“Жаҳон адабиёти” журнали ташаббуси билан латиш халқининг таниқли шоири Андрей Пумпур қаламига мансуб “Лачплесис – латиш халқ қаҳрамони” эпоси Муҳаммадали Қўшмоқов ва Комилжон Жўраев томонидан ўзбекчалаштирилди ва журналнинг февраль-октябрь сонларида давомли эълон қилинди.
Асар – анъанавий тарздаги эзгулик ва ёвузлик ўртасидаги кураш ҳақида. Эътиборли жиҳати, латишларнинг миллий эпоси йўқ (сабаблари аниқ эмас), шу боис ҳам ривоятларга таянган ҳолда эпос яратган Андрей Пумпурни ғоятда қадрлашади. Латишлар ҳар йили 11 ноябр кунини миллий байрам – Лачплесис куни сифатида нишонлашади.

«Хуршид Даврон кутубхонаси» мазкур достонга бағишланган мақола ва достондан айрим парчаларни мамнуният билан тақдим этади..

“ЛАЧПЛЕСИС”  ЭПОСИ ҲАҚИДА
Муҳаммадали Қўшмоқов, Комилжон Жўраев

Латиш миллий адабиётининг илк йирик намуналаридан ҳисобланган “Лачплесис” достони шоир Андрей Пумпур (Пумпурс; 1841–1902) қаламига мансуб бўлиб, 1888 йили нашр этилган. Бу достон, айни пайтда, латиш миллий адабиёти жаҳон адабиёти хазинасига қўшган тўнғич ва салмоқли ҳисса, яна ҳам аниқроғи, латиш адабиётини жаҳон адабиёти мақомига кўтарган, бу, юксак ижодий муҳитнинг қайноқ жараёнига бошлаб кирган, унинг муносиб намояндасига айлантирган асардир.

Латиш халқ оғзаки поэтик ижоди ниҳоятда бой. Лекин, афсуски, латиш халқ қаҳрамонлик эпоси, халқ достонлари кейинги авлодларга жонли ижрода етиб келмаган. У аслида мавжуд бўлгану сўнгра, турли сабабларга кўра, унутилганми ёки умуман шаклланмаганми – фан буни ҳозирча аниқлаган эмас.

Шу ўринда: “Қаторда норинг бўлса, юкинг ерда қолмас”, деган ўзбек халқ мақолини эсга олиш жоиздир. “Лачплесис” – латиш халқ қаҳрамони ҳақидаги эпоснинг рўёбга чиқиши бунинг яна бир тасдиғи. Латиш халқининг ажойиб фарзандларидан бири – шоир Андрей Пумпурга маънавий жасорат кўрсатиш – жасоратлар гултожига эришиш, яъни она халқининг бош қўшиғини – эпосини ўз ижоди асосида тиклаш, қайтадан бунёд этиш шарафи насиб этди.

Андрей Пумпур бундай натижага ўзидан аввалроқ айни шу тарздаги синовлардан ёруғ юз билан ўтган ижодкорларнинг тажрибасидан фойдаланган ҳолда эришди. Масалан, XIX асрнинг 10–20-йилларида фин фольклори намуналарини тўплаган, ўрганган фан ва маданият арбоблари ягона фольклорий-эпик мажмуа яратиш ғоясини ўртага ташладилар. Чунончи, Карл Готлунд (1796–1875) 1817 йилда ёзган бир мақоласида шундай деган эди: “…агарда бизнинг қадимги халқ қўшиқларимизни бир жойга йиғиш муддаоси туғилиб, улардан расо, яхлит (асар) – бу эпос, драма ёки бошқа нарса бўладими – ҳосил қилинса эди, биз янги Ҳомер, Оссиан ёки “Нибелунглар ҳақида қўшиқ”қа эга бўлардик, бунинг натижасида эса, фин миллати довруқ қозониб, ўзига хослигини ёрқин ва шарафли тарзда намоён этарди” . Мана шу эзгу ғояни фин фольклоршуноси Элиас Лёнрот (1802–1884) аъло даражада амалга оширди. У Архип Перттунен ва бошқа бахшилардан ёзиб олинган қўшиқ (рун)лар асосида “Калевала” – карел-фин миллий фольклорий-эпик мажмуаси матнини тузди. Унда афсонавий мамлакат – Калева қаҳрамонлари кўрсатган жасоратлар ва улар бошидан кечирган саргузаштлар куйланади. Э.Лёнрот “Калевала”ни биринчи марта 1835 йилда, сўнгра, унинг кейинги, кенгайтирилган шаклини 1849 йилда эълон қилган. (“Калевала”нинг болаларга мўлжаллаб қайта ҳикоя қилинган нусхасини шоир Отаёр рус тилидан ўзбек тилига таржима қилиб, нашр эттирган). Шундай қилиб, Э.Лёнрот халқ оғзаки поэтик ижодини адабий қайта ишлаш, миллий эпос мавжуд бўлмаган ҳолатда, шу йўл билан уни яратиш тажрибасини бошлаб берган. Маълумки, Ф.Крейцвальд, Ҳ.Лонгфелло унинг илҳомбахш ташаббусидан намуна олганлар жумласидандир.

Тадқиқотчилар кўрсатиб ўтганларидек, Финляндияда “Калевала”нинг илк нашри чиққанда, Эстон илмий кенгаши аъзоларида ҳам миллий эпос яратиш ғояси пайдо бўлади. Уни юзага чиқариш ниятида ёзувчи, фольклоршунос, маърифатпарвар Фридрих Фельман (1798–1850) халқ ривоятларини қайта ишлайди, бўлғуси эпоснинг асосий сюжет йўналишини, миллий қаҳрамон образининг асосий хусусиятларини белгилайди. Фельман вафотидан сўнг, унинг ҳаммаслаги – ёзувчи, маърифатпарвар, фольклоршунос Фридрих Крейцвальд (1803–1882) марҳум дўстининг хомаки ишларидан ҳам фойдаланиб, “Калевипоэг”ни яратади. Халққа қарши қора кучлар билан курашган паҳлавон Калевипоэг жасоратларини тараннум этувчи, 1853 йилдаёқ нашрга тақдим этилган бу асар цензура тўсқинлиги сабабли босилмай қолди. У қўшимча равишда қайта ишлаб чиқилганидан кейин, 1857–1861 йилларда немис тилига таржимаси билан биргаликда нашр этилди .

“Калевала” ижодий тажрибаси америкалик шоир, филолог-олим, таржимон Ҳенри Лонгфелло (1807–1882) ҳиндулар қўшиқлари, ривоятлари заминидан ўсиб чиқиб, Европа маданияти дурдоналаридан қувватланиб, бадиий воқе бўлган асари – Америка ўтмишини жонлантирувчи “Гайавата ҳақида қўшиқ”ни (1855) яратишида ҳам қўл келган. У, жумладан, бу достони учун “Калевала” (шакли муаннас (женский род) билан тугалланувчи тўрт туроқли оқ шеър) вазнини танлаган. (Бу достонни машҳур рус адиби И.Бунин рус тилига қилган таржима бўйича шоир Азиз Абдураззоқ ўзбек тилига ўгирган).

“Калевала”, “Калевипоэг”, “Гайавата ҳақида қўшиқ” ҳақидаги умумий маълумотларни келтиришдан мурод шуки, халқнинг бадиий даҳосини фольклорий-эпик шаклда билвосита тарзда юзага чиқариш зарурати пайдо бўлганда, бундай масъулиятли вазифани хоҳ мусанниф, хоҳ муаллиф сифатида бажариш (айни жараёнда ижодкор мавқеини ўрганиш ва белгилаш алоҳида тадқиқот мавзусидир) индивидуал ижодкорлар чекига тушади. Мана шу ижодий анъана силсиласида шоир Андрей Пумпурнинг “Лачплесис” достони муҳим ҳалқани ташкил этади.

Латиш халқи “Лачплесис” достонини миллий эпос сифатида қабул қилган. Зеро, унда латиш халқининг юксак эзгу мурод-мақсадлари бадиий ифодасини топган.

“Лачплесис”нинг ўзбек тилида нашр этилиши халқларимиз ўртасидаги асрий синовлардан ўтган ва Мустақиллик шароитида тобора мустаҳкамланиб бораётган дўстликни яна ҳам кучайтиришга ёрдам беришидан умидвормиз.

Андрей ПУМПУР
ЛАЧПЛЕСИС – ЛАТИШ ХАЛҚ ҚАҲРАМОНИ
Халқ ривоятлари асосида яратилган
латиш эпоси

БИРИНЧИ ҚЎШИҚ

Маъбудлар анжумани

Ложувард кўк гумбазига кўрк:
Шодликка ёр абадулабад,
Олиймақом Перконс даргоҳи –
Ўшал, мангу нурафшон қасрда
Балтиянинг маъбудлари жам –
Одамлару халқларга бахт ё
Бахтсизлик бергувчи, Тақдирлар –
Ҳукмдори амрига илҳақ.

Эгарлоғлиқ турар Перконснинг
Бўз отлари қаср олдида.
Юганида ёлқинланар тонг,
Ёнар эгар-жабдуғида кун.
Кегайлари – чайир похолу
Ял-ял тилла бошоқлардандир
Патримпс-маъбуд аравасининг,
Оти эса, сариқ мум каби.

Паколснинг қора отлари
Суяк чаналарга қўшилган,
Олд ва сирғанари – қовурға,
Болдир суягидан шотиси.
Антримпснинг асов отларин
Ялтирар ҳўл тангачалари,
Қимматбаҳо чиғаноқ: пойга –
Араваси ўриндиқлари.
Пушкайтис ва Лиго тик туриб
Рангдор пойга араваларда,
Қичаб учқур отларин, ўтар
Камалакнинг дарвозасидан.
Маъбудларнинг болалари тез
Қаср сари елади отда,
Эгарлари зарҳаллангану
Юганида порлайди олмос.

Аустра-ю Лайма-ю Тикла –
Офтобнинг нурли қизлари.
Улар алвон гуллар извошин
Чақноқ отлар борар учириб.
Офтобнинг бу навниҳоллари
Қўлларида тилла жиловлар.
Сачрар ғилдираклар остидан
Тароватли кумуштус ярқ-юрқ.

Олмос тахтда соч-соқоли оқ
Тақдирлар отаси қўр тўкар;
Ўнгда – Перконс билан Патримпс,
Сўлда – Паколс билан Антримпс.
Сал нарида – Пушкайтис, Лиго,
Аустра-ю Лайма ҳам Тикла –
Офтобнинг нурли қизлари,
Маъбудларнинг болалари ҳам.

Катта, кичик маъбудлар билан –
Бирга бунда бошқалар ҳам бор.
Жами эзгу руҳлар йиғилиб,
Тингламоққа ҳозиру нозир.
Тақдирлар отаси – нуроний
Қалққан кўйи олмос тахтидан,
Не бўлганин айлади баён –
Анжуманга – эзилганнамо:

“Мўъжиза – бу, Фоний дунёда!
Тақдир тайин этган бир куни
Унинг зоти – ғаройиб ўғил –
Нур туғилди Бокира қиздан.
Гўзал тарзда, донолик билан,
Ўргатди у ўткинчиларга –
Боқийлардек, – руҳан улуғвор,
Ҳақни таниб яшашни ҳалол.

Ҳаддан ошиб разиллар қасди:
У ўлимга этилди маҳкум;
Этолмади жаҳаннам уни
Ўз ғоратгар ҳукмига асир.
Қудрат ила чиқиб дўзахдан,
Кўтарилди кўкка шарафнок.
Унинг исми маълумдир сизга,
Ер юзида номи: Кристус .

Тез орада эзгу хабарин
Қабул этди жаҳон халқлари.
Хушхабарда бор эзгуликни
Қабоҳатга йўйди разиллар.
Тақдирлар ҳал этди: бўлур
Бу ўлкада янги эътиқод.
Аммо эски маъбудлар ҳукми
Бандалар-чун этгайдир давом”.

Туриб, айтди шуларни Перконс:
“Маъбуд бўлсак ҳамки, биз қарши
Боролмаймиз Тақдир амрига.
Бироқ онтим – сўзимга тасдиқ:
Сақлагайман латиш халқимни.
Қулоқ солинг, яна не дейман,
Ийсо сўзи – янгилик эмас,
Бўлган эди у Шарқда пайдо.

Бу эътиқод соҳибларининг
Яширин бир ниятлари бор:
Балтияни эгаллаб олиб,
Қул этмоқчи улар халқимни.
Аямайман келгиндиларни,
Қолдирмайман манфурга имкон!
Чўққиларни ёндирганимдек,
Эманларни синдирганимдек –

Мен ҳамиша, келгусида ҳам,
Ким халқимга кўз олайтирса,
Момақалдироғу яшинлар
Йўллайман-да, айлайман барбод.
Балтиянинг экинларига
Ёғдираман ҳаёт сувларин,
Эсдирайин кунлар шаббода,
Юлдузларни иситай тунлар.

Ҳар ерда, ҳар қачон ажралмай
Халққа ёрман табиат аро.
У овозим эшитиб турсин,
Унутмасин менинг номимни!
Буни ҳамма билсин ва қўйсин
Рўмолчаси учига тугиб”.

Туриб, айтди шуларни Патримпс:
“Қут-барака эш Балтияга.
Мен латишнинг омборларини
Кузда ғалла билан тўлдирай.
Экинзорлар мўл ҳосил билан
Бутун юртни айласин маъмур,
Аммо душман омочин тиши
Синсин учраб тошу тўнгакка!”

Туриб, айтди шуларни Антримпс:
“Шимол шамоллари шошилиб,
Қоясига долға сапчиган
Бу, Каҳрабо, бу, Оқ денгизда
Мен ётларнинг кемаларини
Сувга чўктираман чарчамай,
Токи Болтиқ денгизи бўйлаб
Бирон душман эшмасин эшкак!”

Туриб, айтди шуларни Паколс:
“Келган ёвга дўзах тап-тайёр,
Аммо бизнинг мардларнинг руҳи
Балтиянинг кўкида учиб
Ярқиллайди яшинлар аро
Ғанимларни солиб даҳшатга
Ва “Ўлганлар кечаси” келиб
Дуо қилар зурриётларини!”

Шундай қилиб, Перконс олдида,
Барча маъбуд онт ичгандан сўнг,
Гўзал Лиго ўрнидан туриб,
Анжуманга этди мурожаат:
“Маъбудларнинг даврасида мен
Кичиги, деб эъзозланурман,
Лек Тақдирлар менга пойгакмас,
Берган анча юқори ўрин:

Халқнинг кўнгил хазинасида
Асрайман мен қўшиқ неъматин,
Унинг қалбин поклайман тотли –
Қувонч ила, ўтли дард ила.
Лиго номи яшайди мангу
Латиш халқи хотирасида.
Эсдан чиқса, асрлар ўтиб,
Агар эски маъбудлар номи –

Сиз барибир шарафланарсиз
Қадр топиб гўзал қўшиқда,
Перконс, Лайма, Тикла, шунингдек,
Офтобнинг нурли қизлари.
Қўшиқдаги бу номлар бари
Жонланару қалқар оёққа,
Балқитганча халқнинг қалбини,
Жангга бошлар озодлик учун”.

Маъбудларнинг йиғини тугаб,
Уй-уйига тарқалмоқ вақти
Келиб қолди Стабурадзе –
Сўзлагани сўради изн.
Шундай деди: “Келдим атайлаб,
Шу тун, менга, Гирдоб-қопқада
Аён бўлган сирни айтай деб,
Сиздан нажот топиб қайтай, деб.

Стабурагс қоясида мен
Бутун кеча тўқидим туман,
Ўраб бўлди тўймагур урчуқ
Йигирилган ипларим тамом,
Айни хўроз қичқирар маҳал,
Бир қарасам, ғўлани миниб,
Даугава узра, баландда
Учиб борар икки жодугар.

Шунда, ногоҳ, икки жодугар
Бир ғўлага ўрнашиб маҳкам,
Бошқасини ташлаб гирдобга,
Кетаверди тинмай шувиллаб.
Замирида не бор бу ишнинг,
Иссиғида корин қилай, деб,
Ўзим тушдим гирдоб тубига,
Олиб чиқдим топиб ғўлани.

Мен кўрдим-да, бўлдим ҳангу манг:
Эманғўла бир ковагида
Ётар эди ёш барно йигит.
Қимир этмас, беҳуш ва бесас.
Қўлларимда кўтарганимча,
Элтдим уни биллур қасрга.
Ётқиздим – уст-бошин янгилаб,
Ғаройиб чиғаноқ-ўринга.

У йигитнинг жони бор экан,
Буни сезиб, йўл олдим дарҳол
Ҳузурингга, қудратли Перконс,
Нима қилай, бергил маслаҳат.
Бу гирдобга йиқилган борки,
Мен биламан, бўлиб қолар тош;
Тирик унда тошга айланар,
Мадад олиб ўша тошлардан
Стабурагсим кўкка чўзар бўй.

Мумкин эди уни қасрнинг
Эшигидан олиб чиқмоғим,
Аммо, шунда, енгарди сеҳр
Ва тош бўлиб қоларди абад.
Ўйлардимки, гапнинг тўғриси,
Меникида қолгани маъқул,
Ҳеч шубҳасиз, биллур қасримда,
Яшар эди хуш, доруламон”.

Стабурадзе тугатди сўзин,
Хитоб қилди қаттиққўл Тикла:
“Кўз ёши-ла бежон қояни
Суғорганча асрлар бўйи,
Йиғламоқлик ёрнинг кўйида,
Стабурадзе, жонингга теккан.
Овунишинг учуноқ сенга
Керак бўлиб қолган одамзод”.

Эшитди-ю Тикла таънасин,
Стабурадзе деди қизариб:
“Йўқ, Қаттиққўл, бу тушимга ҳам
Кирмагандир: бошқа – сабаби!
Аввалгидай эмас олам, уқ,
Эндиликда тамом бўлакча;
Ярлақагач маъбудлар, у – мард
Жанг бошлаган зулматга қарши!”

Тортишувга қўшилди Лайма:
“Тақдирларни бошқарувчи – мен,
Нима қилиш, менинг ишим – бу,
Балогардон бўламан ўзим!”
“Эй, хотинлар, етар, жим бўлинг! –
Перконс этди уларга хитоб.
– Аслида бу барно йигитга
Олий мақсад этилган ато.

Жодугарлар ёш Лачплесисни
Кетди этиб гирдоб ичра ғарқ.
Стабурадзе, раҳматга арзир,
Эсдан чиқмас яхши иш қилдинг.
Энди эса уйингга қайтгил,
Унга ором, парвариш керак.
Сўнг қопқадан ўтказиб уни –
Олиб чиққил сеҳрдан қўрқмай.

Ғамхўрлик қил, ғамин е, Лайма,
Унга заҳмат гарди юқмасин –
Белгиланган улуғ мақсадин
То рўёбга чиқармагунча”.
Адоғига етди анжуман,
Маъбудлар ҳам бир-бир тарқалди.
Йиғармикан уларни қайта
Тақдирлар ҳукмдори бирон вақт?

Рус тилидан Муҳаммадали Қўшмоқов, Комилжон Жўраев таржимаси

“Jahon adabiyoti” jurnali tashabbusi bilan latish xalqining taniqli shoiri Andrey Pumpur qalamiga mansub “Lachplesis – latish xalq qahramoni” eposi Muhammadali Qo’shmoqov va Komiljon Jo’raev tomonidan o’zbekchalashtirildi va jurnalning fevral`-oktyabr` sonlarida davomli e’lon qilindi.

Asar – an’anaviy tarzdagi ezgulik va yovuzlik o’rtasidagi kurash haqida.E’tiborli jihati, latishlarning milliy eposi yo’q (sabablari aniq emas), shu bois ham rivoyatlarga tayangan holda epos yaratgan Andrey Pumpurni g’oyatda qadrlashadi. Latishlar har yili 11 noyabr kunini milliy bayram – Lachplesis kuni sifatida nishonlashadi.

«Xurshid Davron kutubxonasi» mazkur dostonga bag’ishlangan maqola va dostondan ayrim parchalarni mamnuniyat bilan taqdim etadi..

“LACHPLESIS” EPOSI HAQIDA
Muhammadali Qo’shmoqov, Komiljon Jo’raev

Latish milliy adabiyotining ilk yirik namunalaridan hisoblangan “Lachplesis” dostoni shoir Andrey Pumpur (Pumpurs; 1841–1902) qalamiga mansub bo’lib, 1888 yili nashr etilgan. Bu doston, ayni paytda, latish milliy adabiyoti jahon adabiyoti xazinasiga qo’shgan to’ng’ich va salmoqli hissa, yana ham aniqrog’i, latish adabiyotini jahon adabiyoti maqomiga ko’targan, bu, yuksak ijodiy muhitning qaynoq jarayoniga boshlab kirgan, uning munosib namoyandasiga aylantirgan asardir.

Latish xalq og’zaki poetik ijodi nihoyatda boy. Lekin, afsuski, latish xalq qahramonlik eposi, xalq dostonlari keyingi avlodlarga jonli ijroda yetib kelmagan. U aslida mavjud bo’lganu so’ngra, turli sabablarga ko’ra, unutilganmi yoki umuman shakllanmaganmi – fan buni hozircha aniqlagan emas.

Shu o’rinda: “Qatorda noring bo’lsa, yuking yerda qolmas”, degan o’zbek xalq maqolini esga olish joizdir. “Lachplesis” – latish xalq qahramoni haqidagi eposning ro’yobga chiqishi buning yana bir tasdig’i. Latish xalqining ajoyib farzandlaridan biri – shoir Andrey Pumpurga ma’naviy jasorat ko’rsatish – jasoratlar gultojiga erishish, ya’ni ona xalqining bosh qo’shig’ini – eposini o’z ijodi asosida tiklash, qaytadan bunyod etish sharafi nasib etdi.

Andrey Pumpur bunday natijaga o’zidan avvalroq ayni shu tarzdagi sinovlardan yorug’ yuz bilan o’tgan ijodkorlarning tajribasidan foydalangan holda erishdi. Masalan, XIX asrning 10–20-yillarida fin fol`klori namunalarini to’plagan, o’rgangan fan va madaniyat arboblari yagona fol`kloriy-epik majmua yaratish g’oyasini o’rtaga tashladilar. Chunonchi, Karl Gotlund (1796–1875) 1817 yilda yozgan bir maqolasida shunday degan edi: “…agarda bizning qadimgi xalq qo’shiqlarimizni bir joyga yig’ish muddaosi tug’ilib, ulardan raso, yaxlit (asar) – bu epos, drama yoki boshqa narsa bo’ladimi – hosil qilinsa edi, biz yangi Homer, Ossian yoki “Nibelunglar haqida qo’shiq”qa ega bo’lardik, buning natijasida esa, fin millati dovruq qozonib, o’ziga xosligini yorqin va sharafli tarzda namoyon etardi” . Mana shu ezgu g’oyani fin fol`klorshunosi Elias Lyonrot (1802–1884) a’lo darajada amalga oshirdi. U Arxip Perttunen va boshqa baxshilardan yozib olingan qo’shiq (run)lar asosida “Kalevala” – karel-fin milliy fol`kloriy-epik majmuasi matnini tuzdi. Unda afsonaviy mamlakat – Kaleva qahramonlari ko’rsatgan jasoratlar va ular boshidan kechirgan sarguzashtlar kuylanadi. E.Lyonrot “Kalevala”ni birinchi marta 1835 yilda, so’ngra, uning keyingi, kengaytirilgan shaklini 1849 yilda e’lon qilgan. (“Kalevala”ning bolalarga mo’ljallab qayta hikoya qilingan nusxasini shoir Otayor rus tilidan o’zbek tiliga tarjima qilib, nashr ettirgan). Shunday qilib, E.Lyonrot xalq og’zaki poetik ijodini adabiy qayta ishlash, milliy epos mavjud bo’lmagan holatda, shu yo’l bilan uni yaratish tajribasini boshlab bergan. Ma’lumki, F.Kreytsval`d, H.Longfello uning ilhombaxsh tashabbusidan namuna olganlar jumlasidandir.

Tadqiqotchilar ko’rsatib o’tganlaridek, Finlyandiyada “Kalevala”ning ilk nashri chiqqanda, Eston ilmiy kengashi a’zolarida ham milliy epos yaratish g’oyasi paydo bo’ladi. Uni yuzaga chiqarish niyatida yozuvchi, fol`klorshunos, ma’rifatparvar Fridrix Fel`man (1798–1850) xalq rivoyatlarini qayta ishlaydi, bo’lg’usi eposning asosiy syujet yo’nalishini, milliy qahramon obrazining asosiy xususiyatlarini belgilaydi. Fel`man vafotidan so’ng, uning hammaslagi – yozuvchi, ma’rifatparvar, fol`klorshunos Fridrix Kreytsval`d (1803–1882) marhum do’stining xomaki ishlaridan ham foydalanib, “Kalevipoeg”ni yaratadi. Xalqqa qarshi qora kuchlar bilan kurashgan pahlavon Kalevipoeg jasoratlarini tarannum etuvchi, 1853 yildayoq nashrga taqdim etilgan bu asar senzura to’sqinligi sababli bosilmay qoldi. U qo’shimcha ravishda qayta ishlab chiqilganidan keyin, 1857–1861 yillarda nemis tiliga tarjimasi bilan birgalikda nashr etildi .

“Kalevala” ijodiy tajribasi amerikalik shoir, filolog-olim, tarjimon Henri Longfello (1807–1882) hindular qo’shiqlari, rivoyatlari zaminidan o’sib chiqib, Yevropa madaniyati durdonalaridan quvvatlanib, badiiy voqe bo’lgan asari – Amerika o’tmishini jonlantiruvchi “Gayavata haqida qo’shiq”ni (1855) yaratishida ham qo’l kelgan. U, jumladan, bu dostoni uchun “Kalevala” (shakli muannas (jenskiy rod) bilan tugallanuvchi to’rt turoqli oq she’r) vaznini tanlagan. (Bu dostonni mashhur rus adibi I.Bunin rus tiliga qilgan tarjima bo’yicha shoir Aziz Abdurazzoq o’zbek tiliga o’girgan).

“Kalevala”, “Kalevipoeg”, “Gayavata haqida qo’shiq” haqidagi umumiy ma’lumotlarni keltirishdan murod shuki, xalqning badiiy dahosini fol`kloriy-epik shaklda bilvosita tarzda yuzaga chiqarish zarurati paydo bo’lganda, bunday mas’uliyatli vazifani xoh musannif, xoh muallif sifatida bajarish (ayni jarayonda ijodkor mavqeini o’rganish va belgilash alohida tadqiqot mavzusidir) individual ijodkorlar chekiga tushadi. Mana shu ijodiy an’ana silsilasida shoir Andrey Pumpurning “Lachplesis” dostoni muhim halqani tashkil etadi.

Latish xalqi “Lachplesis” dostonini milliy epos sifatida qabul qilgan. Zero, unda latish xalqining yuksak ezgu murod-maqsadlari badiiy ifodasini topgan.

“Lachplesis”ning o’zbek tilida nashr etilishi xalqlarimiz o’rtasidagi asriy sinovlardan o’tgan va Mustaqillik sharoitida tobora mustahkamlanib borayotgan do’stlikni yana ham kuchaytirishga yordam berishidan umidvormiz.

Andrey PUMPUR
LACHPLESIS – LATISH XALQ QAHRAMONI
Xalq rivoyatlari asosida yaratilgan
latish eposi

BIRINCHI QO’SHIQ

Ma’budlar anjumani

Lojuvard ko’k gumbaziga ko’rk:
Shodlikka yor abadulabad,
Oliymaqom Perkons dargohi –
O’shal, mangu nurafshon qasrda
Baltiyaning ma’budlari jam –
Odamlaru xalqlarga baxt yo
Baxtsizlik berguvchi, Taqdirlar –
Hukmdori amriga ilhaq.

Egarlog’liq turar Perkonsning
Bo’z otlari qasr oldida.
Yuganida yolqinlanar tong,
Yonar egar-jabdug’ida kun.
Kegaylari – chayir poxolu
Yal-yal tilla boshoqlardandir
Patrimps-ma’bud aravasining,
Oti esa, sariq mum kabi.

Pakolsning qora otlari
Suyak chanalarga qo’shilgan,
Old va sirg’anari – qovurg’a,
Boldir suyagidan shotisi.
Antrimpsning asov otlarin
Yaltirar ho’l tangachalari,
Qimmatbaho chig’anoq: poyga –
Aravasi o’rindiqlari.
Pushkaytis va Ligo tik turib
Rangdor poyga aravalarda,
Qichab uchqur otlarin, o’tar
Kamalakning darvozasidan.
Ma’budlarning bolalari tez
Qasr sari yeladi otda,
Egarlari zarhallanganu
Yuganida porlaydi olmos.

Austra-yu Layma-yu Tikla –
Oftobning nurli qizlari.
Ular alvon gullar izvoshin
Chaqnoq otlar borar uchirib.
Oftobning bu navnihollari
Qo’llarida tilla jilovlar.
Sachrar g’ildiraklar ostidan
Tarovatli kumushtus yarq-yurq.

Olmos taxtda soch-soqoli oq
Taqdirlar otasi qo’r to’kar;
O’ngda – Perkons bilan Patrimps,
So’lda – Pakols bilan Antrimps.
Sal narida – Pushkaytis, Ligo,
Austra-yu Layma ham Tikla –
Oftobning nurli qizlari,
Ma’budlarning bolalari ham.

Katta, kichik ma’budlar bilan –
Birga bunda boshqalar ham bor.
Jami ezgu ruhlar yig’ilib,
Tinglamoqqa hoziru nozir.
Taqdirlar otasi – nuroniy
Qalqqan ko’yi olmos taxtidan,
Ne bo’lganin ayladi bayon –
Anjumanga – ezilgannamo:

“Mo»jiza – bu, Foniy dunyoda!
Taqdir tayin etgan bir kuni
Uning zoti – g’aroyib o’g’il –
Nur tug’ildi Bokira qizdan.
Go’zal tarzda, donolik bilan,
O’rgatdi u o’tkinchilarga –
Boqiylardek, – ruhan ulug’vor,
Haqni tanib yashashni halol.

Haddan oshib razillar qasdi:
U o’limga etildi mahkum;
Etolmadi jahannam uni
O’z g’oratgar hukmiga asir.
Qudrat ila chiqib do’zaxdan,
Ko’tarildi ko’kka sharafnok.
Uning ismi ma’lumdir sizga,
Yer yuzida nomi: Kristus .

Tez orada ezgu xabarin
Qabul etdi jahon xalqlari.
Xushxabarda bor ezgulikni
Qabohatga yo’ydi razillar.
Taqdirlar hal etdi: bo’lur
Bu o’lkada yangi e’tiqod.
Ammo eski ma’budlar hukmi
Bandalar-chun etgaydir davom”.

Turib, aytdi shularni Perkons:
“Ma’bud bo’lsak hamki, biz qarshi
Borolmaymiz Taqdir amriga.
Biroq ontim – so’zimga tasdiq:
Saqlagayman latish xalqimni.
Quloq soling, yana ne deyman,
Iyso so’zi – yangilik emas,
Bo’lgan edi u Sharqda paydo.

Bu e’tiqod sohiblarining
Yashirin bir niyatlari bor:
Baltiyani egallab olib,
Qul etmoqchi ular xalqimni.
Ayamayman kelgindilarni,
Qoldirmayman manfurga imkon!
Cho’qqilarni yondirganimdek,
Emanlarni sindirganimdek –

Men hamisha, kelgusida ham,
Kim xalqimga ko’z olaytirsa,
Momaqaldirog’u yashinlar
Yo’llayman-da, aylayman barbod.
Baltiyaning ekinlariga
Yog’diraman hayot suvlarin,
Esdirayin kunlar shabboda,
Yulduzlarni isitay tunlar.

Har yerda, har qachon ajralmay
Xalqqa yorman tabiat aro.
U ovozim eshitib tursin,
Unutmasin mening nomimni!
Buni hamma bilsin va qo’ysin
Ro’molchasi uchiga tugib”.

Turib, aytdi shularni Patrimps:
“Qut-baraka esh Baltiyaga.
Men latishning omborlarini
Kuzda g’alla bilan to’ldiray.
Ekinzorlar mo’l hosil bilan
Butun yurtni aylasin ma’mur,
Ammo dushman omochin tishi
Sinsin uchrab toshu to’ngakka!”

Turib, aytdi shularni Antrimps:
“Shimol shamollari shoshilib,
Qoyasiga dolg’a sapchigan
Bu, Kahrabo, bu, Oq dengizda
Men yotlarning kemalarini
Suvga cho’ktiraman charchamay,
Toki Boltiq dengizi bo’ylab
Biron dushman eshmasin eshkak!”

Turib, aytdi shularni Pakols:
“Kelgan yovga do’zax tap-tayyor,
Ammo bizning mardlarning ruhi
Baltiyaning ko’kida uchib
Yarqillaydi yashinlar aro
G’animlarni solib dahshatga
Va “O’lganlar kechasi” kelib
Duo qilar zurriyotlarini!”

Shunday qilib, Perkons oldida,
Barcha ma’bud ont ichgandan so’ng,
Go’zal Ligo o’rnidan turib,
Anjumanga etdi murojaat:
“Ma’budlarning davrasida men
Kichigi, deb e’zozlanurman,
Lek Taqdirlar menga poygakmas,
Bergan ancha yuqori o’rin:

Xalqning ko’ngil xazinasida
Asrayman men qo’shiq ne’matin,
Uning qalbin poklayman totli –
Quvonch ila, o’tli dard ila.
Ligo nomi yashaydi mangu
Latish xalqi xotirasida.
Esdan chiqsa, asrlar o’tib,
Agar eski ma’budlar nomi –

Siz baribir sharaflanarsiz
Qadr topib go’zal qo’shiqda,
Perkons, Layma, Tikla, shuningdek,
Oftobning nurli qizlari.
Qo’shiqdagi bu nomlar bari
Jonlanaru qalqar oyoqqa,
Balqitgancha xalqning qalbini,
Jangga boshlar ozodlik uchun”.

Ma’budlarning yig’ini tugab,
Uy-uyiga tarqalmoq vaqti
Kelib qoldi Staburadze –
So’zlagani so’radi izn.
Shunday dedi: “Keldim ataylab,
Shu tun, menga, Girdob-qopqada
Ayon bo’lgan sirni aytay deb,
Sizdan najot topib qaytay, deb.

Staburags qoyasida men
Butun kecha to’qidim tuman,
O’rab bo’ldi to’ymagur urchuq
Yigirilgan iplarim tamom,
Ayni xo’roz qichqirar mahal,
Bir qarasam, g’o’lani minib,
Daugava uzra, balandda
Uchib borar ikki jodugar.

Shunda, nogoh, ikki jodugar
Bir g’o’laga o’rnashib mahkam,
Boshqasini tashlab girdobga,
Ketaverdi tinmay shuvillab.
Zamirida ne bor bu ishning,
Issig’ida korin qilay, deb,
O’zim tushdim girdob tubiga,
Olib chiqdim topib g’o’lani.

Men ko’rdim-da, bo’ldim hangu mang:
Emang’o’la bir kovagida
Yotar edi yosh barno yigit.
Qimir etmas, behush va besas.
Qo’llarimda ko’targanimcha,
Eltdim uni billur qasrga.
Yotqizdim – ust-boshin yangilab,
G’aroyib chig’anoq-o’ringa.

U yigitning joni bor ekan,
Buni sezib, yo’l oldim darhol
Huzuringga, qudratli Perkons,
Nima qilay, bergil maslahat.
Bu girdobga yiqilgan borki,
Men bilaman, bo’lib qolar tosh;
Tirik unda toshga aylanar,
Madad olib o’sha toshlardan
Staburagsim ko’kka cho’zar bo’y.

Mumkin edi uni qasrning
Eshigidan olib chiqmog’im,
Ammo, shunda, yengardi sehr
Va tosh bo’lib qolardi abad.
O’ylardimki, gapning to’g’risi,
Menikida qolgani ma’qul,
Hech shubhasiz, billur qasrimda,
Yashar edi xush, dorulamon”.

Staburadze tugatdi so’zin,
Xitob qildi qattiqqo’l Tikla:
“Ko’z yoshi-la bejon qoyani
Sug’organcha asrlar bo’yi,
Yig’lamoqlik yorning ko’yida,
Staburadze, joningga tekkan.
Ovunishing uchunoq senga
Kerak bo’lib qolgan odamzod”.

Eshitdi-yu Tikla ta’nasin,
Staburadze dedi qizarib:
“Yo’q, Qattiqqo’l, bu tushimga ham
Kirmagandir: boshqa – sababi!
Avvalgiday emas olam, uq,
Endilikda tamom bo’lakcha;
Yarlaqagach ma’budlar, u – mard
Jang boshlagan zulmatga qarshi!”

Tortishuvga qo’shildi Layma:
“Taqdirlarni boshqaruvchi – men,
Nima qilish, mening ishim – bu,
Balogardon bo’laman o’zim!”
“Ey, xotinlar, yetar, jim bo’ling! –
Perkons etdi ularga xitob.
– Aslida bu barno yigitga
Oliy maqsad etilgan ato.

Jodugarlar yosh Lachplesisni
Ketdi etib girdob ichra g’arq.
Staburadze, rahmatga arzir,
Esdan chiqmas yaxshi ish qilding.
Endi esa uyingga qaytgil,
Unga orom, parvarish kerak.
So’ng qopqadan o’tkazib uni –
Olib chiqqil sehrdan qo’rqmay.

G’amxo’rlik qil, g’amin ye, Layma,
Unga zahmat gardi yuqmasin –
Belgilangan ulug’ maqsadin
To ro’yobga chiqarmaguncha”.
Adog’iga yetdi anjuman,
Ma’budlar ham bir-bir tarqaldi.
Yig’armikan ularni qayta
Taqdirlar hukmdori biron vaqt?

Rus tilidan Muhammadali Qo’shmoqov, Komiljon Jo’raev tarjimasi