаландархона — Қўқон шаҳридаги гузар.
[5] «Тўртинчи» — Октябрь инқилоби арафасида большевиклар партияси аъзолари думага сайланиш тартибига қараб шундай деб аталганлар.

Улуғбек Долимов
ҲАМЗА ҲАКИМЗОДА НИЁЗИЙ

Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий — XX аср ўзбек адабиётининг йирик намояндаларидан, шоир, драматург, театр арбоби, педагог. У новатор ижодкор сифатида бадиий адабиётнинг ҳамма турларида қалам тебратди, уни халқ қалбига янада яқинлаштирди. У адабий ижод билан мусиқа, режиссёрлик санъатини қўшиб олиб борди, натижада ўлмас саҳна асарларини яратди: «Миллий ашулалар учун миллий шеърлар мажмуаси», «Заҳарли ҳаёт ёхуд ишқ қурбонлари»,«Майсаранинг иши» каби шеърий тўплам ва драмалари мана шундай ижоднинг ёрқин намуналаридир. Ҳамза Туркистон ўлкасида жадидчилик ҳаракати шаклланаётган бир паллада бадиий ижодга кириб келди ва бу ҳаракатнинг бутун мазмунидан шаклу шамойилигача унинг бадиий ижоди ва амалий фаолиятида ўз ифодасини топди. Жадид педагоги сифатида усули савтия мактаблари очди ва улар учун бир неча дарслик ва мажмуалар яратди.

Ҳамза 1889 йил 6 мартда Қўқонда зиёли оилада — табиб Ибн Ямин Ниёз ўғли оиласида туғилди. Ибн Ямин ўзбек, араб, форс тилларида анча саводли бўлиб, Қўқон уламоси орасида катта эътиборга лойиқ табиб эди. Ҳамза дастлаб маҳалла мактабида, 1899— 1906 йилларда Қўқон мадрасаларида ўқиди, бирмунча вақт рус-тузем мактабида рус тилини ўрганди.

XX аср бошларида содир бўлаётган муҳим ижтимоий-сиёсий ҳодисалар Ҳамза ҳаётига, унинг ижодкор сифатида шаклланишига кучли таъсир кўрсатди, 1905 йил инқилобий ҳаракатлар Русиянинг чекка ўлкалари халқларида маърифат, озодлик, истиқлол сари интилишларига туртки бўлди. Унинг бадиий ижодга, нафис санъатга бўлган қизиқиши 1900 йиллардан бошланди. 1908 йилда Наманганда ўқиб юрган кезларида Ҳамза татар маорифчиси Абдулла Тўқмуллин билан танишади: «Ул меним қўлимда ўз қаламим билан юз саҳифадан ортиғроқ эски усулдаги ёзишмаларими кўриб, тарбияға киришди»,- деб ёзади Ҳамза таржимаи ҳолида. 1909 йилда Ҳамза Бухоронинг улуғ тараққийпарвар мударрисларидан, усули жадид мактаблари тарафдорларидан бўлмиш Муҳаммад Икром ибн Абдусалом қўлида араб тилини ўрганиш учун Бухорога боради, аммо у ерда юз берган шиа ва сунний жанжали бунга имкон бермайди.

Унинг ижодига, айниқса Исмоилбек Гаспралининг «Таржимон», Фотиҳ Каримийнинг «Вақт» газеталари, Ризо Фахриддиннинг «Шўро» журнали, шу билан бирга, ўзбек тилида Тошкентда чиқа бошлаган Исмоил Обидийнинг «Тараққий», Мунавварқори Абдурашидхон ўғлининг «Хуршид», Абдулла Авлонийнинг «Шуҳрат» газеталари кучли таъсир кўрсатди, улар билан алоқа ўрнатди. Ҳамзанинг илк шеърлари ва мақолалари мана шу газета ва журналларда босилди.

«Таржимон» газетасини мунтазам кузатиб борган Ҳамза Гаспралининг 1906-1907 йилларда шу газета саҳифаларида босилган, бутун турк оламининг, шу жумладан, Туркистон ўлкасининг мустамлака асорати ботқоғига тушиб қолиши сабаблари ҳақида баҳс юритувчи «Муколамаи салотин» асари билан таниш бўлган.

Ҳамза 1910 йилда Тошкент шаҳрида амалий фаолиятга киришиб, Қашқар маҳалласида биринчи марта усули жадид мактаби очади. Бу даврда у Тошкентда Туркистон жадидчилик ҳаракатининг раҳбари Мунавварқори Абдурашидхон ўғли ва унинг атрофидаги шогирдлари усули жадид муаллимлари ака-ука Шокиржон ва Собиржон Раҳимийлар, Самиъқори билан яқиндан ҳамкорлик қилади. Мана, Ҳамза архивидаги ҳужжатлардан бири: «Пирлардан: муҳтарам устози олий муаллим Мунавварқори… Адреслари: Эски Тошканд, усули савтия мактабида, маҳалла Меҳрободда. Мулоқотимиз 1908 милодий 11 декабрда».

1911 йилда Қўқон шаҳрида у шундай мактаб очади. Бу мактаблар чор маъмурларининг таъқиби билан ёпилади. У 1911 йилда ҳаж сафарига отланади: Афғонистон, Ҳиндистон, Туркия, Арабистон мамлакатларининг марказий шаҳарларида бўлади. Ҳамза қаерда бўлмасин, у ернинг таълим-тарбия, ўқув муассасалари билан танишади.

Ҳаж сафаридан қайтгач, педагогик фаолият билан бир қаторда, адабий-бадиий ижодга берилади. 1914 йилда дастлаб Марғилонда, кейин Қўқонда усули жадид мактаби очади. Бу ҳақда «Таржимаи ҳоли»да қуйидагиларни ёзган эди: «1914 йилнинг охирларида Марғилонда мактаб очдим. Саккизинчи ойгача бормай, Андреев исминдағи Скобел маориф раҳбари томонидан мажбурий ёпилди… Ундан яна Ҳўқанд келиб, йўқсил болалар учун пулсиз ўқиш мактаби очдим… ўзим 4 ойга давом эттиргандан кейин уезд начайлиги Мединский томонидан тинтув бўлиб ёпилди. Лекин ҳеч бир қандай қоғозларим қўлига тушмагани учун қамалмай қутулдим».

Ҳамза бу даврда янги мактаблар учун «Енгил адабиёт», «Ўқиш китоби», «Қироат китоби» каби дарсликлар яратди. 1915 йилда қўқонлик маърифатчилар билан ҳамкорликда усули жадид мак-таблари учун дарсликлар нашр қилиш, ўқувчиларни Тошкент ва бошқа шаҳарларда босмадан чиққан дарсликлар билан таъминлаш мақсадида «Ғайрат» китобхонаси ташкил этади. Бу китобхонада Саидрасул Саидазизовнинг «Устоди аввал», Мунавварқорининг «Адиби аввал», «Адиби соний», Маҳмудхўжа Беҳбудий, Абдулла Авлонийларнинг дарсликлари ҳам кўп нусхаларда бўлган.
Ҳамза ўз ижодини анъанавий лирик шеърлар ёзишдан бошлади. У «Ниҳоний» (яширин, махфий маъноларини билдиради) тахаллусида ижод қилди ва 1905-1914 йилларда ушбу тахаллусда яратган шеърларини тўплаб, «Девони Ниҳоний»ни тузди. Девонга шоирнинг 177 шеъри киритилган бўлиб, улардан 150 таси ғазал, қолганлари маснавий, мураббаъ, мухаммас, мусаддас ва 1 мактубдан ташкил топган; булардан 165 та шеър ўзбек тилида, 10 та шеър форс- тожик тилида, 2 та шеър ўзбек ва рус тилида ширу-шакар жанрида ёзилган.

Шоир ижодида муҳим ўринни ажойиб шеърий гулдасталари — «Миллий ашулалар учун миллий шеърлар мажмуаси» эгаллайди. Бу умумий ном остидаги 7 шеърий тўпламга 1915—1917 йилларда яратган шеърлари киритилган. Бу шеърий тўпламлар: «Атир гул», «Оқ гул»,«Қизил гул», «Пушти гул», «Сариқ гул», «Яшил гул», «Сафсар гул». Уларда халқнинг ижтимоий-сиёсий онгини уйғотиш, илм-маърифатга даъват этиш ғояси етакчи эди:

Бу Ниҳон қон йиғлаюр миллат учун лайлу наҳор,
Ёз ўтуб, қиш келди ҳоло, бизга бўлган йўқ баҳор,
Сарсари боди жаҳолат қилмак истар тору мор,
Чора шул мактаб очайлик, шояд ўлсун сабзазор.
Эй мусулмонлар, қачон бир дарда дармон истариз?
Миллата шавкат, тараққий, шаъну даврон истариз?

Ҳамзанинг «Миллий ашулалар учун миллий шеърлар» мажмуаси»даги мазкур 7 тўпламга кирган шеърлари, матбуотда эълон қилган шеър ва публицистик мақолалари, яратган драмалари, «миллий романлари» унинг жадидчилик ҳаракатининг бадиий адабиётдаги йирик намояндаларидан бирига айланганлигини кўрсатади. Абдулла Авлоний каби Ҳамза «Қулоқ ноталари ила эшитилиб келмиш миллий табаррук ашулаларимизнинг ўрни йўқолмасун учун баъзи қабиҳ шеърлар ўрнига» миллий руҳ, миллатнинг истиқлол ҳақидаги орзу-интилишларини ифодаловчи сўзлар билан бу халқ куйларини музайян қилиш, бу билан миллатни уйғотиш вазифасини ўз олдига қўйди. Ҳамза миллий истиқлол ғояларининг мусиқа, халқ куйлари воситасида, қўшиқлар шаклида халқ қалбига тезроқ ва таъсирлироқ кириб бориши мумкинлигини яхши тушунган. Ўзбек адабиётида шарқияларнинг яратилиши ҳам кўпроқ Ҳамза ва Абдулла Авлонийлар фаолияти билан боғланади. Ҳамза Ҳакимзода мусиқа соҳасида ҳам катта қобилият соҳиби эди. Шу маънода, Ҳамзанинг ушбу тўпламлари А. Авлонийнинг «Адабиёт ёхуд миллий шеърлар» тўпламларига ҳамоҳангдир.

Шоирнинг Биринчи Жаҳон уруши арафасида халқ орасида машҳур бўлган «Лўм-лўм Мамажон» ашуласи оҳангида яратган «Йиғла, Туркистон» шеърини олиб кўрайлик. Ашула қуйидаги сатрлар билан бошланар эди:

Лўм-лўм, лўм-лўм Мамажон, лўм-лўм Мамажон,
Истаконда чой ичган, лўм-лўм Мамажон.

Ҳамза миллатни жаҳолат, истибдод, илмсизлик туфайли фажеъ аҳволга тушган Туркистонни йиғлашга даъват этади: сен шундай йиғлагинки, ҳатто «руҳсиз танлар тебрансин», сени шундай аҳволга солган, ўзи зиллатга, хорликка ботган миллат уйғонсин!

«Лўм-лўм Мамажон» ашуласидаги шўх оҳанг ўрнини қайғу ва унинг оҳангида миллатни илм-маърифатга даъват эгаллайди:

Дариғ тутманг илм учун кетса молу жон,
Ўқув фарзлиги минг йўл Қуръонда фармон,
Маърифатсиз тонулмас аҳкоми имон,
Илмсизга айтулмас комил мусулмон.
Йиғла, йиғла, Туркистон, йиғла, Туркистон,
Руҳсиз танлар тебрансун, йиғла, Туркистон.

Хоразм халқ куйлари оҳангида битилган «Яхши ҳолин йўқотган оқибатсиз Туркистон» мисраси билан бошланувчи шеърида шоир мустамлака ўлканинг иқгисодий, маънавий, сиёсий тутқун аҳволини буюк дард билан қаламга олган. Ҳар бир миллатнинг истиқболи — илм- маърифатда. Шоирни қийнаётган, унинг фарёд чекишига сабаб бўлаётган нарса миллатнинг илмсизлиги, бу илмсизлик оқибатида ўзига «Ўлмасиндан илгари жисмига кафан бичган»и:

Бўғзи сори тўлгунча ғафлат шаробин ичган,
Ўлмасиндан илгари жисмига кафан бичган,
Умид риштасин кесуб, ору номусдан кечган,
Боғлу қўлинг, Туркистон, нобакорларми чечган?

Ўзгаларчи? Улар ўз халқи учун молу жонини қурбон қиладилар, илм-маърифат йўлида бор- йўғини бахшида этадилар, миллат равнақи учун қон ютадилар. Шоир шу ўринда Туркистоннинг ўтмишига разм солади: оламга илм нурини таратган, иқболи қуёшдек чароғон замонларнинг ўтиб кетганидан афсус чекади:

Эсиз, эсиз Туркистон, қани аввалги ҳоли?
Оламга зиё берган ул хуршиди иқболи?
Абри ғафлат қуршади, тун бўлди истиқболи,
Хўр бўлса миллатимиз, тутмасмикин уволи.

Шоир шундай хулосага келади: сенинг боғлиқ қўлингни бу нобакорлар ечмайди! «Ватанга молик бўлган нобакор тўнғиз» келгиндилардан Туркистонни озод қилиш учун ўзлигини юксак даражада масъул биладиган ҳакиқий миллат фидойиларини тарбиялаш керак.
Шоир ҳар тўрт мисрадан кейин такрорланувчи:

Зулмат тоши ёғилса-да, кўзи очулмаз,
Руҳсиз тандур, ханжар урса, қони сочулмаз, —

нақарот мисраларда мумтоз шеъриятимизга хос тамсил санъатидан моҳирона фойдаланган.

Эътибор беринг, халқ ўзлигидан, миллий руҳдан маҳрум этилган, қуруқжасади қолган — бу жасад ўлик жасад, ҳар қанча тиғ урсанг ҳам қон чиқмайди. Халқимизда ҳам шундай ибора қўлланади.

Умуман, Ҳамзанинг «Миллий ашулалар учун миллий шеърлар мажмуаси»га кирган шеърий тўпламлар нафақат ўқувчилар, ҳатто санъаткор-ҳофизлар ўртасида ҳам катта шуҳрат қозонган.

Бу ҳақда Ҳамза ижодининг дастлабки тадкиқотчиларидан Сотти Ҳусайн шундай ёзган эди: «У тор доирадаги ўқувчилар ўртасидагина эмас, ашулачилар ўртасида ҳам тарқала бошлаган.

Шунинг билан баравар бу ашулалар тўплами… реакцион кучларнинг, руҳонийларнинг қаттиқ ғазабига учраган».

Кўпгина ўзбек ижодкорлари қатори Ҳамза дунёқарашининг такомилида жадидчилик ҳаракатининг буюк раҳнамоси Исмоилбек Гаспрали ва унинг «Таржимон» газетасининг роли катта бўлган. 1914 йил 11 сентябрда Гаспрали вафоти муносабати билан ҳамма ўзбек жадид ижодкорлари сингари Ҳамза ҳам ўз ҳамдардлигини билдириб, «Явмул-вафот» (Садойи Фарғона, 1914 йил 24 сентябръ) мақоласини ва «Марсия» (Садойи Фарғона, 1914 йил 28 сентябрь) шеърини эълон қилди. Шеърда шундай мисралар бор:

Оҳ, миллат, етди бу дам қайғулик, ғамлик замон,
Тегди оғзингга ҳалокат тоши, эмди тўла қон,
Дод қил даври фалакдан, ботди хуршиди жаҳон,
Мотам айла, оғласун аҳволинга ҳар инсу жон,
Кўк сари учди Масиҳо жисмлар жондан жудо,
Яъни такрори тараққий мурғи шабхондан жудо.

Ҳамзанинг «Миллий ашулалар учун миллий шеърлар мажмуаси»га мансуб «Сафсар гул» тўпламига мардикорликка олинган ўзбекнинг юртдан узоқдаги хору зорлиқда кечган ҳаётини тасвирловчи шеърлари кирган. Уларда мардикорларнинг ички ҳис-туйғулари, эл-юртига бўлган чексиз муҳаббати, соғинчи ўз ифодасини топган. Аммо шоирнинг ушбу тўпламида «оқ подшоҳ»ни, генерал губернаторни кўкларга кўтарувчи, мардикорларни фидокорона меҳнатга даъват этувчи шеърлар ҳам мавжуд. Бу ҳол шоирнинг ижодида узоқ давом этмади: у мардикор олиш воқеаси мустабид тузумнинг миллатни таҳқирловчи, уни абадий тутқунликда сақловчи тадбири эканлигини тушуниб етди. Бу ҳол унинг мазкур тўпламидан бир оз кейин яратган «Фарғона фожиалари» тетралогиясининг «Истибдод қурбонлари» қисмида рус мустамлакачиларини аёвсиз фош этишида яққол кўринади:

«Маруса. Ман айтаман, ўзлари шундай ифлос. А, мамлакатлари яхши, сермева, маъданзор, бойлик шуларда. А, ўзлари бундай бечора, аҳмоқ (кулуб). Да, «Мевани яхшисини ит ейди», деган сўз хўп сўз-да, а!

Началник. Да! Шундай. Энди биз ҳозирги Туркистондаги филосуфи замон гасподин Остроумовнинг деганича, буларни шундай қаро меҳнатлар била эзуб бутурмоқға керак. Чунки агар булардан ғофил қолинса, албатта замон келур… бир кун бизга кутулмаган иккинчи бир бало бўлуб чиқувлари шубҳасиздир. Шунинг учун мана шундай фурсатларда истифодасиз бўлмай, зиёлик фирқаларидан тортуб, секин-секин йўқ эта бориш керак».

1918-1920 йилларда мустамлакачилар адресига айтилган бу сўзлар ҳақиқий жасорат эди.

«Ийди қурбон», «Эътизор» каби мақолалари «Садойи Туркистон»-«Садойи Фарғона» газеталарида босилди. Ушбу мақолаларда миллатни ярамас иллатлардан, фақирликдан, хурофотдан қутқарувчи бирдан-бир йўл илм-маърифатдир, деган ғоя илгари сурилади ва бою камбағал, зиёлию дин пешволари — ҳаммаларининг қўлни-қўлга бериб, янги усули жадид мактабларига кўмаклашувлари лозимлиги таъкидланади. Ҳамза миллий айирмаларга, синфий табақаланишларга кескин қарши чиқади, унингча, фақат бирлик билангина миллатни жаҳолат ботқоғидан, қолоқликдан, турғунликдан, истибдод қуллигидан қутқариш мумкин. Бу ҳақда «Мактаби дорул-айтом» мақоласида муаллиф ёзади: «Демак, бу «Дорул-айтом»да Хўқанднинг ҳар тарафидан ўлсун фақир болаларни, шубҳасиз, қабул қилинадур. Фақат дафтар, қаламдан бошқа китобларғача, ҳатто мактабдан бериладур. Юқоридаги иона қилувчи афандиларимизға қиёсан фақир ва етим болаларға раҳм ва шафқатлари бори Худо ва Расулдан ва миллатнинг ризолиғи бирлан дунё ва охират саодатлариға ҳаваскордан қариндошларимизға бу тўғрида нақадар иона ва мурувват кўргузмоқларини рижо ва ниёз қилурмиз. Ҳамда ҳар ойдағи эҳсонларни жамлаб, хоҳ оз, хоҳ кўп бу етим болаларин мактаб мудирига берсалар, нақадар болаларни илму маърифатға етишмоқиға энг биринчи шафқатлу ота-оналаридан бўлур эдилар… Диёнатлик баъзи аҳбобларимиз ҳар ойнинг охирида юборадурғон ақчаларини ёздуруб қолдурғонлариға манда аларға чин қалбим ила ташаккуримни газета орқали эълон қилуб, ваъдаларинида ёзиб ўтувни муносиб кўраман».
Газета ва журналларда мақолалар ёзиб, қалами анча чархланган, турк, татар ҳамда рус адабиётидан анча хабардор Ҳамза ўзбек адабиёти учун нисбатан янги тур — насрга қўл урди,«Миллий рўмон» деб номлаган «Янги саодат» асарини 1915 йилда тошбосмада «Мадора» кутубхонаси ноширлигида босмадан чиқарди. Романга ушбу байт эпиграф қилиб олинган:

Ўқуб таҳсили илм айла, маориф шарбатин ютгил,
Тилингни жаҳлдан қутқор, ғами миллат била ўтгил.

Ушбу асарда Ҳамзанинг етук маърифатпарварлиги яна бир бор намоён бўлди. Асарда Абдулқаҳҳор исмли анча катта савдогар бой «дунё ҳам охиратнинг саодати» бўлмиш илм- маърифатни эгаллаш ўрнига ичкилик, қимор каби қабиҳ ишларга берилиб кетади ва бутун мол- дунёсини барбод қилади. Оқила хотини Марям ҳар қандай қийинчиликларга қарамай, ўз умрини ўғли — олти ёшли Олимжонни, уч ёшли қизи Хадичани тарбиялашга бағишлайди: Олимжонни усули жадид мактабида ўқитади. Ўз одоби, илмга чанқоқлиги билан Олимжон жадид муаллимининг меҳрини қозонади, муаллим унга оталарча меҳр-мурувват кўрсатади. У вояга етгач, синглиси Хадичани ҳам ўқитади ва яқин мактабдош дўсти Аҳмаджонга узатади. Дарбадарликка дучор бўлган отаси Абдулқаҳҳорни яна ўз оиласига қайтаради, илм- маърифатли Олимжон оиласини саодатга мушарраф этади. Асарда Олимжон тақдирида муҳим аҳамият касб этган, ўзининг ёлғиз қизи Назокатхонни, бойлигини унга қолдирган Абдураҳмонбой образи ҳам анча тўлақонли яратилган. Муаллифнинг романдан кўзлаган асосий мақсади миллатни «жаҳолат ва ғафлат зиндони»дан «дунёнинг ҳақиқий моҳтоби» маърифат гулзорига етаклашдир. Бунга эришишнинг биринчи омили инсонларда илм- маърифатга рағбат, муҳаббат уйғотиш бўлса, иккинчиси, ўқув муассасаларини давр талаблари асосида тубдан ўзгартириш заруратидир. Чунки мавжуд эски мактаблар ёшларни ўқишдан бездиради. Мана, асар муаллифи орзу қилган илм маскани мактаб: «Олимжон, оҳ, бу қандоқ жой? Танинг роҳат олади. Бу дунёнинг боғчаси ва жаннати десанг ҳам ростдур. Мана, қандоқ оқ уйлар. Қандоқ покиза курсилар, булар ёзмоқ учун керакли доскалар, ҳисобга чўтлар, томоша қилмоққа чиройлик хариталар. Булар ҳаммаси илм ўрганмоқ учунгина ҳозирланган. Мана — илм қандоқ азиз неъмат. Дунёда илмдан ортиқ ҳам лаззатли, ширин неъмат борми? Йўқ, албатта, йўқ бўлса керак. Мана, илм ўқийдурган кишилар шоҳ, гадо, бой, фақир бўлсин, мундоғ улуғ жой ҳаммасига ҳам баробардир».

Ҳамза «Янги саодат» асарида яна бир муҳим масалага — халқ онгига сингиб кетган «Худо берса бўлади-да» деган эътиқод (буни Ҳамза «фасод эътиқодлар» жумласига киритади)га эътиборни қаратади. Мутаассиблар томонидан сингдирилган бу эътиқодга асосан одамлар «берсанг ейман, урсанг ўламан» қабилида иш тутиб, ўзлари ҳеч бир ҳаракат қилмайдилар.

Муаллиф бундай асоссиз эътиқодни кескин фош этади: «Худо берса бўлади-да, деган жоҳил ота-боболаримизнинг асоссиз сўз ва фасод эътиқодларидур. Худо золим эмас, бировга бериб,бировга бермай қўймас. Худой таборак ва таоло саодат — илмда, разолат — жаҳолатда, ҳар бир иш банданинг ўз ҳаракатига мувофиқ, деб ўз каломида такрор хабар берган».

Асарда Абдулқаҳҳорнинг жоҳиллиги туфайли катта машаққатларга юз тутган оила аҳволини, мискин, ғариб Олимжон руҳиятини тасвирлашда Ҳамза сентиментал услуб бўёқларидан анча кенг фойдаланган. Мактабни битириш имтиҳонига Олимжоннинг отаси Абдулқаҳҳор исмига «Даъватнома» келади. Уни олган Олимжоннинг руҳий-психологик ҳолати тасвирига эътибор қилинг: «Оҳ, биз келайлик Олимжонни ҳолиға. Муаллим ҳазратларининг лутф-марҳаматларига нақадар сабр қила олмаслик даражадаги шодликларга етишган Олимжон бўлса керак, деб гумон қилмак хатодур. Зероки, отаси Абдулқаҳҳор исмига берган

«Даъватнома» қўлига теккандан кейин: «Сани отанг қани, имтиҳон куни бошингда ким туради? Санга дастурхонни ким қилиб берур? Ким сани ўқиганларингни кўрар? Бу боланинг отаси қайси, деган саволга жамоат орасидин кимни кўрсатилур?» — дегандек бу руҳсиз қоғозни довушсиз итобларига нақадар маъюсланиб турганда, Оллоҳ… муаллим ҳазратларининг сўз орасида яна: «Оталарингиз, оталарингиз», — деб такрор қилиб турган хитобларига бутун фикри йўқолуб, юраги титраб, бағри эзилуб, кўзи заҳарлик ёшлар била тўлган Олимжон дод деб қичқируб юбормоқға шарму ҳаё қилуб, минг машаққатлар билан ўзини уйига еткуриб олди».

Муаллиф лирик чекинишлардан ўринли фойдаланган. Улар воситасида асарнинг таъсирчанлигига эришган. «Ал-Ислоҳ» журналида эълон қилинган «Янги саодат» романи ҳақидаги тақризда асарнинг шу жиҳатларига алоҳида диққат қилиниши бежиз эмас. Чунончи, тақризда ўқиймиз: «Янги саодат» исмли 46 саҳифали туркий ва Туркистон шевасида бир миллий рўмоннинг янгидан табъ бўлуб нашр қилинуви бизни кўп масрур этди. Халқни ўқув ва ёзув тарафиға тарғиб қилмоқ учун ҳозиргача Туркистон шевасинда бунингдек таъсирли рўмон нашр ўлинмамиш, десак муболаға бўлмаса керак. Бу рўмоннинг муҳаррири Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий жаноблари ва ношири Хўқандда «Мадоро» кутубхонасидир».

«Миллий ашулалар учун миллий шеърлар мажмуаси»нинг «Биринчи бўлим»ида «Дилоғон» оҳанги билан айтилувчи «Кўзни очинг, қардошлар!» шеърида шундай мисралар бор:

Ташлаб Ниҳон кўнгилда бўлган иллатни,
Кину буғзу адоват, фисқу ғийбатни,
Сунний, шиий сўзларни барбодлашайлик,
Миллат йўлин кўплашуб ободлашайлик.
Улфатлашуб, ёзлашуб ҳам қишлашайлик,
Театр ясаб, консертлар, олқишлашайлик.

1915 йилда нашрга тайёрланган ушбу тўпламдан жой олган юқоридаги мисралар Ҳамзанинг саҳна санъатига алоҳида аҳамият берганлигини кўрсатади.

Ҳамза 1915 йилдан фаолият кўрсатган Қўқон театр труппаси учун саҳна асарлари — драмалар ёзди. 1915 йилда ёзган «Заҳарли ҳаёт ёхуд ишқ қурбонлари» драмаси Ҳамзанинг бу соҳадаги биринчи қадами бўлди. Ушбу драмадан кейин у «Ўч», «Мухторият ёки автономия» (1917), «Ким тўғри?», «Бой ила хизматчи» (1918) каби саҳна асарларини яратди.

«Заҳарли ҳаёт…» драмаси бевосита жадид маърифатпарварлиги руҳида ёзилган бўлиб, унда ҳам «Янги саодат» «миллий ро-ман»идаги ғоя етакчилик қилади. «Янги саодат»да илмсизлик, жаҳолат туфайли пароканда бўлган Абдулқаҳҳор оиласини ёш Олимжон илм- маърифат орқали саодатли қилади. Драмада эса жаҳолат, қолоқлик, мутаассиблик илм- маърифат, тараққиёт фидойилари Маҳмудхон ва Марямхонларни фожиага олиб келади. Ушбу 4 пардали трагедия 1915 йилда ёзилиб, 1916 йилда Тошкентда «Матбааи Ғуломия»да машҳур маърифатчилардан, Ҳамзанинг яқин дўсти, савдогар бой Саидносир Миржалолов (1884-1938) ноширлигида босмадан чиққан. Муаллиф асарнинг жанрини «Туркистон маишатидан қиз ва куёв фожиаси» деб белгилайди.

Асарнинг бош қаҳрамонлари Марямхон ва Маҳмудхонлар — замонасининг илғор зиёлилари. Улар миллат фарзандларини илм-маърифатли қилишдек улуғ орзулар оғушида, романтик хаёллар билан яшайдилар, уларнинг севгиси ҳам ниҳоятда покиза ва самимий. Драматург асарда айниқса Марям образига алоҳида эътибор қаратади, унинг бутун қарашлари Маҳмуд образидан кўра Марям қиёфасида намоён бўлади. Тўғри, Марямхоннинг бу даражага етишишида Маҳмудхоннинг хизматлари катта. Уни маърифат йўлига олиб чиққан ҳам Маҳмудхондир. Мана — Марямхоннинг ҳаётдаги мақсади, ҳаётининг бош маслаги: «…афандим, эмди тездан ижтиҳод этингизким, икковимиз қўлимиз тутишиб, зулматда қолмиш бу миллатни, сиз қуёши бўлинг-да, мен моҳитобони бўлуб, қоронғи Ватанни ёрутайлик; сизда эрларимизнинг ҳолиндан, бан мазлума оилаларимизнинг ҳолиндан ғазеталарга ёзишиб, бир- бирларимизи огоҳлантирайлик. Чин мақсадингиз бўлган қизлар мактаби очайлик, бан маънавий, сиз моддий хиз-матда бўлинг, қадрсиз ҳамшираларимизнинг касод ўлмиш бозорларини илми нақдий била кўтаришайлик. Чин яшайлик, келажакдаги авлодларимизни мозоримизга бориб, эрлари сизга, қизлари бизнинг қабримиз узасина оқ, қизил гуллар сочуб, Қуръон ўқуб, руҳларимизни олқишларлик даражада бир хизматларни майдонга қўяйлик… Йўқ эса қиёматгача қабрингиз миллат ва келажакдаги миллат авлоди тарафиндан мақҳур, қиёмат куни эса жаноб Ҳақ ва расул афандимиз қошинда уятли ва сарнигун ўлмоғингизни хотирангизда ёдгор қолдирам! Демак, орзу-ҳавас ўлса ўлсин, миллият, инсоният ўлмасун!»

Маҳмудхон драма давомида Марямхонга нисбатан анча суст, ҳатто Марям уни кураш майдонига тортишга ҳаракат қилади. У энг сўнгги илож — «бошқа мамлакатга қочмоқ»қа ҳам тайёр. Марямхон Ҳамзанинг «Янги саодат»идаги аёллардан ўз дунёқарашининг кенглиги, курашчанлиги билан ҳам кескин фарқ қилади. У шариат, дини исломни бузувчи ҳазрат эшон каби мутаассибларга қарши бош кўтаради. Уларнинг разил қилмишларини фош этади, келажакка катта умид билан қарайди.

Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, Ҳамзани (бошқа мутафаккирларни ҳам) баъзан шариат ва дин пешволарининг айрим ножўя ҳаракатларини фош этгани учун динсиз, атеист сифатида баҳолаб келдилар. Аслида у динни эмас, мутаассибликни, мутаассибларни фош этади. Бунга унинг «Заҳарли ҳаёт…» драмаси далил. Ундаги шариат, исломият ҳақидаги гап-сўзларга эътибор беринг:

«Шариат золим эмас, хоин эмас… Шариат ҳар кимни бахтиёр қилган. Шариатда ҳуррият бор, мусовот бор, адолат бор. Шариатда жабр — ҳаром. Никоҳ тарафайннинг ижоб қабули билан ҳалол бўлур. Ман қабул қилмасам, никоҳ фосид, никоҳ ҳаром. Оҳ, шариат! Эссиз исломият! Шариат битдими? Ё Раббий!»

Ҳамза ўзи таъкидлаганидек, «Заҳарли ҳаёт ёхуд ишқ қурбонлари» пьесаси фожиа жанрига мансубдир. Унда фожиа (трагедия)га хос пафос уфуриб туради. Фожиа-трагедиянинг хос хусусиятлари ҳақида Абдурауф Фитрат қуйидагиларни ёзган эди: «Асар қаҳрамонининг тилак йўлидаги қарашлари драмадагидан кучли бўлса, ҳалокатларга, қонли фожиаларга бориб тақалса, трагедия (фожиа) бўладур».

Асарнинг икки ёш қаҳрамони Марям ва Маҳмуд замонасининг ҳал қилувчи кучлари мутаассибларга (асар ёзилган даврда улар ҳал қилувчи куч эди) қарши курашадилар. Томонлар ўртасидаги кураш энг юқори нуқтага кўтарилади: уларнинг истиқбол ҳақидаги юксак орзулари чилпарчин бўлади. Натижада, иложсиз қолган ёшлар мавжуд тузумга, феодал тартибларга, жаҳолатга, мутаассибларга қарши исён сифатида ўз ҳаётларига қасд қиладилар.

Узоқ вақт Ҳамзанинг ҳамма асарларидан синфийликни қидириш ва ҳар бир асар воқеасига ва қаҳрамонларига синфийлик нуқтаи назаридан ёндашиш ҳукмронлик қилди. Бу ҳол «Заҳарли ҳаёт…» драмасини баҳолашга ўз таъсирини ўтказган. Тўғри, Маҳмудхон бойлар тоифасига мансуб, Марямхон ўта фақир хонадондан чиққан. Бу икки ёш қайси синфга мансублигидан қатъи назар, миллат истиқболи учун курашадилар. Уларни улуғ мақсадлар бирлаштиради. Шунинг учун ҳам Ҳамза асар қаҳрамонларини, уларнинг инсоний фазилатларига қараб баҳолайди.

«Заҳарли ҳаёт ёхуд ишқ қурбонлари» фожиаси китобхон ёки томошабинлар қалбида Маҳмудхон ва Марямхонларга нисбатан муҳаббат, раҳм-шафқат, уларни фожиага олиб келган мутаассиблик, жаҳолатга қарши нафрат туйғуларини мавж урдириши керак эди. Бунинг учун драматург фожиа жанри имкониятларидан, сўз санъатининг жозибасидан моҳирона фойдаланди. Бу ҳол кўпроқ Марямнинг фаол ҳаракатларида, Маҳмудхоннинг монологларида намоён бўлади. Маҳмудхон монологларида сентиментал руҳ шу даражада кучлики, тингловчи қалбини ларзага солади. Маҳмудхоннинг ўлим олдидаги монологи фожианинг асл моҳиятини янада тўлароқ очишга хизмат қилади: «Марям, Марямхоним, ман дунёда яшамам!.. Кеча оқшом Марямхон муҳаббат қурбони эди, биз бугун инсоният, миллият қурбони! Мундоғ жаҳолат, мундоғ илмсизлик. Ваҳшатлик! Бундай золим халқ орасинда яшамоқдан ўлим лаззат, лаззат! Бу хил раҳмсизлик, шафқатсизлик! Бир вақтда шариатдан кўз юмиб, исломиятни қўйиб, дунё йўлига қадам босувчи диёнатсиз қора халқ орасинда тирикликдан, албатта, ўлим яхши! Ўлим!.. Оҳ, руҳи Марям! Оҳ, жаҳолат! Воҳ, исмигина қолмиш исломият!..»

Худди шу сентиментал руҳ драманинг томошабин қалбига кириб боришида асосий восита бўлган. Шунинг учун ҳам ушбу драма Тошкент, Қўқон ва бошқа шаҳар ҳаваскор драмтруппалари томонидан қайта-қайта саҳналаштирилган. Бу драма биринчи ўзбек профессионал театр танқидчиси Мирмулла Шермуҳаммедов (1886—1923) эътиборини қозонди. У Ҳамза ва унинг «Заҳарли ҳаёт…» драмаси туфайли ўзбек театрини «янги тирикликка киргани» билан табриклади: «Заҳарланган турмушнинг қора саҳифаларини тасвирлашда қаламни устагина юритган драматургни табрик этмасдан ўтолмаймиз… Ҳамза афанди асарда кўринадиган қаҳрамонларга ғоят диққат ила сўз ва характерлар берган».

Ҳамзанинг сиёсий қарашларини, унинг Туркистон мухториятига муносабатини аниқ тасаввур қилишда Туркистон мухторияти ғоясининг пайдо бўлиши муносабати билан 1917 йилда ёзилган «Мухторият ёки автономия» ҳажвий драмаси муҳим аҳамиятга эга. 1917 йил Февраль инқилоби, Романовлар сулоласининг барбод бўлиши бутун жадид мутафаккирлари қаторида Ҳамзанинг ҳам истиклол ҳақидаги интилишларига қанот боғлади. Жадидчилик ҳаракатининг раҳбарлари Мунавварқори Абдурашидхон ўғли ва Абдулла Авлонийлар томонидан 1917 йил март ойида «Шўройи ислом» жамияти тузилди. Бу жамиятнинг «Марказий шўро»си таркибида Маҳмудхўжа Беҳбудий, Мустафо Чўқаев, Убайдулла Хўжаев каби сиёсий арбоблар бор эди. Шу йилнинг ёзидан большевикларнинг фаоллиги кучайди ва мутаассиб дин пешволари «Уламо» номи билан «Шўройи ислом»дан ажралиб чиқди. Бу ажралиш кейинчалик большевиклар учун қўл келди, «Уламо» жамияти мустақиллик учун кураш олиб борган шўройи исломчиларни барбод қилишда мустамлакачиларга ёрдам берди. «Шўройи ислом» ва «Уламо» жамиятларининг шўъбалари ўлканинг турли шаҳарларида ҳам ташкил этилди. Февраль инқилоби натижасида Туркистонда қандай давлат тузиш масаласи юзасидан бу жамиятлар ўртасида кескин ихтилофлар, зиддиятлар вужудга келди. Ҳамза «Уламо» жамиятининг Қўқон шуъбаси мажлисини ушбу «Мухторият ёки автономия» драмасига асос қилиб олди. Муаллиф драманинг қисқача сюжетини шундай баён қилади: «Туркистонда ҳуррият бўлуви муносабати ила ёшлар ва уламолар орасинда ихтилоф ўлароқ уламолар айрилиб кетувлари, руҳоний мажлисин тасвиридир».

Бу ўринда ёшлар — «Шўройи ислом» жамияти аъзолари, яъни жадидлар; уламолар — мутаассиб қадимчилар «Уламо» жамияти аъзолари эканлиги драманинг бошидан охиригача кўзга яққол ташланиб туради. Асар муаллифи эл-юрт тақдирини ўз зиммаларига олган уламолар қанчалик разил, нашаванд, тубан кишилар эканликларини ўз тилларидан фош этади. Улар ҳатто автономия, мухториятнинг қандай давлат тизими эканлигини тасаввур ҳам қила олмайдилар:

«Л.(домла): Бу демократический республикани бизга кўп зарари бор эмиш. Зероки, биздан подшоҳ бўлмас эмиш, тағин аввалғидек қози, мударрисларни ҳукамолар, губирнаторлар сайлаб қўёдирлар эмиш. 2-нчи, хотунларни кўчада фаранжисиз (ҳамма ёқосин ушлаб, «Астағфируллоҳ!» «Навзанбиллоҳ!..») чиқуб юриши учун фармонлар бўлур эмиш… Энди бўлари бўлди. Хўш! Ифтор, тўй, закот, хайр-эҳсон деган гаплар бари соп бўлди!..»
«Ф.(домла): Айтмадимми, бу киши ҳам ғазнот ўқийдирлар, яки аз тароқчи, биз энди шул дин бузуқи гумроҳ тотор шум усули жадидчиларга қўшилар эканмизда, ҳайҳот! Бале!»

Мустақилликка қадар ҳамзашунослар бу драмани Қўқон мухториятининг «расвосини чиқарган», унинг «реакдион моҳияти»ни фош этган асар сифатида баҳолаб келдилар. Аслида Ҳамза Туркистон мухториятини тузишда фаол иштирок этган жадидларга қарши бузғунчилик, сотқинлик ишларини олиб борган мутаассиб «Уламо» жамияти аъзоларининг нақадар нодонлигини, калтафаҳмлигини фош этган эди. Асарда қаҳрамонлар исмининг бош ҳарфи берилган. Ҳамза ушбу асар туфайли «Уламо» жамиятининг таъқибига учради ва 1917 йил октябридан 1918 йилнинг 10 мартига қадар Туркистон шаҳрида дўсти Саидносир Миржалолов хонадонида яшириниб яшади*. Демак, 1917 йил 27 ноябрь Туркистон мухторияти эълон қилинган кунни Ҳамза Туркистон шахрида мамнуният билан кутиб олди ва «Туркистон мухториятина» шеърини яратди. Шеър «Улуғ Туркистон» газетасининг 1918 йил 11 январь сонида эълон қилинди. Шеърда шоир мусулмон миллатини улуғ байрам билан муборакбод қилар экан, уларни бир санжоқ—байроқ остида бирлашишга даъват этади:

Келинг эмди бирлашинг, ислом миллати!
Кетсин сунний, шиалик нифоқ иллати!
Бир санжоққа тўплансун ислом давлати!
Қутлуғ бўлсун Туркистон мухторияти!
Яшасун энди бирлашуб, ислом миллати!

Ҳамзанинг 1917 йил Октябрь тўнтаришигача бўлган ижодидаги асосий ғоя маърифатпарварликдир, у бу даврда жадид адабиётининг йирик намояндаси сифатида бадиий ижоднинг ҳамма имкониятларидан, турларидан фойдаланди. Барча жадид мутафаккирлари каби у 1917 йил Февраль инқилобидан сўнг ҳамма иш ўринлади, Туркистон халқлари мустамлака қуллигидан озод бўлди, деб ўйлади. 1917 йилда «Кенгаш», кейин «Ҳуррият» журналларини нашрдан чиқарди. «Ҳуррият» журналининг биринчи сонида эълон қилинган

«Бугунги қадрлик кунлар» бош мақоласидаги ушбу сўзларда Ҳамзанинг бу тарихий воқеага муносабати яққол кўзга ташланади: «Бу кун бахт фалакиндан чиқмиш ҳақиқат қўёши мусовот, адолат каби энг соф зиёлари била энг қоронғуда йўқолган игна каби нозик ва муҳим мақсадларимизи ҳам ялтуратуб кўрсатмакдадур. Мана, букун ҳақиқат, ҳуррият воситаси била эски хоин ва золим, мустабид ҳукуматни 50 йилдан бери бўйин, қўл ва оёғимизға сезимсиз солуб келган умрлик оғур занжирларин кўзга кўрсатуб ечди, халос қилди. Бу кун ҳақиқат, мусовот воситаси била, бир тараф, золим амалдорлар, иккинчи тарафдан раҳмсиз, шафқатсиз талончилар темир тирноғи остида пўстлари бутун сидирилиб, юраклари эзилиб, чўкуб хонумонларидан ажраб келуб турган мазлум, ноҳақ фақиру бечора, етим, ғарибларнинг бургутлар панжаи маргидан раҳо қилди… Бу кун энг қадрлик, энг ғаниматлик кун! Бу кун Остроумоф, Ильминский кабиларнинг тарбиясида яшаган ва анинг маслакига хизмат этувчи, ватандаги ўз орамиздан чиққон дин хоинларини хиёнатларин ҳақиқат майдонига отур. Ноҳақларни шарманда ва сарнигун қилур».

Албатта, Ҳамзанинг мустамлакачиларга қарата айтган жасоратли сўзлари Вақтли ҳукуматга ҳам, унинг ўлкадаги ҳамтовоқларига ҳам маъқул бўлмади, иккала журнал бирин-кетин ёпилди.

Ҳамза Октябрь тўнтаришидан кейин шўролар ҳокимиятини қўллаб-қувватловчи шеърлар, қўшиқлар битди, большевиклар ҳокимиятининг янги шакддаги мустамлакачилик сиёсатини кўра олмади. Баъзан ўз қобилиятини бадиий ижодга эмас, шўро ҳуку-матининг тарғибот-ташвиқот ишларига сафарбар этди. Унинг 20-йилларнинг ўрталарида яратган «Паранжи сирларидан бир лавҳа ёки яллачилар иши» драмаси, «Бурунги қозилар ёки Майсаранинг иши» ҳажвий комедияси ўзбек драматургияси ва театр санъати тараққиётига кучли таъсир кўрсатди.

Ҳамза 1926 йил 27 февралда «Ўзбекистон халқ ёзувчиси» фахрий унвони билан тақдирланди.

Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий 1928 йилнинг августида шўро ҳукуматининг топшириғига биноан Шоҳимардонга боради, у ерда мавжуд ҳукумат сиёсатини барқарор қилишда, руҳонийларга қарши курашда фаол иштирок этади ва 1929 йил 18 март куни шу курашнинг қурбони бўлади. Ҳамзанинг бир гуруҳ мутаассиблар томонидан ўлдирилиши шўро мафкурасида унинг ижодини синфийлик-партиявийлик тамойилларига асосланиб баҳолаш учун мезон бўлди. Уни маънавий заминдан юлиб олиб, ўзи мансуб бўлган жадидчилик ҳаракатига, унинг намояндаларига қарши қўйдилар, ўзбек шўро адабиёти ва санъатининг ягона асосчиси сифатида талқин ва тақдим этдилар. Бу ғайриилмийликнинг энг юқори намунаси сифатида Ҳамзага бағишланган 17 серияли «Оловли йўллар» фильмини кўрсатиш мумкин. Уйдирмалар асосига қурилган бундай асарлар Ҳамзага нисбатан ҳурмат-эҳтиромни ошириш ўрнига унга бўлган ишонч ва эътиқодга путур етказди.

Шўро мафкурасининг бу борадаги салбий оқибатларидан бири шу бўлдики, миллиятчи шоирнинг айрим сатрлари, ҳатто асарларига «пардоз» берилди, «таҳрир» қилинди, «Бой ила хизматчи» драмаси 1939 йилда драматург Комил Яшин томонидан социалистик реализм талаблари асосида, айтиш мумкинки, қайта ёзилди.

Ҳамза ижоди мустақиллик, истиқлол туфайлигина ҳақиқий баҳосини олмоқда. У ҳеч бир бўрттиришсиз, қўшиб-чатишсиз ҳам XX аср ўзбек адабиётининг атоқли вакили: новатор шоир, ҳозиржавоб носир, истеъдодли драматург, ғайратли театр арбоби, моҳир педагог сифатида замондошлари Абдулла Авлоний, Абдурауф Фитрат, Абдулҳамид Чўлпонлар қаторидан муносиб ўрин олишга ҳақлидир.

Манба:Миллий уйғониш даври ўзбек адабиёти,.Тошкент,»Маънавият», 2004

Hamzaning ijodiga, ayniqsa Ismoilbek Gaspralining “Tarjimon”, Fotih Karimiyning “Vaqt” gazetalari, Rizo Faxriddinning “Shoʻro” jurnali, shu bilan birga, oʻzbek tilida Toshkentda chiqa boshlagan Ismoil Obidiyning “Taraqqiy”, Munavvarqori Abdurashidxon oʻgʻlining “Xurshid”, Abdulla Avloniyning “Shuhrat” gazetalari kuchli taʼsir koʻrsatdi, ular bilan aloqa oʻrnatdi. Hamzaning ilk sheʼrlari va maqolalari mana shu gazeta va jurnallarda bosildi.

Hamza Hakimzoda Niyoziy
TARJIMAI HOL

Otam Niyoz o‘g‘li[1] 1836 yilda tug‘ilib, 16 yoshinda dehqonlig‘in tashlab, Buxoroga borib, eskicha xalq do‘qtiri bo‘lub qaytg‘andur. Shu yili Avvalda mening onamga[2] uylanib, Ho‘qand kelib turg‘un bo‘lgandur. Mana men shul oiladan 1889 yilda tug‘ulib, otam o‘qimishli bo‘lsin uchun 1898 yilda o‘zbekcha, forschaga tom savodli bo‘lib, 1899 yildan 1906 yilg‘acha madrasada eski usul bilan dars o‘qishda davom etdim.

1907 yili, otam haj ketishi munosabati ilan, birga Qashqarg‘acha uzatish munosabatila sayohatga borib, birinchi martaba «Vaqt», «Boqchasaroy» gazetalarini o‘qishga shundan o‘rganib qaytdim. Shundan boshlab kundan-kun eski xurofotlarni, madrasa o‘qishlarini, xalq tirikchiligidag‘i o‘zgarishlarni, madaniyat, iqtisod degan masalalarni tekshirishga kira boshladim.

Madrasani tashlab, biror tomong‘a ketib o‘qush havasi menda naqadar kuchli bo‘lsa, otam shu zamonning eng faqir kishilaridan bo‘lg‘an uchun iqtisod meni shu qadar kuchsiz qiladur edi. Lekin musiqaviy lahn (ashula tuyg‘usi), she’r yozishga dardlanish tag‘in eskiroqdur.

1897, 1898 yillardan oila ichinda masnaviy, Hofiz, Bedil, Yusuf Ahmad kabi she’riy risolalarni ota, onalarg‘a o‘qub berishda o‘rnashgandurki, 1905 yil yapon muhobirasi uchun lahn yozilg‘an bir she’rim, 1899—1900 yillarda yozilg‘an she’riy yozishmalarim saqlanib keladur.

Axiyri 1908 yilda Namangan borib, 7—8 oy tahsil etganimdan so‘ng hozirgi maorif (Namanganda) rahbari Abdulla To‘qmullin bilan tasodif etib, undan yaxshi rahbarliklar oldim. Ul menim qo‘limda o‘z qalamim bilan yuz sahifadin ortig‘roq eski usuldag‘i she’riy yozishmalarimi ko‘rub, tarbiyag‘a kirishdi. Menim tashabbusim bilan shunda 16 kishilik qurs ochib, Hodi Maqsudiyning arabiy lisonindagi hisoblariga o‘xshash asaridan 3 oy davomda o‘rtachaga yaqin arabchadan, uchinchi sinfga boshqa fanlardan hozirlana oldim. Shul vaqtda otamg‘a yozg‘an arabcha maktublarim butunisicha saqlanib keladur. 1905 yil rabochiy inqilobini ham men shunda o‘rgandim. Qo‘l matbaasi bilan mayda risolacha, e’lonlar chiqarib turuvchi bir tatar yigiti bo‘lub, men har haftada bir-ikki uning bilan suhbat qiladur edim. Ul meni xiyli dardlag‘an bo‘lsa kerak, shul kundan boshlab, eski podsholar turmushidan bir «Haqiqat kimda?» ismli havosiz operalik roman yozg‘an edim, o‘g‘urlatdim, bugunki, topilmaydir. Bundan buyong‘i she’rlarim milliy va inqilobiy tuslarin ola boshladi.

1909 yilda Buxorog‘a Ikromcha domlada arabchani tamomlash uchun bordim, lekin mumkin bo‘lmadi. Chunki buxoroliklar bilan shialar janjali bo‘lub, Kogon matbaasida qochib bir oy ishlab, Toshkand keldim. Shu kundan boshlab milliy anjumanlarg‘a qatnasha boshladim.

1910 yilda Qashqar darvoza[3] mahallasida birinchi marta usul savtiya maktabi ochdim. Shu kundan muallimlikka kirishdim. 1911 yilda Ho‘qandda ochib, bir yil davom etgandan keyin, 50 so‘m aqcha to‘plab, Afg‘oniston, Hinduston, Makka, Madina, Shom, Beyrut bilan sayohat qilib, Stambulg‘a o‘qishg‘a kelgan bo‘lsam ham, o‘zim biletsiz qochib borg‘an uchun, otam hamda bir rus qizidin uylang‘an oilam yuborgan ochulik xatlaridan qo‘rqub, qaytdim.

1914 yillarning oxirlarinda hozirgi «Farg‘ona» gazetasining muharriri o‘rtoq Oxundiylarning g‘ayrati bilan Marg‘ilonda maktab ochdim. Sakkizinchi oyg‘acha bormay, Andreev ismindag‘i Skobel maorif rahbari tomonidan majburiy yopildi. Bunga sabab Marg‘ilonda avvaldin davom etib turgan maktab hamda tuzemniy — rus maktabi muallimi Qudratilla qorining Andreevga berib turgan axboridir. Undan yana Ho‘qand kelib, bir qancha o‘zimga yaqin kishilar to‘plab, ularning yordami bilan yo‘qsul bolalar uchun pulsiz o‘qutush maktabi ochdim. 20—30 keyin 15—16 kishi bir oygina yordam berdilar; o‘zim 4 oycha davom ettirgandan keyin, uyaz nachalnigi (Medinskiy) tomonidan tintuv bo‘lub, yopildi. Lekin hech bir qanday qog‘ozlarim qo‘liga tushmag‘an uchun qamalmay qutuldim. Hozirda ham shul iona varaqlar imzolar bilan saqlanadur. Undan so‘ng kechki qurs davom ettirub yurub, 1915 yilda yana majlis chaqirib, kitobxona, qiroatxona kabi masalalarni hal qilib, «G‘ayrat» isminda kitobxona ochdirdim. Bundin maqsad bugungacha yozilg‘an asarlarimi ba’zilarin o‘z sarmoyam bilan bosdirg‘an bo‘lsam ham, ular maydaroq bo‘lub, boshqalarin shul kitobxona ismindin bosdirish edi. Lekin kitobxonamiz ochilg‘andan so‘ng, 1910 yildan beri menim majlis va maktablarimg‘a butun kuchi bilan qarshi kelib turg‘an boyvachcha unsurlar kirib qolib, asarlarim uyonda tursin, o‘zimni ham surub chiqardilar. Hozirda materialim bilan birga biluvchi hayot kishilar hammalari deyarlik bordur.

1917 yilg‘acha asarlarimni bosdirish, asar yozish, gazetaga maqola yozish, loshmon voqealari haqida turli majlislar qilish bilan davom etdim.

* * *

1917 yil fevral inqilobi kirgandan keyin turli tashkilotlarda xizmat qilib yurib kelganman. «Kengash» isminda jurnal chiqardim. «Kengash»ning 2-nomerig‘a yoziladurgan ba’zi maqolalarimning boylar, ulamolar shaxsiga doir bo‘lg‘ang‘a boyvachcha unsurlar qarshi turub, meni chiqardilar. Undan so‘ng o‘zim alohida tashkilot ochib, «Hurriyat» jurnali chiqardim. Bu ham shunday qarshulik orqasinda 5-nomeridayoq mendan oldilar. Undan so‘ng, potrebitel ochdik. Undan ham maqsad kambag‘allarni to‘plash edi. U ham qo‘ldan ko‘chdi. Undan Sho‘roi islomning ozuqa sho‘basiga kirib olib, Ittihod ta’min jamiyati tashkil etdik.

Bir yoqda 1917 yilning 28 mayida Qalandarxonada[4] 400 ga yaqin rabochiylarni to‘plab, zo‘r namoyish qilib, rabochiy, mehnatkashlar jamiyati tashkil qildik. Axiyri bunga ham boyvachcha unsurlar kirib, buni ham bulg‘ashtirdilar. Bugungacha davom etmoqda bo‘lg‘an «to‘rtinchi»lik[5] unvonining bosh muassislari shul tashkilotdir. Hozirda menda da’vatnomalari saqlanadur. Undan so‘ng, maqsadim bo‘lmag‘ach, Turkiston ketdim.

Turkistonda Qalmikov degan bir zavod rabochiysi bilan o‘zimi ovundirib, soat kutadur edim. Oz o‘tmay, Oktyabr inqilobi boshlandi.

1918 yil Ho‘qandda muallimlikda davom etdim. Undan Skobelga yuborildim. Skobelda nahori maktabda davom etdim …lekin undan chiqib, Skobeldagi madaniy-maorif tashkilotig‘a kirib, muzika to‘dasining yonida teatr to‘dasi tuzdim. Shu kundan boshlab Sayyoriy truppa ishig‘a aylanib, bir tomonda, rejissorlik, artistlik, suflyorlik, ikkinchi tomondan, muallimlik, tashviqotchilik, muharrirlik bilan Qizil arvot frontig‘acha borib, 1920 yilg‘acha harbiy tashviqot-targ‘ibot bo‘limlari qaramog‘inda xizmatlar etib keldim.

1920 yilda yana Ho‘qand kelib, firqaga kirib, yana maorif qaramog‘inda internat mudirligi, muallimlik, rejissorlik bilan davom etib, Farg‘ona frontlarida xizmat etdim.

1921 yilda bosmachilar haqlarida yozilg‘an asarlarim, havolarim, she’r, maqolalarim haqinda chidamay ochiq hujumga tiklanganlarin bilib, Farg‘ona obkomi [orqali] Buxoro va Xorazmga sanoyi nafisa materiallari to‘plamoq uchun komandirovka qilindim.

Buxoroda maorif, harbiy agitprop qo‘lida truppa tashkil qilib, Buxoro mahkamalarida 1921 yil oxirig‘acha xizmat qildim. Sentyabrda tif bilan og‘rib, Toshkand kelib, noyabrda Xorazm ketdim.

Xorazmda profsoyuzning madaniy-maorif sho‘basida 1922 yilg‘acha xizmat qilib, undan maorifg‘a olinib, teatr ishlariga, agitpropga o‘tib, xizmat qildim. Undan o‘z xohishimcha o‘zbek adabiyotidan foydalanish uchun Xo‘jayli viloyatig‘a komandirovka bo‘ldim.

Xo‘jaylida 1924 yilning iyul oylarig‘acha qozoq internatida davom etib, 1924 yil iyulda Farg‘ona obkomi ham oblispolkomi tomonidan yuborilg‘an telegram va kishilar bilan Farg‘ona obkom ham oblispolkom ixtiyoriga qaytdim.

1924 yil sentyabridan Farg‘ona maorif qo‘mitasi qaramog‘indagi ong-bilim sho‘ba muovini tayin bo‘lub, bir tomondan, Farg‘ona sayyor truppasi tashkil etdim.

1925 yil sentyabriga qadar otpuska olg‘an so‘ng (1912 yildan 1925 yilgacha olgan istirohatim shul), markaz maorif vakolatiga borib, ishdan charchag‘anim hamda tabiatimdagi kompozitorlikni o‘sdirish hamda bugunga qadar yig‘ilg‘an materiallarni yo‘qolg‘andan qolg‘anlarin radlash hamda o‘zimning asarlarimni to‘plash xususinda arizalar berib, o‘zimni bo‘shatdim.

1925 yil 10 avgust oyinda bo‘shalgandan beri Farg‘ona tumanining Avval qishlog‘ida mahallaga rahbarlik, qizil choyxona, ko‘pruk, mana shunga o‘xshash qishloq xo‘jaligi ro‘zg‘ori, madaniy, siyosiy onglarig‘a taallug‘i bo‘lgan xizmatda davom etib kelmoqdaman.

Qishloqda turushdan maqsadim: qishloq ro‘zg‘ori, tabiat boyligi bilan tanishuv bilan birlikda qishloq turmushidan sahnalarga pesa hozirlamoqdir.

Mana, menim hozirgi qisqa mufassal tarjimai holim. Kengroq tarjimai holim haqinda ba’zi jurnallardan maktub orqali so‘ramoqdadurlar. Ba’zilarin jurnaldan ko‘rish mumkin bo‘lg‘andek, yaqinlarda o‘rtachagina bu haqda o‘zim bir roman yozmoq o‘yindadurman.

1926

[1] Otam Niyoz o‘g‘li — Ibn Yamin Niyoz o‘g‘li (1836—1920), tabib; xalq o‘rtasida «Hakimcha» laqabi bilan mashhur bo‘lgan.
[2] Onam — Jahonbibi (tug‘ilgan yili noma’lum — vafoti 1910 yil) ismli oqila ayol.
[3] Qashqar darvoza mahallasi— Toshkent shahrida Navoiy ko‘chasining Anhor arig‘iga tutashgan qismida bo‘lgan.
[4] Qalandarxona — Qo‘qon shahridagi guzar.
[5] «To‘rtinchi» — Oktyabr inqilobi arafasida bolsheviklar partiyasi a’zolari dumaga saylanish tartibiga qarab shunday deb atalganlar.

Ulugʻbek Dolimov
HAMZA HAKIMZODA NIYOZIY

 Hamza Hakimzoda Niyoziy — XX asr oʻzbek adabiyotining yirik namoyandalaridan, shoir, dramaturg, teatr arbobi, pedagog. U novator ijodkor sifatida badiiy adabiyotning hamma turlarida qalam tebratdi, uni xalq qalbiga yanada yaqinlashtirdi. U adabiy ijod bilan musiqa, rejissyorlik sanʼatini qoʻshib olib bordi, natijada oʻlmas sahna asarlarini yaratdi: “Milliy ashulalar uchun milliy sheʼrlar majmuasi”, “Zaharli hayot yoxud ishq qurbonlari”,“Maysaraning ishi” kabi sheʼriy toʻplam va dramalari mana shunday ijodning yorqin namunalaridir. Hamza Turkiston oʻlkasida jadidchilik harakati shakllanayotgan bir pallada badiiy ijodga kirib keldi va bu harakatning butun mazmunidan shaklu shamoyiligacha uning badiiy ijodi va amaliy faoliyatida oʻz ifodasini topdi. Jadid pedagogi sifatida usuli savtiya maktablari ochdi va ular uchun bir necha darslik va majmualar yaratdi.

Hamza 1889 yil 6 martda Qoʻqonda ziyoli oilada — tabib Ibn Yamin Niyoz oʻgʻli oilasida tugʻildi. Ibn Yamin oʻzbek, arab, fors tillarida ancha savodli boʻlib, Qoʻqon ulamosi orasida katta eʼtiborga loyiq tabib edi. Hamza dastlab mahalla maktabida, 1899— 1906 yillarda Qoʻqon madrasalarida oʻqidi, birmuncha vaqt rus-tuzem maktabida rus tilini oʻrgandi.

XX asr boshlarida sodir boʻlayotgan muhim ijtimoiy-siyosiy hodisalar Hamza hayotiga, uning ijodkor sifatida shakllanishiga kuchli taʼsir koʻrsatdi, 1905 yil inqilobiy harakatlar Rusiyaning chekka oʻlkalari xalqlarida maʼrifat, ozodlik, istiqlol sari intilishlariga turtki boʻldi. Uning badiiy ijodga, nafis sanʼatga boʻlgan qiziqishi 1900 yillardan boshlandi. 1908 yilda Namanganda oʻqib yurgan kezlarida Hamza tatar maorifchisi Abdulla Toʻqmullin bilan tanishadi: “Ul menim qoʻlimda oʻz qalamim bilan yuz sahifadan ortigʻroq eski usuldagi yozishmalarimi koʻrib, tarbiyagʻa kirishdi”,- deb yozadi Hamza tarjimai holida. 1909 yilda Hamza Buxoroning ulugʻ taraqqiyparvar mudarrislaridan, usuli jadid maktablari tarafdorlaridan boʻlmish Muhammad Ikrom ibn Abdusalom qoʻlida arab tilini oʻrganish uchun Buxoroga boradi, ammo u yerda yuz bergan shia va sunniy janjali bunga imkon bermaydi.

Uning ijodiga, ayniqsa Ismoilbek Gaspralining “Tarjimon”, Fotih Karimiyning “Vaqt” gazetalari, Rizo Faxriddinning “Shoʻro” jurnali, shu bilan birga, oʻzbek tilida Toshkentda chiqa boshlagan Ismoil Obidiyning “Taraqqiy”, Munavvarqori Abdurashidxon oʻgʻlining “Xurshid”, Abdulla Avloniyning “Shuhrat” gazetalari kuchli taʼsir koʻrsatdi, ular bilan aloqa oʻrnatdi. Hamzaning ilk sheʼrlari va maqolalari mana shu gazeta va jurnallarda bosildi.

“Tarjimon” gazetasini muntazam kuzatib borgan Hamza Gaspralining 1906-1907 yillarda shu gazeta sahifalarida bosilgan, butun turk olamining, shu jumladan, Turkiston oʻlkasining mustamlaka asorati botqogʻiga tushib qolishi sabablari haqida bahs yurituvchi “Mukolamai salotin” asari bilan tanish boʻlgan.

Hamza 1910 yilda Toshkent shahrida amaliy faoliyatga kirishib, Qashqar mahallasida birinchi marta usuli jadid maktabi ochadi. Bu davrda u Toshkentda Turkiston jadidchilik harakatining rahbari Munavvarqori Abdurashidxon oʻgʻli va uning atrofidagi shogirdlari usuli jadid muallimlari aka-uka Shokirjon va Sobirjon Rahimiylar, Samiʼqori bilan yaqindan hamkorlik qiladi. Mana, Hamza arxividagi hujjatlardan biri: “Pirlardan: muhtaram ustozi oliy muallim Munavvarqori… Adreslari: Eski Toshkand, usuli savtiya maktabida, mahalla Mehrobodda. Muloqotimiz 1908 milodiy 11 dekabrda”.

1911 yilda Qoʻqon shahrida u shunday maktab ochadi. Bu maktablar chor maʼmurlarining taʼqibi bilan yopiladi. U 1911 yilda haj safariga otlanadi: Afgʻoniston, Hindiston, Turkiya, Arabiston mamlakatlarining markaziy shaharlarida boʻladi. Hamza qayerda boʻlmasin, u yerning taʼlim-tarbiya, oʻquv muassasalari bilan tanishadi.

Haj safaridan qaytgach, pedagogik faoliyat bilan bir qatorda, adabiy-badiiy ijodga beriladi. 1914 yilda dastlab Margʻilonda, keyin Qoʻqonda usuli jadid maktabi ochadi. Bu haqda “Tarjimai holi”da quyidagilarni yozgan edi: “1914 yilning oxirlarida Margʻilonda maktab ochdim. Sakkizinchi oygacha bormay, Andreyev ismindagʻi Skobel maorif rahbari tomonidan majburiy yopildi… Undan yana Hoʻqand kelib, yoʻqsil bolalar uchun pulsiz oʻqish maktabi ochdim… oʻzim 4 oyga davom ettirgandan keyin uyezd nachayligi Medinskiy tomonidan tintuv boʻlib yopildi. Lekin hech bir qanday qogʻozlarim qoʻliga tushmagani uchun qamalmay qutuldim”.

Hamza bu davrda yangi maktablar uchun “Yengil adabiyot”, “Oʻqish kitobi”, “Qiroat kitobi” kabi darsliklar yaratdi. 1915 yilda qoʻqonlik maʼrifatchilar bilan hamkorlikda usuli jadid mak-tablari uchun darsliklar nashr qilish, oʻquvchilarni Toshkent va boshqa shaharlarda bosmadan chiqqan darsliklar bilan taʼminlash maqsadida “Gʻayrat” kitobxonasi tashkil etadi. Bu kitobxonada Saidrasul Saidazizovning “Ustodi avval”, Munavvarqorining “Adibi avval”, “Adibi soniy”, Mahmudxoʻja Behbudiy, Abdulla Avloniylarning darsliklari ham koʻp nusxalarda boʻlgan.
Hamza oʻz ijodini anʼanaviy lirik sheʼrlar yozishdan boshladi. U “Nihoniy” (yashirin, maxfiy maʼnolarini bildiradi) taxallusida ijod qildi va 1905-1914 yillarda ushbu taxallusda yaratgan sheʼrlarini toʻplab, “Devoni Nihoniy”ni tuzdi. Devonga shoirning 177 sheʼri kiritilgan boʻlib, ulardan 150 tasi gʻazal, qolganlari masnaviy, murabbaʼ, muxammas, musaddas va 1 maktubdan tashkil topgan; bulardan 165 ta sheʼr oʻzbek tilida, 10 ta sheʼr fors- tojik tilida, 2 ta sheʼr oʻzbek va rus tilida shiru-shakar janrida yozilgan.

Shoir ijodida muhim oʻrinni ajoyib sheʼriy guldastalari — “Milliy ashulalar uchun milliy sheʼrlar majmuasi” egallaydi. Bu umumiy nom ostidagi 7 sheʼriy toʻplamga 1915—1917 yillarda yaratgan sheʼrlari kiritilgan. Bu sheʼriy toʻplamlar: “Atir gul”, “Oq gul”,“Qizil gul”, “Pushti gul”, “Sariq gul”, “Yashil gul”, “Safsar gul”. Ularda xalqning ijtimoiy-siyosiy ongini uygʻotish, ilm-maʼrifatga daʼvat etish gʻoyasi yetakchi edi:

Bu Nihon qon yigʻlayur millat uchun laylu nahor,
Yoz oʻtub, qish keldi holo, bizga boʻlgan yoʻq bahor,
Sarsari bodi jaholat qilmak istar toru mor,
Chora shul maktab ochaylik, shoyad oʻlsun sabzazor.
Ey musulmonlar, qachon bir darda darmon istariz?
Millata shavkat, taraqqiy, shaʼnu davron istariz?

Hamzaning “Milliy ashulalar uchun milliy sheʼrlar” majmuasi»dagi mazkur 7 toʻplamga kirgan sheʼrlari, matbuotda eʼlon qilgan sheʼr va publitsistik maqolalari, yaratgan dramalari, “milliy romanlari” uning jadidchilik harakatining badiiy adabiyotdagi yirik namoyandalaridan biriga aylanganligini koʻrsatadi. Abdulla Avloniy kabi Hamza “Quloq notalari ila eshitilib kelmish milliy tabarruk ashulalarimizning oʻrni yoʻqolmasun uchun baʼzi qabih sheʼrlar oʻrniga” milliy ruh, millatning istiqlol haqidagi orzu-intilishlarini ifodalovchi soʻzlar bilan bu xalq kuylarini muzayyan qilish, bu bilan millatni uygʻotish vazifasini oʻz oldiga qoʻydi. Hamza milliy istiqlol gʻoyalarining musiqa, xalq kuylari vositasida, qoʻshiqlar shaklida xalq qalbiga tezroq va taʼsirliroq kirib borishi mumkinligini yaxshi tushungan. Oʻzbek adabiyotida sharqiyalarning yaratilishi ham koʻproq Hamza va Abdulla Avloniylar faoliyati bilan bogʻlanadi. Hamza Hakimzoda musiqa sohasida ham katta qobiliyat sohibi edi. Shu maʼnoda, Hamzaning ushbu toʻplamlari A. Avloniyning “Adabiyot yoxud milliy sheʼrlar” toʻplamlariga hamohangdir.

Shoirning Birinchi Jahon urushi arafasida xalq orasida mashhur boʻlgan “Loʻm-loʻm Mamajon” ashulasi ohangida yaratgan “Yigʻla, Turkiston” sheʼrini olib koʻraylik. Ashula quyidagi satrlar bilan boshlanar edi:

Loʻm-loʻm, loʻm-loʻm Mamajon, loʻm-loʻm Mamajon,
Istakonda choy ichgan, loʻm-loʻm Mamajon.

Hamza millatni jaholat, istibdod, ilmsizlik tufayli fajeʼ ahvolga tushgan Turkistonni yigʻlashga daʼvat etadi: sen shunday yigʻlaginki, hatto “ruhsiz tanlar tebransin”, seni shunday ahvolga solgan, oʻzi zillatga, xorlikka botgan millat uygʻonsin!

“Loʻm-loʻm Mamajon” ashulasidagi shoʻx ohang oʻrnini qaygʻu va uning ohangida millatni ilm-maʼrifatga daʼvat egallaydi:

Darigʻ tutmang ilm uchun ketsa molu jon,
Oʻquv farzligi ming yoʻl Qurʼonda farmon,
Maʼrifatsiz tonulmas ahkomi imon,
Ilmsizga aytulmas komil musulmon.
Yigʻla, yigʻla, Turkiston, yigʻla, Turkiston,
Ruhsiz tanlar tebransun, yigʻla, Turkiston.

Xorazm xalq kuylari ohangida bitilgan “Yaxshi holin yoʻqotgan oqibatsiz Turkiston” misrasi bilan boshlanuvchi sheʼrida shoir mustamlaka oʻlkaning iqgisodiy, maʼnaviy, siyosiy tutqun ahvolini buyuk dard bilan qalamga olgan. Har bir millatning istiqboli — ilm- maʼrifatda. Shoirni qiynayotgan, uning faryod chekishiga sabab boʻlayotgan narsa millatning ilmsizligi, bu ilmsizlik oqibatida oʻziga “Oʻlmasindan ilgari jismiga kafan bichgan”i:

Boʻgʻzi sori toʻlguncha gʻaflat sharobin ichgan,
Oʻlmasindan ilgari jismiga kafan bichgan,
Umid rishtasin kesub, oru nomusdan kechgan,
Bogʻlu qoʻling, Turkiston, nobakorlarmi chechgan?

Oʻzgalarchi? Ular oʻz xalqi uchun molu jonini qurbon qiladilar, ilm-maʼrifat yoʻlida bor- yoʻgʻini baxshida etadilar, millat ravnaqi uchun qon yutadilar. Shoir shu oʻrinda Turkistonning oʻtmishiga razm soladi: olamga ilm nurini taratgan, iqboli quyoshdek charogʻon zamonlarning oʻtib ketganidan afsus chekadi:

Esiz, esiz Turkiston, qani avvalgi holi?
Olamga ziyo bergan ul xurshidi iqboli?
Abri gʻaflat qurshadi, tun boʻldi istiqboli,
Xoʻr boʻlsa millatimiz, tutmasmikin uvoli.

Shoir shunday xulosaga keladi: sening bogʻliq qoʻlingni bu nobakorlar yechmaydi! “Vatanga molik boʻlgan nobakor toʻngʻiz” kelgindilardan Turkistonni ozod qilish uchun oʻzligini yuksak darajada masʼul biladigan hakiqiy millat fidoyilarini tarbiyalash kerak.
Shoir har toʻrt misradan keyin takrorlanuvchi:

Zulmat toshi yogʻilsa-da, koʻzi ochulmaz,
Ruhsiz tandur, xanjar ursa, qoni sochulmaz, —

naqarot misralarda mumtoz sheʼriyatimizga xos tamsil sanʼatidan mohirona foydalangan.

Eʼtibor bering, xalq oʻzligidan, milliy ruhdan mahrum etilgan, quruqjasadi qolgan — bu jasad oʻlik jasad, har qancha tigʻ ursang ham qon chiqmaydi. Xalqimizda ham shunday ibora qoʻllanadi.

Umuman, Hamzaning “Milliy ashulalar uchun milliy sheʼrlar majmuasi”ga kirgan sheʼriy toʻplamlar nafaqat oʻquvchilar, hatto sanʼatkor-hofizlar oʻrtasida ham katta shuhrat qozongan.

Bu haqda Hamza ijodining dastlabki tadkiqotchilaridan Sotti Husayn shunday yozgan edi: «U tor doiradagi oʻquvchilar oʻrtasidagina emas, ashulachilar oʻrtasida ham tarqala boshlagan.

Shuning bilan baravar bu ashulalar toʻplami… reaksion kuchlarning, ruhoniylarning qattiq gʻazabiga uchragan».

Koʻpgina oʻzbek ijodkorlari qatori Hamza dunyoqarashining takomilida jadidchilik harakatining buyuk rahnamosi Ismoilbek Gasprali va uning “Tarjimon” gazetasining roli katta boʻlgan. 1914 yil 11 sentyabrda Gasprali vafoti munosabati bilan hamma oʻzbek jadid ijodkorlari singari Hamza ham oʻz hamdardligini bildirib, “Yavmul-vafot” (Sadoyi Fargʻona, 1914 yil 24 sentyabrʼ) maqolasini va “Marsiya” (Sadoyi Fargʻona, 1914 yil 28 sentyabr) sheʼrini eʼlon qildi. Sheʼrda shunday misralar bor:

Oh, millat, yetdi bu dam qaygʻulik, gʻamlik zamon,
Tegdi ogʻzingga halokat toshi, emdi toʻla qon,
Dod qil davri falakdan, botdi xurshidi jahon,
Motam ayla, ogʻlasun ahvolinga har insu jon,
Koʻk sari uchdi Masiho jismlar jondan judo,
Yaʼni takrori taraqqiy murgʻi shabxondan judo.

Hamzaning “Milliy ashulalar uchun milliy sheʼrlar majmuasi”ga mansub “Safsar gul” toʻplamiga mardikorlikka olingan oʻzbekning yurtdan uzoqdagi xoru zorliqda kechgan hayotini tasvirlovchi sheʼrlari kirgan. Ularda mardikorlarning ichki his-tuygʻulari, el-yurtiga boʻlgan cheksiz muhabbati, sogʻinchi oʻz ifodasini topgan. Ammo shoirning ushbu toʻplamida “oq podshoh”ni, general gubernatorni koʻklarga koʻtaruvchi, mardikorlarni fidokorona mehnatga daʼvat etuvchi sheʼrlar ham mavjud. Bu hol shoirning ijodida uzoq davom etmadi: u mardikor olish voqeasi mustabid tuzumning millatni tahqirlovchi, uni abadiy tutqunlikda saqlovchi tadbiri ekanligini tushunib yetdi. Bu hol uning mazkur toʻplamidan bir oz keyin yaratgan “Fargʻona fojialari” tetralogiyasining “Istibdod qurbonlari” qismida rus mustamlakachilarini ayovsiz fosh etishida yaqqol koʻrinadi:

“Marusa. Man aytaman, oʻzlari shunday iflos. A, mamlakatlari yaxshi, sermeva, maʼdanzor, boylik shularda. A, oʻzlari bunday bechora, ahmoq (kulub). Da, «Mevani yaxshisini it yeydi”, degan soʻz xoʻp soʻz-da, a!

Nachalnik. Da! Shunday. Endi biz hozirgi Turkistondagi filosufi zamon gaspodin Ostroumovning deganicha, bularni shunday qaro mehnatlar bila ezub buturmoqgʻa kerak. Chunki agar bulardan gʻofil qolinsa, albatta zamon kelur… bir kun bizga kutulmagan ikkinchi bir balo boʻlub chiquvlari shubhasizdir. Shuning uchun mana shunday fursatlarda istifodasiz boʻlmay, ziyolik firqalaridan tortub, sekin-sekin yoʻq eta borish kerak».

1918-1920 yillarda mustamlakachilar adresiga aytilgan bu soʻzlar haqiqiy jasorat edi.

“Iydi qurbon”, “Eʼtizor” kabi maqolalari “Sadoyi Turkiston”-“Sadoyi Fargʻona” gazetalarida bosildi. Ushbu maqolalarda millatni yaramas illatlardan, faqirlikdan, xurofotdan qutqaruvchi birdan-bir yoʻl ilm-maʼrifatdir, degan gʻoya ilgari suriladi va boyu kambagʻal, ziyoliyu din peshvolari — hammalarining qoʻlni-qoʻlga berib, yangi usuli jadid maktablariga koʻmaklashuvlari lozimligi taʼkidlanadi. Hamza milliy ayirmalarga, sinfiy tabaqalanishlarga keskin qarshi chiqadi, uningcha, faqat birlik bilangina millatni jaholat botqogʻidan, qoloqlikdan, turgʻunlikdan, istibdod qulligidan qutqarish mumkin. Bu haqda “Maktabi dorul-aytom” maqolasida muallif yozadi: “Demak, bu «Dorul-aytom”da Xoʻqandning har tarafidan oʻlsun faqir bolalarni, shubhasiz, qabul qilinadur. Faqat daftar, qalamdan boshqa kitoblargʻacha, hatto maktabdan beriladur. Yuqoridagi iona qiluvchi afandilarimizgʻa qiyosan faqir va yetim bolalargʻa rahm va shafqatlari bori Xudo va Rasuldan va millatning rizoligʻi birlan dunyo va oxirat saodatlarigʻa havaskordan qarindoshlarimizgʻa bu toʻgʻrida naqadar iona va muruvvat koʻrguzmoqlarini rijo va niyoz qilurmiz. Hamda har oydagʻi ehsonlarni jamlab, xoh oz, xoh koʻp bu yetim bolalarin maktab mudiriga bersalar, naqadar bolalarni ilmu maʼrifatgʻa yetishmoqigʻa eng birinchi shafqatlu ota-onalaridan boʻlur edilar… Diyonatlik baʼzi ahboblarimiz har oyning oxirida yuboradurgʻon aqchalarini yozdurub qoldurgʻonlarigʻa manda alargʻa chin qalbim ila tashakkurimni gazeta orqali eʼlon qilub, vaʼdalarinida yozib oʻtuvni munosib koʻraman».
Gazeta va jurnallarda maqolalar yozib, qalami ancha charxlangan, turk, tatar hamda rus adabiyotidan ancha xabardor Hamza oʻzbek adabiyoti uchun nisbatan yangi tur — nasrga qoʻl urdi,“Milliy roʻmon” deb nomlagan “Yangi saodat” asarini 1915 yilda toshbosmada “Madora” kutubxonasi noshirligida bosmadan chiqardi. Romanga ushbu bayt epigraf qilib olingan:

Oʻqub tahsili ilm ayla, maorif sharbatin yutgil,
Tilingni jahldan qutqor, gʻami millat bila oʻtgil.

Ushbu asarda Hamzaning yetuk maʼrifatparvarligi yana bir bor namoyon boʻldi. Asarda Abdulqahhor ismli ancha katta savdogar boy “dunyo ham oxiratning saodati” boʻlmish ilm- maʼrifatni egallash oʻrniga ichkilik, qimor kabi qabih ishlarga berilib ketadi va butun mol- dunyosini barbod qiladi. Oqila xotini Maryam har qanday qiyinchiliklarga qaramay, oʻz umrini oʻgʻli — olti yoshli Olimjonni, uch yoshli qizi Xadichani tarbiyalashga bagʻishlaydi: Olimjonni usuli jadid maktabida oʻqitadi. Oʻz odobi, ilmga chanqoqligi bilan Olimjon jadid muallimining mehrini qozonadi, muallim unga otalarcha mehr-muruvvat koʻrsatadi. U voyaga yetgach, singlisi Xadichani ham oʻqitadi va yaqin maktabdosh doʻsti Ahmadjonga uzatadi. Darbadarlikka duchor boʻlgan otasi Abdulqahhorni yana oʻz oilasiga qaytaradi, ilm- maʼrifatli Olimjon oilasini saodatga musharraf etadi. Asarda Olimjon taqdirida muhim ahamiyat kasb etgan, oʻzining yolgʻiz qizi Nazokatxonni, boyligini unga qoldirgan Abdurahmonboy obrazi ham ancha toʻlaqonli yaratilgan. Muallifning romandan koʻzlagan asosiy maqsadi millatni “jaholat va gʻaflat zindoni”dan “dunyoning haqiqiy mohtobi” maʼrifat gulzoriga yetaklashdir. Bunga erishishning birinchi omili insonlarda ilm- maʼrifatga ragʻbat, muhabbat uygʻotish boʻlsa, ikkinchisi, oʻquv muassasalarini davr talablari asosida tubdan oʻzgartirish zaruratidir. Chunki mavjud eski maktablar yoshlarni oʻqishdan bezdiradi. Mana, asar muallifi orzu qilgan ilm maskani maktab: “Olimjon, oh, bu qandoq joy? Taning rohat oladi. Bu dunyoning bogʻchasi va jannati desang ham rostdur. Mana, qandoq oq uylar. Qandoq pokiza kursilar, bular yozmoq uchun kerakli doskalar, hisobga choʻtlar, tomosha qilmoqqa chiroylik xaritalar. Bular hammasi ilm oʻrganmoq uchungina hozirlangan. Mana — ilm qandoq aziz neʼmat. Dunyoda ilmdan ortiq ham lazzatli, shirin neʼmat bormi? Yoʻq, albatta, yoʻq boʻlsa kerak. Mana, ilm oʻqiydurgan kishilar shoh, gado, boy, faqir boʻlsin, mundogʻ ulugʻ joy hammasiga ham barobardir”.

Hamza “Yangi saodat” asarida yana bir muhim masalaga — xalq ongiga singib ketgan “Xudo bersa boʻladi-da” degan eʼtiqod (buni Hamza “fasod eʼtiqodlar” jumlasiga kiritadi)ga eʼtiborni qaratadi. Mutaassiblar tomonidan singdirilgan bu eʼtiqodga asosan odamlar “bersang yeyman, ursang oʻlaman” qabilida ish tutib, oʻzlari hech bir harakat qilmaydilar.

Muallif bunday asossiz eʼtiqodni keskin fosh etadi: “Xudo bersa boʻladi-da, degan johil ota-bobolarimizning asossiz soʻz va fasod eʼtiqodlaridur. Xudo zolim emas, birovga berib,birovga bermay qoʻymas. Xudoy taborak va taolo saodat — ilmda, razolat — jaholatda, har bir ish bandaning oʻz harakatiga muvofiq, deb oʻz kalomida takror xabar bergan”.

Asarda Abdulqahhorning johilligi tufayli katta mashaqqatlarga yuz tutgan oila ahvolini, miskin, gʻarib Olimjon ruhiyatini tasvirlashda Hamza sentimental uslub boʻyoqlaridan ancha keng foydalangan. Maktabni bitirish imtihoniga Olimjonning otasi Abdulqahhor ismiga “Daʼvatnoma” keladi. Uni olgan Olimjonning ruhiy-psixologik holati tasviriga eʼtibor qiling: «Oh, biz kelaylik Olimjonni holigʻa. Muallim hazratlarining lutf-marhamatlariga naqadar sabr qila olmaslik darajadagi shodliklarga yetishgan Olimjon boʻlsa kerak, deb gumon qilmak xatodur. Zeroki, otasi Abdulqahhor ismiga bergan

“Daʼvatnoma” qoʻliga tekkandan keyin: “Sani otang qani, imtihon kuni boshingda kim turadi? Sanga dasturxonni kim qilib berur? Kim sani oʻqiganlaringni koʻrar? Bu bolaning otasi qaysi, degan savolga jamoat orasidin kimni koʻrsatilur?” — degandek bu ruhsiz qogʻozni dovushsiz itoblariga naqadar maʼyuslanib turganda, Olloh… muallim hazratlarining soʻz orasida yana: “Otalaringiz, otalaringiz”, — deb takror qilib turgan xitoblariga butun fikri yoʻqolub, yuragi titrab, bagʻri ezilub, koʻzi zaharlik yoshlar bila toʻlgan Olimjon dod deb qichqirub yubormoqgʻa sharmu hayo qilub, ming mashaqqatlar bilan oʻzini uyiga yetkurib oldi».

Muallif lirik chekinishlardan oʻrinli foydalangan. Ular vositasida asarning taʼsirchanligiga erishgan. “Al-Isloh” jurnalida eʼlon qilingan “Yangi saodat” romani haqidagi taqrizda asarning shu jihatlariga alohida diqqat qilinishi bejiz emas. Chunonchi, taqrizda oʻqiymiz: “Yangi saodat” ismli 46 sahifali turkiy va Turkiston shevasida bir milliy roʻmonning yangidan tabʼ boʻlub nashr qilinuvi bizni koʻp masrur etdi. Xalqni oʻquv va yozuv tarafigʻa targʻib qilmoq uchun hozirgacha Turkiston shevasinda buningdek taʼsirli roʻmon nashr oʻlinmamish, desak mubolagʻa boʻlmasa kerak. Bu roʻmonning muharriri Hamza Hakimzoda Niyoziy janoblari va noshiri Xoʻqandda “Madoro” kutubxonasidir».

“Milliy ashulalar uchun milliy sheʼrlar majmuasi”ning “Birinchi boʻlim”ida “Dilogʻon” ohangi bilan aytiluvchi “Koʻzni oching, qardoshlar!” sheʼrida shunday misralar bor:

Tashlab Nihon koʻngilda boʻlgan illatni,
Kinu bugʻzu adovat, fisqu gʻiybatni,
Sunniy, shiiy soʻzlarni barbodlashaylik,
Millat yoʻlin koʻplashub obodlashaylik.
Ulfatlashub, yozlashub ham qishlashaylik,
Teatr yasab, konsertlar, olqishlashaylik.

1915 yilda nashrga tayyorlangan ushbu toʻplamdan joy olgan yuqoridagi misralar Hamzaning sahna sanʼatiga alohida ahamiyat berganligini koʻrsatadi.

Hamza 1915 yildan faoliyat koʻrsatgan Qoʻqon teatr truppasi uchun sahna asarlari — dramalar yozdi. 1915 yilda yozgan “Zaharli hayot yoxud ishq qurbonlari” dramasi Hamzaning bu sohadagi birinchi qadami boʻldi. Ushbu dramadan keyin u “Oʻch”, “Muxtoriyat yoki avtonomiya” (1917), “Kim toʻgʻri?”, “Boy ila xizmatchi” (1918) kabi sahna asarlarini yaratdi.

“Zaharli hayot…” dramasi bevosita jadid maʼrifatparvarligi ruhida yozilgan boʻlib, unda ham “Yangi saodat” “milliy ro-man”idagi gʻoya yetakchilik qiladi. “Yangi saodat”da ilmsizlik, jaholat tufayli parokanda boʻlgan Abdulqahhor oilasini yosh Olimjon ilm- maʼrifat orqali saodatli qiladi. Dramada esa jaholat, qoloqlik, mutaassiblik ilm- maʼrifat, taraqqiyot fidoyilari Mahmudxon va Maryamxonlarni fojiaga olib keladi. Ushbu 4 pardali tragediya 1915 yilda yozilib, 1916 yilda Toshkentda “Matbaai Gʻulomiya”da mashhur maʼrifatchilardan, Hamzaning yaqin doʻsti, savdogar boy Saidnosir Mirjalolov (1884-1938) noshirligida bosmadan chiqqan. Muallif asarning janrini “Turkiston maishatidan qiz va kuyov fojiasi” deb belgilaydi.

Asarning bosh qahramonlari Maryamxon va Mahmudxonlar — zamonasining ilgʻor ziyolilari. Ular millat farzandlarini ilm-maʼrifatli qilishdek ulugʻ orzular ogʻushida, romantik xayollar bilan yashaydilar, ularning sevgisi ham nihoyatda pokiza va samimiy. Dramaturg asarda ayniqsa Maryam obraziga alohida eʼtibor qaratadi, uning butun qarashlari Mahmud obrazidan koʻra Maryam qiyofasida namoyon boʻladi. Toʻgʻri, Maryamxonning bu darajaga yetishishida Mahmudxonning xizmatlari katta. Uni maʼrifat yoʻliga olib chiqqan ham Mahmudxondir. Mana — Maryamxonning hayotdagi maqsadi, hayotining bosh maslagi: “…afandim, emdi tezdan ijtihod etingizkim, ikkovimiz qoʻlimiz tutishib, zulmatda qolmish bu millatni, siz quyoshi boʻling-da, men mohitoboni boʻlub, qorongʻi Vatanni yorutaylik; sizda erlarimizning holindan, ban mazluma oilalarimizning holindan gʻazetalarga yozishib, bir- birlarimizi ogohlantiraylik. Chin maqsadingiz boʻlgan qizlar maktabi ochaylik, ban maʼnaviy, siz moddiy xiz-matda boʻling, qadrsiz hamshiralarimizning kasod oʻlmish bozorlarini ilmi naqdiy bila koʻtarishaylik. Chin yashaylik, kelajakdagi avlodlarimizni mozorimizga borib, erlari sizga, qizlari bizning qabrimiz uzasina oq, qizil gullar sochub, Qurʼon oʻqub, ruhlarimizni olqishlarlik darajada bir xizmatlarni maydonga qoʻyaylik… Yoʻq esa qiyomatgacha qabringiz millat va kelajakdagi millat avlodi tarafindan maqhur, qiyomat kuni esa janob Haq va rasul afandimiz qoshinda uyatli va sarnigun oʻlmogʻingizni xotirangizda yodgor qoldiram! Demak, orzu-havas oʻlsa oʻlsin, milliyat, insoniyat oʻlmasun!”

Mahmudxon drama davomida Maryamxonga nisbatan ancha sust, hatto Maryam uni kurash maydoniga tortishga harakat qiladi. U eng soʻnggi iloj — “boshqa mamlakatga qochmoq”qa ham tayyor. Maryamxon Hamzaning “Yangi saodat”idagi ayollardan oʻz dunyoqarashining kengligi, kurashchanligi bilan ham keskin farq qiladi. U shariat, dini islomni buzuvchi hazrat eshon kabi mutaassiblarga qarshi bosh koʻtaradi. Ularning razil qilmishlarini fosh etadi, kelajakka katta umid bilan qaraydi.

Shuni alohida taʼkidlash kerakki, Hamzani (boshqa mutafakkirlarni ham) baʼzan shariat va din peshvolarining ayrim nojoʻya harakatlarini fosh etgani uchun dinsiz, ateist sifatida baholab keldilar. Aslida u dinni emas, mutaassiblikni, mutaassiblarni fosh etadi. Bunga uning “Zaharli hayot…” dramasi dalil. Undagi shariat, islomiyat haqidagi gap-soʻzlarga eʼtibor bering:

“Shariat zolim emas, xoin emas… Shariat har kimni baxtiyor qilgan. Shariatda hurriyat bor, musovot bor, adolat bor. Shariatda jabr — harom. Nikoh tarafaynning ijob qabuli bilan halol boʻlur. Man qabul qilmasam, nikoh fosid, nikoh harom. Oh, shariat! Essiz islomiyat! Shariat bitdimi? Yo Rabbiy!”

Hamza oʻzi taʼkidlaganidek, “Zaharli hayot yoxud ishq qurbonlari” pyesasi fojia janriga mansubdir. Unda fojia (tragediya)ga xos pafos ufurib turadi. Fojia-tragediyaning xos xususiyatlari haqida Abdurauf Fitrat quyidagilarni yozgan edi: “Asar qahramonining tilak yoʻlidagi qarashlari dramadagidan kuchli boʻlsa, halokatlarga, qonli fojialarga borib taqalsa, tragediya (fojia) boʻladur”.

Asarning ikki yosh qahramoni Maryam va Mahmud zamonasining hal qiluvchi kuchlari mutaassiblarga (asar yozilgan davrda ular hal qiluvchi kuch edi) qarshi kurashadilar. Tomonlar oʻrtasidagi kurash eng yuqori nuqtaga koʻtariladi: ularning istiqbol haqidagi yuksak orzulari chilparchin boʻladi. Natijada, ilojsiz qolgan yoshlar mavjud tuzumga, feodal tartiblarga, jaholatga, mutaassiblarga qarshi isyon sifatida oʻz hayotlariga qasd qiladilar.

Uzoq vaqt Hamzaning hamma asarlaridan sinfiylikni qidirish va har bir asar voqeasiga va qahramonlariga sinfiylik nuqtai nazaridan yondashish hukmronlik qildi. Bu hol “Zaharli hayot…” dramasini baholashga oʻz taʼsirini oʻtkazgan. Toʻgʻri, Mahmudxon boylar toifasiga mansub, Maryamxon oʻta faqir xonadondan chiqqan. Bu ikki yosh qaysi sinfga mansubligidan qatʼi nazar, millat istiqboli uchun kurashadilar. Ularni ulugʻ maqsadlar birlashtiradi. Shuning uchun ham Hamza asar qahramonlarini, ularning insoniy fazilatlariga qarab baholaydi.

“Zaharli hayot yoxud ishq qurbonlari” fojiasi kitobxon yoki tomoshabinlar qalbida Mahmudxon va Maryamxonlarga nisbatan muhabbat, rahm-shafqat, ularni fojiaga olib kelgan mutaassiblik, jaholatga qarshi nafrat tuygʻularini mavj urdirishi kerak edi. Buning uchun dramaturg fojia janri imkoniyatlaridan, soʻz sanʼatining jozibasidan mohirona foydalandi. Bu hol koʻproq Maryamning faol harakatlarida, Mahmudxonning monologlarida namoyon boʻladi. Mahmudxon monologlarida sentimental ruh shu darajada kuchliki, tinglovchi qalbini larzaga soladi. Mahmudxonning oʻlim oldidagi monologi fojianing asl mohiyatini yanada toʻlaroq ochishga xizmat qiladi: “Maryam, Maryamxonim, man dunyoda yashamam!.. Kecha oqshom Maryamxon muhabbat qurboni edi, biz bugun insoniyat, milliyat qurboni! Mundogʻ jaholat, mundogʻ ilmsizlik. Vahshatlik! Bunday zolim xalq orasinda yashamoqdan oʻlim lazzat, lazzat! Bu xil rahmsizlik, shafqatsizlik! Bir vaqtda shariatdan koʻz yumib, islomiyatni qoʻyib, dunyo yoʻliga qadam bosuvchi diyonatsiz qora xalq orasinda tiriklikdan, albatta, oʻlim yaxshi! Oʻlim!.. Oh, ruhi Maryam! Oh, jaholat! Voh, ismigina qolmish islomiyat!..”

Xuddi shu sentimental ruh dramaning tomoshabin qalbiga kirib borishida asosiy vosita boʻlgan. Shuning uchun ham ushbu drama Toshkent, Qoʻqon va boshqa shahar havaskor dramtruppalari tomonidan qayta-qayta sahnalashtirilgan. Bu drama birinchi oʻzbek professional teatr tanqidchisi Mirmulla Shermuhammedov (1886—1923) eʼtiborini qozondi. U Hamza va uning “Zaharli hayot…” dramasi tufayli oʻzbek teatrini “yangi tiriklikka kirgani” bilan tabrikladi: “Zaharlangan turmushning qora sahifalarini tasvirlashda qalamni ustagina yuritgan dramaturgni tabrik etmasdan oʻtolmaymiz… Hamza afandi asarda koʻrinadigan qahramonlarga gʻoyat diqqat ila soʻz va xarakterlar bergan”.

Hamzaning siyosiy qarashlarini, uning Turkiston muxtoriyatiga munosabatini aniq tasavvur qilishda Turkiston muxtoriyati gʻoyasining paydo boʻlishi munosabati bilan 1917 yilda yozilgan “Muxtoriyat yoki avtonomiya” hajviy dramasi muhim ahamiyatga ega. 1917 yil Fevral inqilobi, Romanovlar sulolasining barbod boʻlishi butun jadid mutafakkirlari qatorida Hamzaning ham istiklol haqidagi intilishlariga qanot bogʻladi. Jadidchilik harakatining rahbarlari Munavvarqori Abdurashidxon oʻgʻli va Abdulla Avloniylar tomonidan 1917 yil mart oyida “Shoʻroyi islom” jamiyati tuzildi. Bu jamiyatning “Markaziy shoʻro”si tarkibida Mahmudxoʻja Behbudiy, Mustafo Choʻqayev, Ubaydulla Xoʻjayev kabi siyosiy arboblar bor edi. Shu yilning yozidan bolsheviklarning faolligi kuchaydi va mutaassib din peshvolari “Ulamo” nomi bilan “Shoʻroyi islom”dan ajralib chiqdi. Bu ajralish keyinchalik bolsheviklar uchun qoʻl keldi, “Ulamo” jamiyati mustaqillik uchun kurash olib borgan shoʻroyi islomchilarni barbod qilishda mustamlakachilarga yordam berdi. “Shoʻroyi islom” va “Ulamo” jamiyatlarining shoʻbalari oʻlkaning turli shaharlarida ham tashkil etildi. Fevral inqilobi natijasida Turkistonda qanday davlat tuzish masalasi yuzasidan bu jamiyatlar oʻrtasida keskin ixtiloflar, ziddiyatlar vujudga keldi. Hamza “Ulamo” jamiyatining Qoʻqon shuʼbasi majlisini ushbu “Muxtoriyat yoki avtonomiya” dramasiga asos qilib oldi. Muallif dramaning qisqacha syujetini shunday bayon qiladi: “Turkistonda hurriyat boʻluvi munosabati ila yoshlar va ulamolar orasinda ixtilof oʻlaroq ulamolar ayrilib ketuvlari, ruhoniy majlisin tasviridir”.

Bu oʻrinda yoshlar — “Shoʻroyi islom” jamiyati aʼzolari, yaʼni jadidlar; ulamolar — mutaassib qadimchilar “Ulamo” jamiyati aʼzolari ekanligi dramaning boshidan oxirigacha koʻzga yaqqol tashlanib turadi. Asar muallifi el-yurt taqdirini oʻz zimmalariga olgan ulamolar qanchalik razil, nashavand, tuban kishilar ekanliklarini oʻz tillaridan fosh etadi. Ular hatto avtonomiya, muxtoriyatning qanday davlat tizimi ekanligini tasavvur ham qila olmaydilar:

“L.(domla): Bu demokraticheskiy respublikani bizga koʻp zarari bor emish. Zeroki, bizdan podshoh boʻlmas emish, tagʻin avvalgʻidek qozi, mudarrislarni hukamolar, gubirnatorlar saylab qoʻyodirlar emish. 2-nchi, xotunlarni koʻchada faranjisiz (hamma yoqosin ushlab, «Astagʻfirulloh!” “Navzanbilloh!..”) chiqub yurishi uchun farmonlar boʻlur emish… Endi boʻlari boʻldi. Xoʻsh! Iftor, toʻy, zakot, xayr-ehson degan gaplar bari sop boʻldi!..»
“F.(domla): Aytmadimmi, bu kishi ham gʻaznot oʻqiydirlar, yaki az taroqchi, biz endi shul din buzuqi gumroh totor shum usuli jadidchilarga qoʻshilar ekanmizda, hayhot! Bale!”

Mustaqillikka qadar hamzashunoslar bu dramani Qoʻqon muxtoriyatining “rasvosini chiqargan”, uning “reakdion mohiyati”ni fosh etgan asar sifatida baholab keldilar. Aslida Hamza Turkiston muxtoriyatini tuzishda faol ishtirok etgan jadidlarga qarshi buzgʻunchilik, sotqinlik ishlarini olib borgan mutaassib “Ulamo” jamiyati aʼzolarining naqadar nodonligini, kaltafahmligini fosh etgan edi. Asarda qahramonlar ismining bosh harfi berilgan. Hamza ushbu asar tufayli “Ulamo” jamiyatining taʼqibiga uchradi va 1917 yil oktyabridan 1918 yilning 10 martiga qadar Turkiston shahrida doʻsti Saidnosir Mirjalolov xonadonida yashirinib yashadi*. Demak, 1917 yil 27 noyabr Turkiston muxtoriyati eʼlon qilingan kunni Hamza Turkiston shaxrida mamnuniyat bilan kutib oldi va “Turkiston muxtoriyatina” sheʼrini yaratdi. Sheʼr “Ulugʻ Turkiston” gazetasining 1918 yil 11 yanvar sonida eʼlon qilindi. Sheʼrda shoir musulmon millatini ulugʻ bayram bilan muborakbod qilar ekan, ularni bir sanjoq—bayroq ostida birlashishga daʼvat etadi:

Keling emdi birlashing, islom millati!
Ketsin sunniy, shialik nifoq illati!
Bir sanjoqqa toʻplansun islom davlati!
Qutlugʻ boʻlsun Turkiston muxtoriyati!
Yashasun endi birlashub, islom millati!

Hamzaning 1917 yil Oktyabr toʻntarishigacha boʻlgan ijodidagi asosiy gʻoya maʼrifatparvarlikdir, u bu davrda jadid adabiyotining yirik namoyandasi sifatida badiiy ijodning hamma imkoniyatlaridan, turlaridan foydalandi. Barcha jadid mutafakkirlari kabi u 1917 yil Fevral inqilobidan soʻng hamma ish oʻrinladi, Turkiston xalqlari mustamlaka qulligidan ozod boʻldi, deb oʻyladi. 1917 yilda “Kengash”, keyin “Hurriyat” jurnallarini nashrdan chiqardi. “Hurriyat” jurnalining birinchi sonida eʼlon qilingan

“Bugungi qadrlik kunlar” bosh maqolasidagi ushbu soʻzlarda Hamzaning bu tarixiy voqeaga munosabati yaqqol koʻzga tashlanadi: “Bu kun baxt falakindan chiqmish haqiqat qoʻyoshi musovot, adolat kabi eng sof ziyolari bila eng qorongʻuda yoʻqolgan igna kabi nozik va muhim maqsadlarimizi ham yalturatub koʻrsatmakdadur. Mana, bukun haqiqat, hurriyat vositasi bila eski xoin va zolim, mustabid hukumatni 50 yildan beri boʻyin, qoʻl va oyogʻimizgʻa sezimsiz solub kelgan umrlik ogʻur zanjirlarin koʻzga koʻrsatub yechdi, xalos qildi. Bu kun haqiqat, musovot vositasi bila, bir taraf, zolim amaldorlar, ikkinchi tarafdan rahmsiz, shafqatsiz talonchilar temir tirnogʻi ostida poʻstlari butun sidirilib, yuraklari ezilib, choʻkub xonumonlaridan ajrab kelub turgan mazlum, nohaq faqiru bechora, yetim, gʻariblarning burgutlar panjai margidan raho qildi… Bu kun eng qadrlik, eng gʻanimatlik kun! Bu kun Ostroumof, Ilminskiy kabilarning tarbiyasida yashagan va aning maslakiga xizmat etuvchi, vatandagi oʻz oramizdan chiqqon din xoinlarini xiyonatlarin haqiqat maydoniga otur. Nohaqlarni sharmanda va sarnigun qilur”.

Albatta, Hamzaning mustamlakachilarga qarata aytgan jasoratli soʻzlari Vaqtli hukumatga ham, uning oʻlkadagi hamtovoqlariga ham maʼqul boʻlmadi, ikkala jurnal birin-ketin yopildi.

Hamza Oktyabr toʻntarishidan keyin shoʻrolar hokimiyatini qoʻllab-quvvatlovchi sheʼrlar, qoʻshiqlar bitdi, bolsheviklar hokimiyatining yangi shakddagi mustamlakachilik siyosatini koʻra olmadi. Baʼzan oʻz qobiliyatini badiiy ijodga emas, shoʻro huku-matining targʻibot-tashviqot ishlariga safarbar etdi. Uning 20-yillarning oʻrtalarida yaratgan “Paranji sirlaridan bir lavha yoki yallachilar ishi” dramasi, “Burungi qozilar yoki Maysaraning ishi” hajviy komediyasi oʻzbek dramaturgiyasi va teatr sanʼati taraqqiyotiga kuchli taʼsir koʻrsatdi.

Hamza 1926 yil 27 fevralda “Oʻzbekiston xalq yozuvchisi” faxriy unvoni bilan taqdirlandi.

Hamza Hakimzoda Niyoziy 1928 yilning avgustida shoʻro hukumatining topshirigʻiga binoan Shohimardonga boradi, u yerda mavjud hukumat siyosatini barqaror qilishda, ruhoniylarga qarshi kurashda faol ishtirok etadi va 1929 yil 18 mart kuni shu kurashning qurboni boʻladi. Hamzaning bir guruh mutaassiblar tomonidan oʻldirilishi shoʻro mafkurasida uning ijodini sinfiylik-partiyaviylik tamoyillariga asoslanib baholash uchun mezon boʻldi. Uni maʼnaviy zamindan yulib olib, oʻzi mansub boʻlgan jadidchilik harakatiga, uning namoyandalariga qarshi qoʻydilar, oʻzbek shoʻro adabiyoti va sanʼatining yagona asoschisi sifatida talqin va taqdim etdilar. Bu gʻayriilmiylikning eng yuqori namunasi sifatida Hamzaga bagʻishlangan 17 seriyali “Olovli yoʻllar” filmini koʻrsatish mumkin. Uydirmalar asosiga qurilgan bunday asarlar Hamzaga nisbatan hurmat-ehtiromni oshirish oʻrniga unga boʻlgan ishonch va eʼtiqodga putur yetkazdi.

Shoʻro mafkurasining bu boradagi salbiy oqibatlaridan biri shu boʻldiki, milliyatchi shoirning ayrim satrlari, hatto asarlariga “pardoz” berildi, “tahrir” qilindi, “Boy ila xizmatchi” dramasi 1939 yilda dramaturg Komil Yashin tomonidan sotsialistik realizm talablari asosida, aytish mumkinki, qayta yozildi.

Hamza ijodi mustaqillik, istiqlol tufayligina haqiqiy bahosini olmoqda. U hech bir boʻrttirishsiz, qoʻshib-chatishsiz ham XX asr oʻzbek adabiyotining atoqli vakili: novator shoir, hozirjavob nosir, isteʼdodli dramaturg, gʻayratli teatr arbobi, mohir pedagog sifatida zamondoshlari Abdulla Avloniy, Abdurauf Fitrat, Abdulhamid Choʻlponlar qatoridan munosib oʻrin olishga haqlidir.

Manba:Milliy uygʻonish davri oʻzbek adabiyoti,.Toshkent,“Maʼnaviyat”, 2004