19 январ — Шоир Отаёр таваллуд топган куннинг 75 йиллиги

   Илк танишиб, учрашганимизда: “Мен — шоирман, Сиз-чи?”, деди у… Бу шоир дўстимиз Оқтошдан, Нарпайдан, Ислом шоир Назар ўғлининг ҳамюрти. Жанубида Қоратоғ, шимолида Оқтоғ қўр тўкиб турган Оқтош элимизга қанча-қанча достончилар, шоирлар, олимларни берган…

Муҳаммадали Қўшмоқов
МУҲАББАТЛИ ДУНЁНИНГ
БИР ФИДОЙИСИ

Илк танишиб, учрашганимизда: “Мен — шоирман, Сиз-чи?”, деди у…

Бу шоир дўстимиз Оқтошдан, Нарпайдан, Ислом шоир Назар ўғлининг ҳамюрти. Жанубида Қоратоғ, шимолида Оқтоғ қўр тўкиб турган Оқтош элимизга қанча-қанча достончилар, шоирлар, олимларни берган.

Отаёр ўрта бўй бўлса ҳам, кучи қайнарди. 1968 йили қиш қаттиқ келган, ёғингарчилик, йўлларда қор уйилиб ётибди. Кечаси, алламаҳал бўлиб қолган. Пиёда, балчиқларни кечиб бораяпмиз. Бир “Волга” машинаси бизга лой сачратиб, шиддат билан ўтдию, орқа ғилдираклари чуқурга тушиб, жойидан жилолмай қолди. Ҳайдовчи газни босади,орқа ғилдираклар лой сачратиб, турган ерида айланади, бироқ чуқурдан чиқиб кетолмайди…

Отаёр чопиб бориб. Машинанинг орқасидан кўтариб сурди, “Волга” шиддаг билан юриб кетди…

Ҳиммат, куч шунчалик бўлар-да. Баъзиларни нуқиб турмаса, бир ишни қилмайди: шунда ҳам қўл учида қилади — ялчитмайди. Отаёр эса фаол, ғайратли, тинмағур: ишдан иш чиқарарди. “Тошкент оқшоми”, “Ўзбекистон маданияти” газеталарида, Ёзувчилар уюшмасида ишлаганида ҳам худди шундай эди. Ўшанда “Тошкент оқшоми” газетасида жаҳон адабиёти намуналаридан янги таржималар бериб бориладиган бўлди — “XX аср овози” саҳифаси ташкил этилди. Бу саҳифаларни тайёрлашда Отаёр сидқидилдан иштирок этди.

Отаёр устод Миртемирнинг оқ фотиҳасини олиб, илк шеърий китобини нашр этди. Устод Назир Сафаров маслаҳатлари ва ҳамкорлигидан ҳам баҳра топди. Шеърий китобларини, очерк ва публицистик, илмий мақолаларини, янги-янги кинофилмларга тақризларини, таржималарини изма-из эълон қилиб борди. Фин эпоси — машҳур “Калевала”нинг болаларга мўлжалланган насрий баёнини ўзбек тилида сўзлатди. Устод Миртемир тўғрисидаги роман- эссеси билан кўпчиликни қувонтирди.

Отаёр халқ достонларини жуда яхши кўриб, шоир-бахшиларни қадрлаб, кафтида кўтариб юришга тайёр — садоқати баланд эди. Бу шеърларидан ҳам маълум:

Босиб кела бошлар қуюндай оғиб,
Гумбурлатиб олис тоғлар дарасин —
Ошиқлик кўйида Кўҳиқоф тоғин
Бир оҳ билан йиққан
алплар наъраси…

Эл ичида кезиб, Ислом шоир ҳақидаги хотираларни ёзиб олди, китоб тузди. Раҳим Қодир ўғли, Шоберди Болтаев ҳақида сценарий ёзди, шу тариқа халқ шоирлари тўғрисида ҳужжатли фильм юзага келди. Ислом шоир ўғли Зиёдулланинг ҳам бахши — дўмбира эгаси бўлишини истаб, уни доимо ижодга ундади. У Зиёдулланинг Ўзбекистон Республикаси халқ бахшиси бўлганини кўрса эди — боши осмонга етарди.

Кўпинча Отаёрнинг шеърларини, “Мен қуёшни кўргали келдим” роман-эссесини, “Ой ҳақида баллада”сини қайта ўқиб ўтириб, унинг сиймосини кўз ўнгимга келтираман. Ҳаётни ва одамларни чин кўнгилдан севган бу дўстимнинг меҳр тўла овози қулоғимда жаранглайди.

Яхши одамнинг юзи жаннат; кўришиб, бир оғиз сўзлашсангиз, кўнглингизнинг чигали ёзилади. Давра кўрган, мард, одамдан жонини ҳам аямайдиган Отаёрни кўрган-билганлар бу гапни тасдиқлашса керак.

Ёруғ дунёни бир дам қизиқ бозор, деб таърифлашади. Тенгқурлари 70 ёшга тўлаётган дўстимиз шу, бир дам қизиқ бозорга жони ичига сиғмаганича шошилиб кирдию жони ичига сиғмаганича шошилиб чиқиб кетди. Муҳаббатли дунёнинг бир фидойиси — Отаёр шеърлари, насрий асарлари жаранглари аро юз кўрсатиб, бот-бот эслатиб турадики:

Шундоқ муҳаббатли
дунё бор бўлсин…
Бор бўлсин шу дунё
қорачиғларда,
Бор бўлсин очиқ қўл,
очиқ қалбларда,
Шундоқ муҳаббатли
дунё бор бўлсин…
Яхшига лолазор,
ёвга тор бўлсин.

Биз — дўстлари ва шогирдлари, фарзандлари бамаслаҳат иш тутиб, шоир Отаёрнинг асарларидан бир “Сайланма” дасталаб, адабиёт ихлосмандларига тортиқ этилишига ёрдамлашсак, айни муддао бўлар эди.

Отаёр
ШЕЪРЛАР

Отаёр (Наҳанов Отаёр) 1947 йил, 19 январда Самарқанд вилоятининг Нарпай туманига карашли Қорахитой қишлоғида туғилган. Ўзбекистонда хизмат кўрсатган маданият ходими (1993). ТошДУнинг журналистика факультетини тамомлаган (1972). Биринчи шеърий тўплами — «Ишқим баёни» (1975). «Лоларанг эртак» (1978), «Ўша кўзлар» (1984), «Оқ фасл» (1989) каби шеърлар китоби нашр этилган. «Дўмбира» (1980) достони ҳам бор. «Қуёшни кўргани келдим» (1991), «Дунёга тенгдош хазина» (1994), «Одамлар учун яшайман» (1979) каби эссе ва очерклар тўплами муаллифи. А.Томмсааренинг «Дўзахдан чиққан янги шайтон» романи, фин эпоси «Калевала»нинг болалар учун мувофиқлаштирилган насрий вариантини ўзбек тилига таржима қилган. 2001 йил 7 январда Тошкент шаҳрида вафот этган.

МИРТЕМИР

Эзгулик дарчасин чертмади бекор,
Сокин кечиб ўтди ўту сувидан.
Умри ўтди оддий, бетинч, камсухан,
Аянч ҳар даҳмаза — ортиқча ва ор…

Шундай: оддий бўлди, миқти ва девтарз
Куйлади ёндириб ёниқ бир овоз —
Дунёни ғубордан бўлсин деб халос,
Жаҳонга ногаҳон тушмасин деб дарз…

Бу зилол уммондан қатра ичалмоқ
Беғараз кўнгиллар армони бўлди,
Чанқоқ йўлчиларнинг дармони бўлди,
Осонмас оддийлик зангини чалмоқ.

Олисларга етди овози, сози,
Халқининг кўнглидан айтди не деса,
Бир силтаб қайирди не довон келса,
Беминнат умридан эл-юрти рози.

Сокин ҳайқириқ у, сокин садо у,
Она тупроғини суйган энг суюк.
Поку нопок ичра юраги куюк,
Мангу Ватаним, деб куйган адо у.

ЮРТ

Кўксингга бош қўйиб, суюб
Айлай, Ватан, изҳори дил.
Рухсорингга тўйиб-тўйиб
Ризо кўнгил, ризо кўнгил!

Десам, сенга фидодир жон,
Кўнгил тўймас бу аҳдимдан.
Бошгинангда бўлиб осмон
Алқай Ватан, алқай Ватан!

Йўлим тушса йироқларга
Васлинг қўмсаб кезган кезим,
Барҳам берар фироқларга
Сенинг исминг, сенинг исминг!

Дунё бўлиб қучганда ишқ,
Қувонтирса кўзимни шан,
Мен сел бўлиб айтар қўшиқ —
Ўзингдирсан, ўзингдирсан!

Сени жондан ортиқ севсам
Ҳавойимас айтар сўзим;
Ватан, сенсан сиғинганим —
Қаро кўзим, қаро кўзим!

* * *

Бир кун кетгум мангу уйқуга,
Тупроғимга синггум бегумон.
Берилмасман ортиқ туйғуга,
Унут бўлар яхшию ёмон.

Тебрангумдир майсами бўлиб,
Ё ўлканинг алвон лоласи…
Ё қувлашиб, қийқириб-кулиб,
Топтаб ўтар бир тўп боласи.

Рашкингни қўй сен ҳам, малагим,
Кўз тутмасман илтифотишта…
Лаҳзанг бахтли кечган маҳали
Олиб қўйгил бирров ёдингга.

Қўйгил, сен ҳам мотамни, дўстим,
Руҳим озор чекмасин десанг.
Биз-ку, эзгу маслаклар кўксин
Безаб ўтдик, босмасин деб занг.

Ўғил-қизим, қароғим-кўзим,
Кипригимда ялтираган нам.
Неваралар — ўзим-юлдузим,
Чарақлангиз осмонимда шам.

Келтирганда руҳимга оят,
Эслаб қўйинг отам-онамни.
Улар ёдин севдим бағоят,
Ёритдилар улар хонамни.

Бир хонаки, ёвга тор бўлсин,
Ҳеч сўнмасин шодлик, қўшиқ, ўй.
Шу ўлканинг куни бор бўлсин,
Узилмасин мен бошлаган куй.

БАҲОР ШАМОЛИГА

Баҳорни елкамга ортқила шамол…

Измингда чайқалган лоларанг чаман
Тинчимни бермайин кўрсатсин жамол
Шудрингли чаманни қўмсаб қучаман,
Саҳарлар уйқумдан бедор эт, шамол!

Майлига, лолалар хаёлим олиб,
Ҳур қизлар базмини эсимга солсин:
Майлига, қоқинсам ҳовлиқиб, толиб…
Кўкатларнинг ранги тиззамда қолсин..

Шудринг жилосида нигоҳим қотиб,
Тонглар ҳикматидан англайин рўё.
Тонгларим шундайин беором отиб,
Майли, гўзалликка бўлай маҳлиё.

Чеҳрамга лолалар жилоси кўчиб,
Шундай карши олай қуёшни ҳар кун.
Янги кунни алқаб, баҳорни қучиб,
Шудринг-ла ювайин майсалар гардин.

Майли, сен ҳам — шамол, қаршимдан эсиб,
Лолалар атрини уфур, энтикма…
Мен чўққида ёнган лолаларни деб,
Янги сўқмоқ солиб интилай тикка…

Қизлар этагини тортқила, шамол,
Атлас жилосидан кўзим қувонсин.
Баҳорни елкамга ортқила, шамол,
Вужудим лолалар қўйнида қолсин!..

МУҲАББАТ МАНТИҒИ

Во ажаб, ихтиёрим олдингу бошдан ўзинг,
Не сабаб бўлдинг яна сийнаси тошдан ўзинг?

Айт, муҳаббат, даставвал ул сулувни суйдириб,
Сўнг нечун этдинг нари ул қаро қошдан ўзинг..?

Илтифот қилгил, санам, чертма ҳижрон торини,
Қалбима оташ қалаб, ташладинг дошдан ўзинг.

Бормиди ҳеч мантиғи бу муҳаббат зорининг,
Қалбга қўнган бахт қушин ҳайдама бошдан ўзинг.

Мисли гул шабнамдаги кулгичингда дона хол,
Асрагил кулгуларинг, ювмагил ёшдан ўзинг.

Отаёрга сен нечун ишқ бериб, оташ бериб,
Не сабаб бўлдинг яна сийнаси тошдан ўзинг?

ТЎРТЛИКЛАР

Яхшидир — гул атри, гул жилмайиши,
Гул билан файзлидир бу олам иши.
Аммо ёмонлардан ёмонлироқдур
Унинг тиконидан ҳадикли киши.

* * *

Ўғлим, ҳаётда ўс, ўсгининг бўлсин,
Тўкис-тугалингу рўй-ростинг бўлсин.
Борингда чопишган минг дўстдан кўра,
Йўғингда қайишган бир дўстинг бўлсин,

* **

Дилдираб саҳарга ёлборар шабнам:
«Қуёшга рўбарў келтирма, ошнам!,.»
Бу дам тонг этагин кўтарар қуёш,
Билмай қолар нурга айланганин ҳам.

Беҳзод Қобулов
“ФИДОЙИЛИК БЎЛДИ ҚИСМАТИМ…”

Йигирманчи аср ўзбек адабиёти фавқулодда мураккаб, сермаҳсул, серқирра бир ҳодиса ўлароқ тарихдан жой олди. Бу даврда жаҳон адабиёти билан бўйлаша оладиган етук асарлар – гўзал ижодий намуналар яралди. Бу ўринда алоҳида бир ижодкор ҳақида эмас, бус-бутун, яхлит ҳодиса ҳақида гап кетмоқда. Яъни шўро даврида яшаб, ижод этган носиру шоирларимизнинг не-не асарлари “шонли” коммунизм ғояларини тараннум этгани боис, унутилишга маҳкум. Афсуски, шундай. Ва лекин, асл инсоний туйғулар қаламга олинганда, ҳар қандай ғоя ҳам, мафкура ҳам ортга чекинади. Ана ўша ғалвирдан бут чиққан, замонларни ҳатлаб ўтишга қодир асарларни биз бадиий адабиёт деймиз…

Илмий ишим тақозосига кўра Миллий кутубхонада ўтириб, яқин ўтмиш даврий матбуоти билан бирма-бир танишар эканман, ғоявий яловбардор бўлишга интилмай, камсуқумгина бўлиб турган, ёзганларида, асосан лирик пафос устунлик қиладиган бир ном эътиборимни тортди: Отаёр!

Отаёрнинг ижодий оламига син солсангиз, устозига садоқатли шогирд, халқ оғзаки ижодининг толмас тарғиботчиси, куйчиси, ўткир публицист, моҳир эссенавис, заҳматкаш таржимон, адабий портретлар устаси билан юзлашиб турганингизга амин бўласиз.

Хусусан, унинг атоқли шоирамиз Зулфия, актриса Насиба Усмонова, раққоса Қизлархон Дўстмуҳамедова, хонанда Озода Назарова, ўқитувчи Сафар Хоназаров, ҳофиз Муҳаммаджон Каримов, қозоқ оқини Жамбул, ғазалнавис шоир Собир Абдулла, сухандон Галина Мельникова, адабиётшунос Санжар Сиддиқ, чанқовузнинг моҳир ижрочиси Жума Абрайқулов, оддий меҳнаткашлар – Буолма Жўраева, Фотима Мирзаева ҳақидаги бири-биридан гўзал эссе ва портретлари ижодкорнинг фуқаролик позициясини жуда аниқ ифода этади. Уларда қандайдир мафкура, зарбдор қурилишлар эмас, инсоннинг дарди, кўнгил қатидаги гаплари қаламга олинган. Бу асарларда кўнгилни залворли туйғуларга ошно этадиган кўтаринки руҳ, юракни тўлқинлантирадиган эҳтирос, ғоят латиф лирик ке­чинмалар мавжуд.

Масалан, “Чўпон дорилфунунидан сабоқлар” номли салмоқли очерк 1987 йили “Шарқ юлдузи” журналининг, 1-сонида эълон қилингач, ижтимоий ҳаётда катта акс-садо берган эди. Муаллиф бу асарда дунёга донғи кетган қоракўл териси, унинг заҳматкашлари ҳақида сўз юритиб, шўро даврининг катта иллатларидан бири бўлмиш сон кетидан қувиш, рақамларни ишғол қиламан дея сифатнинг йўқолиб боришини куюнчаклик билан ёзган эди. Умуман, Отаёр, публицист сифатида, ҳамиша тузумнинг эмас, замоннинг асл қаҳрамонларини топишга интилади.

Айтайлик, муаллима Маъсума Тўлаганова ҳақидаги “Хазина топган аёл” номли салмоқли очерк бугун ғоят камёб бўлиб қолган мазкур жанрнинг энг сара намуналаридандир. Шунингдек, Отаёр оддий одамлар орасидан қаҳрамон ахтариб, фольклоршунос Малик Муродов ҳамроҳлигида Ўзбекистоннинг барча вилоятларини кезиб чиқди: гўзал Фарғона водийсида қавариқ қўллари билан гул ўстираётган азамат деҳқоннинг бир пиёла чойини ичиб, ардоқли меҳмони бўлди, воҳанинг кўм-кўм яйловларида дўмбира садоларини тинглаб, бахшилар билан тонгни қаршилади, қадим Хоразм тупроқларида алпкелбат полвонларга дўст тутинди. Кейинчалик, ана ўша сафарлар таассуроти сўзга айланиб, қанот ёзди. Меҳнаткаш, танти инсонлар ва халқ бахшилари ҳақидаги туркум мақолалар дунёга келди. Ислом шоир, Бола бахши, Ёдгор бахши, Умарқул Пўлкан, Чори бахши Хўжамберди ўғли ва Қодир бахши Раҳим ўғли тўғрисидаги гўзал ёзувлар айни сафарнинг ҳосиласи эди. Дарвоқе, Отаёр кейинчалик “Ислом шоир замондошлари хотирасида” номли тўпламни ҳам катта машаққатлар билан чоп эттирди.

Шу ўринда яна бир маълумотни қайд этиш ўрин­лики, Отаёр Наҳанов Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасининг фаол аъзоларидан бўлган. У аъзолик гувоҳномасини чўнтакка солганича, ёзувчилигини пеш қилиб умр ўткарган мардумлардан фарқли ўлароқ, дарвешона феъл-атвори кўтарган қадар яшади, ижод қилди. Уюшманинг қарийб барча йиғилишларида фаол иштирок этди, айниқса, фольклор кенгаши йиғинларида, раис ўринбосари сифатида жонбозлик кўрсатди. Бундан ташқари, Отаёр мунтазам равишда ёшлар, ҳаваскор шоирлар ижодига бағишланган таҳлилий мақолалар ёзар, бадиий таржима билан астойдил шуғулланар эди. Хусусан, карелофин халқлари эпоси бўлмиш “Калевала”, эстон мумтоз адабиёти намунаси бўлмиш “Дўзахдан чиққан шайтон” романи, шунингдек, Борис Тихомолов, Кенгусбой Алламбергенов, Тайфур Сагитов сингари рус ҳамда туркийзабон адибларнинг ҳикоялари унинг таржимасида ўқувчилар қўлига етиб борди. Яна бир диққатга молик жиҳати шундаки, Отаёр Наҳанов таржимонлик фаолияти билан шуғулланар экан, масаланинг назарий жиҳатларига ҳам эътибор қаратди ва бу борадаги фикрларини жамлаб, Ғайбулла Саломов масъул муҳаррирлигида нашрга тайёрланган “Таржима санъати” номли тўпламда чоп эттирди.

Бу борадаги фикрлар якунида шуни қўшимча қилмоқ жоиз: Отаёр қайси соҳага қўл урмасин, ёзганларида халқ оғзаки ижоди, фольклор етакчи ўринни эгалларди. Бу хусусият унинг шеърий меросида, айниқса, янада яққолроқ кўзга ташланади…
Отаёр Наҳанов ўтган асрнинг 80-90-йилларида сўздан мўъжиза яратмоқ аҳдида ўзбек адабиётининг кенг, ёруғ майдонида жавлон уриб меҳнат қилган сара ижодкорлардан бири эди. “Ўша кўзлар”, “Лоларанг эртак”, “Оқ фасл” каби китоблари бугун халқимизнинг маънавий мулки бўлиб, шеъриятга ошно кўнгилларда қўним топди. Унинг халқона оҳангларга эш бир шаклда, тоза ўзбекий мазмунда битилган шеърлари ҳануз кўнгилларга завқ-шавқ улашиб келаётир. Хўш, шоирнинг иқтидори даражасини ўлчамоқ мезони борми? Аёнки, оммавийлик адабиётнинг бош ўлчови эмас. Бугун ҳамма ютоқиб ўқиган шеър ёки шоир эртага умуман ёдга олинмаслиги мумкин. Отаёрнинг камтарона шеърий гулдастаси ўша саксонинчи йилларда, бир давра забардаст шоирлар ижоди аро шуъла янглиғ порлаб турган бўлса, бугуннинг энг ўктам ашъорлари орасида ҳам худди ўшандай нур сочиб, ярақлаб турибди. Ҳолбуки, ўтган йиллар-у йўлларда адабиётни ишлаб чиқариш механизмига айлантираёзган не-не “даҳо”лар халқнинг ёдидан ўчиб кетди… Шундай экан, шоир ижодининг меҳвари, оҳанрабоси нимада?

Шеър – тоза, ғаразсиз юракдан отилиб чиққан туйғулар тафти, муҳри, иншосидир. Шу маънода, Отаёр ижодини бошқа шоирлар ижодига менгзаш, солиштирув асноси баҳо бериш мутлақо нотўғри. У ўзбекнинг қалби олийжаноб, эзгу ҳисларга лиммо-лим бахши-шоири эди. Шўх-шаън кунларида ҳам, дард чекиб ётган афтода ҳолида ҳам адабиёт учун хизмат қилишни шараф деб билган дўлвор йигит эди. Дўст-ёрлари, қариндош-уруғлари хизматига шай, танти бир инсон эди. Унинг дўсти, таниқли шоир Абдулла Шернинг хотирлашича, Отаёр ғоят дилбар, бағрикенг, суҳбати жонон чинакам Шахс бўлган.

Худди ана шу ҳолат, чапани бир руҳ унинг шеърларига кўчган. Халқ достонларига хос бўлган қочиримлар, маъно товланишлари, бахшиларнинг жўшқин, пурмаъно сўз ўйинлари бу санъатга ошуфта шоирнинг битикларида ҳам мана ман дея бўй кўрсатиб туради. У яратган лирик қаҳрамон дилгир, кўнглида борини тўкиб соладиган, гўзалликдан завқ олишни севгувчи, ижтимоий фаол, юртсевар шахсдир. Бинобарин, Ота­ёр ижодининг асоси, ўзагини юқоридаги манзара ташкил этади.

Отаёр инсон қалбида кечаётган ҳис-туйғуларни, нозик ҳолатларни табиат ҳодисалари билан уйғун бир шаклда ифода этишга уста. Унинг “Дилбар дамлар” номли шеъри фикримизни тасдиқлайди.

Чақмоқ кесиб ўтди тўнг булутларни,
Гўё тарс ёрилиб кетди-ёв осмон.
Момақалдироқнинг гулдираклари
Қишлоққа тўкилди учқунларсимон.

Сиртдан қараганда табиат тасвири бўлиб туюладиган бу тўртликнинг асл маъноси, шоир назарда тутган гўзал манзара кейинги бандда: “Учрашувга шошган қизнинг изидан, Шаррос қуйиб берди ёмғирли баҳор” мисраларидан сўнг кўнгилга маҳкам ўрнашади. Биринчи ҳолатдаги чақмоқ, тўнг булут, тарс ёрилиб кетган осмон каби деталлар, суюкли ёр дийдорига муштоқ бўйсара қизнинг қалбида кечаётган қарама-қарши ўй-хаёллар эканлиги англашилади. Турфа андиша-ю гумонларни доғда қолдириб, кўнглида жўш урган момақалдироқ амрига қулоқ тутган севги асираси йўлга отланди. Мана бу тасвир, юқорида қайд этганимиздек, иккинчи банддаги кучайтириш, калит сўзлар туфайли янада жонланади, шеърхон завқини келтиради. Шеърдаги нозик нуқта эса ҳали олдинда: қиз маҳбуби қошига етган дамлар тасвири, ажабки, келтирилмайди. У йўлга отланди, аммо шоир эринмай “Баҳор атирига ювинган қишлоқ”ни, намхуш тупроқни қадоқли кафтида сиққанча, ҳалитданоқ фикру зикри кузги ҳосилда бўлган деҳқонни тасвирлайди. Ва ниҳоят, сўнгги банд умумлашма хулоса, ечим тарзида жаранглайди:

Шундай муҳаббатли дамларким азиз,
Хаёлни қитиқлар дилбар бир фасл.
Учрашувдан қайтар ҳу бояги қиз,
Баҳорий муччидан ёноғи қизил…

Отаёр ижодида “Бу дам тонг этагин кўтарар қуёш”, “Асрлардан ошиб келдинг, дўмбирам”, “Шамоллар сасида хазонлар зори”, “Лолаларсиз мизғир жунжикиб тоғлар”, “Яйдоқ далаларда дайдир изғирин”, “Безовта бевадай тўлғонади ой”, “Тонгдан бурун тонгдай кулар тунларим” каби ажойиб, дилбар мисралар борки, ўша бир сатр худди яхлит шеър каби кўнгилга тегади, бетакрор ташбеҳлар сеҳрлаб қўяди.

Афсуски, маҳорати, сўз қўллаш санъати тобора камолга етиб бораётган, истиқлолдан илҳом олиб, завқ билан ижод қилишга чоғланган шоир бевақт оламдан ўтади. У ҳали катта, ўлмас асарлар яратиши мумкин эди. Айни кучга тўлган, ақли қаймоқлаган паллада ўзбекнинг камтар, камсуқум ва дарёдил бир шоири, давралар тўрини талашмаган, кўнгил амрига итоат этиб яшаган эрка, саркаш бир дилбанди ҳаётдан кўз юмди. Аммо ундан авлодларга салмоқли адабий мерос қолди. Шубҳасиз, бу мероснинг энг қимматбаҳо жавоҳири, адиб ижодининг чўққиси – атоқли шоир Миртемир ҳақидаги “Қуёшни кўргали келдим” номли библиографик эссесидир.

Бу асарда қуёш сўзи турли ўринларда, турли маъноларда келади. Муаллиф устоз Миртемирнинг ҳаёт йўлини тасвирлар, ўзаро суҳбатлар шарҳини ўқувчига етказар экан, истеъдоднинг йўлига ғов бўлганларни қора булутларга ўхшатади. Аммо олмос истеъдод қуёш каби уларни енгиб ўтади, энг тубан, чиркин муҳитда ҳам сўз айтарга имкон топади, виждонини сотмайди, демоқчи бўлади муаллиф.

Таниқли публицист, адабиётшунос олим Очил Тоғаев мазкур эссега шундай баҳо берган: “Шахс маънавиятида ҳаётий қарама-қаршиликлар, турмуш ва ижод машаққатлари вужудга келтирган янгиликни очиш асарнинг бош муддаосидир.”

Юқоридаги фикрни инкор этмаган ҳолда, қўшимча қилмоқ жоиз: бу асар, аввало, шогирднинг ўз устозига бўлган улкан эҳтиром ва садоқати маҳсулидир. Эсседа Миртемирнинг ғоят олийжаноб феъл-атвори, гулларга ошуфта қалби, илҳомга тўлиқ, жўшқин дамлари, оддий инсоний кечинмалари аниқ далиллар, воқеалар воситасида очиб берилган.

“Қуёшни кўргали келдим”нинг шу жанрдаги бошқа жуда кўплаб намуналардан ажралиб турадиган жиҳати, ундаги қуюқ лиризм, ҳар бир саҳифада, фикрда, сўзда сезилиб турадиган самимиятдир.

Миртемир ҳақида жуда кўп илмий-адабий мақолалар ёзилган, ёзилмоқда. Зеро, шоир ўзбекнинг чўнг шоири, қалбидарё инсон сифатида шунга арзийди. Бироқ, Миртемир дунёсига, ижодий лабораториясига бошловчи йўл мана шу асар орқали ўтади.

Ҳа, Миртемир адабиётимиз тарихидаги мумтоз сиймолардан бири, катта таржимон, намунали инсон, ва лекин бандаи ожиз сифатида оддий инсоний нуқсонлари, ожиз томонлари ҳам бўлган. Муаллиф масаланинг ана шу жиҳатларини ҳам назардан соқит қилмай, ўқувчи кўз ўнгида турли мураккаб вазиятлардан қалб амрига қулоқ тутиб, мағрур ўтган инсон сиймосини гавдалантиради.

Эссенинг туб моҳиятида Ватанга бўлган улкан муҳаббат ҳисси барқ уриб туради. Бинобарин, она тупроққа, Ватанга, элу юртга бўлган муҳаббат бобида Миртемир жуда кўп ёзган. Машҳур бахшилар этагини тутиб, халқ ижодиёти уммонига шўнғиган. Натижада, халқона, тоза ўзбекий оҳанг касб этган ўз сўзини топа олган. Бировга ўхшамайдиган, ҳатто атайлаб ўхшатиб бўлмайдиган назмий услубини кашф этган. Ана шу жиҳатларга мафтун садоқатли шогирд – Отаёр эса устоз йўли ва тилини жозибали, фараҳли қилган омилларни, йиллару йўлларни, даврдошу даврадошларни, ҳамкасбу ҳамфикрларнинг эзгу сўзларини моҳирлик билан ўз эссесига жамлай олди. Шу боис, бу асарни оддийгина эссе эмас, илмий-адабий тадқиқот дейиш мумкин.

Отаёр ўзининг бир гўзал мақоласи якунида “Орзу чорлаганда…” дея хитоб қилади. Қайдам, балки бу ибора катта топилма эмасдир, тилимизда мавжуд кўпдан-кўп сертаъсир сўзлардан биридир. Аммо омадсизлик чангалидан қутулишни ўйлаб, изтироб исканжасига тушган кезларимиз, орзу чорлаган дамларда инсонда ҳеч қачон енгиб бўлмайдиган ғайритабиий бир куч, истак уйғонишини, йўлида учраган барча тўсиқларни мардона енгиб ўтишга қодир руҳият пайдо бўлишини тушундим. Адабиётнинг энг муқаддас, мангу, ўлмас фалсафаси – инсонларни гўзал орзу қилишга чоғлаш, руҳлантириш эканлигини теран англадим. Бу оламда ҳеч бир манзара ўзининг буюк орзулари сари одимлаётган инсон қиёфасига тенг келмас экан. Ана шу оддий, аммо ҳикмати улуғ фалсафани кўнглимизга халқимизнинг самимий, камтаргина шоири Отаёр чуқур жойлаб кетди.

19 YANVAR — SHOIR OTAYOR TAVALLUD TOPGAN KUNNING 75 YILLIGI

Ilk tanishib, uchrashganimizda: “Men — shoirman, Siz-chi?”, dedi u… Bu shoir do‘stimiz Oqtoshdan, Narpaydan, Islom shoir Nazar o‘g‘lining hamyurti. Janubida Qoratog‘, shimolida Oqtog‘ qo‘r to‘kib turgan Oqtosh elimizga qancha-qancha dostonchilar, shoirlar, olimlarni bergan…

Muhammadali Qo‘shmoqov
MUHABBATLI DUNYONING
BIR FIDOYISI

Ilk tanishib, uchrashganimizda: “Men — shoirman, Siz-chi?”, dedi u…

Bu shoir do‘stimiz Oqtoshdan, Narpaydan, Islom shoir Nazar o‘g‘lining hamyurti. Janubida Qoratog‘, shimolida Oqtog‘ qo‘r to‘kib turgan Oqtosh elimizga qancha-qancha dostonchilar, shoirlar, olimlarni bergan.

Otayor o‘rta bo‘y bo‘lsa ham, kuchi qaynardi. 1968 yili qish qattiq kelgan, yog‘ingarchilik, yo‘llarda qor uyilib yotibdi. Kechasi, allamahal bo‘lib qolgan. Piyoda, balchiqlarni kechib borayapmiz. Bir “Volga” mashinasi bizga loy sachratib, shiddat bilan o‘tdiyu, orqa g‘ildiraklari chuqurga tushib, joyidan jilolmay qoldi. Haydovchi gazni bosadi,orqa g‘ildiraklar loy sachratib, turgan yerida aylanadi, biroq chuqurdan chiqib ketolmaydi…

Otayor chopib borib. Mashinaning orqasidan ko‘tarib surdi, “Volga” shiddag bilan yurib ketdi…

Himmat, kuch shunchalik bo‘lar-da. Ba’zilarni nuqib turmasa, bir ishni qilmaydi: shunda ham qo‘l uchida qiladi — yalchitmaydi. Otayor esa faol, g‘ayratli, tinmag‘ur: ishdan ish chiqarardi. “Toshkent oqshomi”, “O‘zbekiston madaniyati” gazetalarida, Yozuvchilar uyushmasida ishlaganida ham xuddi shunday edi. O‘shanda “Toshkent oqshomi” gazetasida jahon adabiyoti namunalaridan yangi tarjimalar berib boriladigan bo‘ldi — “XX asr ovozi” sahifasi tashkil etildi. Bu sahifalarni tayyorlashda Otayor sidqidildan ishtirok etdi.

Otayor ustod Mirtemirning oq fotihasini olib, ilk she’riy kitobini nashr etdi. Ustod Nazir Safarov maslahatlari va hamkorligidan ham bahra topdi. She’riy kitoblarini, ocherk va publitsistik, ilmiy maqolalarini, yangi-yangi kinofilmlarga taqrizlarini, tarjimalarini izma-iz e’lon qilib bordi. Fin eposi — mashhur “Kalevala”ning bolalarga mo‘ljallangan nasriy bayonini o‘zbek tilida so‘zlatdi. Ustod Mirtemir to‘g‘risidagi roman- essesi bilan ko‘pchilikni quvontirdi.

Otayor xalq dostonlarini juda yaxshi ko‘rib, shoir-baxshilarni qadrlab, kaftida ko‘tarib yurishga tayyor — sadoqati baland edi. Bu she’rlaridan ham ma’lum:

Bosib kela boshlar quyunday og‘ib,
Gumburlatib olis tog‘lar darasin —
Oshiqlik ko‘yida Ko‘hiqof tog‘in
Bir oh bilan yiqqan
alplar na’rasi…

El ichida kezib, Islom shoir haqidagi xotiralarni yozib oldi, kitob tuzdi. Rahim Qodir o‘g‘li, Shoberdi Boltayev haqida ssenariy yozdi, shu tariqa xalq shoirlari to‘g‘risida hujjatli film yuzaga keldi. Islom shoir o‘g‘li Ziyodullaning ham baxshi — do‘mbira egasi bo‘lishini istab, uni doimo ijodga undadi. U Ziyodullaning O‘zbekiston Respublikasi xalq baxshisi bo‘lganini ko‘rsa edi — boshi osmonga yetardi.

Ko‘pincha Otayorning she’rlarini, “Men quyoshni ko‘rgali keldim” roman-essesini, “Oy haqida ballada”sini qayta o‘qib o‘tirib, uning siymosini ko‘z o‘ngimga keltiraman. Hayotni va odamlarni chin ko‘ngildan sevgan bu do‘stimning mehr to‘la ovozi qulog‘imda jaranglaydi.

Yaxshi odamning yuzi jannat; ko‘rishib, bir og‘iz so‘zlashsangiz, ko‘nglingizning chigali yoziladi. Davra ko‘rgan, mard, odamdan jonini ham ayamaydigan Otayorni ko‘rgan-bilganlar bu gapni tasdiqlashsa kerak.

Yorug‘ dunyoni bir dam qiziq bozor, deb ta’riflashadi. Tengqurlari 70 yoshga to‘layotgan do‘stimiz shu, bir dam qiziq bozorga joni ichiga sig‘maganicha shoshilib kirdiyu joni ichiga sig‘maganicha shoshilib chiqib ketdi. Muhabbatli dunyoning bir fidoyisi — Otayor she’rlari, nasriy asarlari jaranglari aro yuz ko‘rsatib, bot-bot eslatib turadiki:

Shundoq muhabbatli
dunyo bor bo‘lsin…
Bor bo‘lsin shu dunyo
qorachig‘larda,
Bor bo‘lsin ochiq qo‘l,
ochiq qalblarda,
Shundoq muhabbatli
dunyo bor bo‘lsin…
Yaxshiga lolazor,
yovga tor bo‘lsin.

Biz — do‘stlari va shogirdlari, farzandlari bamaslahat ish tutib, shoir Otayorning asarlaridan bir “Saylanma” dastalab, adabiyot ixlosmandlariga tortiq etilishiga yordamlashsak, ayni muddao bo‘lar edi.

Otayor
SHE’RLAR

Otayor (Nahanov Otayor) 1947 yil, 19 yanvarda Samarqand viloyatining Narpay tumaniga karashli Qoraxitoy qishlog‘ida tug‘ilgan. O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan madaniyat xodimi (1993). ToshDUning jurnalistika fakultetini tamomlagan (1972). Birinchi she’riy to‘plami — «Ishqim bayoni» (1975). «Lolarang ertak» (1978), «O‘sha ko‘zlar» (1984), «Oq fasl» (1989) kabi she’rlar kitobi nashr etilgan. «Do‘mbira» (1980) dostoni ham bor. «Quyoshni ko‘rgani keldim» (1991), «Dunyoga tengdosh xazina» (1994), «Odamlar uchun yashayman» (1979) kabi esse va ocherklar to‘plami muallifi. A.Tommsaarening «Do‘zaxdan chiqqan yangi shayton» romani, fin eposi «Kalevala»ning bolalar uchun muvofiqlashtirilgan nasriy variantini o‘zbek tiliga tarjima qilgan. 2001 yil 7 yanvarda Toshkent shahrida vafot etgan.

MIRTЕMIR

Ezgulik darchasin chertmadi bekor,
Sokin kechib o‘tdi o‘tu suvidan.
Umri o‘tdi oddiy, betinch, kamsuxan,
Ayanch har dahmaza — ortiqcha va or…

Shunday: oddiy bo‘ldi, miqti va devtarz
Kuyladi yondirib yoniq bir ovoz —
Dunyoni g‘ubordan bo‘lsin deb xalos,
Jahonga nogahon tushmasin deb darz…

Bu zilol ummondan qatra ichalmoq
Beg‘araz ko‘ngillar armoni bo‘ldi,
Chanqoq yo‘lchilarning darmoni bo‘ldi,
Osonmas oddiylik zangini chalmoq.

Olislarga yetdi ovozi, sozi,
Xalqining ko‘nglidan aytdi ne desa,
Bir siltab qayirdi ne dovon kelsa,
Beminnat umridan el-yurti rozi.

Sokin hayqiriq u, sokin sado u,
Ona tuprog‘ini suygan eng suyuk.
Poku nopok ichra yuragi kuyuk,
Mangu Vatanim, deb kuygan ado u.

YURT

Ko‘ksingga bosh qo‘yib, suyub
Aylay, Vatan, izhori dil.
Ruxsoringga to‘yib-to‘yib
Rizo ko‘ngil, rizo ko‘ngil!

Desam, senga fidodir jon,
Ko‘ngil to‘ymas bu ahdimdan.
Boshginangda bo‘lib osmon
Alqay Vatan, alqay Vatan!

Yo‘lim tushsa yiroqlarga
Vasling qo‘msab kezgan kezim,
Barham berar firoqlarga
Sening isming, sening isming!

Dunyo bo‘lib quchganda ishq,
Quvontirsa ko‘zimni shan,
Men sel bo‘lib aytar qo‘shiq —
O‘zingdirsan, o‘zingdirsan!

Seni jondan ortiq sevsam
Havoyimas aytar so‘zim;
Vatan, sensan sig‘inganim —
Qaro ko‘zim, qaro ko‘zim!

* * *

Bir kun ketgum mangu uyquga,
Tuprog‘imga singgum begumon.
Berilmasman ortiq tuyg‘uga,
Unut bo‘lar yaxshiyu yomon.

Tebrangumdir maysami bo‘lib,
Yo o‘lkaning alvon lolasi…
Yo quvlashib, qiyqirib-kulib,
Toptab o‘tar bir to‘p bolasi.

Rashkingni qo‘y sen ham, malagim,
Ko‘z tutmasman iltifotishta…
Lahzang baxtli kechgan mahali
Olib qo‘ygil birrov yodingga.

Qo‘ygil, sen ham motamni, do‘stim,
Ruhim ozor chekmasin desang.
Biz-ku, ezgu maslaklar ko‘ksin
Bezab o‘tdik, bosmasin deb zang.

O‘g‘il-qizim, qarog‘im-ko‘zim,
Kiprigimda yaltiragan nam.
Nevaralar — o‘zim-yulduzim,
Charaqlangiz osmonimda sham.

Keltirganda ruhimga oyat,
Eslab qo‘ying otam-onamni.
Ular yodin sevdim bag‘oyat,
Yoritdilar ular xonamni.

Bir xonaki, yovga tor bo‘lsin,
Hech so‘nmasin shodlik, qo‘shiq, o‘y.
Shu o‘lkaning kuni bor bo‘lsin,
Uzilmasin men boshlagan kuy.

BAHOR SHAMOLIGA

Bahorni yelkamga ortqila shamol…

Izmingda chayqalgan lolarang chaman
Tinchimni bermayin ko‘rsatsin jamol
Shudringli chamanni qo‘msab quchaman,
Saharlar uyqumdan bedor et, shamol!

Mayliga, lolalar xayolim olib,
Hur qizlar bazmini esimga solsin:
Mayliga, qoqinsam hovliqib, tolib…
Ko‘katlarning rangi tizzamda qolsin..

Shudring jilosida nigohim qotib,
Tonglar hikmatidan anglayin ro‘yo.
Tonglarim shundayin beorom otib,
Mayli, go‘zallikka bo‘lay mahliyo.

Chehramga lolalar jilosi ko‘chib,
Shunday karshi olay quyoshni har kun.
Yangi kunni alqab, bahorni quchib,
Shudring-la yuvayin maysalar gardin.

Mayli, sen ham — shamol, qarshimdan esib,
Lolalar atrini ufur, entikma…
Men cho‘qqida yongan lolalarni deb,
Yangi so‘qmoq solib intilay tikka…

Qizlar etagini tortqila, shamol,
Atlas jilosidan ko‘zim quvonsin.
Bahorni yelkamga ortqila, shamol,
Vujudim lolalar qo‘ynida qolsin!..

MUHABBAT MANTIG‘I

Vo ajab, ixtiyorim oldingu boshdan o‘zing,
Ne sabab bo‘lding yana siynasi toshdan o‘zing?

Ayt, muhabbat, dastavval ul suluvni suydirib,
So‘ng nechun etding nari ul qaro qoshdan o‘zing..?

Iltifot qilgil, sanam, chertma hijron torini,
Qalbima otash qalab, tashlading doshdan o‘zing.

Bormidi hech mantig‘i bu muhabbat zorining,
Qalbga qo‘ngan baxt qushin haydama boshdan o‘zing.

Misli gul shabnamdagi kulgichingda dona xol,
Asragil kulgularing, yuvmagil yoshdan o‘zing.

Otayorga sen nechun ishq berib, otash berib,
Ne sabab bo‘lding yana siynasi toshdan o‘zing?

TO‘RTLIKLAR

Yaxshidir — gul atri, gul jilmayishi,
Gul bilan fayzlidir bu olam ishi.
Ammo yomonlardan yomonliroqdur
Uning tikonidan hadikli kishi.

* * *

O‘g‘lim, hayotda o‘s, o‘sgining bo‘lsin,
To‘kis-tugalingu ro‘y-rosting bo‘lsin.
Boringda chopishgan ming do‘stdan ko‘ra,
Yo‘g‘ingda qayishgan bir do‘sting bo‘lsin,

* **

Dildirab saharga yolborar shabnam:
«Quyoshga ro‘baro‘ keltirma, oshnam!,.»
Bu dam tong etagin ko‘tarar quyosh,
Bilmay qolar nurga aylanganin ham.

Behzod Qobulov
“FIDOYILIK BO‘LDI QISMATIM…”

Yigirmanchi asr o‘zbek adabiyoti favqulodda murakkab, sermahsul, serqirra bir hodisa o‘laroq tarixdan joy oldi. Bu davrda jahon adabiyoti bilan bo‘ylasha oladigan yetuk asarlar – go‘zal ijodiy namunalar yaraldi. Bu o‘rinda alohida bir ijodkor haqida emas, bus-butun, yaxlit hodisa haqida gap ketmoqda. Ya’ni sho‘ro davrida yashab, ijod etgan nosiru shoirlarimizning ne-ne asarlari “shonli” kommunizm g‘oyalarini tarannum etgani bois, unutilishga mahkum. Afsuski, shunday. Va lekin, asl insoniy tuyg‘ular qalamga olinganda, har qanday g‘oya ham, mafkura ham ortga chekinadi. Ana o‘sha g‘alvirdan but chiqqan, zamonlarni hatlab o‘tishga qodir asarlarni biz badiiy adabiyot deymiz…

Ilmiy ishim taqozosiga ko‘ra Milliy kutubxonada o‘tirib, yaqin o‘tmish davriy matbuoti bilan birma-bir tanishar ekanman, g‘oyaviy yalovbardor bo‘lishga intilmay, kamsuqumgina bo‘lib turgan, yozganlarida, asosan lirik pafos ustunlik qiladigan bir nom e’tiborimni tortdi: Otayor!

Otayorning ijodiy olamiga sin solsangiz, ustoziga sadoqatli shogird, xalq og‘zaki ijodining tolmas targ‘ibotchisi, kuychisi, o‘tkir publitsist, mohir essenavis, zahmatkash tarjimon, adabiy portretlar ustasi bilan yuzlashib turganingizga amin bo‘lasiz.

Xususan, uning atoqli shoiramiz Zulfiya, aktrisa Nasiba Usmonova, raqqosa Qizlarxon Do‘stmuhamedova, xonanda Ozoda Nazarova, o‘qituvchi Safar Xonazarov, hofiz Muhammadjon Karimov, qozoq oqini Jambul, g‘azalnavis shoir Sobir Abdulla, suxandon Galina Melnikova, adabiyotshunos Sanjar Siddiq, chanqovuzning mohir ijrochisi Juma Abrayqulov, oddiy mehnatkashlar – Buolma Jo‘rayeva, Fotima Mirzayeva haqidagi biri-biridan go‘zal esse va portretlari ijodkorning fuqarolik pozitsiyasini juda aniq ifoda etadi. Ularda qandaydir mafkura, zarbdor qurilishlar emas, insonning dardi, ko‘ngil qatidagi gaplari qalamga olingan. Bu asarlarda ko‘ngilni zalvorli tuyg‘ularga oshno etadigan ko‘tarinki ruh, yurakni to‘lqinlantiradigan ehtiros, g‘oyat latif lirik ke­chinmalar mavjud.

Masalan, “Cho‘pon dorilfununidan saboqlar” nomli salmoqli ocherk 1987 yili “Sharq yulduzi” jurnalining, 1-sonida e’lon qilingach, ijtimoiy hayotda katta aks-sado bergan edi. Muallif bu asarda dunyoga dong‘i ketgan qorako‘l terisi, uning zahmatkashlari haqida so‘z yuritib, sho‘ro davrining katta illatlaridan biri bo‘lmish son ketidan quvish, raqamlarni ishg‘ol qilaman deya sifatning yo‘qolib borishini kuyunchaklik bilan yozgan edi. Umuman, Otayor, publitsist sifatida, hamisha tuzumning emas, zamonning asl qahramonlarini topishga intiladi.

Aytaylik, muallima Ma’suma To‘laganova haqidagi “Xazina topgan ayol” nomli salmoqli ocherk bugun g‘oyat kamyob bo‘lib qolgan mazkur janrning eng sara namunalaridandir. Shuningdek, Otayor oddiy odamlar orasidan qahramon axtarib, folklorshunos Malik Murodov hamrohligida O‘zbekistonning barcha viloyatlarini kezib chiqdi: go‘zal Farg‘ona vodiysida qavariq qo‘llari bilan gul o‘stirayotgan azamat dehqonning bir piyola choyini ichib, ardoqli mehmoni bo‘ldi, vohaning ko‘m-ko‘m yaylovlarida do‘mbira sadolarini tinglab, baxshilar bilan tongni qarshiladi, qadim Xorazm tuproqlarida alpkelbat polvonlarga do‘st tutindi. Keyinchalik, ana o‘sha safarlar taassuroti so‘zga aylanib, qanot yozdi. Mehnatkash, tanti insonlar va xalq baxshilari haqidagi turkum maqolalar dunyoga keldi. Islom shoir, Bola baxshi, Yodgor baxshi, Umarqul Po‘lkan, Chori baxshi Xo‘jamberdi o‘g‘li va Qodir baxshi Rahim o‘g‘li to‘g‘risidagi go‘zal yozuvlar ayni safarning hosilasi edi. Darvoqe, Otayor keyinchalik “Islom shoir zamondoshlari xotirasida” nomli to‘plamni ham katta mashaqqatlar bilan chop ettirdi.

Shu o‘rinda yana bir ma’lumotni qayd etish o‘rin­liki, Otayor Nahanov O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasining faol a’zolaridan bo‘lgan. U a’zolik guvohnomasini cho‘ntakka solganicha, yozuvchiligini pesh qilib umr o‘tkargan mardumlardan farqli o‘laroq, darveshona fe’l-atvori ko‘targan qadar yashadi, ijod qildi. Uyushmaning qariyb barcha yig‘ilishlarida faol ishtirok etdi, ayniqsa, folklor kengashi yig‘inlarida, rais o‘rinbosari sifatida jonbozlik ko‘rsatdi. Bundan tashqari, Otayor muntazam ravishda yoshlar, havaskor shoirlar ijodiga bag‘ishlangan tahliliy maqolalar yozar, badiiy tarjima bilan astoydil shug‘ullanar edi. Xususan, karelofin xalqlari eposi bo‘lmish “Kalevala”, eston mumtoz adabiyoti namunasi bo‘lmish “Do‘zaxdan chiqqan shayton” romani, shuningdek, Boris Tixomolov, Kengusboy Allambergenov, Tayfur Sagitov singari rus hamda turkiyzabon adiblarning hikoyalari uning tarjimasida o‘quvchilar qo‘liga yetib bordi. Yana bir diqqatga molik jihati shundaki, Otayor Nahanov tarjimonlik faoliyati bilan shug‘ullanar ekan, masalaning nazariy jihatlariga ham e’tibor qaratdi va bu boradagi fikrlarini jamlab, G‘aybulla Salomov mas’ul muharrirligida nashrga tayyorlangan “Tarjima san’ati” nomli to‘plamda chop ettirdi.

Bu boradagi fikrlar yakunida shuni qo‘shimcha qilmoq joiz: Otayor qaysi sohaga qo‘l urmasin, yozganlarida xalq og‘zaki ijodi, folklor yetakchi o‘rinni egallardi. Bu xususiyat uning she’riy merosida, ayniqsa, yanada yaqqolroq ko‘zga tashlanadi…
Otayor Nahanov o‘tgan asrning 80-90-yillarida so‘zdan mo‘jiza yaratmoq ahdida o‘zbek adabiyotining keng, yorug‘ maydonida javlon urib mehnat qilgan sara ijodkorlardan biri edi. “O‘sha ko‘zlar”, “Lolarang ertak”, “Oq fasl” kabi kitoblari bugun xalqimizning ma’naviy mulki bo‘lib, she’riyatga oshno ko‘ngillarda qo‘nim topdi. Uning xalqona ohanglarga esh bir shaklda, toza o‘zbekiy mazmunda bitilgan she’rlari hanuz ko‘ngillarga zavq-shavq ulashib kelayotir. Xo‘sh, shoirning iqtidori darajasini o‘lchamoq mezoni bormi? Ayonki, ommaviylik adabiyotning bosh o‘lchovi emas. Bugun hamma yutoqib o‘qigan she’r yoki shoir ertaga umuman yodga olinmasligi mumkin. Otayorning kamtarona she’riy guldastasi o‘sha saksoninchi yillarda, bir davra zabardast shoirlar ijodi aro shu’la yanglig‘ porlab turgan bo‘lsa, bugunning eng o‘ktam ash’orlari orasida ham xuddi o‘shanday nur sochib, yaraqlab turibdi. Holbuki, o‘tgan yillar-u yo‘llarda adabiyotni ishlab chiqarish mexanizmiga aylantirayozgan ne-ne “daho”lar xalqning yodidan o‘chib ketdi… Shunday ekan, shoir ijodining mehvari, ohanrabosi nimada?

She’r – toza, g‘arazsiz yurakdan otilib chiqqan tuyg‘ular tafti, muhri, inshosidir. Shu ma’noda, Otayor ijodini boshqa shoirlar ijodiga mengzash, solishtiruv asnosi baho berish mutlaqo noto‘g‘ri. U o‘zbekning qalbi oliyjanob, ezgu hislarga limmo-lim baxshi-shoiri edi. Sho‘x-sha’n kunlarida ham, dard chekib yotgan aftoda holida ham adabiyot uchun xizmat qilishni sharaf deb bilgan do‘lvor yigit edi. Do‘st-yorlari, qarindosh-urug‘lari xizmatiga shay, tanti bir inson edi. Uning do‘sti, taniqli shoir Abdulla Sherning xotirlashicha, Otayor g‘oyat dilbar, bag‘rikeng, suhbati jonon chinakam Shaxs bo‘lgan.

Xuddi ana shu holat, chapani bir ruh uning she’rlariga ko‘chgan. Xalq dostonlariga xos bo‘lgan qochirimlar, ma’no tovlanishlari, baxshilarning jo‘shqin, purma’no so‘z o‘yinlari bu san’atga oshufta shoirning bitiklarida ham mana man deya bo‘y ko‘rsatib turadi. U yaratgan lirik qahramon dilgir, ko‘nglida borini to‘kib soladigan, go‘zallikdan zavq olishni sevguvchi, ijtimoiy faol, yurtsevar shaxsdir. Binobarin, Ota­yor ijodining asosi, o‘zagini yuqoridagi manzara tashkil etadi.

Otayor inson qalbida kechayotgan his-tuyg‘ularni, nozik holatlarni tabiat hodisalari bilan uyg‘un bir shaklda ifoda etishga usta. Uning “Dilbar damlar” nomli she’ri fikrimizni tasdiqlaydi.

Chaqmoq kesib o‘tdi to‘ng bulutlarni,
Go‘yo tars yorilib ketdi-yov osmon.
Momaqaldiroqning guldiraklari
Qishloqqa to‘kildi uchqunlarsimon.

Sirtdan qaraganda tabiat tasviri bo‘lib tuyuladigan bu to‘rtlikning asl ma’nosi, shoir nazarda tutgan go‘zal manzara keyingi bandda: “Uchrashuvga shoshgan qizning izidan, Sharros quyib berdi yomg‘irli bahor” misralaridan so‘ng ko‘ngilga mahkam o‘rnashadi. Birinchi holatdagi chaqmoq, to‘ng bulut, tars yorilib ketgan osmon kabi detallar, suyukli yor diydoriga mushtoq bo‘ysara qizning qalbida kechayotgan qarama-qarshi o‘y-xayollar ekanligi anglashiladi. Turfa andisha-yu gumonlarni dog‘da qoldirib, ko‘nglida jo‘sh urgan momaqaldiroq amriga quloq tutgan sevgi asirasi yo‘lga otlandi. Mana bu tasvir, yuqorida qayd etganimizdek, ikkinchi banddagi kuchaytirish, kalit so‘zlar tufayli yanada jonlanadi, she’rxon zavqini keltiradi. She’rdagi nozik nuqta esa hali oldinda: qiz mahbubi qoshiga yetgan damlar tasviri, ajabki, keltirilmaydi. U yo‘lga otlandi, ammo shoir erinmay “Bahor atiriga yuvingan qishloq”ni, namxush tuproqni qadoqli kaftida siqqancha, halitdanoq fikru zikri kuzgi hosilda bo‘lgan dehqonni tasvirlaydi. Va nihoyat, so‘nggi band umumlashma xulosa, yechim tarzida jaranglaydi:

Shunday muhabbatli damlarkim aziz,
Xayolni qitiqlar dilbar bir fasl.
Uchrashuvdan qaytar hu boyagi qiz,
Bahoriy muchchidan yonog‘i qizil…

Otayor ijodida “Bu dam tong etagin ko‘tarar quyosh”, “Asrlardan oshib kelding, do‘mbiram”, “Shamollar sasida xazonlar zori”, “Lolalarsiz mizg‘ir junjikib tog‘lar”, “Yaydoq dalalarda daydir izg‘irin”, “Bezovta bevaday to‘lg‘onadi oy”, “Tongdan burun tongday kular tunlarim” kabi ajoyib, dilbar misralar borki, o‘sha bir satr xuddi yaxlit she’r kabi ko‘ngilga tegadi, betakror tashbehlar sehrlab qo‘yadi.

Afsuski, mahorati, so‘z qo‘llash san’ati tobora kamolga yetib borayotgan, istiqloldan ilhom olib, zavq bilan ijod qilishga chog‘langan shoir bevaqt olamdan o‘tadi. U hali katta, o‘lmas asarlar yaratishi mumkin edi. Ayni kuchga to‘lgan, aqli qaymoqlagan pallada o‘zbekning kamtar, kamsuqum va daryodil bir shoiri, davralar to‘rini talashmagan, ko‘ngil amriga itoat etib yashagan erka, sarkash bir dilbandi hayotdan ko‘z yumdi. Ammo undan avlodlarga salmoqli adabiy meros qoldi. Shubhasiz, bu merosning eng qimmatbaho javohiri, adib ijodining cho‘qqisi – atoqli shoir Mirtemir haqidagi “Quyoshni ko‘rgali keldim” nomli bibliografik essesidir.

Bu asarda quyosh so‘zi turli o‘rinlarda, turli ma’nolarda keladi. Muallif ustoz Mirtemirning hayot yo‘lini tasvirlar, o‘zaro suhbatlar sharhini o‘quvchiga yetkazar ekan, iste’dodning yo‘liga g‘ov bo‘lganlarni qora bulutlarga o‘xshatadi. Ammo olmos iste’dod quyosh kabi ularni yengib o‘tadi, eng tuban, chirkin muhitda ham so‘z aytarga imkon topadi, vijdonini sotmaydi, demoqchi bo‘ladi muallif.

Taniqli publitsist, adabiyotshunos olim Ochil Tog‘ayev mazkur essega shunday baho bergan: “Shaxs ma’naviyatida hayotiy qarama-qarshiliklar, turmush va ijod mashaqqatlari vujudga keltirgan yangilikni ochish asarning bosh muddaosidir.”

Yuqoridagi fikrni inkor etmagan holda, qo‘shimcha qilmoq joiz: bu asar, avvalo, shogirdning o‘z ustoziga bo‘lgan ulkan ehtirom va sadoqati mahsulidir. Esseda Mirtemirning g‘oyat oliyjanob fe’l-atvori, gullarga oshufta qalbi, ilhomga to‘liq, jo‘shqin damlari, oddiy insoniy kechinmalari aniq dalillar, voqealar vositasida ochib berilgan.

“Quyoshni ko‘rgali keldim”ning shu janrdagi boshqa juda ko‘plab namunalardan ajralib turadigan jihati, undagi quyuq lirizm, har bir sahifada, fikrda, so‘zda sezilib turadigan samimiyatdir.

Mirtemir haqida juda ko‘p ilmiy-adabiy maqolalar yozilgan, yozilmoqda. Zero, shoir o‘zbekning cho‘ng shoiri, qalbidaryo inson sifatida shunga arziydi. Biroq, Mirtemir dunyosiga, ijodiy laboratoriyasiga boshlovchi yo‘l mana shu asar orqali o‘tadi.

Ha, Mirtemir adabiyotimiz tarixidagi mumtoz siymolardan biri, katta tarjimon, namunali inson, va lekin bandai ojiz sifatida oddiy insoniy nuqsonlari, ojiz tomonlari ham bo‘lgan. Muallif masalaning ana shu jihatlarini ham nazardan soqit qilmay, o‘quvchi ko‘z o‘ngida turli murakkab vaziyatlardan qalb amriga quloq tutib, mag‘rur o‘tgan inson siymosini gavdalantiradi.

Essening tub mohiyatida Vatanga bo‘lgan ulkan muhabbat hissi barq urib turadi. Binobarin, ona tuproqqa, Vatanga, elu yurtga bo‘lgan muhabbat bobida Mirtemir juda ko‘p yozgan. Mashhur baxshilar etagini tutib, xalq ijodiyoti ummoniga sho‘ng‘igan. Natijada, xalqona, toza o‘zbekiy ohang kasb etgan o‘z so‘zini topa olgan. Birovga o‘xshamaydigan, hatto ataylab o‘xshatib bo‘lmaydigan nazmiy uslubini kashf etgan. Ana shu jihatlarga maftun sadoqatli shogird – Otayor esa ustoz yo‘li va tilini jozibali, farahli qilgan omillarni, yillaru yo‘llarni, davrdoshu davradoshlarni, hamkasbu hamfikrlarning ezgu so‘zlarini mohirlik bilan o‘z essesiga jamlay oldi. Shu bois, bu asarni oddiygina esse emas, ilmiy-adabiy tadqiqot deyish mumkin.

Otayor o‘zining bir go‘zal maqolasi yakunida “Orzu chorlaganda…” deya xitob qiladi. Qaydam, balki bu ibora katta topilma emasdir, tilimizda mavjud ko‘pdan-ko‘p serta’sir so‘zlardan biridir. Ammo omadsizlik changalidan qutulishni o‘ylab, iztirob iskanjasiga tushgan kezlarimiz, orzu chorlagan damlarda insonda hech qachon yengib bo‘lmaydigan g‘ayritabiiy bir kuch, istak uyg‘onishini, yo‘lida uchragan barcha to‘siqlarni mardona yengib o‘tishga qodir ruhiyat paydo bo‘lishini tushundim. Adabiyotning eng muqaddas, mangu, o‘lmas falsafasi – insonlarni go‘zal orzu qilishga chog‘lash, ruhlantirish ekanligini teran angladim. Bu olamda hech bir manzara o‘zining buyuk orzulari sari odimlayotgan inson qiyofasiga teng kelmas ekan. Ana shu oddiy, ammo hikmati ulug‘ falsafani ko‘nglimizga xalqimizning samimiy, kamtargina shoiri Otayor chuqur joylab ketdi.