«Ҳуррият» газетасининг сўнгги сонида ( 2014 йил 18 июнь) босилган ушбу суҳбатни сизга тақдим этар эканман, мазкур матн газетада эълон қилинган матндан озгина фарқ қилишини маълум қилмоқчиман. Тайёрланган суҳбат матни газета олдиндан белгилаган ҳажмдан каттароқ бўлгани учун уни қисқартиришга рози бўлганман. Аммо, бугун ўша қисқарган фикр ва мулоҳазаларимни сақлаган ҳолда сизга тақдим этмоқдаман.

МАЪНАВИЯТНИ АСРАГУВЧИ ҚАТЛАМ
Хуршид Даврон билан суҳбат

Xуршид ака, шеърларингизни ва кўплаб илмий-адабий мақолаларингизни мухлисларингиз хуш кўриб ўқийди. «Самарқанд хаёли», «Соҳиб­қирон набираcи» номли китобларингиз адабиётга, тарихимизга улкан меҳр уйғотади кишида. Шу боис миннатдорлик ила рухсатингиз билан, суҳбатимиз мавзусини «Адиб ва давр» тарзида белгиласак…

Очиғи, нокамтарлик учун узр, бироқ, индаллосиям шу-да! — тўғри гап тортишув натижасида юзага чиқади. Бундан йигирма йиллар муқаддам бир мақолангизда «Босқинчи қаҳрамон бўлолмайди!» деган фикрни ёқлагансиз. Ўтган йиллар давомида шу мавзуда жуда кўп баҳслашишга тўғри келгандир… Айтмоқчиманки, ижодкор ўз тушунчасини, хулосасини худди асарлари янглиғ давр кайфиятига монанд сайқаллаб, бойитиб, тўлдириб бориши табиий. Умуман, бугун ўша иборани қайта ишлатишга эҳтиёж сезсангиз қай шаклда қўллаган бўлардингиз?

   — Сиз назарда тутган «Босқинчи қаҳрамон бўлолмайди!» деган фикр ифода этилган мақола, ҳақиқат қудуқнинг чуқур тубида қолиб кетиб, ер юзида уятсиз ва бешафқат ёлғон ҳукмронлик қилган пайтда, яъни босқинчилик тарихини ёритишда рус тарихий нуқтаи назари асосида иш кўрилган, тарихий фактлар фақат шу нуқтаи назар манфаатларидан келиб чиқиб талқин қилинган, ўзбек тарихий нуқтаи назари энди шакллана бошлаган бир пайтда ёзилган эди (Мақолани мана бу саҳифада ўқинг).

Унинг ёзилишига «Звезда Востока» журналининг 1990 йил 3-сонида босилган Михаил Поповнинг «Ак-паша — белый генерал» мақоласи, рус рассоми В.Верешчагиннинг «От Оренбурга до Ташкента» йўлномасидан олинган парчалар бошида берилган журнал сўзбошиси сабаб бўлган эди.

Ҳар икки мақола ва сўзбошида акс этган ёлғонни англашингиз учун Ҳиндистоннинг буюк давлат арбоби Жавоҳарлаъл Неру фикрига мурожаат қиламан. Неру Ҳиндистон тарихини бузиб ёзган инглиз тарихчиларини назарда тутиб шундай деган эди: «…Бу тарихчилар орасида бирон бир шахс йўқким, у ўзи мансуб бўлган халқ кўз қарашидан бутунлай узоқлашган ва ўз маданиятининг маҳдуд доирасидан чиқиб кета олган бўлсин. Шу сабабдан, ўзлари босиб олган халқ тарихини ёритишда улар холис бўлолмайдилар. Улар учун муҳими — ўз хатти-ҳаракатларини оқлаб, мазлум тарафни қоралашдан иборат…»

Ҳар қандай замонда инсон ҳаётини белгилаган тамойиллар, миллат яшаган макон билан боғлиқ маънавий тушунчалар ўзгармас бўлиб келган, деб ўйлайман. Бу тушунчалар ҳар бир замонда мавжуд ақидалар асосида турлича ифодаланган бўлса-да, уларнинг маъно-мазмуни ўзгармаган. Шу жумладан, босқинчилик, босқинчи билан боғлиқ тушунчалар ҳам. Бу тушунча баъзан қандай шароитда, кимга нисбатан ва ким томонидан айтилишига қараб ўзгариши мумкин.

Асрлар давомида муаррихлар Александр Македонский, Чингизхон, Наполеон, соҳибқирон бобомиз шахсияти ва фаолиятини баҳолашдан тўхтамаганлар. Зеро, уларнинг ҳар бири инсоният тарихида буюк ўзгаришлар пайдо бўлишига сабаб бўлган. Аммо тарозининг қайси палласи оғирроқ экани хусусидаги баҳсу мунозараларга нуқта қўйилгани йўқ. Нуқта қўйишнинг иложи ҳам йўқ. Зеро, уларни қоралаганлар ҳам, оқлаганлар ҳам хато қилишлари табиий ҳол. Аммо бу хатолар ўртасида ер билан осмон оралиғича фарқ бор.

1990 йили адабиёт газетасида босилган мақола ҳамма томонидан якдил қабул қилинди, деб бўлмайди. Мен ҳозиргача бу мақолага аксу садо тарзида ёзилган бир қанча мактубларни асраб келаман. Уларда мени олқишлаган хатлар билан баробар мақолани кескин рад этган, шўро тузумини ҳимоя қилган хатлар ҳам бор.

Бугун ҳам босқин ва босқинчи мавзуси дунёнинг диққат марказида турибди. Зеро, бугунги дунё ҳам зўравонликка асосланган сиёсат таъсирида қолган. Бугун ҳам зўравон давлатлар ўз босқинларини тамаддуний жараён сифатида оқлашдан тўхтаганлари йўқ. Худди шунингдек, бу «тамаддуний» ҳужумларга дучор халқлар ҳам ҳақли равишда уларни фақат ва фақат босқинчилик сифатида баҳоламоқда.
“Босқинчи қаҳрамон бўлолмайди!» иборасига келсак, мен учун у бугун ҳам олдинги маъносини сақлаб қолган.

———————————
1990 йили адабиёт газетасида босилган мақола ҳамма томонидан якдил қабул қилинди, деб бўлмайди. Мен ҳозиргача бу мақолага аксу садо тарзида ёзилган бир қанча мактубларни асраб келаман. Уларда мени олқишлаган хатлар билан баробар мақолани кескин рад этган, шўро тузумини ҳимоя қилган хатлар ҳам бор.
Бугун ҳам босқин ва босқинчи мавзуси дунёнинг диққат марказида турибди. Зеро, бугунги дунё ҳам зўравонликка асосланган сиёсат таъсирида қолган. Бугун ҳам зўравон давлатлар ўз босқинларини тамаддуний жараён сифатида оқлашдан тўхтаганлари йўқ.
———————————-

— Улуғ адиб — Ойбек домлага астойдил ихлос қўйгансиз, буни шеър­ларингизни ўқиганда ҳам сезса бўлади. Шу боис сиздан Ойбек мероси ва бугунги ёшлар ҳақидаги фикрингизни сўрамоқчи эдим. Мана, адабиётшунос Шуҳрат Ризаев «Қутлуғ қон» романидаги Мирзакаримбой образини бозор иқтисоди шароити тақозоси билан қайта талқин қилган ҳолда, қарийб ижобий қаҳрамон, замонавий ишбилармон дея фикр билдирди. Сизда ҳам шундай талқинлар, янгича ёндашувлар бўлгандир, деб ўйлайман. Аммо матбуотда ўқимадик. Масалан, Ойбек меҳр билан тасвирлаган Йўлчи сиймосининг бугунги кун ёшлари учун қаҳрамон бўларлик жиҳатлари нимада деб ўйлайсиз? Умуман, «Улуғ йўл», «Қутлуғ қон» ва унинг прототиплари ҳақида муаллиф ва мунаққидлар билдирган фикрлар манзарасидан келиб чиқсак, янги замон талқинларига эҳтиёж йўқдек. Ҳаммаси аён. Аммо улар, шубҳасиз, ўзбек адабиётининг нодир намуналари. Мана шу нозик нуқта сизниям кўп ўйлантирса керак…

— Шуҳрат Ризаев нимани исботлашга уринганини тушунмайман. Мирзакаримбой образини қарийб ижобий қаҳрамон, замонавий ишбилармон деган фикрни ҳам бугунги кунга мослаб айтилган бир гап деб ўйлайман. Ойбек домланинг «Қутлуғ қон»и ва бошқа насрий асари, хусусан, «Навоий» романи катта меҳнат эвазига пайдо бўлган ва миллий адабиётимизнинг қимматли мулки. Буни рад этиш нодонликдир.

Аммо мен учун Ойбек, энг аввало, буюк шоирдир. 80-йиллар ўртасида чиққан бир суҳбатимда «Ойбек наср ёзмасдан фақат шеър ёзиши керак эди» деган бир субъектив фикрни айтганман. Болаликда меҳр қўйган икки китобимдан бири Ойбекнинг «Болалик» қиссаси бўлганига қарамай, кейинчалик (то ҳозиргача) у «фақат шеър ёзиши керак эди» деган  «хом­хаёл»имдан воз кечолмайман. Айтгандай, яқинда бу фикр бекорга пайдо бўлмаганини билдим. Ойбекнинг умр йўлдоши Зарифа опа: «Ойбек зўр шоир бўларди, лекин адабиётда унинг рақиблари бор эди. Ўша рақиблари кечаси тинч ухласин деб Ойбек прозага ўта бошлади. Агар Ойбек шеъриятни давом эттирадиган бўлганида, у биринчи ўзбек шоири бўларди», деб айтганини ўқиб қолдим.

Устоз шоир шеърларини соатлаб ўқишдан завқланаман. «Ўчмаган овоз, сўнмаган қон» номли эсседа ёзганимдек: «Ойбек шеърияти сирли, мўъжизаларга бой, тасвири ғоят залвор туғёнлар жо ғалаёндир, ой шуъласидай ёруғ ҳислар беркинган қўшиқдир. Шу билан бирга, оташин юрак кечинмаларининг ёдномасидир. Мен бу шеърларни ўқиган пайтимда вужудимда шундай бир тасвири ноаён ҳайрат ва дард сезаманким, бу бунёда яшашдан мақсадим — олаётган ҳузурларимнинг энг гўзали ва ёқимлиси бўлиб туюлади. Тасаввуримда кейинги йиллар шеъриятида Ойбекдай шоир йўқдирким, бир-икки сатрини (уқтираман: сатрини) соатлаб ўқиб мароқланиш мумкин бўлса: «Қани, шеър, сўйла абадиятдан»; «Ўтди ваҳший гўзал кунлар»; «Шу кечам умримда ўлмасин»; «Юлдуз каби жимирлайди жон»; «Ариқда оқар нотинч, қора сас»; «Чўпон уйқусига томчилар томди». «Булутларнинг алвони — бўронларга байроқдир!» Яна қанчадан қанча гўзал, буюк сатрлар…

Орадан 30 йил ўтиб ҳам бу гапларни яна такрорлашга тайёрман.

— Моҳир таржимонсиз. «Кўз ёши, кўз ёши буюк мўъжиза, кўз ёшида чўмилган юрак кулишга тайёр» ёки «Фақат пул, пул дея кулдим мен. Бироқ сезиб қолдим пул ҳақида ўйлаётганимни» — бу сатрлар сизнинг таржимангизда эълон қилинган Япон шоири қаламига мансуб. Уларни китобга қарамай, ёддан ўқияпман, хатолари бўлса узр. Айтмоқчиманки, Танка, Хайку сингари жанрлар табиатини жуда яхши биласиз. Шу маънода бугун ўзбек адабиётида пайдо бўлган мансура, фиқра, бешсўз, қайирма, учлик кабиларга қандай қарайсиз? Янги жанрлар мавжуд анъаналарга таяниб, ижодий янгилик қилиш имконсиз бўлиб қолган паллада пайдо бўладими? Япон адабиётида бу жараён қандай кечган?

— Япон адабиётида бу жараён қандай кечгани ҳақида батафсил гапириш учун имкониятим йўқ. Аммо қисқача айтсам, япон шеърияти минг йиллар давомида бор-йўғи 4-5, асосан эса икки жанр: уч сатрдан иборат хайку (хокку) ва беш сатрли танка асосида ривожланди. Япон шоири учун жанр мақсад эмас, воситадир. Япон шеъриятидаги ҳар бир жанр ўз фалсафасига эга. Бугун янги жанрга асос солишга берилган дўстларимиз ана шу ҳикматни англасалар дуруст бўларди.

Мумтоз шеъриятимизга назар ташлайлик. Асл баҳо шоирнинг қайси жанрда ижод қилгани ёки у қанча ғазал ёки рубоий ёзгани (сон) билан эмас, фақат ва фақат қандай (сифат) ёзганига қараб берилган.

Ғазалнавис шоирлар кўп, аммо сиз Лутфийни, Навоийни, Бобурни, Машрабни, Фузулийни, Огаҳийни кўпроқ ўқийсиз. Бобурнинг Алишер Навоий ҳақида ёзган «Ҳеч ким онча кўп ва хўп айтқон эмас» жумласида ҳам урғу «хўп айтқон»дадир.

Адабиётда янгилик яратишга интилиш ҳамиша бўлган. Ҳозир ҳам бундай ҳаракатларнинг яхши натижалари мавжуд. Биргина Иброҳим Ғафуровнинг мансура жанрини нечоғли юқори мавқега кўтара олганини эслаш кифоя. Бугунги кунда Иброҳим Ғафуров деярли мансура жанрини «ўзиники» қилиб олди ва ҳатто «мансура» — деганда, аввалан, Иброҳим ака битган сочмалар шаклу шамойили кўз олдимизга келадиган бўлди. Шахсан мен Иброҳим ака мансураларини қайта-қайта мутолаа қиламан.

— Замон билан ҳамнафасликда бошқа ижодкорлардан илғорроқсиз. Ахборот технологияларидан, хусусан, интернетдан унумли фойдаланасиз. Ўз сайтингиз мавжуд. Уларда жуда кўп асарларингиз жойлашган. Адабий жараёнга доир янгиликларни кўздан қочирмайсиз. Кузатишларимизга қараганда, сайтнинг унча-мунча газета ёки журнал йиғолмайдиган аудиторияси ҳам шаклланди. Шу ғоянинг пайдо бўлиши, кўзланган мақсад ва вазифалар ҳақида сўзлаб берсангиз…

— Ижодкорнинг жамиятдаги биринчи вазифаси фикрсизликка қаратилган бўлмоғи керак. Жамиятда баҳсу мунозаранинг йўқолиши охир-оқибат жамиятни жар олдига олиб боради. Баҳс йўқ жойда фикрсизлик бошланади. Бугун интернет ана шундай баҳсу мунозара майдонини яратиб беришга қодир воситалардан бирига айланди. Бу майдонни сиёсий лўттивозлару графоман «ижодкор»ларга бериб қўймаслик керак.

Сайт масаласига келсак, бу узоқ давом этган жараённинг натижаси. Интернет тизимидаги илк ҳаракатларим тармоқда ўзбек адабиётининг, хусусан Алишер Навоий асарларининг йўқлиги туфайли пайдо бўлган ташвишимдан юзага келган эди. Тармоқда илк марта улуғ бобомизнинг 1948 йилда нашр этилган «Муҳокаматул луғатайн» асарини ўзим жойлаштирганман. Кейин бошқа асарлари матнлари, аудиофайллари менинг ҳаракатларим туфайли пайдо бўлди. Бугунги кунда интернетда фаолият юритган жонкуярлар ҳаракати боис Алишер Навоийнинг барча асарларининг электрон нусхалари пайдо бўлди.

———————————
Ижодкорнинг жамиятдаги биринчи вазифаси фикрсизликка қаратилган бўлмоғи керак. Жамиятда баҳсу мунозаранинг йўқолиши охир-оқибат жамиятни жар олдига олиб боради. Баҳс йўқ жойда фикрсизлик бошланади. Бугун интернет ана шундай баҳсу мунозара майдонини яратиб беришга қодир воситалардан бирига айланди. Бу майдонни сиёсий лўттивозлару графоман «ижодкор»ларга бериб қўймаслик керак.
———————————

“Хуршид Даврон кутубхонаси» (www.kh.davron.uz/) гача ҳам бир неча сайт очган эдим. Улар маълум маънода тажриба бўлди. Аммо уларнинг деярли ҳаммасида фақат ўз асарларимни беришга урғу бермай, адабиётимизнинг олдинги ва бугунги манзарасини акс эттиришни мақсад этдим. Бугун «Хуршид Даврон кутубхонаси» веб-саҳифаси дунё интернет тармоғидан ўзининг муносиб ўрнини топа олди, десам адашмайман. Айни менинг саҳифамдан олинган ўзбек адиб ва шоирларининг асарлари Франция, Туркия, Хитой, Болгария, Россия ва бош­қа бир қатор мамлакатларда таржима қилинди, улар асосида ўзбек адабиёти антологиялари ҳозирланмоқда.

Яна бир гапни айтмасам бўлмайди. Буни мақтаниш деб қабул қилсалар ҳам хафа бўлмайман. Мен веб-саҳифам орқали ўзим мансуб авлоднинг ҳамиша янгилик қилувчиларнинг олд сафида бўлганини ҳам исботладим. Бу билан кейинги адабий авлодларга ҳам ибрат, ҳам намуна бўлишни мақсад этдим. Қолаверса, бу ёш дўстларимга берилган дашном ҳам эди. Бу дашномда ҳаракатга чорлаш, «янгиликка интилинг» деган эзгу даъват бор.

Сиз суҳбатни тайёрлаш жараёнида «Ўзаро суҳбатларда, ёзишмаларда авлод тушунчасига кўп урғу берасиз. “Мен мансуб бўлган авлод” дея фахр билан сафдошларингизни тилга оласиз» деган гапни айтдингиз. Ҳақиқатан ҳам мен ўз авлодим билан фахрланаман. Бу авлоднинг ёрқин вакиллари Шавкат Раҳмон, Муҳаммад Раҳмон, Матназар Абдулҳаким, Тоғай Мурод, Аҳмад Аъзам, Иброҳим Ҳаққул, Мурод Муҳаммад Дўст, Эркин Аъзам, Усмон Азим, Қутлибека, Хуршид Дўстмуҳаммад, Усмон Қўчқор ва яна бир қатор ижодкорларнинг ҳар бири ўзбек адабиётининг “Олтин хазинаси”га ўз ҳиссасини қўша олган. Мен бир қисми шеър билан, икинчиси наср билан шуғулланган бу ижодкорларни битта авлод деб биламан. Бамисоли эт билан тирноқдек, ажратиб бўлмайди уларни. Бир маслак, бир интилиш ялови остида бирлашган эдик. Мана ҳозир шу гапларни айтяпману кўз ўнгимда илк тўпламим “Қадрдон қуёш”нинг корректурасини Эркин Аъзам билан бирга кўздан ўтказган, Шавкат Раҳмон билан бир сатр устида «талашган» лаҳзалар кўрина бошлади. Тенгдош шоир дўстларим шеърларида бир-биримизнинг “тузатган”, қўшган сатрларимиз бор.

Бизнинг авлод учун учун мустақиллик ва истиқлол ғояси умуман идеал нарса эди. Айни шу сабабдан мустақилликгача бўлган даврда бу авлод шеъриятида ижтимоий руҳ етакчи эди. Бу шеърият рамзлар, ишоратлар тили билан асрий ёлғон ва ҳақсизликларни фош этиш йўлидан юрди. Истиқлолнинг дастлабки йилларида уларнинг айримлари янги давлат ишларига жалб этилди, кимдир тепада, кимдир пастда ишлади, кимдир ишлаб юрибди, кимдир яна ижодга қайтди.

Бу авлод бугун ҳам фаол ва ҳаракатда. Биргина Аҳмад Аъзамнинг сўнгги йилларда наср ва публицистика соҳасида қилган ишларининг ўзи бу авлоднинг адабиётимизда тутган салмоғини нечоғли катта эканини кўрсатади.

Шеъриятда Усмон Азим, Матназар Абдулҳаким, Қутлибека, насрда Эркин Аъзам, Хуршид Дўстмуҳаммад, адабиётшуносликда Иброҳим Ҳаққулнинг мустақиллик йилларидаги ижоди ҳам бу фикрнинг исботидир. Бу ижодкорларнинг ҳар бири адабиётимизнинг бугунги қайноқ жараёни ичида. Адабий жанрларнинг ҳар бирида, театр ёки кино соҳасида бўлсин, бу авлод пешқадамлигини кўрсатмоқда.

  — Ҳозирги кун ёзувчиси фақат асар ёзиб, фикрлаб, қолган ишни нашриётларга топшириб қўёлмайди. Даврнинг ўзи адибдан ижтимоий фаолликни талаб қилаётир. Ўқувчилар турфа воқеликларга адибнинг муносабатини билгилари келади. Айниқса интернет ўқувчини муаллифга жуда яқин қилиб қўйди. Сизнинг ҳам виртуал манзилингизга бир кунда ўнлаб мактублар келса керак. Умуман адибнинг вақти масаласида фикр юритмоқчи эдим. Мен илк марта таниган-кўрган севимли адибим Хуршид Даврон сочлари тим қора, навқирон сиймо эди. Умр жуда тез ўтиб кетади, дейишади. Ёш ижодкорларга вақтни тақсимлаш, муҳимдан номуҳимни ажратиб олиш, тор доирадаги даҳанаки жангларга, адабий гуруҳбозликка ўралашмай миллатимиз фаровонлиги, тафаккур равнақи йўлида хизмат қилишлари борасида қандай маслаҳатлар берасиз?

— Устоз шоир “Тақдирин қўл билан яратар одам” деган гапга бизни ишонтиришга қанчалик уринмасин, инсон тақдирини фақат ўзи эмас, энг аввало, илоҳий ёзуғ, ундан кейин давр, яъни вазият ва албатта, инсоннинг вазиятдан келиб чиқиб қилган хатти ҳаракати яратади.

«Вақтни бекор ишларга сарфлама» деб қанча насиҳат қилмайлик, бефойда, ёшлик барибир ўз ҳукмини ўтказади. Ёшликдек гўзал айёмнинг ҳар бир дақиқаси гўзал ва ширин. Унинг изтироб ва машаққатлари ҳам бор. Ана шу гўзал лаҳзалар ва изтироблар ижодкор қалбини тарбиялайди, унга шакл ва мазмун бағишлайди.

Мен узоқ вақт ёшлар билан ишладим. Ёшликнинг асосий камчилиги ҳаётий тажрибанинг етарли эмаслигида намоён бўлади. Тажриба, минг афсуски, кўп нарсаларни бой бериш эвазига келадиган бойликдир.
Ёш ижодкор, энг аввало, ўз қобиғида, авлоди ёки бугунги ўзбек адабиёти қобиғида қолиб кетмаслигини ўйлаши керак. Дунё адабиётига, миллий мумтоз адабиётига кенгроқ назар ташлаши, бунинг учун кўпроқ мутолаа қилиши лозим деб ўйлайман. Адабиётда тажриба орттиришнинг энг фойдали йўли таржима билан шуғулланишдир. Таржима ижодкорни чархлайди, уни ўзи ўрганиб қолган дунёдан фарқ­ли дунёлар борлигини кўрсатади.

Бугунги адабиётнинг ёшлар эгаллашга ҳаракат қилаётган майдонга назар ташлайлик. Янги дунёқараш, янги тажрибалар шаклланаётгани, янгича оҳанглар пайдо бўлгани мени қувонтирса, адабиёт ва ижодкорнинг жамиятдаги ўрни тобора хиралашиб бораётгани, адабий асарларни баҳолашда эски қолиплар, маҳаллийчилигу “ўзбекчилик” асосида иш тутиш давом этаётгани ташвишга солади. “Адабиётга эътибор –миллатга эътибор” деган даъватни фақат тадбирбозлик, фақат умумхалқ миқёсидаги ҳаваскорлик ҳаракатини қўллаб-қувватлаш деб тушунмаслик керак.Бу даъватни адабиёт фақат ижод аҳлининг иши эмас, у миллий тараққиётнинг энг муҳим масалаларининг бири, деб тушуниш керак. Адабиётни, ижодкорни жамият ҳаётидан узоқлаштириш, унинг вазифасини муҳим деб билмаслик охир оқибат салбий оқибатларга олиб келади деб тушуниш керак. Бу даъватни мутафаккир боболаримизнинг “Адабиёт тирик экан, миллат тирикдир” деган ҳикматининг тадрижий давоми деб билиш керак.

Яна бир оғиз ёшлар адабиётидаги бир ҳолат хусусида.Гапнинг индаллосини айтсам, адабиётимизга кириб келган кейинги авлоднинг (авлодларнинг) вакили сифатида “ярқ” этиб кўринган, мунаққид деб атаса бўладиган, гурзи кўтарган шахсни ҳали матбуотда кўрганим йўқ. Гурзи кўтарган бўлиши шартми, деб сўрашингизни олдиндан билиб, изоҳ берай. Адабий танқиднинг гурзиси деганда мен фақат мақтову алқашга ўрганиб қолган ўзбек қаламкашларини бу муқаддас даргоҳга оёқ артмасдан кирадиган, қўл ювмасдан қалам ушлайдиган қисмига рўйи рост гап айтишни, холис ва ҳақиқий баҳо беришни, бир пайтлар кўплар кўрмай туриб зириллаган Абдулла Қаҳҳор қўлидаги адолат гурзисини назарда тутяпман.

———————————
“Адабиётга эътибор –миллатга эътибор” деган даъватни фақат тадбирбозлик, фақат умумхалқ миқёсидаги ҳаваскорлик ҳаракатини қўллаб-қувватлаш деб тушунмаслик керак. Бу даъватни адабиёт фақат ижод аҳлининг иши эмас, у миллий тараққиётнинг энг муҳим масалаларининг бири, деб тушуниш керак.  Адабиётни, ижодкорни жамият ҳаётидан узоқлаштириш, унинг вазифасини муҳим деб билмаслик охир оқибат салбий оқибатларга олиб келади деб тушуниш керак.  Бу даъватни мутафаккир боболаримизнинг “Адабиёт тирик экан, миллат тирикдир” деган ҳикматининг тадрижий давоми деб билиш керак.
——————————————

Одамлар назарида ёзувчи ёки шоир ҳамиша халқ­нинг хизматида бўлиши керак деган тушунча бор. Мен бу тушунча тарафдори эмасман. Ижодкор миллат тафаккурига масъул муаллимдир.

Ер сайёрасини ўраб турган озон қатлами бор. Бу қатлам ерни, инсонни космосда мавжуд бало-қазолардан асраб туради. Бу қатлам бўлмаса, ҳаёт бўлмайди. Миллат маънавиятини, унинг тириклигини асрагувчи қатлам эса адабиёт ва санъат аҳлидир. Айни шу ҳикматдан келиб ҳар бир ижодкор ўз ҳаёт маслагини, фаолият низомини аниқ белгилаши керак.

— Раҳмат, Хуршид ака!

Суҳбатдош — Беҳзод ҚОБУЛОВ

«Hurriyat» gazetasining so’nggi sonida ( 2014 yil 18 iyun`) bosilgan ushbu suhbatni sizga taqdim etar ekanman, mazkur matn gazetada e’lon qilingan matndan  ozgina farq qilishini ma’lum qilmoqchiman. Tayyorlangan suhbat matni gazeta oldindan belgilagan hajmdan kattaroq bo’lgani uchun uni qisqartirishga rozi  bo’lganman. Ammo, bugun o’sha qisqargan fikr va mulohazalarimni saqlagan holda sizga taqdim etmoqdaman.

MA’NAVIYATNI ASRAGUVCHI QATLAM
Xurshid DAVRON bilan suhbat

Xurshid aka, she’rlaringizni va ko’plab ilmiy-adabiy maqolalaringizni muxlislaringiz xush ko’rib o’qiydi. «Samarqand xayoli», «Sohib­qiron nabiraci» nomli kitoblaringiz adabiyotga, tariximizga ulkan mehr uyg’otadi kishida. Shu bois minnatdorlik ila ruxsatingiz bilan, suhbatimiz mavzusini «Adib va davr» tarzida belgilasak…

Ochig’i, nokamtarlik uchun uzr, biroq, indallosiyam shu-da! — to’g’ri gap tortishuv natijasida yuzaga chiqadi. Bundan yigirma yillar muqaddam bir maqolangizda «Bosqinchi qahramon bo’lolmaydi!» degan fikrni yoqlagansiz. O’tgan yillar davomida shu mavzuda juda ko’p bahslashishga to’g’ri kelgandir… Aytmoqchimanki, ijodkor o’z tushunchasini, xulosasini xuddi asarlari yanglig’ davr kayfiyatiga monand sayqallab, boyitib, to’ldirib borishi tabiiy. Umuman, bugun o’sha iborani qayta ishlatishga ehtiyoj sezsangiz qay shaklda qo’llagan bo’lardingiz?

   — Siz nazarda tutgan «Bosqinchi qahramon bo’lolmaydi!» degan fikr ifoda etilgan maqola, haqiqat quduqning chuqur tubida qolib ketib, yer yuzida uyatsiz va beshafqat yolg’on hukmronlik qilgan paytda, ya’ni bosqinchilik tarixini yoritishda rus tarixiy nuqtai nazari asosida ish ko’rilgan, tarixiy faktlar faqat shu nuqtai nazar manfaatlaridan kelib chiqib talqin qilingan, o’zbek tarixiy nuqtai nazari endi shakllana boshlagan bir paytda yozilgan edi.

Uning yozilishiga «Zvezda Vostoka» jurnalining 1990 yil 3-sonida bosilgan Mixail Popovning «Ak-pasha — beliy general» maqolasi, rus rassomi Vereshchaginning «Ot Orenburga do Tashkenta» yo’lnomasidan olingan parchalar boshida berilgan jurnal so’zboshisi sabab bo’lgan edi. Har ikki maqola va so’zboshida aks etgan yolg’onni anglashingiz uchun Hindistonning buyuk davlat arbobi Javoharla’l Neru fikriga murojaat qilaman. Neru Hindiston tarixini buzib yozgan ingliz tarixchilarini nazarda tutib shunday degan edi: «…Bu tarixchilar orasida biron bir shaxs yo’qkim, u o’zi mansub bo’lgan xalq ko’z qarashidan butunlay uzoqlashgan va o’z madaniyatining mahdud doirasidan chiqib keta olgan bo’lsin. Shu sababdan, o’zlari bosib olgan xalq tarixini yoritishda ular xolis bo’lolmaydilar. Ular uchun muhimi — o’z xatti-harakatlarini oqlab, mazlum tarafni qoralashdan iborat…»

Har qanday zamonda inson hayotini belgilagan tamoyillar, millat yashagan makon bilan bog’liq ma’naviy tushunchalar o’zgarmas bo’lib kelgan, deb o’ylayman. Bu tushunchalar har bir zamonda mavjud aqidalar asosida turlicha ifodalangan bo’lsa-da, ularning ma’no-mazmuni o’zgarmagan. Shu jumladan, bosqinchilik, bosqinchi bilan bog’liq tushunchalar ham. Bu tushuncha ba’zan qanday sharoitda, kimga nisbatan va kim tomonidan aytilishiga qarab o’zgarishi mumkin.

Asrlar davomida muarrixlar Aleksandr Makedonskiy, Chingizxon, Napoleon, sohibqiron bobomiz shaxsiyati va faoliyatini baholashdan to’xtamaganlar. Zero, ularning har biri insoniyat tarixida buyuk o’zgarishlar paydo bo’lishiga sabab bo’lgan. Ammo tarozining qaysi pallasi og’irroq ekani xususidagi bahsu munozaralarga nuqta qo’yilgani yo’q. Nuqta qo’yishning iloji ham yo’q. Zero, ularni qoralaganlar ham, oqlaganlar ham xato qilishlari tabiiy hol. Ammo bu xatolar o’rtasida yer bilan osmon oralig’icha farq bor.

1990 yili adabiyot gazetasida bosilgan maqola hamma tomonidan yakdil qabul qilindi, deb bo’lmaydi. Men hozirgacha bu maqolaga aksu sado tarzida yozilgan bir qancha maktublarni asrab kelaman. Ularda meni olqishlagan xatlar bilan barobar maqolani keskin rad etgan, sho’ro tuzumini himoya qilgan xatlar ham bor.Bugun ham bosqin va bosqinchi mavzusi dunyoning diqqat markazida turibdi. Zero, bugungi dunyo ham zo’ravonlikka asoslangan siyosat ta’sirida qolgan. Bugun ham zo’ravon davlatlar o’z bosqinlarini tamadduniy jarayon sifatida oqlashdan to’xtaganlari yo’q. Xuddi shuningdek, bu «tamadduniy» hujumlarga duchor xalqlar ham haqli ravishda ularni faqat va faqat bosqinchilik sifatida baholamoqda.

“Bosqinchi qahramon bo’lolmaydi!» iborasiga kelsak, men uchun u bugun ham oldingi ma’nosini saqlab qolgan.

— Ulug’ adib — Oybek domlaga astoydil ixlos qo’ygansiz, buni she’r­laringizni o’qiganda ham sezsa bo’ladi. Shu bois sizdan Oybek merosi va bugungi yoshlar haqidagi fikringizni so’ramoqchi edim. Mana, adabiyotshunos Shuhrat Rizaev «Qutlug’ qon» romanidagi Mirzakarimboy obrazini bozor iqtisodi sharoiti taqozosi bilan qayta talqin qilgan holda, qariyb ijobiy qahramon, zamonaviy ishbilarmon deya fikr bildirdi. Sizda ham shunday talqinlar, yangicha yondashuvlar bo’lgandir, deb o’ylayman. Ammo matbuotda o’qimadik. Masalan, Oybek mehr bilan tasvirlagan Yo’lchi siymosining bugungi kun yoshlari uchun qahramon bo’larlik jihatlari nimada deb o’ylaysiz? Umuman, «Ulug’ yo’l», «Qutlug’ qon» va uning prototiplari haqida muallif va munaqqidlar bildirgan fikrlar manzarasidan kelib chiqsak, yangi zamon talqinlariga ehtiyoj yo’qdek. Hammasi ayon. Ammo ular, shubhasiz, o’zbek adabiyotining nodir namunalari. Mana shu nozik nuqta sizniyam ko’p o’ylantirsa kerak…

— Shuhrat Rizaev nimani isbotlashga uringanini tushunmayman. Mirzakarimboy obrazini qariyb ijobiy qahramon, zamonaviy ishbilarmon degan fikrni ham bugungi kunga moslab aytilgan bir gap deb o’ylayman. Oybek domlaning «Qutlug’ qon»i va boshqa nasriy asari, xususan, «Navoiy» romani katta mehnat evaziga paydo bo’lgan va milliy adabiyotimizning qimmatli mulki. Buni rad etish nodonlikdir.

Ammo men uchun Oybek, eng avvalo, buyuk shoirdir. 80-yillar o’rtasida chiqqan bir suhbatimda «Oybek nasr yozmasdan faqat she’r yozishi kerak edi» degan bir sub’ektiv fikrni aytganman. Bolalikda mehr qo’ygan ikki kitobimdan biri Oybekning «Bolalik» qissasi bo’lganiga qaramay, keyinchalik (to hozirgacha) u «faqat she’r yozishi kerak edi» degan xom­xayolimdan voz kecholmayman. Aytganday, yaqinda bu fikr bekorga paydo bo’lmaganini bildim. Oybekning umr yo’ldoshi Zarifa opa: «Oybek zo’r shoir bo’lardi, lekin adabiyotda uning raqiblari bor edi. O’sha raqiblari kechasi tinch uxlasin deb Oybek prozaga o’ta boshladi. Agar Oybek she’riyatni davom ettiradigan bo’lganida, u birinchi o’zbek shoiri bo’lardi», deb aytganini o’qib qoldim.

  Ustoz shoir she’rlarini soatlab o’qishdan zavqlanaman. «O’chmagan ovoz, so’nmagan qon» nomli esseda yozganimdek: «Oybek she’riyati sirli, mo»jizalarga boy, tasviri g’oyat zalvor tug’yonlar jo g’alayondir, oy shu’lasiday yorug’ hislar berkingan qo’shiqdir. Shu bilan birga, otashin yurak kechinmalarining yodnomasidir. Men bu she’rlarni o’qigan paytimda vujudimda shunday bir tasviri noayon hayrat va dard sezamankim, bu bunyoda yashashdan maqsadim — olayotgan huzurlarimning eng go’zali va yoqimlisi bo’lib tuyuladi. Tasavvurimda keyingi yillar she’riyatida Oybekday shoir yo’qdirkim, bir-ikki satrini (uqtiraman: satrini) soatlab o’qib maroqlanish mumkin bo’lsa: «Qani, she’r, so’yla abadiyatdan»; «O’tdi vahshiy go’zal kunlar»; «Shu kecham umrimda o’lmasin»; «Yulduz kabi jimirlaydi jon»; «Ariqda oqar notinch, qora sas»; «Cho’pon uyqusiga tomchilar tomdi». «Bulutlarning alvoni — bo’ronlarga bayroqdir!» Yana qanchadan qancha go’zal, buyuk satrlar…

Oradan 30 yil o’tib ham bu gaplarni yana takrorlashga tayyorman.

— Mohir tarjimonsiz. «Ko’z yoshi, ko’z yoshi buyuk mo»jiza, ko’z yoshida cho’milgan yurak kulishga tayyor» yoki «Faqat pul, pul deya kuldim men. Biroq sezib qoldim pul haqida o’ylayotganimni» — bu satrlar sizning tarjimangizda e’lon qilingan Yapon shoiri qalamiga mansub. Ularni kitobga qaramay, yoddan o’qiyapman, xatolari bo’lsa uzr. Aytmoqchimanki, Tanka, Xayku singari janrlar tabiatini juda yaxshi bilasiz. Shu ma’noda bugun o’zbek adabiyotida paydo bo’lgan mansura, fiqra, beshso’z, qayirma, uchlik kabilarga qanday qaraysiz? Yangi janrlar mavjud an’analarga tayanib, ijodiy yangilik qilish imkonsiz bo’lib qolgan pallada paydo bo’ladimi? Yapon adabiyotida bu jarayon qanday kechgan?

— Yapon adabiyotida bu jarayon qanday kechgani haqida batafsil gapirish uchun imkoniyatim yo’q. Ammo qisqacha aytsam, yapon she’riyati ming yillar davomida bor-yo’g’i  4-5, asosan esa ikki janr: uch satrdan iborat xayku (xokku) va besh satrli tanka asosida rivojlandi. Yapon shoiri uchun janr maqsad emas, vositadir. Yapon she’riyatidagi har bir janr o’z falsafasiga ega. Bugun yangi janrga asos solishga berilgan do’stlarimiz ana shu hikmatni anglasalar durust bo’lardi.

Mumtoz she’riyatimizga nazar tashlaylik. Asl baho shoirning qaysi janrda ijod qilgani yoki u qancha g’azal yoki ruboiy yozgani (son) bilan emas, faqat va faqat qanday (sifat) yozganiga qarab berilgan.G’azalnavis shoirlar ko’p, ammo siz Lutfiyni, Navoiyni, Boburni, Mashrabni, Fuzuliyni, Ogahiyni ko’proq o’qiysiz. Boburning Alisher Navoiy haqida yozgan «Hech kim oncha ko’p va xo’p aytqon emas» jumlasida ham urg’u «xo’p aytqon»dadir.

Adabiyotda yangilik yaratishga intilish hamisha bo’lgan. Hozir ham bunday harakatlarning yaxshi natijalari mavjud. Birgina Ibrohim G’afurovning mansura janrini nechog’li yuqori mavqega ko’tara olganini eslash kifoya. Bugungi kunda Ibrohim G’afurov deyarli mansura janrini «o’ziniki» qilib oldi va hatto «mansura» — deganda, avvalan, Ibrohim aka bitgan sochmalar shaklu shamoyili ko’z oldimizga keladigan bo’ldi. Shaxsan men Ibrohim aka mansuralarini qayta-qayta mutolaa qilaman.

— Zamon bilan hamnafaslikda boshqa ijodkorlardan ilg’orroqsiz. Axborot texnologiyalaridan, xususan, internetdan unumli foydalanasiz. O’z saytingiz mavjud. Ularda juda ko’p asarlaringiz joylashgan. Adabiy jarayonga doir yangiliklarni ko’zdan qochirmaysiz. Kuzatishlarimizga qaraganda, saytning uncha-muncha gazeta yoki jurnal yig’olmaydigan auditoriyasi ham shakllandi. Shu g’oyaning paydo bo’lishi, ko’zlangan maqsad va vazifalar haqida so’zlab bersangiz…

— Ijodkorning jamiyatdagi birinchi vazifasi fikrsizlikka qaratilgan bo’lmog’i kerak. Jamiyatda bahsu munozaraning yo’qolishi oxir-oqibat jamiyatni jar oldiga olib boradi. Bahs yo’q joyda fikrsizlik boshlanadi. Bugun internet ana shunday bahsu munozara maydonini yaratib berishga qodir vositalardan biriga aylandi. Bu maydonni siyosiy lo’ttivozlaru grafoman «ijodkor»larga berib qo’ymaslik kerak.

Sayt masalasiga kelsak, bu uzoq davom etgan jarayonning natijasi. Internet tizimidagi ilk harakatlarim tarmoqda o’zbek adabiyotining, xususan Alisher Navoiy asarlarining yo’qligi tufayli paydo bo’lgan tashvishimdan yuzaga kelgan edi. Tarmoqda ilk marta ulug’ bobomizning 1948 yilda nashr etilgan «Muhokamatul lug’atayn» asarini o’zim joylashtirganman. Keyin boshqa asarlari matnlari, audiofayllari mening harakatlarim tufayli paydo bo’ldi. Bugungi kunda internetda faoliyat yuritgan jonkuyarlar harakati bois Alisher Navoiyning barcha asarlarining elektron nusxalari paydo bo’ldi.

“Xurshid Davron kutubxonasi» (www.kh.davron.uz/) gacha ham bir necha sayt ochgan edim. Ular ma’lum ma’noda tajriba bo’ldi. Ammo ularning deyarli hammasida faqat o’z asarlarimni berishga urg’u bermay, adabiyotimizning oldingi va bugungi manzarasini aks ettirishni maqsad etdim. Bugun «Xurshid Davron kutubxonasi» veb-sahifasi dunyo internet tarmog’idan o’zining munosib o’rnini topa oldi, desam adashmayman. Ayni mening sahifamdan olingan o’zbek adib va shoirlarining asarlari Frantsiya, Turkiya, Xitoy, Bolgariya, Rossiya va bosh­qa bir qator mamlakatlarda tarjima qilindi, ular asosida o’zbek adabiyoti antologiyalari hozirlanmoqda.

Yana bir gapni aytmasam bo’lmaydi. Buni maqtanish deb qabul qilsalar ham xafa bo’lmayman. Men veb-sahifam orqali o’zim mansub avlodning hamisha yangilik qiluvchilarning old safida bo’lganini ham isbotladim. Bu bilan keyingi adabiy avlodlarga ham ibrat, ham namuna bo’lishni maqsad etdim. Qolaversa, bu yosh do’stlarimga berilgan dashnom ham edi. Bu dashnomda harakatga chorlash, «yangilikka intiling» degan ezgu da’vat bor.

Siz suhbatni tayyorlash jarayonida «O’zaro suhbatlarda, yozishmalarda avlod tushunchasiga ko’p urg’u berasiz. “Men mansub bo’lgan avlod” deya faxr bilan safdoshlaringizni tilga olasiz» degan gapni aytdingiz. Haqiqatan ham men o’z avlodim bilan faxrlanaman. Bu avlodning yorqin vakillari Shavkat Rahmon, Muhammad Rahmon, Matnazar Abdulhakim, Tog’ay Murod, Ahmad A’zam, Ibrohim Haqqul, Murod Muhammad Do’st, Erkin A’zam, Usmon Azim, Qutlibeka, Xurshid Do’stmuhammad, Usmon Qo’chqor va yana bir qator ijodkorlarning har biri o’zbek adabiyotining “Oltin xazinasi”ga o’z hissasini qo’sha olgan. Men bir qismi she’r bilan, ikinchisi nasr bilan shug’ullangan bu ijodkorlarni bitta avlod deb bilaman. Bamisoli et bilan tirnoqdek, ajratib bo’lmaydi ularni. Bir maslak, bir intilish yalovi ostida birlashgan edik. Mana hozir shu gaplarni aytyapmanu ko’z o’ngimda ilk to’plamim “Qadrdon quyosh”ning korrekturasini Erkin A’zam bilan birga ko’zdan o’tkazgan, Shavkat Rahmon bilan  bir satr ustida «talashgan» lahzalar ko’rina boshladi.  Tengdosh shoir do’stlarim she’rlarida bir-birimizning “tuzatgan”, qo’shgan satrlarimiz bor.

Bizning avlod uchun uchun mustaqillik va istiqlol g’oyasi umuman ideal narsa edi. Ayni shu sababdan mustaqillikgacha bo’lgan davrda bu avlod she’riyatida ijtimoiy ruh yetakchi edi. Bu she’riyat ramzlar, ishoratlar tili bilan asriy yolg’on va haqsizliklarni fosh etish yo’lidan yurdi. Istiqlolning dastlabki yillarida ularning ayrimlari yangi davlat ishlariga jalb etildi, kimdir tepada, kimdir pastda ishladi, kimdir ishlab yuribdi, kimdir yana ijodga qaytdi.

Bu avlod bugun ham faol va harakatda. Birgina Ahmad A’zamning so’nggi yillarda nasr va publitsistika sohasida qilgan ishlarining o’zi bu avlodning adabiyotimizda tutgan salmog’ini nechog’li katta ekanini ko’rsatadi.

She’riyatda Usmon Azim, Matnazar Abdulhakim, Qutlibeka, nasrda Erkin A’zam, Xurshid Do’stmuhammad, adabiyotshunoslikda Ibrohim Haqqulning mustaqillik yillaridagi ijodi ham bu fikrning isbotidir. Bu ijodkorlarning har biri adabiyotimizning bugungi qaynoq jarayoni ichida. Adabiy janrlarning har birida, teatr yoki kino sohasida bo’lsin, bu avlod peshqadamligini ko’rsatmoqda.

   — Hozirgi kun yozuvchisi faqat asar yozib, fikrlab, qolgan ishni nashriyotlarga topshirib qo’yolmaydi. Davrning o’zi adibdan ijtimoiy faollikni talab qilayotir. O’quvchilar turfa voqeliklarga adibning munosabatini bilgilari keladi. Ayniqsa internet o’quvchini muallifga juda yaqin qilib qo’ydi. Sizning ham virtual manzilingizga bir kunda o’nlab maktublar kelsa kerak. Umuman adibning vaqti masalasida fikr yuritmoqchi edim. Men ilk marta tanigan-ko’rgan sevimli adibim Xurshid Davron sochlari tim qora, navqiron siymo edi. Umr juda tez o’tib ketadi, deyishadi. Yosh ijodkorlarga vaqtni taqsimlash, muhimdan nomuhimni ajratib olish, tor doiradagi dahanaki janglarga, adabiy guruhbozlikka o’ralashmay millatimiz farovonligi, tafakkur ravnaqi yo’lida xizmat qilishlari borasida qanday maslahatlar berasiz?

— Ustoz shoir “Taqdirin qo’l bilan yaratar odam” degan gapga bizni ishontirishga qanchalik urinmasin, inson taqdirini faqat o’zi emas, eng avvalo, ilohiy yozug’, undan keyin davr, ya’ni vaziyat va albatta, insonning vaziyatdan kelib chiqib qilgan xatti harakati yaratadi.

«Vaqtni bekor ishlarga sarflama» deb qancha nasihat qilmaylik, befoyda, yoshlik baribir o’z hukmini o’tkazadi. Yoshlikdek go’zal ayyomning har bir daqiqasi go’zal va shirin. Uning iztirob va mashaqqatlari ham bor. Ana shu go’zal lahzalar va iztiroblar ijodkor qalbini tarbiyalaydi, unga shakl va mazmun bag’ishlaydi.

Men uzoq vaqt yoshlar bilan ishladim. Yoshlikning asosiy kamchiligi hayotiy tajribaning yetarli emasligida namoyon bo’ladi. Tajriba, ming afsuski, ko’p narsalarni boy berish evaziga keladigan boylikdir.Yosh ijodkor, eng avvalo, o’z qobig’ida, avlodi yoki bugungi o’zbek adabiyoti qobig’ida qolib ketmasligini o’ylashi kerak. Dunyo adabiyotiga, milliy mumtoz adabiyotiga kengroq nazar tashlashi, buning uchun ko’proq mutolaa qilishi lozim deb o’ylayman. Adabiyotda tajriba orttirishning eng foydali yo’li tarjima bilan
shug’ullanishdir. Tarjima ijodkorni charxlaydi, uni o’zi o’rganib qolgan dunyodan farq­li dunyolar borligini ko’rsatadi.

Bugungi adabiyotning yoshlar egallashga harakat qilayotgan maydonga nazar tashlaylik. Yangi dunyoqarash, yangi tajribalar shakllanayotgani, yangicha ohanglar paydo bo’lgani meni quvontirsa, adabiyot va ijodkorning jamiyatdagi o’rni tobora xiralashib borayotgani, adabiy asarlarni baholashda eski qoliplar, mahalliychiligu “o’zbekchilik” asosida ish tutish davom etayotgani tashvishga soladi. “Adabiyotga e’tibor –millatga e’tibor” degan da’vatni faqat tadbirbozlik, faqat umumxalq miqyosidagi havaskorlik harakatini qo’llab-quvvatlash deb tushunmaslik kerak.Bu da’vatni adabiyot faqat ijod ahlining ishi emas, u milliy taraqqiyotning eng muhim masalalarining biri, deb tushunish kerak. Adabiyotni, ijodkorni jamiyat hayotidan uzoqlashtirish, uning vazifasini muhim deb bilmaslik oxir oqibat salbiy oqibatlarga olib keladi deb tushunish kerak. Bu da’vatni mutafakkir bobolarimizning “Adabiyot tirik ekan, millat tirikdir” degan hikmatining tadrijiy davomi deb bilish kerak.

Yana bir og’iz yoshlar adabiyotidagi bir holat xususida.Gapning indallosini aytsam, adabiyotimizga kirib kelgan keyingi avlodning (avlodlarning) vakili sifatida “yarq” etib ko’ringan, munaqqid deb atasa bo’ladigan, gurzi ko’targan shaxsni hali matbuotda ko’rganim yo’q. Gurzi ko’targan bo’lishi shartmi, deb so’rashingizni oldindan bilib, izoh beray. Adabiy tanqidning gurzisi deganda men faqat maqtovu alqashga o’rganib qolgan o’zbek qalamkashlarini bu muqaddas dargohga oyoq artmasdan kiradigan, qo’l yuvmasdan qalam ushlaydigan qismiga ro’yi rost gap aytishni, xolis va haqiqiy baho berishni, bir paytlar ko’plar ko’rmay turib zirillagan Abdulla Qahhor qo’lidagi adolat gurzisini nazarda tutyapman.

Odamlar nazarida yozuvchi yoki shoir hamisha xalq­ning xizmatida bo’lishi kerak degan tushuncha bor. Men bu tushuncha tarafdori emasman. Ijodkor millat tafakkuriga mas’ul muallimdir.

Yer sayyorasini o’rab turgan ozon qatlami bor. Bu qatlam yerni, insonni kosmosda mavjud balo-qazolardan asrab turadi. Bu qatlam bo’lmasa, hayot bo’lmaydi. Millat ma’naviyatini, uning tirikligini asraguvchi qatlam esa adabiyot va san’at ahlidir. Ayni shu hikmatdan kelib har bir ijodkor o’z hayot maslagini, faoliyat nizomini aniq belgilashi kerak.

— Rahmat, Xurshid aka!

Suhbatdosh — Behzod QOBULOV