Альберто Моравиa адабий тахаллуси билан замонавий италян адабиётида ном қозонган ёзувчи Альберто Пинкерле 1907 йилнинг 28 ноябрида Римда таваллуд топди. Унинг 1929 йил ёзган «Иштиёқсиз» асари орадан бир неча йил ўтиб адибга шуҳрат келтирди. Моравиa асарларида замонавий шаҳар – севимли жойлар тасвири беқарор табиатли, ҳаётини инстинктлар: шаҳвоний нафс, очкўзлик, иззатталаблик бошқарадиган шаҳарликлар типидаги персонажлар ёрдамида тасвирланади.

Моравиa ижодининг характерли жиҳати, мухбирликка хос содда услуб ва маҳзун киноядадир. Бу йўлда адиб ҳаётнинг турли жабҳаларига, персонажларнинг руҳиятида, кайфиятида юз бераётган турланишларга ёндашувини муттасил ўзгартириб туради. Унинг асарлари жаҳоннинг кўплаб тилларига таржима қилинган. Ўзбек китобхонлари орасида эса «Римлик аёл» (1947) ва «Нафрат» (1954) романлари машҳур. Моравиaнинг ҳикоялари ҳам роман ва қиссаларидан кам аҳамиятга эга эмас. Унинг «Рим ҳикоялари» (1954) ва «Янги Рим ҳикоялари» (1959) тўпламида Рим ҳаёти ихчам тасвирларда ўз ифодасини топган. Альберто Моравиa 1990 йил 26 сентябрда вафот этган.

Альберто Моравиа
ТЎРТ ҲИКОЯ
Русчадан Дамин Жумақул таржималари

Д У Б Л Ё Р

Биз бир йил севишиб юрдик. Агата ва мен. Кейин унинг секин-аста мендан совиб бораётганини сеза бошладим, учрашувларимиз кун сайин камайиб бораётган эди. Бу худди сўнаётган оловга ўхшарди: бошида ҳатто нима бўлаётганини сезмайсиз ҳам, аммо бир қарасангиз, унинг фақат кули қолганини кўрасиз ва бирданига совқотиб кетганингизни ҳис қиласиз. Дастлабки кезларда хавотирли ҳеч нарса йўқдек эди: чала айтилганга ўхшаган гаплар, жимлик, норизо қарашлар. Кейин турли важ-корсонлар бошланди: гоҳ унинг тоби қочиб қолади, гоҳида банд бўлади, гоҳида уй ишларида онасига ёрдам қилиши ёки курсга бориши керак бўлади. Алал-оқибат, кечикиш ва шошилиш: у учрашувга камида бир соат кечикади ва беш дақиқа ўтар-ўтмас хайрлашиш пайида бўлади. У мен билан гўёки мен бир бемаврид гапни гапириб қўйганимдек бетоқат тарзда, ижирғаниб гаплаша бошлади. Ундан бўса олмоқчи бўлганимда, ҳатто қўлидан тутмоқчи бўлганимда ҳам бир неча бор ўзини олиб қочишга уринаётганини сезиб қолдим.
Буларнинг барчаси мени азоблаётган эди. Унинг менга нисбатан ўта совуқ муносабатда бўлаётганига ишонч ҳосил қилдим, лекин мен уни севаман, ахир. У менга тишлари орасидан сиздириб: “Алвидо, Жино” деганда худди олдинлари “Мен сени шунчалик севаманки!” деган сўзларини эшитганимдан ҳам кўпроқ севиндим. Бир сафар Филаминио майдонида учрашганимизда ўзимда жасорат топиб қатъий оҳангда:
– Кел, очиқчасига гаплашайлик, сен менга нисбатан ҳеч қандай туйғу ҳис қилмаяпсанми? – деб сўрадим.
Ишонасизми, у хохолаб кулиб юборди ва:
– Зап гап таъсир қилмайдиган одамсан-ай!.. Мен шуни қачон тушуниб етишингни кўрмоқчи эдим… Ниҳоят англаб етдинг-а!

Мен анграйиб қолдим. Кейин худди эгаси мурватини бураб айлантирган қўғирчоққа ўхшаб ортга қайрилиб кетдим. Аммо бир неча қадам ташлаганимдан сўнг шояд, у мени чақириб қолса! деган илинжда орқамга қайрилиб қарадим Бироқ, бундай бўлмади. У бекатга қараб юрди ва ўта хотиржам ҳолда трамвай кута бошлади. Мен кетдим.

Ҳозир, орадан шунча вақт ўтиб, ўша воқеани эсласам кулгим келади. Аммо ўша вақтда мен ошиқ эдим, муҳаббат кўзларимни кўр қилиб қўйган эди. Уқубатли кунларни бошдан кечирган эдим ўшанда: уни унутишни истаганим сайин ишқим туғёни баттар авж олар эди. Агатадан совуш учун унинг камчиликларини эслаб кўнглимга уқтирмоқчи бўлдим. Ўзимга ўзим бундай дер эдим: “Қийшиқ оёқлар ва беярашиқ юришлар… Қўллари хунукдан хунук… Калласи ҳаддан ташқари катта… фақат кўзлар ва оғиз баҳарнав… Юзи эса бўзарган, ҳатто ранги йўқ… Сочлари қўнғир ва барра қўзиникидек жингалак, бурни бўлса кенг, қаншари юқорига тортилган, худди кофе қайнатадиган идишнинг балдоғига ўхшайди”. Беҳуда машғулот: буларни ўзимга айтар эканман, унинг оёқлари, қўллари, сочлари, бурни – айнан чиройли бўлмагани учун ҳам менга ёқишини ич-ичдан тан олар эдим. Шунда мен бошқачасига ўйлай бошладим: “У ўқимаган ва ёлғончи, унинг ақли канарейканикидан ҳам паст, у кеккайган, худбин, танноз”. Аммо бундан ҳам бир иш чиқмади. Негаки, унинг айнан ана шу нуқсонлари менинг қонимни гупиртирар, туйғуларимни ҳаяжонга келтирар эди. Хуллас, мен унинг ишқини унута олмадим.

Унга ўзим ҳақимда, ҳеч бўлмаганда бир ой, ҳеч нарса билдирмасликка қарор қилдим. Шунда унинг ўзи мени излаб қолади деб ўйлаган эдим. Бироқ ўзимга берган бу сўзимнинг устидан ҳам чиқа олмадим. Бир ҳафтадан сўнг эрталаб Фламинио майдонидаги майхонага кириб, ўша ердан Агатага қўнғироқ қилдим. Гўшакни унинг ўзи кўтарди ва мени оғиз жуфтлашга қўймасдан шу вақтнинг ўзидаёқ учрашув белгилади. Мен майхонадан чиқиб, кўчани кесиб ўтдим-да, гул сотувчидан бир даста бинафша сотиб олдим. Шу вақтда соат миллари тўққизни кўрсатаётган эди, Агата учрашувни ўнга белгилаган. Бинафшани қўлларимда тутиб худди бесабрлик билан трамвай кутаётгандек, бекатнинг у бошидан бу бошига юра бошладим. Трамвай келарди, одамлар ўтирарди, юриб кетарди, мен эса қолаверардим. Бир оз вақт ўтиб бекатга яна одам йиғилар, яна мен трамвай кутишга сабрим етмаётгандек, у ёқдан бу ёққа юра бошлар эдим, мен трамвайни эмас, Агатани кутаётганим ҳеч кимнинг хаёлига келмас эди. Мен бир соат, яна ўн дақиқа кутдим ва ишонч ҳосил қилдимки, у келмайди. Аслида ўн дақиқа кечикиш – унчалик кўп вақт эмас, айниқса, аёл зоти учун, аммо унинг келмаслигига ишончим комил эди; масалан, баъзида чароғон кунда ҳам момоқалдироқнинг ҳавода осилиб турганини қатъий ишонч билан ҳис қиласиз. Мен унинг келмаслигини билар эдим, у ростдан ҳам келмади. Аммо ҳар эҳтимолга қарши яна ярим соат кутдим, кейин яна ўн беш дақиқа, кейин яна беш дақиқа, сўнг олтмишгача санадим ва бир соат бўла қолсин, дея яна беш дақиқа ўтказдим. Кейин фавворога яқинлашдим ва бинафшани хира сувга улоқтирдим. Гул сотувчи менинг узоқлашишимни кутиб турди ва дарҳол гулни сувдан чиқариб олди.

Бундай вазиятда ўзингни қандай тутишинг маълум: ҳушинг бошингдан учади. Бир бемаънилик ортидан иккинчисини қиласан. Бундан ҳеч нарса чиқмаслиги аён, аксинча, вазият буткул қўлдан чиқиб кетади. Кун давомида балки Агата қаерда учрашишимиз кераклигини тушунмагандир деб ўйлаб яна унга қўнғироқ қилдим. Ҳадик аралаш:
– Агата, нега келмадинг? Ёки мен учрашув жойини яхши тушунтира олмадимми… – деб сўрадим.
У дарҳол:
– Йўқ, сен жуда яхши тушунтирдинг, – дея жавоб қайтарди.
– Унда нега келмадинг?
– Чунки хоҳламадим.

Бу сафар ҳам яна одатдагидек ҳеч нарса дея олмадим ва гўшакни астагина илиб қўйиб ортимга қайтиб кетдим.
Бошқа бўлса чидамас эди. Аммо мен Агатани севар эдим ва унинг суюклиси бўлишни истардим. Майли, у менинг танимни пичоқ билан нимта-нимта қилсин, шунда ҳам мен ҳали ҳаммаси тугагани йўқ, бу ишни у мендан нафратлангани учун эмас, севгани учун қилди деб ўйлар эдим. Унинг ишқи кўзимни шунчалик кўр қилиб қўйган эди-ки, севиш ҳам ҳар хил бўлади, балки шундай муҳаббат ҳам бордир, қиз бола учрашувга чиқмайди, қўполлик қилади, ҳазар қилади ва сенга тупуради… Ахир у мени умид узмасликка ундаётганга ўхшайди-ку, дея ўзимга тасалли бердим. Эртаси куни яна ўша вақтда унга қўнғироқ қилдим. Бу сафар гўшакни унинг синглиси кўтариб, “Агата уйда йўқ”, деди. Мен телефоннинг ошхонада эканини билар эдим ва Агатанинг унга “Мени уйда йўқ деб айт”, дея ўргатаётгани аниқ эшитилиб турар эди.

Бу ҳолдан буткул ўзимни йўқотдим ва кейин ҳар хил вақтда қўнғироқ қила бошладим: тонг чоғида, тушликда, кечки маҳалда. Агата ҳеч қачон уйда бўлмас эди. Бора-бора телефон будкасига кирганимда ана шу лаънати рақамни теришдан кўнглим айнийдиган бўлиб қолди, аммо барибир тераверардим. Телефон чақириғи ва гўшакни олишларини кутиш вақти эса менинг ҳаётим ботиб бораётган чексиз-чегарасиз бир ботқоқ, мудҳиш бир оралиқ масофанинг ўзгинаси эди. Мен буни сезардим, аммо унга қарши ҳеч нарса қила олмас эдим: ботқоқлик мени тобора ўз комига тортиб бораётган эди. Ниҳоят юрак ютиб эрталабдан Агатанинг уйининг олдига бориб олиб унинг уйдан чиқишини пойлашга қасд қилдим. Икки соат кутдим: ўзимни жуда ноқулай сезар эдим, бу ерда трамвай бекати йўқ эди. Хуллас, Агата йўлакда пайдо бўлди, аммо мени кўрди-ю, ортига қайрилиб кетди. Яна икки соат ўтди. Бу ерда бошқа чиқиш йўли йўқмикан, мабода, дея ўйланиб уйнинг атрофини айланиб кузатдим. Қарасам, орқада ҳам чиқиш йўли бор экан. Шундан сўнг уни йўлакнинг бошида кутмайдиган бўлдим.

Мен қаттиқ руҳий тушкунликка тушиб қолдим, бир неча ойлик ишсизликдан сўнг бир амаллаб иш топганимда ҳам унчалик севинмадим. Аслида, мен туғма актёрман. Буни ҳамма айтади. Фақат нутқимда нуқсоним бор – гапирмоқчи бўлганимда сўзни ютиб қўяман, кейин уни куч билан чиқарганимда оғзимдан тупук сачраб кетади. Шу важдан кинога бор-йўғи статист (сўзсиз ролни ижро этадиган актёр) вазифасига ишга олишарди. Аммо бу сафар статист ҳам эмас, дублёрликка аранг жойлашдим. Учинчи сортдаги аҳмоқона бир фильмда ўйнаётган ёш актёр томошабинга орқасини ўгирган вақтдаги ҳолатини мен бажаришим керак эди. Бу актёр қўйиб қўйгандек менга ўхшайди: худди меникидек қомат, меникидик сочлар, елка, қадам ташлаш, ҳамма-ҳаммаси. Аммо у сўзни ютиб қўймасди ва гапирганда тупук сачратмасди. Шунинг ҳисобига у фильмда миллион ишлаб олаётган эди, мен эса арзимаган бир неча минг лира. Хуллас, мен – дублёр, қуруқ гавда, қўғирчоқ, тасодифий нусха эдим.
Кун давомида менинг бу ерда қиладиган ишим йўқ, ғирт бекорчи эдим. Киностудиянинг юпитер (ёритувчи кучли электр асбоб) билан ёритилмаган қоронғу хонасида зерикиб ўтириб, Агатани яна бир кўрмоқ учун ажойиб ҳийла ўйлаб топдим. Мен унинг ҳам кино ишқибози эканини, киноактриса бўлишни орзу қилишини билар эдим. Менимча, у ҳатто статистликка ҳам ярамас эди. Мен бундай ўйладим: агар унга кино хўрак қилиб қўйилса, у бир зумда қармоққа тушади. Лекин режиссёр фақат пул топишни ўйлайдиган қаҳри қаттиқ одам эди. Ундан ёрдам сўрашдан фойда йўқ. Мен кўп вақтлардан бери биладиган, деярли тенгдошим бўлган режиссёр ёрдамчиси фойдаси тегиши мумкин бўлган одам. Мен уни студия қошидаги ресторанда меҳмон қилдим ва ушбу масалада ёрдами кераклигини айтдим. У қаҳқаҳа отиб кулиб юборди, кафтини эгнимга уриб менга нима ёрдам керак бўлса ҳаммасини бекаму кўст қилишини айтди.

Аён бўлишича, Агата ана шу фильм продюссерига ўзининг турли кўринишдаги суратларини юборган ва хатида уй манзили ҳамда телефон рақамини кўрсатган экан. Бир куни режиссёр ёрдамчиси унга қўнғироқ қилиб, икки соатдан сўнг киностудияга келиши лозимлигини айтди: унинг фойдаси тегиши мумкин эмиш. Кишини ҳеч нарса кино каби ўзига торта олмайди: мабодо Агатани қирол саройга чорласа, у ўйлаб кўриши мумкин эди, лекин кинофирма югурдаги бир оғиз ишора қилса у кечасими, кундузими студияга учиб келишга тайёр эди. Ўша куни эрталабдан статистликка ва кинога кириш учун навбат кутиб турганларнинг орасида туриб олдим. Белгиланган вақтда Агата етиб келди. Мен уни кўрмаганимга икки ой бўлган эди, бошида уни таний олмай қолдим. Унинг елкасига тушиб турадиган қўнғир сочлари энди малла бўлиб, бошида бир тутамгина қолибди, қулоқлари ва бўйни бутунлай очилиб ётибди. Қошларини шу қадар шафқатсизлик билан терганки, натижада кўзлари шишиб кетганга ўхшаб қолган. Оғзини буриб сирли тарзда жилмайиб олган. Афсуски, у кофе қайнатгич балдоғига ўхшаган бурнини тўғрилай олмабди. Мени унинг кийиниши ҳайратга солди: кенг, тик ёқали қизил нимча ва тўғри тикилган қора юбка, нимчанинг қайтармасига елканлари кўтарилган кема тасвири туширилган сариқ металл қистириб қўйилган. Қўлтиғига кўринишидан илон терисидан тикилганга ўхшаган сумка қистириб олган. Эҳтимол, у ростдан ҳам илон терисидан тикилгандир, қандай қурбонлар эвазига бунга эришилган, худо билади. Агата майда қадамлар босиб, атрофдагиларга гердайиб боқиб, худди ўзига ўхшаганлар билан тўлган хонадан чанга-панг тегиб қолишидан чўчигандек қиёфада кириб келди. У дарбонга яқинлашиб паст овозда нимадир деди.
У сурбет эса ўқиб ўтирган газетасидан бошини ҳам кўтармасдан:
– Ўтириб туринг… Навбатингизни кутинг, – дея дағал жавоб қилди.

Агата кўзлари билан бўш жой қидираётиб мени кўрди. Шу чоқда жуда хурсанд бўлиб кетдим. У менга узоқ таниши билан саломлашгандек, бош ирғаб қўйди-да, қарши тарафдаги бурчакдаги бўш жойлардан бирига ўтирди.
Мен унинг яхши кийинишга қанчалик ҳаракат қилгани, тайёрлангани, бўянгани, қошларини терганини, ростдан ҳам кинофирма чақирди деган ишонч билан келганини кўриб унга раҳмим келди. Бу найрангдан фойдаланиш унга нисбатан бешафқатлик бўлишини тушуниб қолдим. Шундай бўлса ҳам уни яна кўрганимдан ўзимда йўқ хурсанд эдим. Биз у ёқдан бу ёққа ўтиб, сигарет чекиб ўзаро ҳангомалашиб юрган кинематографистлар билан тўлган қабулхонада узоқ вақт кутдик. Агата гоҳ сумкасини очиб кўзгуга қарар, сочларини тўғрилар, лабларини бўяр ва бурнига пудра сурар эди. У оёқларини чалиштириб ўтирар эди, ҳозир унинг оёқларини ҳатто чиройли деб айтса ҳам бўлар эди. У шу вақт ичида менга бир марта ҳам қарамади, мен эса ундан кўз узмадим.

Ниҳоят унинг навбати келди. У режиссёр ёрдамчиси хонасига кирди ва икки дақиқа ўтиб кўкрак кериб чиқди. Режиссёр ёрдамчиси унинг суратларига қараб:
– Хоним, сиз бизга яқинда керак бўласиз… Тайёр бўлиб туринг, яқин кунларда сизни чақирамиз, — дейиши келишилган эди.

Шу холос. Аммо Агатага шунинг ўзи етарли эди. У хонага бечораҳол қиз бўлиб кирган эди, у ердан ўзини таниқли киноактриса, ҳатто “юлдуз” деб хаёл қилиб чиқди.
Мен ўрнимдан турдим-да узун йўлак бўйлаб унинг ортидан юрдим. У қийшиқ оёқларида шошилмасдан виқор билан мағрурона қадам ташлаб борар эди. Йўлак ажралган жойда қаёққа юришни билмай бир оз тўхтаб қолди-да, кейин вестиюбль томонга қайрилиб, у ердан кўчага чиқди.

Киностудия павильони шоссе бўйининг энг охирида жойлашган. Йўлнинг бир томони октябрь қуёши чарақлаб турган кузги далаларга, иккинчи томони эса кир ёйилган ҳисобсиз деразалардан – кўп қаватли уйлардан иборат эди. Бу уйларда ишчилар яшайди. Агата уйларнинг ёнида бораётган эди. Мен уни етиб олдим ва нафасим оғзимга тиқилиб:
– Агата! – деб чақирдим.
У менга қаради ва ҳеч назарига илмай, менга юзланмасдан ҳам:
– Салом, Жино, – деди.

Мен ўта тушкун кайфиятда, мотамсаро овозда:
– Агата, нима учун мени кўргинг келмай қолди?.. Ахир мен сени севаман… Нега сен мени севмайсан?.. Агата, кел, яна кўришайлик, – дея ўтинч билан бидирладим.
– Нима ҳозир мени кўрмаяпсанми? – дея елкасини қисиб, энсаси қотганини билдирди.
– Агата, – дедим мен, – менга турмушга чиқасанми?
– Хаёлимга ҳам келтирмайман, – дея йўлида давом этди.
– Нима учун?
– Сен ҳозир нима иш қилаяпсан?
– Дублёр бўлиб ишлаяпман, аммо…
– Нима учун сен актёр бўлишга тиришаяпсан? – истеҳзо қилиб сўради у. – Сендан актёр чиқмаслигини наҳотки тушунмаётган бўлсанг? Дублёр бўлиб ишлайсан ва менга уйланмоқчисан… Сен нима, мени аҳмоқ деб ўйлаяпсанми?
– Агата! – дея наъра тортдим ва унинг қўлидан тутдим. У мени силтаб ташлади. Бу менинг иззат-нафсимга тегди ва ўзимни бошқара олмай қолиб унга: – Дублёр ҳар ҳолда ҳеч нимадан кўра яхши… Сен бугун ўзингни ростдан чақиришди деб ўйлаяпсанми? Режиссёр ёрдамчисидан сени чақиришни мен илтимос қилган эдим… Чунки сени кўргим келган эди. Сенга азизим, кадр ортидан шовқин солишни ҳам ишонишмайди.

Айтган гапимга дарҳол пушаймон бўлдим, аммо энди кеч бўлган эди. Унинг ўзини тутишидан гапларимга ишонганини сездим. Ана шунда барча умидларим кесилганини ҳам ҳис қилдим, у энди ҳеч қачон қайтмайди.
Агата ҳеч нарса демади, тўхтамади ҳам, юзидаги қиёфа ҳам ўзгармади, менга қарамади ҳам: у қўлтиғига сумкасини қистирган куйи секин, маҳзун юришда давом этди. Мен ундан кечирим сўраб ортидан пилдираб эргашдим. Бироқ у ўзини гўё менинг борлигимни сезмаётгандек тутди. Тўғрига қараб кетаётган Агата шошилмасдан дала ва ишчилар истиқомат қиладиган уйлар ўртасидаги йўлдан борар эди. Унинг мени эшитишни истамаётганига ишонч ҳосил қилганимдан сўнг йўлканинг ўртасида тўхтадим ва кўздан ғойиб бўлгунча орқасидан қараб қолдим. Унинг қаттиқ тушкунликка тушгани ва мендан буткул кўнгли қолганига шубҳа йўқ эди. Буни унинг қадам ташлаб кетишидан сезиш қийин эмас эди. Шу чоққача у мағрур ва гердайган эди, энди эса жуда ғамгин. Агата бошини эгиб олди. Мен унга жуда ҳам ачиндим ва шу чоқда уни ҳеч қачон бунчалар севмаганимни ҳис қилдим. “Агата!” деб уни чақирмоққа оғиз жуфтладим, аммо шу вақтда у муюлишдан бурилди ва кўздан ғойиб бўлди. Мен фақат Агата исмининг биринчи ҳарфи бўлган “А” ни айтишга улгуриб қолдим ва овозим бўм-бўш кўча қаърига сингиб кетди.

ХАЙРЛИ ОҚШОМ

Биз неча киши эдик? Олти. Икки аёл – Амилькаренинг хотини Аделе, унинг Римга меҳмонга келган тернилик жияни Жемма ва тўрт эркак – Амилькаре, Ремо, Сирио ва мен. Бизнинг биринчи хатомиз ошқозонида яраси борлиги боис аламзада, арзимаган нарсалардан ҳам жаҳли чиқиб кетадиган тажанг дўстимиз Сириони таклиф қилганимиз бўлди. Иккинчи хатомиз эса Амилькарега ресторан танлашни ишонганимиз эди. Чунки у уч киши учун пул тўлаши лозим бўлгани боис каттароқ чиқимдор бўлишни истамаслиги табиий эди. Биз Индипенденца майдонида учрашганимизда у ўзига таниш бўлган бир ресторанни айтиб ўшанга борамиз деб туриб олди. Унинг айтишича, ресторан хўжайини унинг дўсти эмиш, бизга яхши қарашиб, нархини ҳам бир оз келиштириб берар эмиш…

Учинчи хатомиз, биз вокзал биқинидаги бир кўримсиз мавзеда яхши ресторан бўлмаслигига ақлимиз етиши керак эди. Бу мавзеда Макаодаги казармадан чиққан аскарлар ва Римдан ўтиб кетаётган поезд тўхтаганда тушган йўловчилар бўлар эди. Ана биз тунд бинолар ёнидан кўча бўйлаб тўғри бораяпмиз. Ўша кеча ҳақиқий январь туни – ачиштириб чимдим оладиган қаттиқ совуқ эди. Сархил таомлар ейишни хуш кўрадиган Амилькаре тинмасдан:
– Дўстларим, бугун мен ўзимни астойдил меҳмон қилмоқчиман… буйрак, жигар, ошқозон ва бошқа ички аъзоларим ҳақида қайғурмасдан ейман, ичаман. Сени ҳозирданоқ огоҳлантириб қўяйин, Аделе, одатинг бўйича жаврашни хаёлингга ҳам келтирма, – деб сайраб борар эди.
– Менга нима, – деди қувноқ ва хўпасемиз эрининг тескариси бўлган озғин ва маъюс Аделе, – ҳозир билганингни қил… Аҳволингни эртага кўрамиз…

Бу вақтда Ремо қорачадан келган гўзал қиз – Жемма билан ҳазил-ҳузулни бошлаб юборган, Сирио иккаламиз эса сўнгги футбол ўйинини муҳокама қилиб кетаётган эдик. Шу тариқа, турли замонларда Италия учун бўлиб ўтган жанглар, курашлар номи билан аталган – Кастельфидардо, Палестро, Калатафими, Марсала каби кимсасиз кўчалардан ўтиб, тепасига иккита электр чироқ орасига кўз-кўз қилиб “Траттория “Африка” деб ёзиб қўйилган эшикка яқинлашдик. Ичкарига кирдик.

Ресторанга кирганимиз заҳоти қанақа жойга келиб қолганимизни тушундик. Биринчи хонада фақат вино ичувчиларга мўлжалланган бир нечта мармар столлар бор эди; иккинчи бўлим дағал парда билан иккига ажратилган. Биринчи қисмидан ошхона жой олган, иккинчи қисмида эса устига дастурхон ёзилган беш-олтита стол бўлиб, шу жой ресторан деб аталар экан. Қолган жойларига вокзал атрофидаги одатга мувофиқ буткул бетартиблик ҳукмронлик қилар эди: полга ёғоч қипиғи тўшалган, девор сувоқлари кўчиб тушган, лиқилдоқ стол-стуллар, ямалган, тешилган, кир-чир дастурхонлар. Бизни энг қийнагани бу – рестораннинг музхоналиги, намчиллиги ва худди ғордаги каби баданни тешиб юборадиган даражада совуқлиги эди. Ҳатто остонадан ўтаётганда Сирио:
– Оҳҳо, нима ҳам дердик, Африка!.. Бу ерда ўпка касалини орттириб олиш ҳеч гап эмас… – дея хитоб қилиб юборди.

Совуқ қотганидан ўтирганлар бош кийимини ҳам ечмаган, ёқаларини тик кўтариб олган эди, нафас олганида оғзидан худди кўчадаги каби ҳил чиқар эди.
Биз столлардан бирига ўтирдик, шу заҳоти олдимизга бош тузилиши деярли тўрт бўрчак, туман қоплаганга ўхшаган кўзида норозилик аломати қотиб қолган ресторан хўжайини югуриб келди. Уни кўриб Амилькаре фавқулодда севиниб кетди ва ундан:
– Мени танидингизми, синьор Жованни? – деб сўради.
Бу саволга у мулозамат юзасидан бўлса-да, бир оз жилмайиб ҳам қўймасдан:
– Менинг отим Жованни эмас, Серафино… тўғриси, мен сизни таний олмайроқ турибман, – деди.
Уни танимагани Амилькарега салбий таъсир қилди, у ўзини танитиш учун хўжайинни ҳар хил саволларга кўмиб ташлади. Хўжайин бирмунча вақт пешонасини тириштириб турди ва ниҳоят:
– Ҳаа, энди эсладим! Сиз янги йилни шу ерда кутиб олдингиз тўғрими, сизни колбаса ва чечевица билан меҳмон қилган эдик, – деди.

Амилькаре унга янги йилни уйда кутиб олганини айтди. Шундай қилиб, улар бир-бирини таний олмади. Сўнг хўжайин яғири чиқиб кетган оқ камзули чўнтагидан таомнома чиқарди-да, менга юзланиб:
– Синьор нима буюрадилар, – деб сўради.
Шу билан уларнинг беҳуда эслатишлари ниҳоясига етди.
Биз таомномани олганимиз заҳоти кўрдикки, бу ерда тузукроқ нарса камёб. Фақат пишлоқли макарон, қовурилган қўзи гўшти, товуқ гўшти, пишлоқ ва мевалар. Обрўсини сақлаб қолиш мақсадида Амилькаре:
– Менимча, бу ерда фирма таомлари ҳам бор… спагетти, шундай эмасми? – деб туриб олди.

Хўжайин бу ерда ростдан ҳам спагетти бор эканини тасдиқлади. Ҳаммамиз спагетти ва газак буюрдик, баъзилар яна қовурма ва қовурилган товуқ гўшти айтишди. Ширинликни кейинроқ айтадиган бўлдик. Шу вақт тўсатдан Сирио шўрва ичмоқчи эканини айтиб қолди. Хўжайин унга товуқ гўшти қайнатилган шўрва олиб келишини ваъда қилди. Кейин у биздан қандай вино ичишимизни сўради: қизил, оқ? Биз фраскатини танладик. Хўжайин бир шиша вино, қадаҳ, нон ва салфеткага ўралган анжомларни келтириб ошхонага чиқиб кетди.

Амилькаре руҳи кўтарилиб:
– Қалай, бу жой сизга ёқдими?.. ростданам яхши жой-а? – деб сўради.
Биз ҳеч нарса демай бир-биримизга қарадик. Шундан сўнг Сирио барчамизнинг фикримизни жамлаб:
– Қанчалик яхшилигини ҳали кўрамиз… Ҳозирча мен жамоат халажойида ўтирганга ўхшаяпман, – деб жавоб берди.

Бу жавоб Амилькарега мутлақо ёқмади ва дарҳол Сирио иккаласи ўртасида тортишув бошланиб кетди: доим дилозорлик қилиб, одамларнинг кайфиятини бузиб юрасан; сенга эса пулни тежаш бўлса бас; ошқозондаги яра билан сенга ресторанда нима бор ўзи; кўзинг чиққудек бўлиб ютасан-у, пул сарфлагинг келмайди… Бизга хийла вақт ҳеч нарса олиб келишмади. Хизмат кўрсатиш сифати паст ресторандагиларга ўхшаб биз нон еб, вино ичиб ҳар турли мавзуда гаплашиб ўтирдик.

Оёқларимиз музлаб кетди, белимиз қотиб қолди. Шу вино – балки унга сув қўшилгандир таъкидлади Сирио – чунки уни ичганимиз сайин совуқ еб бораётган эдик. Ахийри, сабри тугаган Амилькаре ошхонага йўл олди. Бир зумда у мамнун бўлиб қайтиб келди ва ҳозироқ бизнинг буюртмамизни олиб келишини эълон қилди. Амалда эса унинг ортидан пайдо бўлган хўжайин фақат газакнинг ўзини олиб келган эди. Биз тарлекага қарадик: нақадар даҳшат! Бир жуфт артишок (ўтсимон полиз ўсимлиги), ветчинанинг (дудланган чўчқа гўшти) юпқа тилимчаси ва бир дона сардина (сельдларга мансуб майда балиқ). Сирио Амилькарега юзланиб:
– Сенинг меҳмондорчилигинг худо билади, қандай барҳам топар экан, – деди.

Газакни салгина тотиб кўрганлар ветчинанинг ниҳоятда шўр эканини билишди, у оғизга олиб бўлмас даражада тузланган эди.
– Африка ветчинаси, – деди Сирио. У чамаси бутун кеча давомида Амилькарени масхара қилиб, унинг жиғига тегмоқчи эди.
Хуллас, газакнинг ҳаммаси тарелкада қандай келган бўлса шундайлигича қолди. Бахтимизга унинг ортидан спагетти келиб қолди. Ундан кўтарилаётган қуюқ буғ рестораннинг муз қоплаган ҳавоси бўйлаб тепага ўрлар эди. Лекин уни ҳам оғзингизга солсангиз салгина илиқлиги сезилар эди, холос. Сирио эса, гўёки бир жавоҳир излаётгандек ҳафсала қилиб, қошиқ билан шўрвасини кавлар эди. Кейин у хўжайинни чақирди-да, мутлақо жиддий оҳангда:
– Сиз овчимисиз? – деб сўради.

Хўжайин саволни тушунмаганини айтди. Шунда Сирио:
– Мана бу шўрвани милтиқдан ўқ отиб қилмаганмисиз мабодо ? – деб сўради.
– Нима демоқчисиз ўзи, тушунтириб гапиринг, – деди хўжайин.
– Демоқчиманки, сизнинг шўрвангиз фақат тутундан иборат экан.
Хўжайин ўта қўпол тарзда қаршилик билдириб:
– Қанақа тутун?.. Менинг шўрвамда тутун борми?.. Тутун сизнинг каллангизда, тушундингизми! – деб жавоб қилди.
Сирионинг ранги ўчди ва овозини кўтариб:
– Мен сизга шўрвадан тутун ҳиди келаяпти деб айтдимми, сиз бунга ишонишингиз керак, – деди.
Хўжайин тўнғиллаб ошхонага чиқиб кетди ва шўрва қайнаган қозонни кўтариб келди. У қозонни ҳар биримизнинг бурнимизнинг тагига олиб келиб кўрсатаётган чоқда:
– Вой! Суварак! – деган чинқириқ эшитилди.

Ҳаммамиз овоз келган томонга ўгирилдик. Чинқирган Амилькаренинг жияни Жемма эди; у кўрсаткич бармоғи билан ўзининг тарелкасидаги спагетти орасидан бир қора нарсани кўрсатар эди. Хўжайин дарҳол:
– Қанақа суварак!.. бу куйган пиёз-ку, – дея узмирлик қилди.
Бироқ Жемма:
– Суварак деяпман-ку… Қаранг… унинг панжаларини кўраяпсизми, – дея ўзининг айтганида туриб олди.
Хўжайин унга яқин бориб қаради: у росмана суварак эди. Уни вилкага қистириб олди-да пинагина ҳам бузмасдан:
– Тушунарли… бу қувурдан тушган бўлса керак… Шунақаси ҳам бўлиб туради… – деди.
Бошқа ҳеч нарса демасдан у қозони ва суварагини кўтариб ошхонага чиқиб кетди.

Биз нима дейишни билмасдан бақрайиб қолдик.
– Менинг қорним оч, емасам бўлмайди! – дея вилкани қўлига олиб ўзининг қарорини эълон қилди Амилькаре.
Жирканишимизни енгишга уриниб биз ҳам унга эргашдик. Ёлғиз Жемма кўнгли тормаётганини айтиб овқатга қўлини ҳам теккизмади.
Спагеттини еб бўлгандан сўнг тўймаган бўлсак-да, совуқ ўтиб кетганидан ҳаммамиз пальтомизни кийиб олишга шошилдик. Энди биз стол атрофида устки кийимда ўтирар эдик. Шу пайт хўжайин пайдо бўлди, ҳовлиқиб олдимизга товуқ гўшти ва қовурма солинган ликопча қўйиб чиқди. Товуқ гўшти ориқ ва қуруқ эди – бунақа нарсаларни тўртинчи даражадаги газакхоналарда беришади. Қовурма эса қовурға, тери ва мойдан иборат эди, боз устига, у эрталаб пиширилган бўлса керак, бизга иситиб олиб келишибди. Бир парча гўштга вилка ботирган Амилькаре уни боши узра кўтариб қутургандек бақирди:
– Ахир шуни еб бўладими!.. Хўжайин! Хўжайин!

Дарҳол юзидан заҳар томиб турган хўжайин пайдо бўлди. Амилькаре ундан:
– Марҳамат қилиб айтинг-чи, сиз нима учун ресторан очгансиз? – деб сўради.
– Сизнингча, нима иш билан шуғулланишим керак?
– Нима қилсангиз қилинг – кўча супуринг, гўрковлик қилинг, трамвай ҳайданг, фақат ресторанга хўжайин бўлманг.
Шундай қилиб, яна можаро бошланди, тўғриси, жанжал жуда авж олиб кетмади, негаки, хўжайин ўзининг нохуш ўйлари билан андармонлиги боис унчалик хафа ҳам бўлгани йўқ. Бошига қалпоқ кийиб олган ошпаз чиқиб хўжайинни чақиргунга қадар мунозара шу тарзда давом этди. У кетди. Амилькаре ошпазга қараб:
– Эй ошна… Сиз бизни заҳарладингиз! – деб бақирди.
Ошпаз унга жавоб ҳам қайтариб ўтирмасдан ғойиб бўлди, биз эса яна қўзи қовурғаси ва товуқ суяклари билан курашни давом эттирдик.

Ҳамманинг кайфияти ёмон эди; биз кўчадагидан баттар совуқ едик; ошқозонларимиз хом-хатала қовурилган ва яхши қайнамаган бемаза нарсаларга тўлган эди. Ниҳоят ўзининг хатога йўл қўйганини тушунган Амилькаре хатосини бир оз бўлса-да, тўғриламоқчи бўлиб, икки шиша қизил вино ва бисквит буюрди. Бу вино ва бисквит кеча давомида еган-ичганларимизнинг энг тузуги эди. Бироқ бу хизмат хўжайинга қарашли эмас эди. Шишалар оғзи очилмаган эди, бисквит эса Миландан олиб келинганди. Биз винони ичдик. Бу – барбера эди. Биксвитни газак қилиб бир оз ичимиз илигандек бўлди.
Бу вақтга келиб ресторан деярли бўшаб қолди. Биздан бошқа ёнимиздаги столда ўтириб карта ўйнаётган бир гуруҳ ёшлар қолган эди, холос. Уларга ресторан хўжайини ва ошпази келиб қўшилди. Бутун кеча давомида Жемма билан ҳазиллашиб ўтирган Ремо вино ичиб ширакайф бўлгач, қўшиқ айтгиси келиб қолди. У ҳар доим ширинликдан сўнг қўшиқ айтар эди. Мен у қўшиқни жуда ҳам ёмон ижро этади демоқчи эмасман, лекин унинг репертуарида атиги бир нечтагина қўшиқ бўлиб улар аллақачон барчамизга ёд бўлиб кетган. Аммо бугун у даврамизга янги қўшилган Жемми учун куйламоқчи эди, унинг ниятини фаҳмлаб биз куйлашига рози бўлдик. Лекин, Ремонинг қўшиқни қандай айтиши ҳақида тасаввур қилишингиз учун мен олдин унинг ўзини тасвирлашим керак. У қорамағиз, жингалак сочлари тор пешонасини тўсган, кўзларига қон сачрагандек қисилган, паст бўйли йигитча эди. Бунинг устига шунча қўпол кўринишига қарамай, у қўшиқ айтаётганда дағал бўлмасдан, аксинча, бачкана бўлиб кетарди. У қўшиқни қайси қизга бағишласа, унинг қўлидан тутиб қошида тиз чўкар, кўзларини қисиб, лабларини чўччайтириб, эҳтирос билан майин овозда куйлай бошлар эди. Бу ҳам етмагандек, унинг барча қўшиқлари қофиялари бир хил: ё “иш” безовталаниш, чўкиш, оғиш ёки “лар” – орзулар, гуллар, гўзаллардан иборат эди. Шундай қилиб, кечада Ремо Жеммининг қўлидан ушлаб, юзини юзига яқинлаштириб куйлай бошлади, биз эса унинг журъатидан саросимага тушиб жимгина томоша қилавердик. Жемма кулар эди, Ремони унинг кулгиси завқлантириб, биринчи қўшиғи тугагандан сўнг иккинчисини бошлаб юборди. Шунда қўшни столдагилар ҳам жимиб биз томонга қарай бошлади. Кейин у томондан кулги овози эшитилди ва ниҳоят улардан бири Ремони калака қилиб куйлай бошлади, бошқа бири эса столнинг тагига бошини тиқиб мушукка ўхшаб миёвлай бошлади. Ремо уларнинг бу қилиғини ё пайқамади ёки ўзини сезмаганга олди. У учинчи қўшиғини бошлади, қўшни столда ҳам масхара қилиш ва миёвлаш авжига чиқди. У куйлашдан тўхтади ва ўз қадрини ҳимоя қилиб:
– Бўлди, етар, яхшиси мен тугата қолай… – деди.

Аммо бу нарсаларга сира ҳам алоқаси бўлмаган Сирио аралашиб:
– Куйла… Жоҳил ва тарбиясиз кимсаларга эътибор қилма… Куйла, – деди.
Бу гаплар бўсаға тарафдаги қизил светир кийган паст бўйли сариқ жингалак сочли боланинг қулоғига жаранглаб эшитилди. У ўрнидан туриб Сирионинг бошига келиб:
– Ким экан у тарбиясиз ва жоҳил кимсалар? – деб сўради.
Сирио – ҳеч кимдан қўрқмайдиган жуда баджаҳл бола.
– Ҳамманг! – дея жавоб берди у.
– Уҳ, мана гап қаёқда! Хўш, нима учун? Ахир биз ресторанда ўтирибмиз… Бу ер жамоат жойи: ким нимани хоҳласа ўшани қилади.
– Биз ҳам нимани истасак ўшани қилаяпмиз… айнан шунинг учун айтаяпманки, анави столда ўтирганларнинг барчаси тарбия кўрмаган беадаб кимсалар.

Бу гапдан сўнг хўжайин, ошпаз ва сариқ машакнинг икки жўраси ўрнидан туриб, устимизга бостириб келди.
Шу пайт машак:
– Асли, сен кимсан ўзи? Нима керак сенга? Билсак бўладими, нима керак сенга? – деб бақирди.
Шу гапни айтаркан у Сирионинг галстугидан тутмоқчи бўлиб қўлини чўзди.
– Торт, қўлингни, торт! – дея бақирганча ўрнидан сакраб турган Сирио рақиб билан бурунма бурун бўлди. Кучли зарб билан у машакнинг қўлини силтаб ташлади. Шунда машак Сирионинг костюмининг ёқасига ёпишиб уни орқага суриб кетди. Даврамиздаги икки аёл чинқириб юборди. Ремо:
– Бас қилинг! Аралашманг! – деб бақирди.

Бир лаҳза ҳам ўтмади чоғи, кутилмаганда Амилькаре ўрнидан сакраб туриб машакнинг кўкрагини свитерининг устидан чангаллаб, қутурганча уни хона турига қараб итариб кетди. Музлатгичга бориб урилган машак унга қисилиб қолмаслик учун энгашиб қолди, Амилькаре эса, уни эзиб ташламоқчи бўлгандек бор гавдаси билан унинг устига ташлади. Аммо қўққисдан унинг йўғон гавдаси орқага қайтиб, чалқанчасига йиқилди ва шу кўйи худди кундага ўхшаб қимирламай қолди. Машак боксчи экан, Амилькаренинг иягининг остига қисқа зарб берибди. Нокаут бўлган Амилькаре полга тўшалган ёғоч қипиғи устига ёйилиб қолди.
Ҳаммаси кутилганидек ниҳоясига етди: полиция бизнинг исми-шарифларимизни ёзиб олди, аёллар йиғлашди, иягини уқалаб ўтирган Амилькаре бир чақа ҳам тўламайман деб туриб олди; Сирио, Ремо ва мен пулни тўладик, хўжайин бўлса, ошхонада туриб олиб бизга:
– Сизга нима бор эди ўзи ресторанда! Уйгинада ўтирсангиз бўлмасдими! – дея бақирди.

Биз тратторидан судралиб чиққан эдик ҳамки, кимдир тепадаги деразадан сарқитлар ўралган тугунни отиб юборди. Тугун Амилькаренинг бошига тушиб сочилиб кетди.
– Вой, кечирасиз! – деган ингичка овоз эшитилди. – мушукларга егулик эди.
Бу ерда мушуклар ҳақиқатан кўп эди, улар тугундан сочилган нарсаларга яқинлашиш учун ундан бизнинг узоқлашишимизни пойлаб ўтиришарди. Аммо жаҳли чиқиб, ақли чекинган Амилькаре бу ишни траттори хўжайини қасддан қилган деб ўйлаб яна тратторига муштлашиш учун қайтиб кирмоқчи бўлди. Биз уни куч ишлатиб судраб кетишга мажбур бўлдик, у шляпасини балиқ тангаларидан тозалар экан, оғзига нима келса қайтармай сўкинар эди. Шундай қилиб, биз кечани хайрли ўтказдик.

ДАЛЛОЛ

Зинадан кўтарилганимда сарой оғаси Антонио мени:
– Княгинадан кўп нарса ундираман деб хом хаёл қилма, у мисли кўрилмаган даражада хасис… эри ўлганидан сўнг ҳамма ишни ўз қўлига олди, ҳозир ҳеч кимга кун бермаяпти, – деб огоҳлантирди.
– У қампирми? – дея сўрадим таваккалига.
– Кампир дейсанми? У жуда ёш ва гўзал нарса… ҳали йигирма бешга ҳам тўлмагандир… Уни кўрганингда бу фаришта бўлса керак деб ўйлайсан… Ҳаа, ташқи қиёфа алдоқчи бўлади.
– Менга деса, ялмоғиз бўлмайдими, мен ундан ўзимнинг улушимдан бошқа ҳеч нарса кутаётганим йўқ… Мен даллолман, княгинанинг уйи сотилади; мен бу уйни сотиб ўзимнинг фоизимни чиқариб оламан – хайр, саломат бўлинг.
– Аммо, бу унчалик осон иш эмас… У ҳали сени қонингга ташна қилади. Шу ерда тўхтаб тур, унга сенинг келганингни хабар қиламан.

У мени вестиюблда қолдириб, княгинани, айтганидек, “жаноб олийлари”ни хабардор қилгани кетди, нима у эркак кишимиди, тавба. Мен бу гумбази расмлар билан безатилган, деворига манзарали газламалар осиб ташланган қадимий саройнинг ҳаддан ортиқ совуқ вестиюблида унчалик кўп вақт кутиб қолмадим.
Алҳосил, Антонио қайтиб келди ва уларнинг “жаноб олийлари” мени кутаётганини айтди. Биз саф тортган қатор хоналардан ўтдик ва ниҳоят бошқалардан каттароқ ҳонада пасқам дераза ёнида котиба ўтирар, унинг орқасида княгина нимадир ёзиб ўтирган эди. Антонио тавозе билан унга:
– Жаноб олийлари, мана синьор Проетти келди, – дея яқинлашди.
У қоғоздан бош кўтармай:
– Яқинроқ келинг, Проетти, – деди.

Мен яқинлашиб бордим ва унга олдидан қарадим, шунда дарҳол Антонио уни фариштага ўхшатганда муболаға қилмаган экан деган фикрга келдим. Унинг юзи нафис ва ёқимли, сочлари тим қора, узун мужгонлари эса яноқларига соя солиб турар эди. Озгина юқори кўтарилган бурунчаси шундай бежирим ва тиниқ эдики, унинг фақат атир-упаларнинг муаттар ҳидларига ўрганганига шубҳа йўқ эди. Юқори лаби сал баландроқ бўлган кичкина оғзи худди атиргулга ўхшар эди. Мен унинг қадди-қоматига разм солдим. У эгнига солиб олган қора нимча унинг сарв қоматига чиппа ёпишиб турар эди: унинг оёқлари думбоқ, кўкраги дуркун, бели шу қадар хипча эдики, унга бармоқлар ҳам етадигандек эди. У кўрсаткич бармоғига олмос узук тақилган оппоққина, нозиккина, нафосатли қўллари билан нималарнидир ёзиб ўтирган эди. Кейин княгина бошини кўтариб менга қаради. Унинг катта, қора кўзлари майин боқар эди. У:
– Хўш, Проетти, уйни айланиб кўрамизми? – деди.
Унинг овози меҳрибон ва ёқимли эди. Мен бош ирғаб:
– Худди шундай, княгина, – дедим.

Княгина қўлига катта темир калитни олар экан:
– Бу ёққа юринг, Проетти, – деди.
Биз яна бир-биридан ўтиладиган хоналардан юриб вестюбюлга чиқдик. У қошида шоша-пиша эшик осиб турган Антониога:
– Антонио, гўлахларга айтинг, печкага бошқа ўтин ташламасин, иссиқдан димиқиб ўлиш ҳеч гап эмас бу ерда, – деб буюрди.

Бу гапини эшитиб ҳайрон бўлиб қолдим. Чунки вестибюл ва бошқа хоналар чидаб бўлмас даражада совуқ эди. Биз зинадан кўтарила бошладик – у олдинда, мен орқада. Княгина олдинда юриб борар экан, ундан кўз узмадим. Унинг қадди-басти ҳақиқатан гўзал эди: оёқлари алифдек тўғри, қомати ниҳоятда хушбичим эди; эгнидаги қора кийими унинг бўйни ва қўлларини янада оппоқ қилиб кўрсатарди. Биз асосий зиналардан юриб икки қаватга кўтарилдик, орқа эшик тарафдаги зиналардан яна икки қават юрдик ва ниҳоят том остининг энг ичкарисидаги хонадонга олиб кирадиган темирдан маҳкамлаб ясалган зинага чиқдик. Княгина бу зиналардан кўтариларкан, мен унинг ортидан судралиб оёқларини кўриб қолармиканман дея кўз узмай келавердим. Мен буни хоҳламаган бўлсам-да, худди севган аёлнинг қошида тиз чўккан ҳолга келган эдим.
Биз, поли плиткали, деразаларига хона шифтига етадиган баландликда, худди турманикига ўхшаш баландликда панжара урилган икки хонадан иборат хонадонга кирдик, мен бу нарсаларни дарҳол илғадим. Учинчи хона кичкина айлана минора ичида эди. Ойнаванд эшик жигарранг черепица билан ёпилган катта томга осилган панжарали айвонга олиб чиқар эди. Княгина ойнаванд эшикни ланг очиб айвонга чиқди-да:
– Бу ёққа келинг, Проетти, қаранг, қандай манзара, – деди.

Ҳақиқатан, айвондан гўзал манзара кўзга ташланар эди: бу ердан Римнинг турли усулда ёпилган томлари, гумбазлари, қўнғироқлари яққол кўринар эди. Ҳаво очиқ эди, ҳатто мовий осмон остида кўринаётган томлар орасидан Авлиё Пётр черковининг ҳам гумбазлари кўзга ташланар эди. Бу манзарага ўта ҳаяжон билан боққаним боис кўзимга ҳеч нарса кўринмас эди, княгина бутун хаёлимни ўғирлаган, ундан бошқа нарсани ўйламас эдим. Кейин у хонага қайтиб кирди. Мен унга юзланиб бехосдан:
– Қандай қулайликлари бор? – деб сўрадим.
– Ваннани айтяпсизми? Мана у, – жавоб берди княгина.
Шундай деб мен шу ванна бўлса керак деб ўйлаган тўғри бурчакли кичкина, шифти паст, деразаси йўқ, ванна ўрнатилган хонани кўрсатди. Бир қарашдаёқ бу ванна хонаси ижарага бериладиган уйлардаги каби кўримсиз бир ванна эканини фаҳмладим. Княгина ванна эшигини ёпиб қўлларини нимчасининг чўнтагига солиб хона ўртасига келиди-да:
– Хўш, нима дейсиз, Претти, сизнингча, қанча сўрашимиз мумкин? – деди.

Мен унинг гўзаллиги асирига айланиб бўлганим, яна у билан мана бу том остида ёлғиз қолганимдан қаттиқ ҳаяжонга тушганим боис унга ҳеч нима деб жавоб қайтара олмасдан бақрайиб турар эдим. У менинг айни дамдаги кечинмаларимни ангалади чоғи, асабийлашган тарзда оёғин ерга уриб:
– Нима ҳақда ўйлаётганингизни билсак бўладими? – деб сўради.
Мен шошилиб:
– Хомчўт қилаяпман… Бу ерда учта хона, аммо лифт йўқ, бунинг устига харидор уйни таъмирлаши керак бўлади… Менимча, уч ярим миллион сўралса ёмон бўлмайди.
– Эй Проетти, – ҳаяжонланиб бақириб юборди у, – Проетти, мен етти миллион сўрамоқчи бўлиб турибман!
Тўғрисини айтсам, мен дастлаб довдираб қолган эдим. Бундай гўзаллик ва пулга харисликнинг бирлашиб кетгани мени буткул эсанкиратиб қўйган эди. Ниҳоят мен:
– Етти миллионга, княгина, буни ҳеч ким олмайди, – дея минғирладим.
– Бу ахир Париоли… Бу ахир, тарихий қаср… Римнинг марказида.
Шу тариқа, у хона ўртасида, мен эса йўлдан озишимдан чўчиб сал чеккароқда туриб бир оз савдолашдик. Мен гапириб ётибман-у, аслида фақат у ҳақда ўйлайман, кўзларим билан еб қўйишимга сал қолди уни. Охир-оқибат, у мени менинг ихтиёримга қарши тўрт миллионга кўндирди, аммо бу ҳам жуда қиммат эди. Ҳақиқатан, хонадонни капитал таъмирламаса бўлмайди, бунга миллион лир ўйнаб кетади, бунинг устига солиқ ва бошқа майда-чуйда харажатларни қўшсангиз, бемалол олти миллионга бориб қўяди. Менинг мўлжаллаган харидорим бор эди, бўлди, шу нархга келишдик деим-да кетдим.

Орадан бир кун ўтиб қасрга қандайдир ноодатий манзарали иморатни кўришга қизиқиб юрган ёш архитекторни эргаштириб келдим. Княгина калитни олиб унга хонадонни кўрсатди. Архитектор бир оз савдолашгандан сўнг биз ўзаро шартлашиб олган тўрт миллионга уйни олишга рози бўлди.
Эртасига эрта тонгда – соат ҳали саккиз ҳам бўлмасдан туриб хотиним уйғотиб княгина телефонга сўраётганини айтди. Княгинанинг овози қулоғимга ёқимли ва мулойим мусиқадек эшитилиб, гўё у мени аллалаётгандек кўзларим юмилиб бораяпти. Мен бу мусиқани тунги халатда, муздек полда оёқ яланг ҳолда туриб тинглар эдим, бу вақтда бояқиш хотиним тиззанлаб ўтириб олиб оёғимга тунги туфлимни кийдириб қўйди ва елкамга пальтомни ташлади. Мен гўшакдан келаётган жуда кам гапни тушундим, деярли тушунмадим десам ҳам бўлади, аммо ўша гапларнинг орасида кутилмаганда иккита сўз кайфимни учириб юборди:
– Беш миллион…

Мен дарҳол:
– Княгина биз ахир тўрт миллионга келишган эдик-ку… биз лафзимиздан қайта олмаймиз…
– Ишнинг лафзга алоқаси йўқ… Ё беш миллион ёки тўхтатамиз
– Аммо, княгина, у қочиб кетади
– Аҳмоқ бўлманг, Проетти, беш миллион бўлмаса, савдони тўхтатинг.
Тан олиб айтишим керак, у айтган “аҳмоқ” сўзи шу тобда менга қўпол эшитилиб хафа қилмади, аксинча, қулоғимга хушомаддек эштилиб мойдек ёқди. Унга сизга маъқулини қиламан, деб у билан хайрлашиб, янгиликдан хабардор қилиш мақсадида харидорга қўнғироқ қилдим. Телефон симининг нариги тарафида мижозимнинг қандай наъра тортганини эшитдим:
– Сиз билан ҳазиллашиб бўлмайди! Бир кечада миллион қўшиб чиқибсиз.
– Нима ҳам қилардик… Буйруқ.
– Бўпти, кўрамиз… Мен бир ўйлаб олай…
– Демак, менга хабар қиласиз?
– Ҳа, ўйлашамиз, кейин хабарлашамиз.

Натижада унинг ҳаётда хабарлашмаслиги маълум бўлди. Шу вақтдан бошлаб менинг ҳаётимда княгина билан яқин муносабатда бўлган янги давр бошланди. У менга кунига камида уч марта қўнғироқ қилар эди. Хотиним ҳар сафар “Яна сенинг княгинанг!” дея истеҳзо қилар, мен эса гўё севган ёрим қўнғироқ қилгандек тўлқинланиб кетар эдим. Аммо бу ерда қандай муҳаббат бўлсин! Княгина пулни яхши кўрарди. У ҳар қандай судхўрдан ҳам тамагир, хасис, саркаш ва тадбиркор эди. Гўёки, унда юракнинг ўрнига пул йиғиладиган тирқишли қутича бор эди, чунки у ҳар доим пулдан бошқа нарсани ўйламас эди. Ҳар сафар у қўнғироқ қилганда уйнинг нархини оширишга бир баҳона ўйлаб топарди, гарчанд, улар арзимаган беш ёки ўн минг лира бўлса ҳам. Бугун у ванна – сув ўтказиш учун тўланган пулни ҳам ҳисобга киритиш керак, эртага – дераза ортидаги манзара, индинга – қасрнинг эшиги тагидаги автобус бекати ва бошқа сабаблар. Бироқ мен беш миллионда қатъий туриб олдим. Шунда ҳам харидорлар бир келиб ана шу нархни эшитгандан сўнг бошқа кўринмай кетаёган эди.

Ниҳоят бахтли тасодиф юз бериб бу уйни ўйнаши учун сотиб олмоқчи бўлган миланлик йирик саноатчи учраб қолди. У ўрта ёшлардаги қорачадан келган, чўзинчоқ юзли, оғзи тўла тилла тиш, нарх-наволарни яхши биладиган, серҳаракат ва уддабурон одам эди. У хонадондаги энг майда нарсаларни ҳам кўздан қочирмай кузатиб чиқди-да, княгинага такаллуф ҳам қилиб ўтирмасдан дангалига:
– Бунақа хароба кулбадан Миланда кир ювадиган хона сифатидагина фойдаланадилар… Агар зарурий таъмирлаш ишлари бажарилса – пол қилинса, дераза каттартирилса, мана бу ҳеч нарсага ярамайдиган нарса алмаштирилса – у ваннани кўрсатди, – хонадон менга етти-саккиз миллионга тушади… Майли, муҳими бу эмас… бозор нархи талаб ва таклифга қараб белиланади… Сизга ана шундай хонадон керак одам учраб қолди – нарх сиз айтганча бўла қолсин.

У княгина қошида ишбилармонлик одатига биноан ошкора ва дағал оҳангда гапирган чоқда ҳисобда янглишгандек бўлди, шунинг учун у чиқар-чиқмас княгина дили сиёҳ бўлиб:
– Проетти, биз катта хато қилдик, – деди.
– Қанақа хато?
– Биз атиги беш миллион сўрадик, бу одам етти миллион сўраганимизда ҳам берар эди.
– Княгина, сиз унинг қандай одам эканини тушунмадингиз деган хавотирдаман: унинг пули жуда кўп – бу ҳақиқат, аммо у машъуқасининг ишқида ақлдан озган – сиз билан баҳслашмайман, лекин унинг беш миллиондан ортиқ бир тийин ҳам бермаслигига ишончим комил, – деб жавоб бердим мен.
– Аёл кўнглига йўл топиш учун эркаклар нималарга қодир эканини сиз билмайсиз, – бу гапни айтаётиб менга пулга харисликдан бошқа нарса ифода этмаётган гўзал кўзларини тикди.
– Бўлиши мумкин… аммо мен бунинг акси бўлишига ишонаман, – дедим хижолат бўлиб.

Хуллас, эртасига чошгоҳда миланлик қасрга ўз нотаирусини олиб келди. Биз ҳали ўтиришига ҳам улгурмасимиздан княгина:
– Синьор Казинаги, мени маъзур тутинг, мен туни билан ўйлаб чиқдим, кечаги нархга уйни сота олмайман.
– Нима учун?
– Шунинг учунки, биз уни олти миллионга сотмоқчимиз.
Шу тобда Казирагини бир кўрганингизда эди. У ўрнидан туриб мутлақо хотиржам оҳангда:
– Княгина, сизни шарафлайман ва ҳузур-ҳаловат тилайман, – дея хайрлашиб чиқиб кетди.
У кўздан ғойиб бўлгани заҳоти:
– Ана, кўрдингизми, ким ҳақ бўлиб чиқди? – деб сўрадим ундан.
– Ҳали кўрасиз, биз олти миллион лирга харидор топамиз.
Ҳаммасига қўл силтаб кетишим керак эди-ю, аммо мен княгина ростакам севиб қолган эдим. Эҳтимол. шунинг учундир кетолмагандирман. Бир неча кундан сўнг беш ярим миллионга мен топган харидор одатдагиларга сира ўхшамас эди. Кишининг ақлини шоширадиган рақамни эшитганда ҳам бир оғиз эътироз қилмади. У Пандольфи деган баланд бўйли ва айиққа ўхшаган бақалоқ ёш заминдор эди. Биринчи учрашгандаёқ уни жиним суймади. Мен уни княгинага таништирганимда унинг нима учун нарх устида тортишмаганини билиб олдим. Маълум бўлишича, уларнинг кўплаб умумий дўстлари бор экан. У княгинага шундай қарар эдики, унинг княгинанинг ошиқларидан бири эканига шубҳа йўқ эди.

Биз одатдагидек уч хона ва ваннани кўздан кечирдик. Кейин княгина ойнаванд эшикни очиб унга бу ердан очиладиган манзарани кўрсатиш мақсадида у билан айвонга чиқди. Мен хонада қолдим, бу ердан уларни бемалол кузатишим мумкин эди. Улар қўлларини панжарага қўйди, худди у тасодифан бўлгандек қўлини суриб бориб княгинанинг қўли устига қўйди. Мен секинлик билан йигирмагача санадим. Қўллар йигирма лаҳза бирга турса нима бўлибди, аммо йигирмагача санаб кўринг-чи, нимани ҳис қилар экансиз! Йигирманчи лаҳзада княгина ўзини эркин тутиб қўлини тортиб олди ва улар хонага қайтишди. У хонадон ўзига маъқул бўлганини айтиб жўнаб кетди. Биз ёлғиз қолдик, у, уятсиз:
– Кўрдингизми, Проетти! Беш ярим миллион… ҳали бунинг устига яна қўшамиз.

Эртасига эрталаб яна княгинанинг олдига келдим. Мени одатдагидек залда котибаси билан кутиб ўтирган княгина хурсандчилик билан:
– Биласизми, Проетти, сиз топган харидор билан айвонга чиққанда нима топдим? – деди.
Мен унга “У сизни севиб қолган, шуни топдингизми?” демоқчи бўлдим, аммо тилимни тийдим.
– Айвоннинг бир бурчагидан Вилла Боргезанинг катта қисми кўриниб турар экан. Проетти, темирни иссиғида босиш керак… Бугун биз синьор Пандольфидан олти ярим миллион сўраймиз.
Сиз ҳам тушундингизми? Пандольфининг ўзини севиб қолганини билиб, унинг ишқини ўйин қилмоқчи. Княгинанинг қўлини тутиб турган йигирма лаҳза унга нақд бир миллионга тушяпти: ҳар лаҳзаси учун эллик минг лир. Ажойиб иштаҳа! Бу сафар унинг айтган пулини олишига ишончим комил эди. Шу вақт қалбимда тўсатдан ғайирлик, рашк ва нафрат туйғуси туғён қилди. Ахир, мен унинг савдодаги даллоли эдим, энди эса у мени ошиқ-маъшуқлик ишларига даллол қиляпти. Хаёлимни жамлаб олишга ҳам улгурмасдан кескинлик билан:
– Княгина, менинг ишим – даллоллик, қўшмачилик эмас, – дедим ва қизариб-бўзариб югуриб чиқиб кетдим.
У сира ҳам хафа бўлмасдан ортимдан:
– Сизга нима бўлди, Проетти? – деб сўраб қолгани қулоғимга чалинди.

Бу унинг ёқимли овозини сўнгги бора эшитишим эди.
Орадан бир ой ўтиб, хизматкорлар оғаси Антониони учратиб қолдим ва ундан:
– Княгина яхшими? – деб сўрадим.
– У эрга тегяпти.
– Кимга? Ундан ўша чердагини сотиб олган Пандольфигами?
– Қанақа Пандольфи… унга бобо бўлишга ярайдиган қари аҳмоққа, жанубий вилоятлик князга… Бироқ, ийиғи чиққан бой. Айтишларича, Калабрининг деярли ярми унга қарашли эмиш… Ҳосили калом, чинакам овчининг ови бароридан келаверади.
– Ҳали ҳам ўзгармаганми?
– Ҳа, фариштанинг ўзгинаси.

ИСРОФГАР

Хотиним иккаламиз мудом пулнинг устидан жанжаллашар эдик.
Менинг электр плиталар ва бошқа иситгичлар ҳамда турли электр маҳсулотлари сотадиган дўкончам бор эди. Дўкон Сан-Жованни каби киборлар яшайдиган макондан жуда узоқ ҳудудда жойлашган эди. Шу боисдан мен даромадимнинг ошиб боришига ҳеч қачон қатъий ишонмаганман.

Тўғриси, менинг битта плитани қирқ минг лирга сотган бахтли кунларим ҳам бўлган, лекин лампочкани уч юз лирга сотган ва кун узоғи ҳеч нарса сота олмаган кунларим ҳам бўлган. Аммо Валентина буни тушунишни сира ҳам хоҳламас эди. У мени шунчаки зиқна деб ҳисоблар эди. Менинг хасислигимнинг ифодаси шу эдики, мен топаётган маблағимизга яраша харажат қилиб зориқмасдан яшаш мақсадида кирим-чиқимни тартиб билан ёзиб борар эдим. Кирим бўлмаган кунлари харажатни қисқартирсам у жазавага тушиб:
– Қурумсоқ… мен қоқбошга турмушга чиқибман! – дея айюҳаннос солар эди.
Мен унга:
– Нега мени қурумсоқ дейсан? Сен ахир менинг ишларим қандай бораётганини билмайсан-ку… Нега сен бирор марта дўконга ёки банкка бормайсан? Ўшанда сен менинг нимани сотганим ва нимани сота олмаганимни ўз кўзларинг билан кўрар эдинг. Банкдаги ҳисобим кун сайин камайиб бораётганини билар эдинг… – дер эдим.

Бунга жавобан у дўконга боришни хаёлига ҳам келтирмаслигини, у майда савдогар эмас, давлат хизматчисининг қизи эканини айтар эди. Шунингдек, банкда ҳам қиладиган иши йўқ, негаки, бунақа ишларни мутлақо тушунмайди, уни ўз ҳолига қўйишдан бошқа чора йўқ эди. Кейин у бир оз муросага келган оҳангда:
– Билмадим, Аугусто, балки сен ҳақиқатан нима топаётган бўлсанг, ўшани сарфлаётгандирсан, ҳақиқатан қарзга ботиб бораётгандирсан… Шундай бўлса ҳам… сен зиқнасан… Ахир қурумсоқ нарса харжлашни хоҳлайдиган одам эмас, сарфлашни хуш кўрмайдиган одам ҳисобланади.
– Менга харжлаш ёқмайди деган гапни қаёқдан олдинг?
– Сен ҳар доим пул чиқараётганда юзинг шундай бўлади…
– Қандай бўлади?
– Қурумсоқнинг юзига ўхшаб қолади.

У вақтларда мен хотинимни севар эдим: оқ-сариқдан келган тўлагина, ёшгина, кўзни ўйнатадиган Валентина менинг орзу-ҳавасларимнинг юксак чўққиси эди. Унинг кун узоғи уйда бекорчи ўтириб, америка сигаретаси тутатиб комикслар ўқиб ётиши, дугоналари билан кинома кино юришини муҳокама қилиш ўша кезларда хаёлимга ҳам келмас эди. Мен Валетинани шунчалар севар эдимки, ҳар қандай ҳолатда уни оқлаб, ўзимни айбдор деб билар эдим. Зиқналик масаласига келсак, у – инсоннинг нафсониятига тегадиган айблов, Валентина эса мени бу нуқсон билан шунчалик кўп айблар эдики, охир-оқибат мен бунга ишониб қолдим ва ўзимни хасис бўлсам керак деб ҳисоблай бошладим.
– Хасислик ҳақида етар… Қизғанчиқманми, бошқами, ҳар ҳолда биз қанча пул сарфлаш имконига эга эканимизни яхши биламан, – дея уни гап билан уриб ташламоқчи бўлардим.

Аммо, унга “Ана зиқна!” деган сўзни истеъфода этишнинг ўзи кифоя эди. Шундан қўрқиб дарҳол чўнтагимда бор пулни чиқариб, ғинг демасдан берар эдим. У менинг ана шу заиф жиҳатимни яхши билиб олган эди ва асло ўз ҳолимга қўймас эди.
– Аугусто, менинг ҳам радиоприёмнигим бўлишини жуда ҳам орзу қиламан… Ахир ҳамманинг радиоси бор-ку.
– Аммо, Валентина, у жуда ҳам қиммат-у.
– Хўп, қизғанмагин, наҳотки, банкда шунча пулинг бўла туриб шугинани мендан аясанг?
– Майли, радио оламиз.
Ёки у:
– Аугустио, мен шундай чиройли туфли кўрдим!.. Уни олишга пул берасанми?
– Яқиндагина икки жуфт туфли олган эдинг-ку
– Улар сандалет эди… Хўп, де, қизғанмай қўяқол!
– Яхши, ма, пул.

Умуман, у мени индамасдан пул чиқаришга мажбур қиладиган воситани топганди ва бундан усталик билан фойдаланар эди. Унга пулни менинг зиқнамас, сахий эканимни бир кун тушуниб етади деган умидда берар эдим. Амалда мен унга қанча кўп пул сарфласам, у мени зиқналикда шунча кўп айблаётган эди. Балки у ғуруримни сақлаб қолиш учун унинг харажатдан қочмаётганимни, бу билан унинг мен ҳақдаги фикрини ўзгартиришга уринаётганимни, ўжарлик билан мени зиқна дейишига барҳам бериш учун бу ишни қилаётганимни билгандир. Аммо саркашлик отидан тушишни у истамаётган эди. Эҳтимол, у мени аҳмоқона тарзда хасисликда айблар экан, ростдан ҳам мени қурумсоқлик қилиб пулларини қаерларгадир яшириб, даромадини ошириб юрибди деб ўйлагандир.
Тан олиб айтаманки, менга сарф-харажат қилиш ёқмайди, бу борада у ҳақ эди. Менга бунинг ёқмаслигининг сабаби, яна қанча пулимиз бору қанча вақтга етишини, харажатларимиз шу тахлит давом этса тез орада ҳеч нарсамиз қолмаслигини яхши билар эдим.

Мен уйланган вақтимда моддий аҳволим бинойидек эди, савдодаги айланмам ҳам яхши эди, банкда миллион лирга яқин пулим бор эди. Энди эса қанчалик тиришиб ҳаракат қилмайин, банкка пул қўйиш у ёқда қолиб, у ердаги пулларимни ҳам олиб тугатаёздим. Йиғилган пулларимни сақлаб қола олмаётгандим – улар кун сайин “эриб” битиб бораётган эди. Дастлаб ҳисоб дафтарчамда тўққиз юз минг қолди, кейин саккиз юз, кейин етти юз ва ниҳоят олти юз. Киримимиздан чиқимимиз ортиб бораётганди. Шу кетишда давом этсак, узоғи билан бир йил ичида банкдаги ҳисобимиз бўшаб қолиши тайин эди. Мен ўзимга камида беш юз минг лирга келганда харажатни кескин тўхтатиш ҳақида сўз бердим ва бу ҳақда Валентинага айтишга қарор қилдим. Ростини айтсам, мен бу дақиқани ўта ҳаяжонланиб кутдим. Агар ҳозир сўзимда қатъий тура олмасам, кейин буткул хароб бўлишимни билар эдим. Бироқ вақт ўтаётганди ва ҳисобимиз чўғи пасайиб бораётганди. Олти юз минг лир, кейин беш юзу эллик ва ниҳоят беш юз йигирма беш минг лир.

Ана мен эрталаб банкка бориб йигирма беш минг лир олдим-да, уйга қайтиб келиб Валентинага:
– Мана қара, йигирма беш минг лир, – дедим.
– Нега мен унга қарашим керак? Сен уни менга совға қилмоқчимисан? – дея сўради у.
– Йўқ, мени уни сенга совға қилмоқчи эмасман…
– Албатта… Сендан совға!.. Бу лекин қойилмақом иш бўларди!
– Шошма… сен барибир бу пулга қарашинг керак, чунки бу охирги пулимиз.
– Мен сенга ишонмайман.
– Аммо бу рост.
– Сен шу билан банкда бошқа пулим қолмади, демоқчимисан?
– Йўқ, яна озгина қолди, аммо у менинг савдо ишимга керак бўладиган озгина сумма. Агар биз у пулни ҳам сарфлаб қўйсак, дўконни ёпишга мажбур бўламан.
– Ана кўрдингми, сенинг пулинг бор. Хўш, нима учун мени ташвишга солмоқчи бўляпсан? Мени ўз ҳолимга қўй… яна сени хасис деб аташимга мажбур қилма.
Мен ўзимни хотиржам тутишга ҳаракат қилдим. Аммо мени қурумсоқликда айблашни эсга олиши мени қутуртириб юборди.
– Мен зиқна эмасман… Биз мен топаётгандан кўп харажат қиляпмиз… мана гап қаерда… Нима учун сен дўконга кирмайсан ёки банкка бориб ҳисобимиз билан қизиқмайсан?
– Ай, ўша дўконинг ва банкинг билан бирга даф бўл, нимани хоҳласанг ўшани қил. Агар сенга қизғанчиқлик ҳузур бағишласа – ҳақиқий қурумсоқ бўл, фақат мени тинч қўй.
– Овсар!

Мен уни турмуш қурганимиздан бери биринчи марта сўкиб юбордим. Балки сиз ёнпб турган гугурт донасини керосинга яқинлаштирганда керосиннинг қандай сакраб ўт олганини кўргандирсиз. Ҳамиша вазмин ва ҳатто совуққон кўринган Валентинам шундай ловуллаб кетди. У мени ҳақорат қила бошлади, қанчалик кўп ҳақорат қилса, шунча кўп янги сўкишларни топар ва бу сўкишлар худди узилган олчадек бир-бирига боғланиб кетар эди. Ҳозир Валентина менга сочаётган заҳар кўп вақтдан бери менга қарши унинг кўнглида йиғилиб келгани аниқ эди. Бу шунчаки “ярамас, пасткаш, разил” каби жаҳл чиққанда айтиладиган, аммо ҳеч кимнинг юрагига ботадиган даражада хафа қилмайдиган эркакча сўкишлар эмас эди. Бу фақат аёлларга хос ўткир хақорат, таҳқир бўлганда ҳам танангга игнадек санчилиб, юрагингга қадаладиган ва узоқ йиллар унута олмайдиган сўкишлар эди. Таҳқирлаш менинг оиламга, менинг касбимга ва менинг қиёфамга қаратилган эди. Бу одатдий сўкишлардан эмас эди, сўзларга омухта қилинган жиловлаб бўлмайдиган заҳар оқими эди. Маълум бўлишича, мен Валентинани яхши билмас эканман, агар у қалбимни мажруҳ қилмаганида бунчалик ҳайрон қолмаган бўлар эдим.
Ниҳоят у тинчланди, мен эса таҳқирлашларданми, шунчаки чарчоқданми, билмадим – бу манзара жуда узоқ вақтга чўзилди – унинг тиззаларига юзланиб ўтириб худди болаларга ўхшаб йиғладим. Гарчанд, ҳўнграб йиғлаган ва ундан кечирим сўраган бўлсам-да, лекин шу дамда унга бўлган муҳаббатим сўнганини ҳис қилдим. Бу туйғу мени баттар эза бошлади ва баттарроқ йиғлашга тушдим.

Қанча вақт ўтди, билмайман, бир оз ўзимга келиб, унга беш минг лир тутқаздим-да уйдан чиқиб кетдим. Менинг йигирма минг лир пулим қолди, энди хотинимни севмайман, унга жаҳл қилиб ўзимнинг зиқна эмаслигимни исбот қилиш учун буткул хонавайрон бўлгунча бор-будимни сарфлашга қасд қилдим. Ўзингизни денгизга ташламоқчи бўлганингизда оёғингиз остида тўлқинлар шовуллаб кўнглингизга ваҳима солади-ю бирдан юрагингиз орқага тортиб кетади-ку, бу қарорни бажаришга киришишимдан олдин худди шундай қанчадан қанча шубҳа-гумонлар ва иккиланишлар, ваҳималарни бошдан кечирдим!

Мен Рипетта қирғоғида ўзимга келгандек бўлдим. Баҳор кунларининг чароғон, мулойим ва ёқимли ҳавоси. Тасодифан кўприкка кўтарилаверишда қуруқ ерда ўтирган гадойга кўзим тушди. У қўлларини садақа учун узатиб турган бўлса-да, юзини қуёшга тутиб турар эди. Унга қараб кўзларимни ярим юмиб ҳолимга кулиб қўйдим. “Нимадан қўрқаман? Агар мана шу гадога ўхшаб ҳеч нимасиз қолсам ҳам ҳозирги кунимдан бахтли бўламан”.
Шунда чўнтагимдаги мингталикларимни чиқардим, уларни қўлларимда чангаллаб тиланчининг олдига бордим-да, биттасини унинг олдига қўйиб олган шляпасига ташладим; у кўр экан менга дуо беришнинг ўрнига ўша ҳолича қуёшга юзланиб, тиланчиларнинг ёд бўлиб кетган сўзларини такрорлаб ўтираверди.
Кўприкнинг ортида, сал тепароқда соат сотадиган дўкон бор эди. Ўйлаб ўтирмасдан ўша дўконга кириб ўн саккиз минг лирга хотинимга атаб соат сотиб олдим. Қолган минг лирга такси ёллаб ўз дўконимга кетдим.
Қўрқув қалбимни буткул тарк этмаган бўлса-да, бир оз енгил тортгандек эдим.

Эрталабдан келган харидорлар нимани сўраса рал қилар эканман, ўзимни ҳеч нарса бўлмагандек тутишга ҳаракат қилар эдим. Улардан бирига сўраган нарсасининг тугаганини айтсам, бошқасига жуда баланд нарх айтардим, учинчисига у сўраётган молнинг сотилгани, витринадаги фақат кўргазма учун турганини айтардим. Мен ҳатто шу чоқда харидорларга ёқмайдиган тарзда дағаллик қилаётганимдан ўзимда қандайдир мамнуният ҳис қилдим. Ўзимга “Дадил бўл, фақат биринчи қадам қийин бўлади, нарёғи мойдек кетади”, деб далда берар эдим.
Ўша куни чошгоҳда уйга қайтиш менга азоб бўлди, бўлиб ўтганларга қарамай, хотинимни ҳали ҳам севадиганга ўхшаган эдим. Мен шундан қўрқар эдимки, энди яна ҳар бир тийин учун курашишим, унинг мени хасис дея хақорат қилишини эшитишим, мен бутун икки йил давомида яшаган машаққатли ҳаётни яна қайтадан бошлашим керак бўлар эди. Бироқ муҳаббатимнинг буткул хазон бўлганига ишонч ҳосил қилганимда қандай аҳволга тушганимни бир кўрсангиз бўлар эди. Хотиним менга оддий бир буюмга айланиб қолган эди. Мен ҳатто унинг бурни упа остида қандай ялтираётганини ҳам кўрдим. Аммо унга:
– Жонгинам, қара, сенга совға олиб келдим, сен орзу қилган қўл соати – дедим.

У менга қўлини узатди, мен унга соатни тақиб, гўё севган умр йўлдошига кўрсатиладиган меҳр-муҳаббат рамзи каби чўлпиллатиб бўса олдим. Ичимда эса “Ҳа, мен сени ўпдим, аммо бу бўса Иуданинг ўпичидан ҳам ёлғон бўлса керак!”, деб қўйдим. Шуни айтишим керакки, виждонига доғ туширганига ишонч ҳосил қилганми, билмадим, Валентина менга жуда мулойим муомала қилиб, мени аврамоқчи бўлар эди. Лекин менга бунинг сира қизиғи қолмаган эди: кўнглимдаги севги ипи узилган, энди уни улашга уринишнинг ҳожати қолмаган эди.
Орадан озроқ вақт ўтиб тузган режамни амалга ошира бошладим. Кун ўтмасдан унга нимадир совға қилар эдим. Дўконда эса харидор бир нарсани сўраб улгурмасидан “Савдо йўқ”, деб жавоб берар эдим. Банкдаги ҳисобим кун сайин камайиб борарди. Ярим миллион лир –.унчалик катта пул эмас, икки ой ўтиб банкда бир лир ҳам пулим қолмади. Валентина эса ҳеч нарсадан бехабар эди. У одатдагидек, америка сигаретасини чекиб журнал ўқиб кунни кеч қилар, кечқурун эса дугоналари билан кинога кетар эди. Фақат навбатдаги совғани олаётган чоқда:
– Ана кўрдингми, пулим қолмади деган гапингга ишонмаганимда ҳақ эканман. Ҳозир сен олдингидан анча-мунча кўп пул сарфлаяпсан. Сени сахийсан деб айтмаётган бўлсам ҳам, ҳар ҳолда аввалгидек зиқна эмассан, сендан пул сўрашнинг ҳожати йўқ, уни сен ўзинг сарфлаяпсан, – дер эди.

Мен гап қайтармас эдим, бошимда эса: “Ғалабангни байрам қилишга шошилма!” деган гап айланар эди.
Банкдан охирги беш минг лирни олганимда ўша кун етиб келди. Бу пулнинг ҳаммасига америка сигаретаси сотиб олдим, ёнимда эса бор-йўғи уч юз лир қолди, холос.
Энди чошгоҳ маҳали бўлаётган эди. Дўконга боришнинг ўрнига уйга қайтиб келдим-да, тўғри ётоқхонага йўл олиб, эгнимдаги кийимларимни, ҳатто пойафзалимни ҳам ечмасдан ҳали ҳам йиғилмаган жойимга кириб ётиб олдим. Валентина ҳали ухлаб ётган эди, нариги ёнига ағдарилди-да, уйқу аралаш:
– Сен уйдамисан? Бугун якшанбами? – деб сўради.
Кейин яна ухлаб қолди.

Унинг уйғонишини кутиб сигаретни сигаретга улаб чекиб ётавердим. У яна бир соатча ухлади, сўнг уйғонди, ҳали кўзларини очишга улгурмасдан:
– Бугун байрамми? – деб сўради.
– Ҳа, байрам – дея жавоб бердим мен.
У ўрнидан туриб шошилмасдан кийина бошлади. У жимгина кийинди, фақат орада гўё бугун бутунлай байрам эмаслигини сезгандек, бир-икки бор: “Бугун қандай байрам ўзи?”, дея такрорлади.

Мен унинг харажатлар учун қачон пул сўрашини кутиб ётавердим: ўта дангасалигига қарамай, бозор-ўчарни унинг ўзи қилар эди, овқат тайёрлашга келиб-кетадиган хизматкор ёрдам қиларди.
Валентина ваннага ўтди, кийин кийинишни якунлаб кофе тайёрлаб хизматкор билан валақлашиб ўтириш учун ошхонага йўл олди. Мен ҳам ўрнимдан туриб ошхонага кирдим, биз жимгина ўтириб кофе ичдик. Байрам ҳақидаги гап унинг хаёлидан кетмаётган ва у қандай байрам эканини ўйлаб топа олмаётган эди. Шунинг учун у мендан яна:
– Айта қолсанг-чи, бугун қанақа байрам ўзи?.. Лючиянинг айтишича, бугун ҳеч қандай байрам эмас, ҳамма дўконлар очиқ. – деб сўради.
– Бугун менинг байрамим, – дея совуққон оҳангда жавоб бердим ва ётоқхонага қайтиб яна костюм ва оёқ кийимимни ечмай ётиб олдим.

Менимча, Валентина бу ҳаракатимни жиддий қабул қилмаётганини намойиш этиш ниятида ошхонада яна бирпас хизматкор билан гаплашиб ўтирди. Ниҳоят у бошимга келиб қўлларини белига тираб:
– Ишлаш ишламаслик – сенинг ишинг. Кроватда истаганингча думалаб ётавер… Аммо агар ейишни хоҳласанг, бозор-ўчарга пул чўз, – деди.
Мен ҳавога қараб тутун пуфладим-да:
– Пул? Менинг пулим йўқ, – деб жавоб бердим.
– Қанақасига сенинг пулинг йўқ?
– Шунақасига, йўқ!
– Қулоқ сол, бу яна нима инжиқлик? Сен нимани ўйлаяпсан? Ахир сен пул бермасанг, мен озиқ-овақт сотиб ола олмайман, агар озиқ-овқат бўламаса, нима еб, нима ичамиз!
– Ҳа, мен ҳам шу ҳақда ўйлаяпман, еб-ичишга ҳеч нарсамиз бўлмайди.
– Бу нимаси, – деди у, – сен билан тортишиб ўтирмоқчи эмасман. Пулни тунги стол устига қўй, – дея у хонадан чиқиб кетди.
Мен сигарет чекишда давом этдим, бир неча дақиқадан сўнг у қайтиб кирганда:
– Валентина, мен мутлақо жиддий айтяпман, менинг бир чақа ҳам пулим йўқ… менда фақат уч юз лира қолди, холос… бошқа йўқ, – дедим.
– Банкда пулинг бор-ку… Қанақа хасислик ёпишиб олди сенга бугун?
– Йўқ, бунга хасисликнинг ҳеч ҳам алоқаси йўқ, менинг пулим тугади, холос. Ишонмасанг, мана – қара, ўзинг.

Чўнтагимдан банкдан очилган ҳисоб дафтарчамни очиб унга кўрсатдим. Бу сафар у ҳеч нарса демади, чунки бундай нарсаларни тушунмайди, шунингдек, ўзини тинч қўйишимни ҳам сўрамади.
У менинг жиддий гапираётганимни тушунди ва юзида қўрқув аломати пайдо бўлди. Дафтарчага қаради-да, бўшашиб стулга ўтириб қолди.
Мен:
– Сен мени зиқна дединг, қанча кўп сарфласам, кўзингга шунча хасис бўлиб кўринавердим. Шунда мен қасдан пулни исроф қилишни бошладим… Мен бор-будимнинг ҳаммасини сарфлаб юбордим… Савдони ҳам йиғиштирдим. Ана энди ҳаммаси тугади. Энди менинг ўзимга ейишга нарса сотиб олишга ҳам ҳеч вақойим қолмади. Аммо энди сен мени қизғанчиқ деб айта олмайсан!

Шунда у ўтириб йиғлай бошлади, чамамда, пул учун эмас, менинг уни ёқтирмай қолганимни фаҳмлагани учун кўз ёши қилаётган эди:
– Сен ҳеч қачон севмагансан мени, – деди у. – Энди эса менга едириб-ичиришни ҳам истамаяпсан.
– Нима ҳам қилардик! – жавоб бердим мен. – Менинг пулим йўқ.
– Мен сен билан қола олмайман… Онамникига кетаман.
– Хайр!

У дастлаб қўшни хонага чиқди, кейин эса ҳаётимдан буткул ғойиб бўлди. Ўшандан бошлаб уни ҳеч қачон кўрмадим.
Бир оз вақт ўтказиб ўрнимдан туриб мен ҳам уйдан чиқиб кетдим. Қуёшли кун эди: битта нон сотиб олдим-да, уни қирғоқда турганча еб олдим. Дарё сувининг оқишини томоша қилиб ўтирар эканман, шу онда ўзимни ниҳоятда бахтиёр ҳис қилдим. Ўтган икки йиллик оилавий ҳаётимни эса умримнинг аҳамиятсиз бир эпизоди каби хотирамдан ўчириб ташлашни дилимга тугдим. Кексайган чоғимда ана шу икки йил икки қисқа кундек хотирамда жонланса керак.

Шошилмасдан нонни едим-да, кичкина фавворадан сув ичиб олиб, акамнинг олдига йўл олдим. Ундан иш топгунимга қадар бошпана бериб туришни сўрамоқчи эдим. Ҳақиқатан, бир неча ҳафта ўтиб электромонтёр бўлиб ишга жойлашдим.
Валентинани эса, айтганимдек бошқа кўрмадим. Аммо, биласизми, у мен ҳақимда қандай миш-мишлар тарқатмади? Унинг айтишича, мен шу қадар кўп пул совурар эмишманки, менинг ақлга сиғмас даражада исрофгарлигимнинг оқибатини ўйлаб мени ташлаб кетишга қарор қилган эмиш.

«Хуршид Даврон кутубхонаси»дан: Ўз таржималарини тақдим этгани учун Дамин Жумақулга миннатдорчилик билдирамиз, унга Альберто Моравианинг «Рим ҳикоялари»ни ўзбекчалаштиришни  муваффақиятли якунлашини тилаб, янги таржималарини кутиб қоламиз.