Ўзбек тили ҳамон яшаш, келажак авлодга соф ҳолда етиб бориш учун жон-жаҳди билан курашиб ётибди. Аслида тилимизга давлат тили мақоми берилгач бу мавзу ёпилиши, муаммо кун тартибида турмаслиги керак эди…
Шаҳноза Тўрахўжаева
ДАРЁ ТИЛИМ, ТИЛИМ-ТИЛИМ…
“Тафаккур” журнали саволларига жавоблар
Шаҳноза Тўрахўжаева 1977 йили туғилган. Ўзбекистон Миллий университетининг ўзбек филологияси факультетини тамомлаган. Долзарб мавзудаги мақолалари, жаҳон адабиётидан таржималари билан матбуотда мунтазам қатнашиб келади.
1. Сизнингча, давлат тили ҳақидаги қонун қандай бажариляпти? Бу борада яна нима ишлар қилинмоғи лозим деб ҳисоблайсиз?
Саволингизнинг ўзида қонун яхши ижро этилмаётганига ишора бордек ва бу борада ҳақсиз. Биз қонун чиқарсак бўлди, ўзбек тили мавқеи юксалиб, ривожланади деб хато ўйлаганимизни мана шу 28 йил кўрсатиб қўйди. Тўғри, мамлакатимизда қонунлар, расмий ҳужжатлар ўзбек тилида чиқяпти, жой номлари, телевидение, радио, матбуот тили асосан ўзбекча. Лекин ҳаётда-чи? Кўпчилик боласини рус ё инглиз мактабига берган, ижтимоий тармоқда руспарастлар ва ғарбпарастлар қутбланган, ўзбек тилини билишни талаб қилганларга эса миллатчи тамғаси босилган, ўзбек ўз она юртида ямлаб, чайнаб, қизариб-бўзариб бўлса ҳам фикрини русча англатишга уринган…. Ўзбек тили ҳамон яшаш, келажак авлодга соф ҳолда етиб бориш учун жон-жаҳди билан курашиб ётибди. Аслида тилимизга давлат тили мақоми берилгач бу мавзу ёпилиши, муаммо кун тартибида турмаслиги керак эди.
Рус, инглиз ва бошқа тиллар халқаро тил мақомига қандай эришди? Юксак адабиёти, маданияти туфайли дейсизми? Дунёда юксак маданиятли миллатлар ва тиллар талайгина. Биз санаган тиллар эса мустамлакачилик сиёсати туфайли ривожланди, халқаро тилларга айлантирилди, яъни зўрлик билан сингдирилди. Энди биз ҳаддан ортиқ демократлик, бағрикенглик билан ўз она тилимизни уларнинг босимидан қутқара олмаяпмиз. Қонунимизнинг бирон ерида Ўзбекистоннинг ҳар бир фуқароси давлат тилини билиши шарт деган жойи йўқ. Шу сабабли кимгадир ўзбек тилини билмаслиги борасида танбеҳ бера олмайсан, дарров Конституцияга ва Давлат тили ҳақидаги Қонуннинг 2-бандига ишора қилиб оғзингни ёпади. Назаримда, аввало қонунларимизнинг ўзида давлат тилига мутлақ устунлик бериш керак, ривожланган мамлакатлардаги каби. Россия ёки Озарбайжоннинг Давлат тили ҳақидаги қонунини олинг-да, бизники билан солиштиринг. Мен ҳуқуқшунос эмасман, лекин саводли одам сифатида рус ва озарларнинг давлат тили тўғрисидаги қонунлари бизникидан анча батафсилроқ ёзилгани, давлат тилининг ишлатилиш чегаралари, устунлик ўринлари аниқроқ белгилаб берилганини англадим.
Кўпчилик бошқа тилли ватандошларимиздан нега ўзбек тилини билмайсиз деб сўрасангиз, бу тил қийин, уни ёмон кўраман ва ҳоказо деган субъектив сабабларни эмас, объектив омилни келтирадилар: ўзбек тилини ўрганишга эҳтиёж йўқ. Ҳа, афсуски, шундай. Агар шу инсонлар Америкага ёки Европага кетмоқчи бўлса, албатта ўша мамлакат тилини ўрганади, бўлмаса у ерга бориб ишлай олмайди. Ўзбекистонда эса ҳеч қачон ундай бўлмаган. Шундай экан, ўзбек тилини ўрганиб нима қилади? Ўз тилида гапирмасанг сени бир тийинга олмайдиган, мамлакатидан жой бермайдиган “демократик” давлатлар тилини ўрганади.
Гап фақат ўзбек тилининг ўрганилишида эмас. Тилимиз ички имкониятларга бой, узоқ тарихга ва улкан адабий, маданий меросга эга бўлгани ҳолда, ривожланмаётганида биз зиёлиларнинг, тилшунос, адабиётшунос, олим, адиб, таржимонларнинг ҳам айби катта. Асосий масъулият бизда десак ҳам бўлади. Биз ўзбек тилидан кўпроқ, чиройлироқ, мазмунлироқ ёзмаяпмиз, яъни замонавий атамани қўлласак, ўзбек тилида ўқишга арзирли “контент” яратмаяпмиз. Болаларимизни рус мактабларига беряпмиз. Чунки ўзбек мактабларида ўқиган болалар учун кейинчалик ривожланиш имкониятлари кам деб ҳисоблаймиз. Аксар яхши китоблар рус, инглиз ва бошқа тилларда бўлса, таржима қилинмаса, бола келажакда ахборотни қаердан олади, деб ўйлаймиз-да. Фильмларнинг ўзбекча таржимасини кўриб бўлмайди, тили нўноқ, ўзи чўлоқ (тўпориларча цензура қилинган), компьютер ва мобил телефонлар чала ўзбекчалаштирилган, дунё тилларидан ўзбекчага таржималар оз, атамалар яхши ишланмаган…
Атамалар биз муҳаррирларнинг оғриқли жойимиз. Техникага оид китобни таҳрир қила туриб “Подшипник втулка, водило ва рамкага қотирилган” каби жумлаларда йиғлагудек бўлдим. Бир боғловчи ва феълдан ташқари ҳаммаси русча (!), байналмилал эмас, айнан русча сўзлар! Китоб 70 фоиз шундай жумлалардан ташкил топган. Биринчи миямга келган фикр: ундан кўра муаллиф русча ёзиб қўяқолгани яхши эмасмиди? Бу ўзбек тилини ожиз, ғариб кўрсатиб, унинг устидан кулиш-ку! Аммо муҳаррир сифатида ўзим ҳам бу жумлаларни соф ўзбекчалаштиролмадим. Не қилайки, уларнинг ўзбекча муқобили йўқ. Таржимаси бордир балки (луғатларда изоҳлаб таржима қилинган, бир сўз билан эмас), атамаси йўқ. Мана шу аҳволда биз бошқалардан ўзбек тилини ўрганишини талаб қилишга ҳақлимизми?
Ёдингизда бўлса, мустақилликнинг илк йилларида атамашунослик бўйича анча ишлар қилинган эди. Ҳозир у даврнинг хатолари кўп тилга олинади (олийгоҳ, тайёра, азмойишгоҳ ва ҳ.к.). Лекин қилинган ишлар, бошланган хайрли лойиҳалар негадир эътироф этилмайди. Мен ўшанда яратилган бир қанча тиббиёт, техника, тилшунослик каби йўналишлардаги атамалар луғатларини ижобий ҳаракат деб баҳолаган бўлардим. Афсуски, тилимизни илк миллийлаштириш ҳаракатлари муваффақиятли чиқмагани шаштимизни туширди. Яна ўзбекчалаштириш борасида мутаассиблик қилиб юборганимизни: рус тилидан қочамиз деб умуман байналмилал сўзларга ҳам қирон келтираётганимизни билиб қолдик ва атамашуносликни ташлаб қўйдик. Нотўғри қилдик! Хатолардан хулоса чиқариб, йўналишни тўғрилаб олганимизда, атамашунослигимиз ҳозиргидек чала ўлик ҳолатга тушмасди.
Нега биз ўзбекча сўзларни кам яратамиз, нуқул тайёрини четдан олиб қўямиз? Чунки она тилида атамалар яратиш фақат тил билишни эмас, топқирлик ва ижодкорликни талаб қилади. Бу борада мақтана олмаймиз. Агар жадид боболаримиз ўз вақтида “эга”, “кесим”, “аниқловчи”, “ҳол” деган атамаларни бизга мерос қолдирмаганларида, эга ўрнига “тагида ётувчи” (подлежащее), кесим ўрнида “айтилувчи” (сказуемое) каби кулгили ва нўноқ ибораларни қўлламаслигимизга кафолат йўқ эди. Чунки биз тилимизнинг имкониятларини билмаймиз, манбалардан узоқлашиб кетганмиз. Жадидлар топган “аччил” (кислород), “сувчил” (водород) каби атамаларни қабул қилмаймиз, русчасини қўллайверамиз.
Жой номлари, хорижий исмларни ҳамон рус ёки ғарб манбаларидан тўғридан тўғри кўчириб қўяқоламиз (Ауунг Сан Су Чжи, Син Цзянь, Си Цзиньпин, Режеп Тейиб Эрдоган – Аун Сан Су Жи, Шинжон, Си Чинпин, Ражаб Тойиб Эрдўғон демаймиз), демак, транслитерация қоидаларини ҳам такомиллаштириш зарур. Исмларимизни Ходжаев, Алимов, Гулямов тарзида ҳужжатларимизга ёздираверамиз. Мен кўпинча китоблар муаллифлари билан шу борада баҳслашаман. Уларга исмларини ўзбек имло қоидаларига мувофиқ (масалан, Инагамова эмас, Иноғомова) ёзамиз десак, йўқ, ҳужжатдака ёзинг дейишади. Одамлар ҳужжатида исми ўзбекча ёзилмаганига аҳамият бермайди ё атай ўзбекча ёздирмаган. Мана шу ўринда бизнинг миллий ғуруримиз сустлиги, дунёни ўзбекча англай билмаслигимиз кўринади.
Юқорида мен халқаро тиллар мустамлакачилик туфайли кенг ёйилди дедим. Аммо замонавий дунёда бунақаси кетмайди. Энди тил ривожланишининг асосий шарти миллат, халқ, мамлакат ривожланиши, ўша тилда илмий, бадиий асарлар, матнлар кўпроқ яратилишидир. Хулоса ўзингиздан.
Биз нега ўзбек тили деб куйиб-ёнамиз? Чунки ўзбекчани билиш дунёни ўзбекча англаш, миллат сифатида яшаб қолиш демакдир. Ўзбек тилини сақлаб қолишни истасак, унинг ички имкониятларидан фойдаланиб кўпроқ сўз ясашимиз, манбаларни ўрганишимиз, тилсевар бўлишимиз керак. Акс ҳолда шиддат билан ривожланаётган янги замонда кунда пайдо бўлаётган тушунчаларни бошқа топқир тиллардан кириб келган сўзлар билан ифодалашдан, тилимиз дарвозасини уларга ланг очиб қўйишдан, авлодларга эса нафақат техника китоблари, балки кундалик сўзлашувда ҳам қуруқ феъли ўзбекча, қолгани инглиз ё русча қурама бир тилни мерос қолдиришдан ўзга чорамиз қолмайди.
2. Сиёсий, иқтисодий, психологик ва ҳоказо омилларни соқит қилиб, фақат соф лисоний нуқтаи назардан қараганда, қайси графика ўзбек тилининг товуш табиатига кўпроқ мос – кириллми ёки лотин?
Қўллаш учун қулайлик, тилнинг хусусиятларига мослик жиҳатидан ҳозирги лотин графикасига асосланган ўзбек алифбоси кириллга бас кела олмайди, буни очиқ тан олиш керак. Аввало, қўшҳарфларимиз (sh, ch, ng) ва o‘, g‘ каби диакретик белгили ҳарфларимиз матн теришда кўп ноқулайликлар келтириб чиқариши кўпчиликка маълум. Яна имло қоидаларимиз ҳам мукаммал эмас. Имло луғатларимиз бири иккинчисини инкор қилиб ётибди. Ҳамма ўзи билганча ёзяпти, бир тилда бир имлода ҳар хил ёзяпмиз. Буларнинг бари бизнинг алифбода беқарорлигимиз натижасидир. Бу ҳақида анча ёзилди, таҳлил қилинди. Лекин холис айтадиган бўлсам, лотин графикасини қанчадан қанча тиллар ўзига мослаштириб олган экан, демак, ўзбек тилига ҳам уни мослаштириш мумкин. Бунинг учун бир нечта ҳарфларни ҳамда имло қоидаларидаги айрим бандларни ислоҳ қилиш ва ягона имло луғатини яратиш кифоя. Шу билан саволингизга аниқ жавобни бериб бўлдим деб ҳисоблайман.
Аммо бекорга бундай савол қўймадингиз, чамамда. Сўнгги пайтларда “лотин-кирилл” баҳси узоқ ва қизғин давом этди. Мен бу баҳсларда бирмунча фаол бўлдим, чунки касб тақозоси билан алифбо ва имло муаммоларига кўп дуч келаман, бу масаланинг тартибга солинишидан манфаатдорман. Баҳслар, мунозаралар ҳар қандай ҳолатда ҳам яхши. Агар ҳозир шу баҳс кўтарилмаганда, келажак авлод олдида юзимиз шувит бўлар эди. Чунки биз фарзандларимизга нисбатан катта бир гуноҳ қилдик: уларга ҳарф бердиг-у, китоб бермадик. Мактаблардан кирилл алифбосидаги китобларни йиғиштириб олдик, ўрнини лотин алифбосидаги китоблар билан тўлдирмадик. Натижада, кирилл барибир чиқиб кетмади. Чунки ўқимаган авлод тайинли бир нарса ёзмади, яратмади. Асосий манбалар кириллда қолиб кетаверди. Лотин алифбосида дарсликлар, болалар адабиёти ва журналларидан бошқа ҳеч нима йўқ ҳисоби. Ахир, лотинда саводи чиққан авлоднинг катталари ёши 30 дан ошди. Улар нимани ўқияпти? Кирилл алифбосидаги матнларни-да. Бу лотинга ўтишми? Йўқ, бу “лотинга ўтиш томошаси” холос. Бизда лотинлаштириш жараёни муваффақиятсиз кечди десак бўрттириш бўлмайди. Ҳозирги шароитда “13 миллион инсоннинг саводи лотин алифбосида чиқди” деган далилни дастаклайвермай, улар нимани ўқияпти деган савол устида бош қотириш керак (лотин алифбосида ўзбек тилида яхши манбалар яратиш заруратини назарда тутяпман).
Ҳозирги икки алифболилик – фожиа. Қонунда бир алифбо айтилиб, ёш авлод шунга ўргатилиб, амалда бошқа алифбо қўлланилиши – фожиа. Лотиннинг ҳам, кириллнинг ҳам ҳаётимизда ўрни бор, фақат улар тенг мавқеда бўлиши, ундан ҳам ёмони, қонунда белгиланган алифбо амалда суст қўлланилиши чатоқ. Қай биригадир устунлик берилиши керак. Бугунги шароитда лотинга ўтишни жадаллаштириш, кирилл эса мактабларда ҳафтада бир-икки марта ўқитилиб турилиши керак.
Ҳамма бало бизнинг ёзувни худди пайпоқдек алмаштираверишимизда. 100 йил нари-берисида ёзув ва имлони жами олти (!!!) марта ислоҳ қилишга журъат этган бошқа халқ борми дунёда? Биз шу жиҳатдан беназирлигимизча тарихда қоламиз. Ҳар нарсага алифбо балогардонлиги эса – ожиз нуқтамиз. Эски ўзбек ёзувидаги манбаларни ўқисангиз, қанча нарсалардан халқ бебаҳра эканидан афсусланасиз. Кириллда ҳам манба оз эмас. ХХ аср инсоният тарихида энг кўп китоб ва босма материаллар чоп этилган давр бўлиб қолади. Унгача матбаа ривожланмаган эди, бундан кейин эса матнлар виртуал оламга кўчади. Ҳатто аудио ва видео шаклларга ўтади. Хўш, қарийб бир асрлик ёзма мерос нима бўлади? Уларнинг ҳаммасини лотинга ўтказолмайсиз, бу айримлар айтганидек бир неча дақиқалик иш эмас. Файлдаги матнни ўгиришда муаммо йўқ, лекин қоғоздаги матнни-чи? Ҳар доим ҳам китоблар файллардан чоп этилмаган. Бунинг учун дақиқасига 1000 бет сканер қиладиган аппаратингиз, кейин ўлик матнни тирилтирадиган, унинг хатоларини тўғрилаб конвертергача тайёрлаб берадиган кучли тизимингиз бўлиши керак. Шунда ҳам имло хатоларини инсон ўқиб тўғирлаб чиқиши талаб қилинади. Энг ёмони, энди бу китоблар бошқа алифбога кўчирилар экан, албатта ҳозирги замон нуқтаи назаридан сараланади, таҳрир қилинади, мослаштирилади. Бу қанчалик эзгу мақсадларда амалга оширилмасин, барибир манбалардан узоқлашиш ва йўқотишлар бўлиши тайин. Олайлик, Ойбекнинг “Қутлуғ қон” асари лотинлаштирилмайди. Лекин бу асар нафақат ғоявий, балки (асосан) бадиий жиҳатдан аҳамиятли манба-ку.
Мен кирилл алифбосида қанча ёзма манба бору, уларнинг қанчаси лотинга ўгирилиш керак деган саволга жавоб бера олмайман, бунинг учун статистик маълумотларим йўқ. Аммо шахсий кутубхонамдаги мингдан ортиқ китобларнинг 90 фоизи кирилл алифбосида ва мен уларни танлаб-саралаб йиғганман. Шуларнинг ўқилмаётгани, кўпи қайта нашр этилмаслигини ўйлаб хафа бўламан. Балки инглиз, француз, хитой ва бошқа тилларда китоблар бундан минг чандон бой ва ранг-барангдир. Уларни ўқиш учун лотин алифбосинигина эмас, тил билиш керак, тил! Одамларга алифбо борасида баҳслашаётганда китоблар орасига кириб, ўша ердан туриб фикрлашни маслаҳат берган бўлардим.
Биз алифбо масаласида эҳтиросларга берилиб кетдик. Менимча, энди лотинни асосий (чунки қонунга ҳурмат керак) алифбо қилиб, кириллдан эса буткул воз кечмай турганимиз маъқул. Бизнинг тарихий-маданий шароитимиз, ўзига хослигимиз шундай, нима қиламиз энди?! Ҳиндистонни қаранг, икки алифбо тенг қўлланилади. Мактабларга кирилл дарслари киритилиши керак. Рус босқини, тарихий аламларимизни эса алифбодан олмайлик. Ота-боболаримиз, жадидларимиз руҳи олдида асосий бурчимиз миллатни ягоналикда сақлаш. Сиз лотин, мен кирилл деб талашишимиз бўлмайди. «Бу не элким, боши узра якка бир байроғи йўқ / Сенга оқ ранг, менга кўк ранг деб талашмас чоғи йўқ…» деб ёзганди бир шоира мустақилликнинг илк йилларида. Байроқни тасдиқлаш жараёнида ҳам шундай бўлинган бўлсак керак-да. Алифбо масаласида муроса қилишимиз керак. Кириллни билмаганлар кириллни, лотинни билмаганлар лотинни ўргансин.
Вақти келиб лотин алифбоси асосидаги ўзбек тилида манбалар кўп, сифатли бўлади, агар биз ҳозирдан баҳслардан чекиниб уларни яратишни бошласак. Ўшанда кирилл ўз-ўзидан истеъмолдан қолади.
Алифбо дахлсизлиги ҳақида қонун қабул қилиш керак. Токи шу охирги ва узил-кесил алифбо бўлсин. Бундан кейин алифбони ўзгартириш миллатга қарши жиноят деб баҳолансин ва алифбо сиёсатдан ажратилсин! Ҳозир шу қонун бизнинг ― зиёлиларнинг бош мақсадимиз бўлиши лозим.
3. Жамиятимизда тил қашшоқлашиб ва дағаллашиб боряпти, шунингдек, саводхонлик пасайиб, имловий анархизм авж оляпти, деган даъволарга қандай қарайсиз? Бу борада хавотирга чиндан-да асос бўлса, сизнингча, мазкур вазиятдан чиқишнинг қандай чоралари бор?
Шахсан мен учун савод – ҳамма нарса. Инсон ёзган 4 қатор матнига қараб унинг саводи, дунёқараши, қанча китоб ўқигани-ю, қандай фикрлаши ҳақида билиб олиш мумкин. Афсуски, ҳозир шу 4 қаторда 4 та хато қилмайдиган одамни учратиш амри маҳол. Нега шундай? Мактабда таълим берилади, хат-савод ўргатилади. Ҳар ҳолда, одам бир матнни ўқий оладиган даражага етказилади. Лекин инсон ўша билимларини амалда қўллай олмайди. Фан буни “функционал саводсизлик” дейди. Яъни билими бору, малакаси йўқ, ҳарф танийди-ю, қўшиб ўқий ва ёза олмайди. Сабаби, бизда ўқимаслик оммавий эпидемия деражасига етган.
Инсон фақат кўп китоб ўқигандагина саводли бўлиши мумкин. Кўп ўқиган одамнинг кўзи сўзларнинг тўғри ёзилишини эслаб қолади ва ёзаётганда ўз-ўзидан хатосиз ёзиб кетаверади. Шунингдек, фикрни равон ва тизимли ифодалаш, миясидагини тилга ва қоғозга борича кўчира олиш ҳам саводли инсонга берилган имтиёздир. Бизнинг замонамизда ўқиш ва ёзишнинг ўзи саводлиликни белгиламайди. Энди саводли одам компьютер, интернет ва турли гаджетлардан фойдаланишни билиши, ҳар қандай дорини йўриқномасини ўқиб, сўнг қабул қилиши, қўлига тушган чизма, жадвал, диаграммалардан ўзига керакли маълумотни ажратиб олиши, асосийси, воқеликни танқидий идрок эта олиши керак. Воқеликни танқидий идрок этиш – бу ҳар нарсани танқид қилиш, қоралайвериш эмас, балки саралай билишдир. Мен 15 йиллар аввал бир мақоламда саводни инсон онгидаги фильтр дегандим, ҳамон шу фикримда собитман. Сиёсий саводхон бўлмаган одам ватанпарвар бўлолмайди, молиявий саводхон бўлмаган бойиб кетмайди, диний саводи етарли бўлмаса, экстремист ё бузуқ ақидаларга оғиб кетиши мумкин ва ҳоказо. Худди шундай ҳар бир нарсага ўз шахсий қараши, фикри бўлмаган инсон манқуртнинг ўзи, гарчи у дақиқасига мингта сўзни ўқий олган тақдирда ҳам.
21-асрда саводли бўлиш учун ҳарф танишнинг ўзи кифоя эмас деяпмиз. Аммо ҳамон олий маълумотли инсонларнинг матнида ҳам “хоҳиш” сўзида иккита хато учратишингиз мумкин. Филолог талабанинг матнида бир нечта жойда “дириктир” сўзи такрорланади, ишга кираман деб келган даъвогарга ариза ёздирсангиз, қилган хатоларидан уялиб ўзи қочиб кетади. Демак, биз ҳатто бундан 100 йил аввалги саводлилик талабларига ҳам тўлиқ жавоб бермаймиз.
Ижтимоий тармоққа киринг, одамлар саводсизлигидан уялмай қўйган, хатосини кўрсатсангиз, “бу сизга она тили дарси эмас” дейишади. Саводни керак эмас, аҳамиятсиз нарса деб билишади. Ҳатто олий маълумотли зиёлилар ҳам “х” ва “ҳ”ни бирлаштириб бир ҳарфга айлантириб юборайлик дейишмоқда (шахсан мен одамнинг саводлилик даражасини кўрсатиб бергани учун ҳам бу икки ҳарфдан миннатдорман). Ҳа, савод кераксиз нарсадек бўлиб қолди.
Имлодаги анархизм эса тилимизнинг бошидаги кулфат. Мен шу пайтгача нечта таҳририятда ишлаган бўлсам, ҳар бирининг ўз имло сиёсати борлигига гувоҳ бўлдим. Ким “Зулайҳо” ёзса, кимдир “Зулайхо” дейди, “sentabr – sentyabr эса аср баҳсига айланди. Баҳслашилади, тортишилади, кейин ҳамма ўзиникини маъқуллаб ишлайверади. Имлода якдил эмасмиз. Натижада, бола она тили дарслигида бир шаклда ўқиган сўзини тарих дарслигида бошқача ўқиши табиий ҳол бўлиб қолди. Ўқувчиларнинг “нега шундай” деган саволидан устозлар безган. Айтинг-чи, ёшларда саводлилик қаердан бўлсин?
Нима қилмоқ керак? Аввало, алифбо ва имло масласини тезроқ узил-кесил ҳал қилиб, халқни ёзма манбалар, ёдгорликлардан узоқлаштиравериш одатидан қутулиш лозим. Кейин болаларга катта ҳажмдаги тизимли матнлар ўқитиш ва ёздиришни ўргатайлик. Ҳозирги авлод фақат “вариантлар борми?” деб сўрашни ва таклиф қилинган вариантлар орасидан таваккал танлашни савод деб ўйлаяпти. Онг эшикларини очиб, идрок машинасини ишга туширувчи китоблар одамларнинг қўлига, китоб жавонига, уйининг тўрига қайтмаса, аҳвол ёмонлашаверади. Ва ниҳоят, жамиятда ўқиган, саводли одамларнинг, зиёлиларнинг ижобий қиёфасини тиклаб беришимиз керак. Ойлик кутиб яшайдиган, раҳбариятдан гап эшитиб юрадиган “китоб жинниси” эмас, хорижнинг етакчи билим даргоҳларидан ўқиб, юқори лавозимларга эришган ёки Google, Facebook каби жаҳоннинг етакчи компанияларида ишлаётган ватандошларимиз зиёли инсон тимсоли бўлиши лозим.
Манба: “Тафаккур”, 2017, №4.
O‘zbek tili hamon yashash, kelajak avlodga sof holda yetib borish uchun jon-jahdi bilan kurashib yotibdi. Aslida tilimizga davlat tili maqomi berilgach bu mavzu yopilishi, muammo kun tartibida turmasligi kerak edi…
Shahnoza To‘raxo‘jayeva
DARYO TILIM, TILIM-TILIM…
“Tafakkur” jurnali savollariga javoblar
Shahnoza To‘raxo‘jayeva 1977 yili tug‘ilgan. O‘zbekiston Milliy universitetining o‘zbek filologiyasi fakultetini tamomlagan. Dolzarb mavzudagi maqolalari, jahon adabiyotidan tarjimalari bilan matbuotda muntazam qatnashib keladi.
1. Sizningcha, davlat tili haqidagi qonun qanday bajarilyapti? Bu borada yana nima ishlar qilinmog‘i lozim deb hisoblaysiz?
Savolingizning o‘zida qonun yaxshi ijro etilmayotganiga ishora bordek va bu borada haqsiz. Biz qonun chiqarsak bo‘ldi, o‘zbek tili mavqei yuksalib, rivojlanadi deb xato o‘ylaganimizni mana shu 28 yil ko‘rsatib qo‘ydi. To‘g‘ri, mamlakatimizda qonunlar, rasmiy hujjatlar o‘zbek tilida chiqyapti, joy nomlari, televideniye, radio, matbuot tili asosan o‘zbekcha. Lekin hayotda-chi? Ko‘pchilik bolasini rus yo ingliz maktabiga bergan, ijtimoiy tarmoqda rusparastlar va g‘arbparastlar qutblangan, o‘zbek tilini bilishni talab qilganlarga esa millatchi tamg‘asi bosilgan, o‘zbek o‘z ona yurtida yamlab, chaynab, qizarib-bo‘zarib bo‘lsa ham fikrini ruscha anglatishga uringan…. O‘zbek tili hamon yashash, kelajak avlodga sof holda yetib borish uchun jon-jahdi bilan kurashib yotibdi. Aslida tilimizga davlat tili maqomi berilgach bu mavzu yopilishi, muammo kun tartibida turmasligi kerak edi.
Rus, ingliz va boshqa tillar xalqaro til maqomiga qanday erishdi? Yuksak adabiyoti, madaniyati tufayli deysizmi? Dunyoda yuksak madaniyatli millatlar va tillar talaygina. Biz sanagan tillar esa mustamlakachilik siyosati tufayli rivojlandi, xalqaro tillarga aylantirildi, ya’ni zo‘rlik bilan singdirildi. Endi biz haddan ortiq demokratlik, bag‘rikenglik bilan o‘z ona tilimizni ularning bosimidan qutqara olmayapmiz. Qonunimizning biron yerida O‘zbekistonning har bir fuqarosi davlat tilini bilishi shart degan joyi yo‘q. Shu sababli kimgadir o‘zbek tilini bilmasligi borasida tanbeh bera olmaysan, darrov Konstitutsiyaga va Davlat tili haqidagi Qonunning 2-bandiga ishora qilib og‘zingni yopadi. Nazarimda, avvalo qonunlarimizning o‘zida davlat tiliga mutlaq ustunlik berish kerak, rivojlangan mamlakatlardagi kabi. Rossiya yoki Ozarbayjonning Davlat tili haqidagi qonunini oling-da, bizniki bilan solishtiring. Men huquqshunos emasman, lekin savodli odam sifatida rus va ozarlarning davlat tili to‘g‘risidagi qonunlari biznikidan ancha batafsilroq yozilgani, davlat tilining ishlatilish chegaralari, ustunlik o‘rinlari aniqroq belgilab berilganini angladim.
Ko‘pchilik boshqa tilli vatandoshlarimizdan nega o‘zbek tilini bilmaysiz deb so‘rasangiz, bu til qiyin, uni yomon ko‘raman va hokazo degan subyektiv sabablarni emas, obyektiv omilni keltiradilar: o‘zbek tilini o‘rganishga ehtiyoj yo‘q. Ha, afsuski, shunday. Agar shu insonlar Amerikaga yoki Yevropaga ketmoqchi bo‘lsa, albatta o‘sha mamlakat tilini o‘rganadi, bo‘lmasa u yerga borib ishlay olmaydi. O‘zbekistonda esa hech qachon unday bo‘lmagan. Shunday ekan, o‘zbek tilini o‘rganib nima qiladi? O‘z tilida gapirmasang seni bir tiyinga olmaydigan, mamlakatidan joy bermaydigan “demokratik” davlatlar tilini o‘rganadi.
Gap faqat o‘zbek tilining o‘rganilishida emas. Tilimiz ichki imkoniyatlarga boy, uzoq tarixga va ulkan adabiy, madaniy merosga ega bo‘lgani holda, rivojlanmayotganida biz ziyolilarning, tilshunos, adabiyotshunos, olim, adib, tarjimonlarning ham aybi katta. Asosiy mas’uliyat bizda desak ham bo‘ladi. Biz o‘zbek tilidan ko‘proq, chiroyliroq, mazmunliroq yozmayapmiz, ya’ni zamonaviy atamani qo‘llasak, o‘zbek tilida o‘qishga arzirli “kontent” yaratmayapmiz. Bolalarimizni rus maktablariga beryapmiz. Chunki o‘zbek maktablarida o‘qigan bolalar uchun keyinchalik rivojlanish imkoniyatlari kam deb hisoblaymiz. Aksar yaxshi kitoblar rus, ingliz va boshqa tillarda bo‘lsa, tarjima qilinmasa, bola kelajakda axborotni qayerdan oladi, deb o‘ylaymiz-da. Filmlarning o‘zbekcha tarjimasini ko‘rib bo‘lmaydi, tili no‘noq, o‘zi cho‘loq (to‘porilarcha senzura qilingan), kompyuter va mobil telefonlar chala o‘zbekchalashtirilgan, dunyo tillaridan o‘zbekchaga tarjimalar oz, atamalar yaxshi ishlanmagan…
Atamalar biz muharrirlarning og‘riqli joyimiz. Texnikaga oid kitobni tahrir qila turib “Podshipnik vtulka, vodilo va ramkaga qotirilgan” kabi jumlalarda yig‘lagudek bo‘ldim. Bir bog‘lovchi va fe’ldan tashqari hammasi ruscha (!), baynalmilal emas, aynan ruscha so‘zlar! Kitob 70 foiz shunday jumlalardan tashkil topgan. Birinchi miyamga kelgan fikr: undan ko‘ra muallif ruscha yozib qo‘yaqolgani yaxshi emasmidi? Bu o‘zbek tilini ojiz, g‘arib ko‘rsatib, uning ustidan kulish-ku! Ammo muharrir sifatida o‘zim ham bu jumlalarni sof o‘zbekchalashtirolmadim. Ne qilayki, ularning o‘zbekcha muqobili yo‘q. Tarjimasi bordir balki (lug‘atlarda izohlab tarjima qilingan, bir so‘z bilan emas), atamasi yo‘q. Mana shu ahvolda biz boshqalardan o‘zbek tilini o‘rganishini talab qilishga haqlimizmi?
Yodingizda bo‘lsa, mustaqillikning ilk yillarida atamashunoslik bo‘yicha ancha ishlar qilingan edi. Hozir u davrning xatolari ko‘p tilga olinadi (oliygoh, tayyora, azmoyishgoh va h.k.). Lekin qilingan ishlar, boshlangan xayrli loyihalar negadir e’tirof etilmaydi. Men o‘shanda yaratilgan bir qancha tibbiyot, texnika, tilshunoslik kabi yo‘nalishlardagi atamalar lug‘atlarini ijobiy harakat deb baholagan bo‘lardim. Afsuski, tilimizni ilk milliylashtirish harakatlari muvaffaqiyatli chiqmagani shashtimizni tushirdi. Yana o‘zbekchalashtirish borasida mutaassiblik qilib yuborganimizni: rus tilidan qochamiz deb umuman baynalmilal so‘zlarga ham qiron keltirayotganimizni bilib qoldik va atamashunoslikni tashlab qo‘ydik. Noto‘g‘ri qildik! Xatolardan xulosa chiqarib, yo‘nalishni to‘g‘rilab olganimizda, atamashunosligimiz hozirgidek chala o‘lik holatga tushmasdi.
Nega biz o‘zbekcha so‘zlarni kam yaratamiz, nuqul tayyorini chetdan olib qo‘yamiz? Chunki ona tilida atamalar yaratish faqat til bilishni emas, topqirlik va ijodkorlikni talab qiladi. Bu borada maqtana olmaymiz. Agar jadid bobolarimiz o‘z vaqtida “ega”, “kesim”, “aniqlovchi”, “hol” degan atamalarni bizga meros qoldirmaganlarida, ega o‘rniga “tagida yotuvchi” (podlejaщyee), kesim o‘rnida “aytiluvchi” (skazuyemoye) kabi kulgili va no‘noq iboralarni qo‘llamasligimizga kafolat yo‘q edi. Chunki biz tilimizning imkoniyatlarini bilmaymiz, manbalardan uzoqlashib ketganmiz. Jadidlar topgan “achchil” (kislorod), “suvchil” (vodorod) kabi atamalarni qabul qilmaymiz, ruschasini qo‘llayveramiz.
Joy nomlari, xorijiy ismlarni hamon rus yoki g‘arb manbalaridan to‘g‘ridan to‘g‘ri ko‘chirib qo‘yaqolamiz (Auung San Su Chji, Sin Szyan, Si Szinpin, Rejep Teyib Erdogan – Aun San Su Ji, Shinjon, Si Chinpin, Rajab Toyib Erdo‘g‘on demaymiz), demak, transliteratsiya qoidalarini ham takomillashtirish zarur. Ismlarimizni Xodjayev, Alimov, Gulyamov tarzida hujjatlarimizga yozdiraveramiz. Men ko‘pincha kitoblar mualliflari bilan shu borada bahslashaman. Ularga ismlarini o‘zbek imlo qoidalariga muvofiq (masalan, Inagamova emas, Inog‘omova) yozamiz desak, yo‘q, hujjatdaka yozing deyishadi. Odamlar hujjatida ismi o‘zbekcha yozilmaganiga ahamiyat bermaydi yo atay o‘zbekcha yozdirmagan. Mana shu o‘rinda bizning milliy g‘ururimiz sustligi, dunyoni o‘zbekcha anglay bilmasligimiz ko‘rinadi.
Yuqorida men xalqaro tillar mustamlakachilik tufayli keng yoyildi dedim. Ammo zamonaviy dunyoda bunaqasi ketmaydi. Endi til rivojlanishining asosiy sharti millat, xalq, mamlakat rivojlanishi, o‘sha tilda ilmiy, badiiy asarlar, matnlar ko‘proq yaratilishidir. Xulosa o‘zingizdan.
Biz nega o‘zbek tili deb kuyib-yonamiz? Chunki o‘zbekchani bilish dunyoni o‘zbekcha anglash, millat sifatida yashab qolish demakdir. O‘zbek tilini saqlab qolishni istasak, uning ichki imkoniyatlaridan foydalanib ko‘proq so‘z yasashimiz, manbalarni o‘rganishimiz, tilsevar bo‘lishimiz kerak. Aks holda shiddat bilan rivojlanayotgan yangi zamonda kunda paydo bo‘layotgan tushunchalarni boshqa topqir tillardan kirib kelgan so‘zlar bilan ifodalashdan, tilimiz darvozasini ularga lang ochib qo‘yishdan, avlodlarga esa nafaqat texnika kitoblari, balki kundalik so‘zlashuvda ham quruq fe’li o‘zbekcha, qolgani ingliz yo ruscha qurama bir tilni meros qoldirishdan o‘zga choramiz qolmaydi.
2. Siyosiy, iqtisodiy, psixologik va hokazo omillarni soqit qilib, faqat sof lisoniy nuqtai nazardan qaraganda, qaysi grafika o‘zbek tilining tovush tabiatiga ko‘proq mos – kirillmi yoki lotin?
Qo‘llash uchun qulaylik, tilning xususiyatlariga moslik jihatidan hozirgi lotin grafikasiga asoslangan o‘zbek alifbosi kirillga bas kela olmaydi, buni ochiq tan olish kerak. Avvalo, qo‘shharflarimiz (sh, ch, ng) va o‘, g‘ kabi diakretik belgili harflarimiz matn terishda ko‘p noqulayliklar keltirib chiqarishi ko‘pchilikka ma’lum. Yana imlo qoidalarimiz ham mukammal emas. Imlo lug‘atlarimiz biri ikkinchisini inkor qilib yotibdi. Hamma o‘zi bilgancha yozyapti, bir tilda bir imloda har xil yozyapmiz. Bularning bari bizning alifboda beqarorligimiz natijasidir. Bu haqida ancha yozildi, tahlil qilindi. Lekin xolis aytadigan bo‘lsam, lotin grafikasini qanchadan qancha tillar o‘ziga moslashtirib olgan ekan, demak, o‘zbek tiliga ham uni moslashtirish mumkin. Buning uchun bir nechta harflarni hamda imlo qoidalaridagi ayrim bandlarni isloh qilish va yagona imlo lug‘atini yaratish kifoya. Shu bilan savolingizga aniq javobni berib bo‘ldim deb hisoblayman.
Ammo bekorga bunday savol qo‘ymadingiz, chamamda. So‘nggi paytlarda “lotin-kirill” bahsi uzoq va qizg‘in davom etdi. Men bu bahslarda birmuncha faol bo‘ldim, chunki kasb taqozosi bilan alifbo va imlo muammolariga ko‘p duch kelaman, bu masalaning tartibga solinishidan manfaatdorman. Bahslar, munozaralar har qanday holatda ham yaxshi. Agar hozir shu bahs ko‘tarilmaganda, kelajak avlod oldida yuzimiz shuvit bo‘lar edi. Chunki biz farzandlarimizga nisbatan katta bir gunoh qildik: ularga harf berdig-u, kitob bermadik. Maktablardan kirill alifbosidagi kitoblarni yig‘ishtirib oldik, o‘rnini lotin alifbosidagi kitoblar bilan to‘ldirmadik. Natijada, kirill baribir chiqib ketmadi. Chunki o‘qimagan avlod tayinli bir narsa yozmadi, yaratmadi. Asosiy manbalar kirillda qolib ketaverdi. Lotin alifbosida darsliklar, bolalar adabiyoti va jurnallaridan boshqa hech nima yo‘q hisobi. Axir, lotinda savodi chiqqan avlodning kattalari yoshi 30 dan oshdi. Ular nimani o‘qiyapti? Kirill alifbosidagi matnlarni-da. Bu lotinga o‘tishmi? Yo‘q, bu “lotinga o‘tish tomoshasi” xolos. Bizda lotinlashtirish jarayoni muvaffaqiyatsiz kechdi desak bo‘rttirish bo‘lmaydi. Hozirgi sharoitda “13 million insonning savodi lotin alifbosida chiqdi” degan dalilni dastaklayvermay, ular nimani o‘qiyapti degan savol ustida bosh qotirish kerak (lotin alifbosida o‘zbek tilida yaxshi manbalar yaratish zaruratini nazarda tutyapman).
Hozirgi ikki alifbolilik – fojia. Qonunda bir alifbo aytilib, yosh avlod shunga o‘rgatilib, amalda boshqa alifbo qo‘llanilishi – fojia. Lotinning ham, kirillning ham hayotimizda o‘rni bor, faqat ular teng mavqeda bo‘lishi, undan ham yomoni, qonunda belgilangan alifbo amalda sust qo‘llanilishi chatoq. Qay birigadir ustunlik berilishi kerak. Bugungi sharoitda lotinga o‘tishni jadallashtirish, kirill esa maktablarda haftada bir-ikki marta o‘qitilib turilishi kerak.
Hamma balo bizning yozuvni xuddi paypoqdek almashtiraverishimizda. 100 yil nari-berisida yozuv va imloni jami olti (!!!) marta isloh qilishga jur’at etgan boshqa xalq bormi dunyoda? Biz shu jihatdan benazirligimizcha tarixda qolamiz. Har narsaga alifbo balogardonligi esa – ojiz nuqtamiz. Eski o‘zbek yozuvidagi manbalarni o‘qisangiz, qancha narsalardan xalq bebahra ekanidan afsuslanasiz. Kirillda ham manba oz emas. XX asr insoniyat tarixida eng ko‘p kitob va bosma materiallar chop etilgan davr bo‘lib qoladi. Ungacha matbaa rivojlanmagan edi, bundan keyin esa matnlar virtual olamga ko‘chadi. Hatto audio va video shakllarga o‘tadi. Xo‘sh, qariyb bir asrlik yozma meros nima bo‘ladi? Ularning hammasini lotinga o‘tkazolmaysiz, bu ayrimlar aytganidek bir necha daqiqalik ish emas. Fayldagi matnni o‘girishda muammo yo‘q, lekin qog‘ozdagi matnni-chi? Har doim ham kitoblar fayllardan chop etilmagan. Buning uchun daqiqasiga 1000 bet skaner qiladigan apparatingiz, keyin o‘lik matnni tiriltiradigan, uning xatolarini to‘g‘rilab konvertergacha tayyorlab beradigan kuchli tizimingiz bo‘lishi kerak. Shunda ham imlo xatolarini inson o‘qib to‘g‘irlab chiqishi talab qilinadi. Eng yomoni, endi bu kitoblar boshqa alifboga ko‘chirilar ekan, albatta hozirgi zamon nuqtai nazaridan saralanadi, tahrir qilinadi, moslashtiriladi. Bu qanchalik ezgu maqsadlarda amalga oshirilmasin, baribir manbalardan uzoqlashish va yo‘qotishlar bo‘lishi tayin. Olaylik, Oybekning “Qutlug‘ qon” asari lotinlashtirilmaydi. Lekin bu asar nafaqat g‘oyaviy, balki (asosan) badiiy jihatdan ahamiyatli manba-ku.
Men kirill alifbosida qancha yozma manba boru, ularning qanchasi lotinga o‘girilish kerak degan savolga javob bera olmayman, buning uchun statistik ma’lumotlarim yo‘q. Ammo shaxsiy kutubxonamdagi mingdan ortiq kitoblarning 90 foizi kirill alifbosida va men ularni tanlab-saralab yig‘ganman. Shularning o‘qilmayotgani, ko‘pi qayta nashr etilmasligini o‘ylab xafa bo‘laman. Balki ingliz, fransuz, xitoy va boshqa tillarda kitoblar bundan ming chandon boy va rang-barangdir. Ularni o‘qish uchun lotin alifbosinigina emas, til bilish kerak, til! Odamlarga alifbo borasida bahslashayotganda kitoblar orasiga kirib, o‘sha yerdan turib fikrlashni maslahat bergan bo‘lardim.
Biz alifbo masalasida ehtiroslarga berilib ketdik. Menimcha, endi lotinni asosiy (chunki qonunga hurmat kerak) alifbo qilib, kirilldan esa butkul voz kechmay turganimiz ma’qul. Bizning tarixiy-madaniy sharoitimiz, o‘ziga xosligimiz shunday, nima qilamiz endi?! Hindistonni qarang, ikki alifbo teng qo‘llaniladi. Maktablarga kirill darslari kiritilishi kerak. Rus bosqini, tarixiy alamlarimizni esa alifbodan olmaylik. Ota-bobolarimiz, jadidlarimiz ruhi oldida asosiy burchimiz millatni yagonalikda saqlash. Siz lotin, men kirill deb talashishimiz bo‘lmaydi. “Bu ne elkim, boshi uzra yakka bir bayrog‘i yo‘q / Senga oq rang, menga ko‘k rang deb talashmas chog‘i yo‘q…” deb yozgandi bir shoira mustaqillikning ilk yillarida. Bayroqni tasdiqlash jarayonida ham shunday bo‘lingan bo‘lsak kerak-da. Alifbo masalasida murosa qilishimiz kerak. Kirillni bilmaganlar kirillni, lotinni bilmaganlar lotinni o‘rgansin.
Vaqti kelib lotin alifbosi asosidagi o‘zbek tilida manbalar ko‘p, sifatli bo‘ladi, agar biz hozirdan bahslardan chekinib ularni yaratishni boshlasak. O‘shanda kirill o‘z-o‘zidan iste’moldan qoladi.
Alifbo daxlsizligi haqida qonun qabul qilish kerak. Toki shu oxirgi va uzil-kesil alifbo bo‘lsin. Bundan keyin alifboni o‘zgartirish millatga qarshi jinoyat deb baholansin va alifbo siyosatdan ajratilsin! Hozir shu qonun bizning ― ziyolilarning bosh maqsadimiz bo‘lishi lozim.
3. Jamiyatimizda til qashshoqlashib va dag‘allashib boryapti, shuningdek, savodxonlik pasayib, imloviy anarxizm avj olyapti, degan da’volarga qanday qaraysiz? Bu borada xavotirga chindan-da asos bo‘lsa, sizningcha, mazkur vaziyatdan chiqishning qanday choralari bor?
Shaxsan men uchun savod – hamma narsa. Inson yozgan 4 qator matniga qarab uning savodi, dunyoqarashi, qancha kitob o‘qigani-yu, qanday fikrlashi haqida bilib olish mumkin. Afsuski, hozir shu 4 qatorda 4 ta xato qilmaydigan odamni uchratish amri mahol. Nega shunday? Maktabda ta’lim beriladi, xat-savod o‘rgatiladi. Har holda, odam bir matnni o‘qiy oladigan darajaga yetkaziladi. Lekin inson o‘sha bilimlarini amalda qo‘llay olmaydi. Fan buni “funksional savodsizlik” deydi. Ya’ni bilimi boru, malakasi yo‘q, harf taniydi-yu, qo‘shib o‘qiy va yoza olmaydi. Sababi, bizda o‘qimaslik ommaviy epidemiya derajasiga yetgan.
Inson faqat ko‘p kitob o‘qigandagina savodli bo‘lishi mumkin. Ko‘p o‘qigan odamning ko‘zi so‘zlarning to‘g‘ri yozilishini eslab qoladi va yozayotganda o‘z-o‘zidan xatosiz yozib ketaveradi. Shuningdek, fikrni ravon va tizimli ifodalash, miyasidagini tilga va qog‘ozga boricha ko‘chira olish ham savodli insonga berilgan imtiyozdir. Bizning zamonamizda o‘qish va yozishning o‘zi savodlilikni belgilamaydi. Endi savodli odam kompyuter, internet va turli gadjetlardan foydalanishni bilishi, har qanday dorini yo‘riqnomasini o‘qib, so‘ng qabul qilishi, qo‘liga tushgan chizma, jadval, diagrammalardan o‘ziga kerakli ma’lumotni ajratib olishi, asosiysi, voqelikni tanqidiy idrok eta olishi kerak. Voqelikni tanqidiy idrok etish – bu har narsani tanqid qilish, qoralayverish emas, balki saralay bilishdir. Men 15 yillar avval bir maqolamda savodni inson ongidagi filtr degandim, hamon shu fikrimda sobitman. Siyosiy savodxon bo‘lmagan odam vatanparvar bo‘lolmaydi, moliyaviy savodxon bo‘lmagan boyib ketmaydi, diniy savodi yetarli bo‘lmasa, ekstremist yo buzuq aqidalarga og‘ib ketishi mumkin va hokazo. Xuddi shunday har bir narsaga o‘z shaxsiy qarashi, fikri bo‘lmagan inson manqurtning o‘zi, garchi u daqiqasiga mingta so‘zni o‘qiy olgan taqdirda ham.
21-asrda savodli bo‘lish uchun harf tanishning o‘zi kifoya emas deyapmiz. Ammo hamon oliy ma’lumotli insonlarning matnida ham “xohish” so‘zida ikkita xato uchratishingiz mumkin. Filolog talabaning matnida bir nechta joyda “diriktir” so‘zi takrorlanadi, ishga kiraman deb kelgan da’vogarga ariza yozdirsangiz, qilgan xatolaridan uyalib o‘zi qochib ketadi. Demak, biz hatto bundan 100 yil avvalgi savodlilik talablariga ham to‘liq javob bermaymiz.
Ijtimoiy tarmoqqa kiring, odamlar savodsizligidan uyalmay qo‘ygan, xatosini ko‘rsatsangiz, “bu sizga ona tili darsi emas” deyishadi. Savodni kerak emas, ahamiyatsiz narsa deb bilishadi. Hatto oliy ma’lumotli ziyolilar ham “x” va “h”ni birlashtirib bir harfga aylantirib yuboraylik deyishmoqda (shaxsan men odamning savodlilik darajasini ko‘rsatib bergani uchun ham bu ikki harfdan minnatdorman). Ha, savod keraksiz narsadek bo‘lib qoldi.
Imlodagi anarxizm esa tilimizning boshidagi kulfat. Men shu paytgacha nechta tahririyatda ishlagan bo‘lsam, har birining o‘z imlo siyosati borligiga guvoh bo‘ldim. Kim “Zulayho” yozsa, kimdir “Zulayxo” deydi, “sentabr – sentyabr esa asr bahsiga aylandi. Bahslashiladi, tortishiladi, keyin hamma o‘zinikini ma’qullab ishlayveradi. Imloda yakdil emasmiz. Natijada, bola ona tili darsligida bir shaklda o‘qigan so‘zini tarix darsligida boshqacha o‘qishi tabiiy hol bo‘lib qoldi. O‘quvchilarning “nega shunday” degan savolidan ustozlar bezgan. Ayting-chi, yoshlarda savodlilik qayerdan bo‘lsin?
Nima qilmoq kerak? Avvalo, alifbo va imlo maslasini tezroq uzil-kesil hal qilib, xalqni yozma manbalar, yodgorliklardan uzoqlashtiraverish odatidan qutulish lozim. Keyin bolalarga katta hajmdagi tizimli matnlar o‘qitish va yozdirishni o‘rgataylik. Hozirgi avlod faqat “variantlar bormi?” deb so‘rashni va taklif qilingan variantlar orasidan tavakkal tanlashni savod deb o‘ylayapti. Ong eshiklarini ochib, idrok mashinasini ishga tushiruvchi kitoblar odamlarning qo‘liga, kitob javoniga, uyining to‘riga qaytmasa, ahvol yomonlashaveradi. Va nihoyat, jamiyatda o‘qigan, savodli odamlarning, ziyolilarning ijobiy qiyofasini tiklab berishimiz kerak. Oylik kutib yashaydigan, rahbariyatdan gap eshitib yuradigan “kitob jinnisi” emas, xorijning yetakchi bilim dargohlaridan o‘qib, yuqori lavozimlarga erishgan yoki Google, Facebook kabi jahonning yetakchi kompaniyalarida ishlayotgan vatandoshlarimiz ziyoli inson timsoli bo‘lishi lozim.
Manba: “Tafakkur”, 2017, №4
