Бу мақола 1990 йилнинг 28-29 март кунлари ёзилган ва ёзилишига «Звезда Востока» журналининг 1990 йил 3-сонида босилган Михаил Поповнинг “Ак-паша – белый генерал” мақоласи, рус рассоми В.Верешчагиннинг “От Оренбурга до Ташкента” йўлномасидан олинган парчалар бошида берилган журнал сўзбошиси сабаб бўлган эди.Бугун эса бу масала яна долзарб бўлди…

«Босқинчилик қаҳрамонлик бўладими?» деб номланган мақола «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасида босилиб чиққандан кейин ҳаётимдаги энг эсда қоларли кунлар бошланди. Қаерга бормасам, одамлар мени беҳад юксак ҳурмат билан қарши олишар, ҳар куни тушликка чиқадиган Навоий кўчасидаги Маҳмуд мўйлов чойхонасида 70-80 ёшдаги қария зиёлилар ҳам менга навбатсиз тушлик олишимга йўл бериб,шу йўл билан менга бўлган ҳурматларини билдиришарди. Ўша пайтда жуда машҳур бўлган «Оқшом тўлқинлари» радиоэшиттиришининг таниқли бошловчиси Анваржон Абдувалиев «Бутун бошли тарих институти олимлари қилолмаган ишни Хуршид Даврон  бир ўзи амалга оширди» деб ўзбек тарихчиларига қарата аччиқ сўзлар айтган ва атоқли шоир Ўлжас Сулаймоновнинг мақоламни қўллаб-қувватловчи телеграммаси юрагимни шодликка тўлдириб юборган эди.

Газетага эса мақолага муносабат билдирилган хатлар ёғилиб келарди. Мана шу хатлардан элликтачаси ҳозиргача менда сақланади. Уни менга яширинча «совға» қилган газетада ишлаётган дўстим «Ҳаммасини беролмайман,фақат битта папкадагисини бераман» деган эди.

Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасида  мақоланинг муҳокама бўлиб ўтди. Ўша мажлисда уни тезда таржима қилиб,»Звезда Востока» журналининг яқин сонларининг бирида босиш шартлиги ҳақида қарор ҳам қабул қилинди. Аммо,»Звезда Востока» журнали тиш-тирноғи билан бунга қарши бўлди. Марказий (Москва) ва маҳаллий рус матбуотида менинг мақоламга қарши хуружлар бошланишига қарамай, ўша пайтда уюшмага раҳбар бўлган буюк адибимиз Одил Ёқубовнинг қаттиқ талаби билан мақола «Звезда Востока»да босилди. Насиб бўлса,яқин кунларда мақоланинг рус тилидаги таржимасини ҳам сизга тақдим этаман.

Мен мақола баҳона 22 йил аввал бўлиб ўтган воқеаларни қисқача айтиб ўтдим,холос. Ўша кунлар ҳақида тўлиқ ва батафсил ёзиш олдинда турибди.

Муаллиф

2012

Хуршид Даврон
БОСҚИНЧИЛИК ҚАҲРАМОНЛИК БЎЛАДИМИ?

“Звезда востока” ойномасининг бош муҳаррири С.Татурга очиқ хат

Босқинчи қаҳрамон бўлолмайди.

Чингиз АЙТМАТОВ

Тарихий ҳақиқат жоҳилни қанчалик  таҳқирласа, тарихий ёлғон ҳам фозилни шунчалик таҳқирлайди.

Ўлжас СУЛАЙМОНОВ

     Ўртоқ муҳаррир!

Сиз муҳаррирлик қилаётган ойноманинг шу йилги 3-сонида босилган Михаил Поповнинг “Ак-паша – белый генерал” мақоласи, рус рассоми В.Верешчагиннинг “От Оренбурга до Ташкента” йўлномасидан олинган парчалар бошида берилган журнал сўзбошиси менда жуда оғир таассурот қолдирди. Зеро, мақола ва кириш сўзда босқинчи генерал М.Скобелев ва Чор Россиясининг мустамлакачилик сиёсати улуғланиши, босқинчиларни қабиҳона сиёсатни амалга оширган қонхўр генераллар “жасорати” маддоҳи В.Верешчагин ифодалари билан “фидойилар”, “меҳрли ва саховатли инсонлар”, “асл рус зиёлиси намунаси” тарзида кўрсатишга уриниш ҳақиқатни ҳақорат қилишдан ўзга нарса эмас. “Ҳақиқат эса, — буюк рус ёзувчиси Ф.Достоевский ёзганидек, — РОССИЯДАН УЛУҒДИР” Шундай экан, М.Попов ва журнал томонидан бу икки шахс фаолиятига оид айтилмай ўтилган ёки ғайри изоҳланган айрим ўринларни қайта назардан ўтказишга мажбурман.

Қадим Шарқ донишмандларининг бири “Ҳақиқатнинг тўқсон тўққиз фоизи ёлғондир” деган экан. Сиз бошчилик қилаётган журнал саҳифасида босилган М.Поповнинг мақоласи мана шу тўқсон тўққиз фоиз ёлғондан иборатдир.

Ёлғон эса электр қувватини ўтказмайдиган моддадек, инсонлар ва халқлар ўртасидаги алоқаларнинг кучайишига чек қўювчи воситадир. Ёлғон маънавий жиҳатдан қолоқ жамият ва инсон табиатининг асосий белгиси бўлиб ҳисобланади. Ёлғон ҳар доим худбин кимсаларнинг қуроли бўлиб келган ва одамларни, жамиятни боши берк кўчага олиб кирган. Мамлакатимиз тарихи бунинг ёрқин мисоли бўлиши мумкин.

Ҳар икки тарихий шахснинг Ўрта Осиё тупроғидаги “фаолиятини” узоқ йиллик ўрганиш туфайли жуда яхши биламан. Верешчагин ҳақида шеър ҳам ёзганман. Бу шеър уёқ-буёғи юлиниб нашр ҳам этилган. Чор Россиясининг мустамлакачилик сиёсати ҳақида эса бир неча мақола ёзганман ва шу кунларда ҳам шу иш билан овораман. Очиғини айтай, мен Скобелев, айниқса Верешчагин ҳақида мақола ёзиш, уларни чоп қилишни рад этишдан йироқман. Мен фақат “Россиядан улуғ” ҳақиқатга амал қилиш тарафдориман. “Муаррихнинг Ватанга бўлган асл муҳаббати, — деб ёзади атоқли рус тарихчиси Н.И.Костомаров, — энг аввало ҳақиқатга бўлган эътиқоди билан белгиланмоғи зарур.

Гапни чўзмай, асосий мақсадга ўтайлик.

Тарихдаги ҳар бир ижтимоий юксалиш жамиятнинг ўз меросига, ўз ўтмишига бўлган муносабатини ислоҳ қилишдан бошланган. Фақат шундагина ҳақиқий маънода инқилобий ўзгаришлар рўй бериши мумкин. Зеро, ўтмиш сабоқлари замонавий тараққиёт учун хизмат қилади.

1988 йилнинг охирида бўлиб ўтган халқ таълими ходимларининг Бутуниттифоқ съездида ССЖИ Халқ таълими Давлат қўмитасининг раиси Г.Ягодин: “Социалистик интернационализм бемиллат эмас. У миллий ифтихор, илғор тарихий анъаналар, она тилини ҳурмат қилиш асосида қурилади. Бу соҳада кўпгина масалалар йиғилиб қолади. Масалан, “ССЖИ тарихи” дарсликлари маълум даражада ҳамон рус халқининг, рус давлатининг тарихи бўлиб қолмоқда” деб, бу борадаги камчиликларни янгича тафаккур асосида ҳаққоний танқид қилди. Худди ана шундай фикрни атоқли қозоқ шоири Ўлжас Сулаймоновнинг “Правда” газетасида босилган мақоласидаям ўқиш мумкин. “Лавҳаларида: “Бошқаларни таҳқирлаб, ўзинг юксал!” деб ёзилган бирор дин йўқ. Аммо айрим ғоялар, сиёсий йўналишлар асосида айнан мана шу қабиҳ фикр ётгани ҳам аниқ. Ўз халқини осмонга кўтариб, бошқа халқни ҳақоратлаган ҳолларни санъат, адабиёт ва тарих фанида ҳам учратиш мумкин. токи бу чиркин йўналиш ҳаракатда экан, тарих фани ибтидоий, ёввойи этноцентризм манбаи бўлиб қолаверади. Маданият бундай қараш билан курашгандагина чиниқади. Фақат маданият эмас, шахс ҳам чиниқади. Бугунги жуда кўп ижтимоий иллатларимиз ўзини бошқалар ҳисобидан улуғлаш самараси эмасми?”

Айнан мана шундай иллат оғуси билан заҳарланган, тарихий ҳақиқатни бузиб кўрсатувчи В.Пикулнинг “Дарвозангни оч, Хива!” ҳикояси, А.Горбовский билан Ю.Семеновнинг “Ўқ узмасдан” қиссаси, Ю.Кузнецовнинг Скобелев томонидан Кўктепа қалъасининг қўлга олинишига бағишланган шеърий балладасига ўхшаш улуғ давлатчилик ғояларини тарғиб қилувчи, Ўрта Осиё халқларини, уларга мансуб айрим тарихий шахсларни ҳақорат қилувчи асарларнинг кўпайиб боришида сиз бошлиқ ойнома ҳам фаол улуш қўшаётганлиги мени ташвишга солади.

Ўзбекистон тарихида янгича тафаккур билан қараш зарур бўлган масалаларнинг бири – Ўрта Осиёнинг, хусусан, бугунги Ўзбекистон ҳудудига кирган ерларнинг Россия томонидан забт этилганига бағишланган ахборотлар ва тадқиқотларда тез-тез учрайдиган қора доғлардир. М.Поповнинг мақоласи муносабати билан мана шу баҳсли ўринларга баҳоли қудрат ойдинлик киритишга ҳаракат қиламиз.

Ўлжас Сулаймонов Қозоғистон Ёзувчилар союзи пленумида сўзлаган “Муносибатларни бузиш” номли нутқида шундай дейди: “Жуда кўп асарларда Ўрта Осиёнинг Россия томонидан забт этилишининг ижобий томонларини гапирган ҳолда, мустамлакачилик деб номланган сиёсатнинг қора томонлари ҳақида лом-мим дейилмайди.

Тарихий воқеалардан узилган тарзда, ўша воқеалардан анча вақт ўтганидан фойдаланиб, бугунги куннинг манфаатларидан келиб чиқиб, айрим шахсларни ўша давр қатламларидан юлиб олганча ё қоралаймиз, ёки шараф шоҳсупасига кўтаришга уринамиз.

Ермакни олқишлаб, Кучумхонни эса қоралаб, Скобелев ва Перовскийга мадҳиялар битиб, генераллар Колпаковский ва Кауфманнинг инсоний фазилатлар эгаси бўлгани ҳақида ваъзхонлик қилган ҳолда бу босқинчилар томонидан ёндирилган ва вайронага айлантирилган минглаб овуллар ҳақида гапиришни унутамиз. Казаклар қиличидан ҳалок бўлган ўша хону бекларни бу сиёсатни (мустамлакачилик сиёсатини) тўғри тушунмаганликда айблаган айрим ёзувчилар мураккаб тарихий жараёнлардан мутлақо бехабар эканликларини намойиш қиладилар.

Ўтмиш, ўша даҳшатли ўтмиш юракларимизнинг ботиний қатламларида, бугунги хариталардаги чегара чизиқларида яшириндир. У боболаримиз куйлаган қўшиқлар орқали янги авлодларга етиб келди…”
Шундай экан, Ўрта Осиёнинг Россия томонидан забт этилгани ҳақида ҳақиқат очиқ-ойдин айтилмас экан, боболар қўшиғи орқали етиб келган ўтмиш зулмати кўзларимиз нури билан ёритилмас экан, жумҳуриятимизда яшовчи халқлар дўстлигига раҳна солувчи тазйиқлар ортса ортадики, ҳеч қачон камаймайди. Қолаверса, бу раҳнанини кўпайтириш учун хизмат қиладиган М.Поповнинг мақоласига ўхшаган тадқиқотлар яратилаверади.

Бу масалага масъулият кўзи орқали қараган одамлар “Европа халқларининг жаллоди” (В.И.Ленинг ибораси) бўлмиш чиркин империя – Чор Россияси мустамлакачилик сиёсати учун ҳеч қачон рус халқи жавобгар эмаслигини, балки Скобелевга ўхшаган кимсалар айбдор эканлигини яхши англайдилар. Ўрни келгани учун, буюк рус демократи А.И.Герценнинг сўзини келтириб ўтмоқчиман. “Кимларким, рус халқини рус ҳукуматидан ажратолмас экан, улар ҳеч нимани тушунмайдилар”. Скобелевни – Ўрта Осиё халқлари эркининг кушандаси ва жаллодини рус халқи манфаатлари ҳимоячиси сифатида кўрсатишга уринган М.Попов бу ҳақиқатни чуқур англамоғи зарур эди.

Чор Россияси Туркистон ўлкасини босиб олгандан кейин “ўлкада тараққиёт кучайди” деб даъво қиладиган улуғ давлатчилик тарафдорлари бугун яна кўпайиб қолди. “Хўш, Россиянинг Ўрта Осиёни забт этишдан мақсади бу ўлка халқларига тараққиёт олиб кириш эдими?” – деган саволга жавоб излайлик.

Ўрта Осиё халқларининг қадим маданияти инсоният тараққиётида муҳим ўрин тутиши, бу тупроқ жаҳон маданияти бешикларидан бири бўлганини яхши биласиз. Бу ўлка жаҳонга Ал-Фаробий, Ал-Фарғоний, Ал-Хоразмий, Беруний, Улуғбек, Абу Али ибн Сино, Навоий, Жомий, Бобур ва бошқа буюк мутафаккирларни берган, айни вақтда рус босқинидан олдин ҳам ўзининг юксак маданияти, санъати ва адабиёти, илм-фани билан ҳам ажралиб турарди. Шу сабабдан бугун 1897 йилги аҳолининг рўйхатга олиш маълумотларига асосан тожикларнинг 99,5; қирғизларнинг 99,4; туркманларнинг 99,3; ўзбекларнинг 98,4; қозоқларнинг 97,9 фоизи саводсиз бўлгани ҳақидаги маълумотнинг сохта эканини очиқ айтишимиз керак. Шу пайтгача бу ҳисоб-китоб ўлкада ташкил этилган рус-тузем мактабларида таълим олган болалар сонига нисбатан олингани жўрттага айтилмасди.

Ўлкадаги эски мактабларда, мадрасаларда таълим олаётган ёшлар, ичкарида отинбибилар қўлида савод чиқараётган хотин-қизлар эса умуман “саноқ”қа қўшилмасди. Ваҳоланки, 1897 йили Самарқанднинг ўзида битта рус-тузем мактаби бўлгани ҳолда, 21 мадраса, 83 мактаб ёки Бухорода ўша йилларда юздан ортиқ мадраса бўлгани тарихдан маълум. Шунинг учун ҳам 1900 йилда “Вестник воспитания” журналида эълон қилинган: “Ўрта Осиё ва Қозоғистон аҳолисини тўла саводхон қилиш учун 4600 йил керак”, — деган аҳмоқона мулоҳазани ҳадеб пеш қилавермаслик керак.

Яқинда “Фан ва турмуш” ойномасида босилган мақолада келтирилган маълумотларга қараганда, ўша даврларда аҳолининг тахминан эллик фоизи саводхон бўлган. Хўш, Россиянинг ўзида аҳвол қандай эди? 1897 йилги аҳолини рўйхатга олиш маълумотларига биноан Россия аҳолисининг 21 фоизи саводхон бўлган. Бу кўрсаткич 1914 йилга келиб 43,5 фоизга кўтарилган. Бу рақамларни шарҳлаш ортиқча бўлса керак. Татар олимлари ўрганиб чиққан маълумотларга биноан Туркистон мустамлакага айлантирилгандан сўнг маориф иши олдинга эмас, орқага кетган экан. Буни Туркистон генерал-губернаторларидан бири бўлмиш Н.А.Куропаткиннинг ўз кундалигида битган: “Биз маҳаллий аҳолини 50 йил давомида тараққиётдан, мактаб-маорифдан ва рус ҳаётидан четда сақладик”, — деб битган сўзлари ҳам тасдиқламайдими? Чор ҳукумати очган рус-тузем мактаблари аҳолининг бор-йўғи 0,17 фоизини қамраб олганини била туриб, ҳақиқатдан кўз юмиб Россия, Ўрта Осиёга маориф келтирди, деб айтсак, тўғри бўлармикан? Яқинда “Фрунзевец” рўзномаси орқали: “Биз Туркистонга тараққиёт олиб келганмиз, ёруғлик олиб келганмиз, ҳайвон даражасида яшаган хотин-қизларни озод қилганмиз!” – деб жар солган бир гуруҳ рус ёзувчилари (В.Устинов, Г.Резниковский, Фариди (Ф.Бокарев), В.Лещенко, В.Гребенюк, В.Стуловский) бу ҳақиқатни билармиканлар? Қолаверса, ўша озод бўлган хотин-қизлар бугунга келиб ҳайвондан батта аҳволда яшашини, пахта терувчи қулларга айланганидан улар хабардорми? Мен юқорида ҳар қандай босқинчилик жуда узоқ вақт давомида ўз асоратини намоён этаверади деганда, босқинчилик оҳуси, уни ҳар қандай баҳона билан оқлашга уриниш хасталиги бу чорпараст ёзувчиларнинг онгини ҳанузгача сохталикда тутиб турганидан далолат бермайдими? “Сизни хору-зорликдан, фақирликдан олиб чиққанмиз!” – деб даъво қилаётган мустамлакачилик гумашталари босқиндан олдин Ўрта Осиёга келиб қолган рус фуқароси Филипп Назаровнинг қуйидаги эсдаликларини ўқимаганмиканлар: “Тошкентликлар бақувват, беғам, бежирим кийинган, ўйин-кулгуга берилган, дили нозик, мусиқанинг ишқибози, ўта меҳрибон, хотинларни ҳаддан севувчи одамлардир. Шаҳарга кирсанг, кўча-кўйда тўп-тўп бўлиб юрган, дарвозалар олдида, боғчалар ичида мусиқа чалиб кайфичоғлиқ қилаётган одамларни учратасан, гўё бу ерда мангу байрам давом этаётгандай…”

Қолаверса, улар қулликда яшамоқдан кўра, хору-зор, аммо озод яшашнинг моҳиятини англармиканлар?!

Хўш, юқорида берган: “Россиянинг Ўрта Осиёни забт этишдан мақсади бу ўлка халқларига тараққиёт олиб кириш эдими?” – деган саволга жавоб топдикми? Балки аниқ жавоб ўлкани тараққиёт доирасига олиб кириш йўлларини излаган айрим мутараққий рус зиёлиларига – шарқшунослар жамияти Тошкент бўлими аъзоларига Туркистон ҳарбий округи қўшинларининг қўмондони генерал-лейтенант Мадиевскийнинг ёрдамчиси жўнатган хатда акс этгандир: “Генерал-лейтенант сизнинг шарқшунослик бўлими фаолиятига оид ишларингиз билан танишиб, шуни сизга етказишни буюрдиларким, жаноби олийларига барчаси маъқул тушди. Бироқ, асосий масала четда қолиб кетган. Жамият Осиёни осиёликлар ёки илм-фан учун ўрганмай, бу ердаги халқларни Россияга қўшилиб кетишини – уларни руслаштириш йўлларини ўрганишингиз зарур”.

Ўша давр илмий-техникавий тараққиёт воситаларининг ўлкада жорий этилиши маҳаллий халқлар тараққиёти учун хизмат қилди деб даъво қилувчилар энг аввало бу воситалар Чор Россиясининг манфаатлари учун хизмат қилганини унутмасликлари керак. В.И.Ленин: “Каспий орти темир йўли Ўрта Осиёни капитал учун очиб берди”, — деб ёзганида, менимча, шуни назарда тутган эди. шу сабабдан ҳам М.Попов, Скобелев томонидан Чатадан Асхабадгача телеграф линиясини ўтказилганини айтиб, ундан олдинроқ бу линия ҳарбий-стратегик нуқтаи-назардан қурилганини унутиб қўйиб, “бу линиянинг қурилиши ўлкани кўп асрлик маҳдудликдан олиб чиқди”, — деб лоф уриши маънавиятсизлик намунаси, холос.

Чор Россиясининг Туркистон ўлкасини босиб олишдан кўзда тутган мақсадини бу босқинни тайёрлаган ва амалга оширган кишилар очиқ-ойдин айтишган. Бу босқинга ундовчилар: “Бўшаб қолган сандиқларимизни тўлдирувчи хазина Ғарбда эмас, у Ўрта Осиё мулкларидадир”, — дея жар солардилар. В.И.Ленинг таъбири билан уларнинг асосий мақсади “улуғ капиталистик Россия яратиш”, бу босқинчилик сиёсати эса “бошдан-оёқ қорагуруҳчилик руҳидаги миллатчилик билан суғорилган сиёсат” эди. Бекорга Ф.Энгельс Россияни “ўғирланган бойликлар эгаси” деб атамаган эди. Гарчи Чор Россияси Туркистонда тушларига кирмаган бойликларни қўлга киритиб, ундан қароқчилардек текин фойдалансалар ҳам, чор амалдорлари “Туркистон рус миллионларини еб ётибди” деган чўпчак тўқиб, оламга овоза қилардилар. Бу ёлғон ҳанузгача қўлланиб келинаётгани эса маънавиятсизликдан далолатдир. Ҳолбуки, рус олимаси З.Кастельская “Бу чўпчак бошдан-оёқ ёлғон” деб ёзган эди. (З.Кастельская. “Туркистон ўлкаси тарихидан” М., 1980, 49-бет).

“Ўрта Осиёнинг босиб олиниши, албатта, мустамлакачилик сиёсатининг ёрқин намунаси бўлиб, бу босқинчилик кучга кира бошлаган рус буржуазияси ва дворян-помешчик гуруҳлари вакилларидан иборат Чор Россияси ҳукуматининг манфаатидан келиб чиққан ҳолда амалга оширилди. Буни инкор этиш ёки хаспўшлаш хато ва зарарлидир. Туркистон ўлкасининг мустамлакага айлантирган босқинчилик, бошқача аталмай, ўз номи билан аталмоғи шарт ва зарур.

Яна шуни таъкидлаш лозимки, бир қатор совет тарихчилари, “Ўрта Осиёнинг Россияга қўшиб олиниши рус қўшинларининг босқинчилик юришлари туфайли бўлганини”, “Чор Россияси сиёсати ўлкага янги оғир иқтисодий ва миллий зулмни олиб келгани”, “Бу сиёсат талончиликдан иборат бўлиб, Ўрта Осиё халқларини қашшоқланиши ва хўрланишига сабаб бўлгани” ҳақида сўз юритиб, шу билан бирга бу босқиндан аввал маҳаллий оддий халқ Россияга интилгани ва босқинчи рус қўшинларига қарши қаратилган қуролли қаршиликлар бор-йўғи маҳаллий ҳукмдорлар қилмиши бўлгани, бу ҳукмдорлар халқларнинг миллий-озодлик курашини Россияга қарши қаратишга уринганлари ҳақида ёзадилар.

Бундай қараш масала моҳиятини англамай, унга кўр-кўрона ёндашиш, илмий ноҳалоллик намунасидир. Маҳаллий аҳолининг жуда оз қисмини ташкил этувчи савдо-сотиқ аҳлининг тор доирасида мавжуд русларга мойиллик кайфиятини бутун ўлка халқларини “Россияга интилиши” тарзида кўрсатиш, миллий-озодлик курашини бир ҳовуч ҳукмдорлар қилмиши сифатида кўрсатишга уриниш, бу ҳақиқатни бузиб кўрсатишдир”. (Б.Лунин. “Туркистондаги илмий жамиятлар”. Т., 1962. 34-бет.)

А.Аминов, Б.Бобохўжаев каби совет тарихчилари маҳаллий халқ рус босқинчиларига деярли қаршилик кўрсатмайдилар, деб уялмай-нетмай ёзганларида, ўз она юртлари – Туркистонни душманлардан ҳимоя қилиб ҳалок бўлган қаҳрамонлар хотирасини топтаганларини ўйлаб кўрганмилар? Улар мукаммал қуролланган, сон жиҳатидан устун бўлмаса-да, сифат даражасида замонавийроқ қурол-аслаҳаларга эга босқинчилар билан тенгма-тенг олишиб, жанггоҳларда қурбон бўлган жўмард йигитлар, уларга жанг пайти нону-сув етказиб турган аёллар ва болалар, душман қуршовида қолгач, ёвуз ва қонхўр гала қўлига тушиб таҳқирланишдан ўлимни афзал деб билиб, ўзларини милтиқдориси (порох) сақланадиган ертўла билан портлатган фидойилар ёдини ҳақорат қиладилар. Улар Жиззах қўрғонини бир неча кунлик беомон жангдан сўнг забт этган рус қўшинлари шаҳар ичида бирорта ҳам соғ-омон жангчи тополмаганларини, ёлғиз оғир ярадорларни аямай қириб ташлаганини биладиларми? Албатта, улар бу босқинни соатма-соат батафсил қайд этиб борган рус ҳарбийлари битган “асар”ларни ўқиганлар, аммо ўқиб ҳам ўз халқлари хотирасига хиёнат қиладилар. Илмий ҳақиқатга хиёнат қилган тарихчилар Тошкент шаҳрини забт этилишига ҳисса қўшган Абдураҳмонбек Шодмонбеков, Қўқон хонлигида кечган миллий-озодлик курашини бостиришда фон Кауфмандан маслаҳатларини аямаган Мирза Ҳаким парвоначи, Самарқанднинг ботир ўғлони Бобонбек Алибой ўғлини русларга тутиб берган Саидхон Каримхоновга ўхшаган сотқинлар билан тенг турадилар.

Бу қабиҳ босқинчиликнинг асл моҳиятини тўла очиш учун мен рус инқилобининг атоқли вакили, ТурЦИК аъзоси, 1938 йилда Сталин қирғинига дучор бўлиб, даҳшатли Соловки лагерида нобуд бўлган Григорий Сафаровнинг “Мустамлака инқилоби” номли китобидан айрим лавҳалар келтиришни лозим деб биламан.

Григорий  Сафаров ёзади:  “Туркистон, бир томондан, Ҳиндистон йўлидаги маълум босқич, иккинчи томондан, у рус ҳукумати учун икки манфаат. 1) иқтисодий сиёсат, яъни давлат хазинасини тўлдириш ва мамлакатда ишлаб чиқарилган маҳсулотлар сотиладиган янги бозор; ва 2) мустамлака сиёсати нуқтаи-назаридан, марказий губерниялардаги ортиқча аҳолини босиб олинган ерларга кўчириш туфайли босиб олинди. 1864 йилда Туркистон, Чимкент, Авлиёота, 1865 йилда Тошкент эгалланди. 1867 йилда Семиречье (Еттисув) вилояти ташкил топди. 1868 йилда Самарқанд, 1876 йилда Қўқон хонлиги, 1884 йилда Марв забт этилди (1873 йилда Хива босиб олинди. – Х.Д.).

Босқин, дастлабки босқичда, рус қўшинлари юриши руҳида кечди. “Бизнинг уезд бошлиқларимиз (ҳарбий губернаторлар ҳам), асосан ҳарбийлардан бўлиб, улар тақдир тақозоси билан маҳаллий халқ томонидан хонлар замонидаги бек ва ҳокимларга ўхшаган жуда кенг ҳуқуқларга эга амалдорлар сифатида тан олинди. Аҳоли асрлар давомида зулм ва кучдан қўрққани учун ҳам бу уезд бошлиқларидан қаттиқ ҳайиқарди”. (Наливкин. “Туземцы”, 66-бет.) Қонли босқин иштирокчиси бўлмиш Наливкиннинг бу гувоҳлиги ўлканинг забт этилиши нақадар қонли ва даҳшатли бўлганини англашга кўмак беради. Босқинчилар Туркистонни ўз томорқаларига айлантирдилар.

…Агар Туркистонни дастлаб уезд бошлиқлари бўлмиш ҳарбийлар талаган бўлса, вақт ўтиб уларнинг ўрнини янада ёвуз ва фирибгар кимсалар – улуғ миллатга мансуб, улуғ давлатчилик ғояларини юргузувчи савдогарлар – Комиссионерлар эгаллайди. Бу кимсалар қилмиши ҳамманикидан ошиб тушди, улар ҳам порахўрлик, ҳам Угрюм-Брукчеевларга қараганда баттароқ зўравонлик билан халқни таладилар. Улар асосан руслар ва овуруполиклар эдилар…

Пахтачиликнинг ривожланиши мусулмон қишлоқлари ва шаҳарлари аҳолиси орасида синфий қатламларга бўлинишни юзага келтирди, савдо-сотиқ ва судхўрлик капитализми сиёсатини олиб борувчи маҳаллий зодагонлар синфини яратди ва маҳаллий жамоат турмушини тўла назорат этувчи рус улуғ давлатчилик капитали диктатурасини мустаҳкамлади… Туркистон ўлкаси етиштирган пахта толасини қайта ишловчи саноат биринчи ўринга чиқди ва бу ҳам ўз навбатида руслар мавқеини кенгайтириб, Туркистон саноатида ишловчи маҳаллий халқнинг турмуш даражаси пасайишига сабаб бўлди.

Агар бир томондан Россия ўлкани хом ашё олиш ва ишлаб чиқарилган маҳсулотларни сотиш учун зарур бозорга айлантирган бўлса, иккинчи томондан, бу босқинчилик Туркистонни марказий губерниялардаги ортиқча аҳоли томонидан босиб олинишига имкон яратди. Бу аҳвол яримбуржуа ва яримкрепостной аҳволдаги Россия аҳолисининг нафақат иқтисодий, шу билан бирга сиёсий манфаатларидан келиб чиққан эди. Туркистон ўлкасига рус ва евруполикларнинг кўчирилиши, хусусан 1905-1907 йиллар инқилоби мағлубиятидан сўнг, айниқса кучайди ва бу кўчирилган аҳолининг асосий қисмини Россиянинг исён кўтарган жанубий губерниялари деҳқонлари ташкил этди. Кўчириб келинганлар тез орада эзилувчи деҳқонлардан маҳаллий халқларни эзувчиларга – помешчикларга, хўрланган миллат вакиллари бўлмиш украинлар эса туркистонликларга нисбатан улуғ давлатчилик ғояларини, “асл русс” зулмини ўтказадиган кучларга айландилар. Энди уларга чор ҳукуматининг мустамлакачилик сиёсати устунлари сифатида қарай бошладилар.

…Маҳаллий халқ мустамлакачилик босқинининг асосий қурбонлари бўлиб қолаверадилар… Уларнинг маданий қолоқлиги ва ҳуқуқсизлиги бу босқинининг ривожига ривож қўшарди. Чор ҳукумати бир вақтлар маҳаллий хонлар олиб борган сиёсатдан паст ишларга қўл урдилар ва ерни империя мулки деб эълон қилдилар. “Туркистон ва Дашт қонунлари”ни тузган рус амалдорлари янги забт этилган ерларни маҳаллий халқнинг хусусий мулки эмаслиги ва маҳаллий аҳоли бу ерлардан маълум муддат давомида фойдаланиши мумкинлиги ҳақида қарор қилдилар. (“Туркистонга аҳоли кўчириш иши”, 1910, 39-бет.) Чор Россияси ўзини бевосита Чингизхон вориси эканини сўзда эмас, амалда исботлади!

Рус самодержавияси Туркистон ўлкасига ўзининг административ-назорат бошқарувини “маҳаллий хусусиятларга кўра” бир оз ўзгартирган ҳолда, аслида моҳиятан ўзгартирмай ўрнатишга эришди. Бу бошқарув марказнинг назорати асосида, яъни тепада – генерал-губернатор, сўнг вилоят ҳокимлари, пастда эса уезд бошлиқлари туриши тарзида бўлиб, зулмни кучайтириш учун хизмат қиларди. Худди Россияда бўлганидек, бу бошқарув аппарати қуйи босқичдаги мавзе ҳокимлари, қишлоқ оқсоқоллари, қозилар ҳукмронлигини четламаган тарзда, асосан назорат-жазо хизматини ўтарди. Рус ип-газлама ва савдо капитали маҳаллий бойлари мусулмон қишлоқларидаги вакилларга, қолаверса, рус самодержавияси уларни рус миллатининг улуғ давлатчилик ҳуқуқлари ҳимоясига айлантирди.

Ўз-ўзидан табиийки, Туркистон ўлкаси рус дворянлари ва амалдорларидан иборат резервнинг энг баднафс ва ёвуз вакиллари юбориладиган жойга айланди. (Бу сиёсат бугунги 80- йиллар сўнгида марказдан жумҳуриятимизга жўнатилган амалдорлар десанти, уларнинг Ўзбекистонда амалга оширган “фаолияти”ни эслатади – Х.Д.) Бу келгиндилар ўлкада ўз нафсларини қондириш, ўз зўравонликларини намойиш этиш, маҳаллий халқни уятсизларча ва ёввойиларча талаш, порахўрлик қилиш учун чексиз ҳуқуқларидан фойдаланардилар. Ўлкадаги бутун рус аҳолиси Туркистоннинг маҳаллий халқларини одам эмас, уриш, зўрлаш, талаш, ўлдириш учун яратилган ишчи маҳлуқларга қараш тарзида тарбияланарди. Бекорга бу ҳуқуқи топталган ўлкада ушбу қўшиқ яратилмаган эди.

Эх, ты Азия печальная,
Безответная страна –
И с начальством безначальная,
И с богатством бедна.

(Мазмуни:
Эй, сен маҳзун Осиё,
Тилсиз, эрки йўқ тупроқ –
Эгаси кўп – эгасиз,
Бойлиги кўп, лек қашшоқ.

Бу Ўлкада энг пасткаш рус миршаби ҳам ўзи истаганчалик пул ва мол-буюм, ҳатто бошқалар хотинини тортиб олишдан қайтмасди. Агар унга қаршилик кўрсатилса, у ўлдиришдан тап тортмасди. Зеро, ҳар қандай жиноят саховатли бошлиқлар томонидан ими-жимида бекитиларди.

Бу ўлкада худди эртаклардагидек бойлик орттиришарди. Маҳаллий деҳқонларнинг ерларини уй-жойлари билан бирга тортиб олган зўравонлар “Шариат бўйича ер уни яшнатганики”, деб даъво қилардилар (Ильин. “В далеком краю”, Т., 1913).

Бундай зулмга қарши бош кўтарганларни жуда қаттиқ жазолашар, аёл демай, бола демай, чол демай сўйишарди, отишарди. Қон дарё бўлиб оқиб, бузиб ташланган кулбаларнинг тупроғи билан қоришарди.
Безбет ва фирибгар бўлса бас, хоҳлаган рус қаллоби Туркистонда истаган нарсасини қилиши мумкин эди…

Бунинг устига чор ҳукумати маҳаллий халқларни руслаштириш билан шуғулланарди. Қорагуруҳчи Остроумов каби миссионерлар, Ликошин каби генераллар “ғайридин”ларни проваславия динига ўтиш ва ёлғиз рус тилида ўйлашга кўниктириш учун жон-жаҳдлари билан уринардилар.

Шуни ишонч билан таъкидлаш лозимки, ўлкадаги рус аҳолисининг асосий қисми текинхўрликни касб қилган кимсалар – дворянлар, амалдорлар, руҳонийлар ва савдогарлардан иборат эди. Агар уларга деҳқонларнинг ўзига тўқ қисмини ва бой-бадавлат казакларни қўшадиган бўлсак, келгинди рус аҳолисининг кўпчилиги эзувчи гуруҳ вакилларидан иборат экани яққол кўринади. Бу гуруҳ рус самодержавияси ва улуғ давлатчилик капиталининг мустамлакачилик аппаратлари суянадиган куч бўлиб, бу куч маҳаллий халқларни ўз туғилган еридан ҳайдаб чиқариш, мазлум туркистонликларни бошқариш, порахўрлик қилиш, алдаш, судхўрлик билан шуғулланиш, пахтани арзон сотиб олиш, талончилик, бўғиш, жазолаш учун керак эди. Бу куч рус босқинчи қўшинларининг милтиқлари ва тиғларига суяниб ҳаракат қиларди. Ўлкани бошқариш ва иқтисодий сиёсат юргизиш ёлғиз шу кучга мансуб эди. Бу куч атрофида маҳаллий халқларнинг текинхўр вакиллари – тилмочлар, савдогарлар, адвокатлар, миршаблар йиғилган эдилар. Бу куч ўлкада ўз ҳукмронлигини таъминловчи ҳарбий шаҳарчалар, амалдорлар учун шахсий уйлар, савдо расталари ва давлат муассасалари биноларидан иборат янги шаҳарларни ташкил этди. Темир йўллар, рус аҳолиси яшайдиган қасабалар (посёлкалар) ва казак қишлоқлари асосан маҳаллий аҳоли яшовчи қишлоқлар ёнида қурилиб, бир пайтлар пруслар қўллаган одатда биноан куч-қудратни намойиш этувчи воситалар хизматини ўтарди.

Туркистондаги мустамлакачилик зулми ва асоратининг ижтимоий моҳияти мана шундан иборат эди¹. (¹ Г.Сафаров. “Колоннальная революция” (Опыт Туркестана). Госиздат, 1921).

Григорий Сафаровнинг бу сўзларига бир-икки қўшимча қилишни истардим. Тарихий ҳужжатлардан маълум бўлишича, Туркистон ўлкасида хизмат қилган ҳарбий губернаторларнинг йиллик маоши 25-40 минг сўмни ташкил қилган. Ҳолбуки Россиянинг ўзидаги губернаторларнинг йиллик маоши 8 минг сўмдан ошмаган. Ўлкадаги рус маъмурияти амалдорларининг маоши ҳам жуда юқори бўлган. Яна шуни таъкидлаш лозимки, бу ортиқча маош чор ҳукумати хазинасидан ажратилмай, балки ўлка даромадидан олинган. Бунинг устига ўлкадаги 50 минглик рус қўшинини боқиш ҳам маҳаллий ҳарбий юришларга сарфланадиган ҳаражатнинг 70 фоизини маҳаллий бюджетдан олган.

Бу мисолларни Россия Туркистонга иқтисодий юксалиш олиб келганини даъво қилаётган айрим кимсалар билишармикан? Бу кимсалар Чор Россияси, Ленин ёзганидек, “халқлар турмаси” бўлганини, турмада эса ҳар қандай эркин бўғилишини, унда эркин одамлар эмас, фақат маҳбуслар сақланишини унутмасликлари керак. бу турмада 63 миллмион (47 фоиз) рус бўлмаган халқлар ва элатлар яшарди ва улар улуғ давлатчилик ғояси билан заҳарланган ҳукмдор синф вакиллари томонидан даҳшатли тарзда эзиларди. Масалан, мустамлака Туркистон меҳнаткашларига солинган солиқ (1869 йилга нисбатан) 1890 йилга келиб 4-5 марта, 1910 йилга келиб 10 марта ошди.

Чор ҳукумати ўзбек деҳқонлари ерларини зўрлик билан тортиб олиш сиёсатини юргизарди. Самарқанд, Фарғона ва Сирдарё вилоятларда мавжуд 63,9 миллион десятина ернинг 8,6 миллион десятинаси рус ҳукуматига тегишли эди. “Солиқларни ошириб бориш сиёсати воситаси билан чор ҳукумати Туркистон қонини сўриб ётарди”, деб ёзади тарихчи З.Д.Кастельская. Ажабки, худди ҳозиргидек, ўша пайтларда ҳам чор амалдорлари “Туркистон рус миллионларини бекорга еб ётибди”, деган гап тарқатган эдилар. Лекин бундай бемаъни гапни бирор-бир тарихий ҳужжат тасдиқламайди. Чамаси, бугунги кунларимизга ҳам етиб келган бундай миш-мишлар маҳаллий халқнинг шафқатсизларча таланаётганини яшириш учун ўйлаб топилган ғоявий “баррикада” эди. Қўрқоқ (фош бўлишдан қўрққан) олдин мушт кўтарар, деганлари шу бўлса керак.

Мустамлака ўлкадаги чор амалдорлари орасида, айниқса, порахўрлик жуда ҳам авж олган эди. Масалан, Сирдарё вилоятининг ҳарбий губернатори Головачев (Хивани қонга ботирганлардан бири) маҳаллий аҳолини шу даражада талаган эдики, ҳатто оқ подшо ўзининг нуфузли вакилини судга топширишга буйруқ берган. Бироқ кейин унинг ҳарбий хизматлари эътиборга олинади-ю, порахўр амалдор жазонланмайди. Уезд бошлиқларидан бири Бикчурин эса солиқни аҳолидан 4 марта йиғиб олади…

Аммо чор ҳукумати даврида қонун йўқ эди деб бўлмасди: оддий деҳқонлар бир чақа учун қамоққа ташланарди. Яна мавжуд қонунга мувофиқ ерлик аҳоли алоҳида махсус тартиб билан бошқарилиши талаб қилинадиган, аниқроғи – оддий гражданлик ҳуқуқларигаям эга бўлмаган одамлар ҳисобланарди. Ўз элида ҳуқуқсиз бўлган халқнинг аҳволини турмадаги ҳаётга қиёслаш мумкин эди. Тошкентдаги катта кўчаларда ўзбекларнинг миллий кийимларда юриши қаттиқ тақиқланарди. Трамвайларда эса ўзбеклар учун алоҳида, ўриндиқсиз майдончалар ажратилган эди. Шунга қарамай, улуғ давлатчилик ғоясининг маддоҳлари уятни йиғиштириб қўйиб: “Бизнинг забт этилган халқларга нисбатан ўтказаётган сиёсатимиз тенг ҳуқуқлиликка асосланган. Куни кеча босиб олинган Тошкент, Самарқанд аҳолиси ўша заҳоти Москва граждани билан ҳуқуқда тенглашдилар”, деб оламга жар солардилар.

Ўртоқ муҳаррир, яхши биласизки, тарих дарсликларида ССЖИ халқлари ўтмиши бир ёқлама ёритилиб келинди. Чунончи, олмон, швед, поляк феодалларининг Россияга қилган босқинлари кескин қораланади-ю, чор Россиясининг Сибирия, Ўрта Осиё, Кавказ ва Болтиқбўйи халқлари устига уюштирган босқинлари хаспўшланади, ёки бошқача тус беришга ҳаракат қилинади. Мен бундай нуқтаи-назар рус халқининг манфаатларидан келиб чиқиб эмас, аксинча империя манфаатлари ва чор ҳукумати талабларидан келиб чиққан ҳолда қилинганини жуда яхши биламан. Шундай бўлса-да, ўйлаб кўрайликчи, бу босқинлар – қўшни мамлакатларнинг ҳудудлари “онахон Россияга” қўшиб олинишидан, фақат мазлум оддий халқни эмас, ҳатто уларни эзувчи маҳаллий феодалларни ҳам ўзига бўйсундирган босқиндан ким манфаатдор эди? Ёки бир совет тарихчиси ёзганидек, “иззатталаб, ёвуз, баджаҳл, нопок, қўрқоқ ва текинхўр маҳаллий ҳукмдорлар” тараққиёт йўлидан кетишни истаган халқларга раҳнамолик қилишга ҳақиқатан ҳам лойиқ эмасмидилар? Агар шундай бўлса, босқин давомида тараққиёт йўли тушунчаси Россия томонидан забт этилиш – мустамлакага айланиш тушунчаси билан тенг бўлса?

Бу саволларни “ақлипаст подшоҳ” бошчилигидаги “бир тўда қароқчилар” билан рус халқи ўртасидаги тафовутни билган ҳолда бериш бериш лозимлигини биламан.

Шу пайтгача биз рус самодержавияси билан рус халқи деган тушунчаларни бир-биридан ажратмаган ҳолда, уларни бир-бирига тенг қадрият сифатида қабул қилганимиз учун ҳам Чор Россияси сиёсатига қарши қаратилган ҳар қандай танқидий фикрни рус халқига қарши қаратилган деб келдик. Бу ғайриилмий миллий сиёсатнинг ўқ томири неча авлодларни нобуд этди, неча онгларни заҳарлади.

Йиллар давомида, айниқса, “Сталин – тарих фанининг отаси” деб расмий эълон қилингандан сўнг рус подшолари, князлари, лашкарбошилари фақат ижобий тарзда тасвирланиб келинди. Ҳатто мустамлакачилик исканжасига тушиб қолган ўлка халқлари бошига солинган жабр-зулм, иқтисодий қашшоқлик, маданий қолоқлик ҳақида рус тарихчилари ўтган асрдаёқ очиқ-ойдин ёзган бўлсалар ҳам, лекин 30-йилларнинг ўрталаридан бошлаб, чор Россиясининг мустамлакачилик сиёсати тўғрисида фақат ижобий маънода ёзиш темир қонунга айланди. Бу ҳол фақат олимларнинг илмий асарларига хос бўлса майли эди, аксинча дарсликларда, кинофильмларда, илмий-оммабоп ва бадиий асарлардаям нотўғри ташвиқот авж олдирилди ва авлодлар онги заҳарланиб келинди.

Юқорида А.Грабовский ва Ю.Семёнов қаламига мансуб “Ўқ узмасдан” асарини санаб ўтган эдим. Ушбу асар муаллифлари Бухоро амири ишончини қозонишга эришган рус жосуси Беневенини фош этган тошкентлик Хўжа Раим исмли савдогарни “чақимчиликда, айғоқчилик”да айблашади. Хўжа Раим ўзининг ватанпарварлик бурчини бажаргани муаллифларнинг хаёлига келмайди.

Энг ажабланарлиси шундаки, Африка, Осиё ва Лотин Америкаси халқларнинг инглиз, фаранг, испан, олмон ва бошқа мустамлакачиларга қарши қаратилган кураши, ҳатто улар маҳаллий ҳукмдорлар томонидан бошқарилган бўлса-да, ижобий баҳолангани ҳолда, чор Россиясига қарши қаратилган ҳар қандай халқ ҳаракати, албатта, миллатчилик, миллий маҳдудлик ранги билан бўялиб, тўла қораланди. Бу фақат зарарли ташвиқот бўлмасдан, балки халқ ҳаракатларининг қутлуғ ғояларини ҳақорат қилишдир. Менимча, тарихни сохталаштирган ва сохталаштираётган олимлар билиб-билмай улуғ давлатчилик ғояларига хизмат қилишаётганини тушунишлари керак. Улар Лениннинг “Эзилган миллатнинг ҳар бир буржуа миллатчилигида зулмга қарши бўлган умумдемократик мазмун бор, биз ана шу мазмунни мутлақо ёқлар эканмиз, миллий мумтозлик йўлидаги ҳаракатни жиддий равишда ажратиб кўрсатамиз”, деган сўзларини ҳеч қачон унутмасликлари ва эзилган миллатларнинг ҳаракатларида мана шу “умумдемократик мазмунни” кўра билишлари зарур.

ССЖИ халқларининг ижтимоий-иқтисодий иттифоқи турли миллатларнинг ихтиёрий бирлиги тарзда эмас, балки рус империализмининг босқинчилик сиёсати самараси сифатида шакллангани тарихий ҳақиқатдир. Бу ҳақиқатни унутиш, бу жараён халқлар тақдирига, уларнинг ривожланишига қаттиқ таъсир кўрсатганини унутмаслик керак.

Катта халқнинг улуғ давлат – империя тузиш йўлида қилинган ҳарбий хатти-ҳаракатлари то бирор табиий тўсиққа – тоққа, денгизга, саҳрога, дарёга ёки ўзи каби мукаммал қуролланган бошқа бир халққа дуч келгунча ҳудудини кенгайтиришга уринишлари туфайли пайдо бўлган “ихтиёрий бирлик” деган тушунчани ёлғиз қорагуруҳчилик ва улуғдавлатчилик оғуси билан заҳарланган гуруҳларгина ёқлай оладилар. М.Поповнинг мақоласида мана шу руҳ мавжуд.

Бизнинг айрим кўзи кўру, дили бузуқ тарихчиларимиз Туркистон ўлкасининг босиб олинишини оқлаш учун не-не сохта ақидаларни тўқимадилар, неча-неча ёлғон даъволарни айтмадилар. Ҳақиқат ва адолат душманлари бўлмиш бундай тарихчиларнинг бири “Ўша давр синфий муҳитида бу Ўрта Осиё халқлари учун маҳаллий зулмдан қутулиш имконини берадиган ягона маъқул йўл эди”, деб ёзса, иккинчиси “Инқилоб сари бораётган Россия таркибига кириш Туркистон манфаатларига хизмат қиларди”, деб ёзди. Учинчи тарихчи бўлса “Ўрта Осиёнинг қудратли ва иқтисодий кучли Россияга қўшиб олиниши ўлканинг ижтимоий-иқтисодий тараққиётини тезлаштирди”, деб даъво қилади.

Аммо, биз К.Маркс ва Ф.Энгельснинг капиталистик Россия ҳам Ўрта Осиёда худди Англия Ҳиндистонда бажарган икки вазифани – бузувчилик ва яратувчилик, яъни эски осиёча жамиятни бузиб ташлаб, иккинчи томондан ғарбча (капиталистик) жамиятга асос солиш вазифаларини бажариши мумкинлиги ҳақида айтган сўзларини яхши биламиз. Шу нуқтаи-назардан қарайдиган бўлсак, Россия ёлғиз биринчи вазифани бажарди – у Туркистондаги эски жамият тузилишини бузиб ташлади. Аммо иккинчи вазифани бажаролмади – шу бугунга қадар ўлка хом ашё базаси бўлиб қолиш балосидан қутулгани йўқ.

Бизнинг айрим тарихчиларимиз эса, бу ҳақда очиқ айтиш лозим, бугунгача оқ подшонинг содиқ хизматкорлари каби унинг сиёсатини оқлаш учун куйиб-пишмоқдалар, оқ подшо сиёсатининг рамзи бўлмиш қўшбошли калхатни худди ҳарир қанотли фаришта, подшонинг ўзини қўл остидаги халқларни ўйлаб уйқусини унутган саховатпеша ва олижаноб ҳукмдор тарзида кўрсатишга уринмоқдалар. Ленин таъбири билан айтсак, “бу боши тошдан бўлган марксистлар” алжираши шу даражага етдики, уларнинг ёзишича, Ўрта Осиё қонли босқин, қон тўкиш, чопиш, ёндириш билан эмас, шунчаки “қўшиб олиниш” билан империя таркибига кирган экан. Ахир, бу масхарабозлик, йўқ, ҳақорат эмасми?! Агар шу йўлдан борилса, подшоҳ ҳазратларини – “руслар озод қилгунга қадар” эзилган Туркистон халқларининг қора қисматини ўйлаб, уйқусини унутган подшоҳ ҳазратларини ҳам миллий қаҳрамонга айлантириб қўйиш ҳеч гап эмас!

Аммо, тарих йўли ўзга, тарихчилар йўли ўзгадир. Тарих ҳатто тарихчи назарида ёзиб қолдиришга ҳеч арзимайдиган воқеалар, жараёнлар юз бераётгандаям ўз вазифасига содиқ қолади. Тарих ҳатто тарихчи ёлғонни битаётган лаҳзада ҳам давом этаверади, яъни у “Бу ёлғон!” деб энг эътиқодли инсонларга ғайбий ишора қилади. Ёлғон илгарилар ҳам битилган, ҳозир ҳам битилмоқда. Аммо:

Ким ёлғонга бош эгган,
Англамоғи шарт, зарур
Ҳақиқат – бу мангу жанг,
Ҳақиқат – бу халқ эрур!

Бир сўз бор халқ тилида
“Ёлғоннинг умри қисқа!”
Ёлғон – карвон йўлида
Ўрмалаган қумурсқа.

Уни янчиб ўтган дам
Ҳақиқатнинг карвони,
Ҳаттоки тупроққаям
Юқмайди ҳаром қони…

Мана шундай ёлғонлардан бири – “тошбошли” тарихчилар туфайли тарих илмида ақидага айланган ёлғон – Ўрта Осиё халқларида инқилобгача миллий онг бўлмагани ҳақидаги тушунчадир. 1916 йил халқ қўзғолони ҳақида бирор бир чуқур илмий тадқиқот йўқлиги шу боис эмасми? Ҳатто 1986 йилда бу буюк қўзғолоннинг 70 йиллиги нишонланиши керак бўлган кунларда жумҳурият матбуотида бирорта ҳам мақола эълон қилинмагани шу боис эмасми? Наҳотки, биз ўз халқимиз хотирасини топтасак, ҳақорат қилсак, наҳотки, русларга мансуб бўлган ҳар қандай хатти-ҳаракатни фақат “тараққиётга хизмат қилади” деб тушунсак?!

Энди, Сергей Петрович, ойномангиз олқишлаган Скобелев шахси ҳақида фикр юритсак. Ўлжас Сулаймонов юқорида тилга олинган нутқида Скобелев шахси миллий қаҳрамон сифатида талқин этилган бир асар ҳақида гапириб, жумладан шундай деди: “Энг аввало бу генерал ҳақида менга маълум бўлган гапларни айтмоқчиман. У ҳақда инқилобдан аввалги Россияда ва ҳатто кейин ҳам жуда кўп ёзилган. Ҳозир ҳам чет эл матбуоти Ўрта Осиёдаги совет жумҳуриятлари ҳақида ёзганида бу шахснинг номини тилга олмай ўтмайди. Скобелевнинг ҳаёти ва фаолияти тўла қамраб олинган китоб Николай Кноррингнинг Парижда чоп этилган китобидир. Менимча оқ эмигрантнинг бу китоби совет ёзувчиларининг мана шу мавзуда яратган асарларига қараганда, ўша давр воқеаларини холис ва муфассал ёритиши билан, тарихий воқеаларни диалектик, мен қўрқмай айтишим мумкин, “марксистик нуқтаи назар”дан ёндашганлиги билан кишини ҳайратга солади. “Истеъдодли саркарда, кишиларни ром этишга уста бўлган саркарда генерал Скобелев “Дунё славянларники, славянлар Россиянки” шиорининг муаллифи эди.

Скобелевнинг бир умрлик орзу-мақсади Англиянинг шарқдаги мустамлакаларини, биринчи навбатда Ҳиндистонни босиб олиш эди. Ўрта Осиё ва Эрон билан Афғонистонни забт этиш учун қулай жабҳа сифатида керак эди. Подшоҳ Александр II бу машъум режаларни қўллаб-қувватларди, бу режанинг биринчи моддасини Скобелев Туркманистон ва Манғишлоқни қонга ботириш билан “қойил” қилиб бажарди.

Фақатгина Александр II ни ҳалок қилган халқ қасоскорининг бўмбаси подшоҳнинг навбатдаги хатти-ҳаракатларига чек қўйди.

Бу бўмба Россияни Англия билан урушдан сақлаб қолди.

Янги подшоҳ Александр учинчи Скобелевнинг режаларини қатағон қилди. Шу сабабдан генералнинг мартабаси осмонига тобора ўралаб бораётган орзу қуёши ботди.

Бир қарашда унинг ҳаёти, фоижали ва шуҳратли умр йўли ёзувчилар диққатини тортгуликдай туюлади. Бироқ, бир умрлик орзусига етолмаган бу шахснинг шахсий фожиаси устида кўзёш тўкиб, генералнинг ижтимоий-сиёсий фаолияти ўша давр мутараққий рус зиёлиларининг ғазабига сазовор бўлганини унутмаслик керак. Бизни мешчан Москванинг қорагуруҳчилик, улуғдавлатчилик оғуси билан заҳарланган даврлардаги Скобелевнинг арзон шуҳрати алдаёлмайди. Пролетар Петербург ва илғор зиёлилар Скобелевнинг ғояларини қўллаб-қувватламагани эсимизда турсин”.

Ўртоқ муҳаррир, сизнинг журналингизда босилган М.Поповнинг мақоласи ўша қорагуруҳчилик, улуғдавлатчилик оғуси билан заҳарланган давраларнинг ғояларини тарғиб қилиш эмасми?

Машҳур Брокгауз-Эфрон қомусий 9 жилдидаги 21 саҳифада кетма-кет уч генерал Скобелевлар ҳақида маълумотлар берилган.

Иван Никитич Скобелев (1778-1849) ўртамиёна оилада туғилиб, ўн тўрт ёшида солдатликка ёлланди. Французлар билан бўлган урушда, М.Попов ёзганидек, сержантлик унвонига сазовор бўлишдан ташқари, қомусда берилган маълумотга қараганда, 1812 йил уруш қаҳрамони генерал Раевский адъютанти даражасига етади. Уруш тугагач, у ҳарбий хизматини давом эттириб, генераллик унвонига ҳам эришади. Ҳатто ҳарбий мавзуларда ҳикоялар ёзиб, озми-кўпми мухлис орттиради.

Унинг ўғли Дмитрий Иванович Скобелев (1821-1880). Унинг вафот этган йилини М.Попов 1881 йил, қомус эса 1880 йил деб кўрсатади) тарихда Шарқий уруш номи билан кирган ҳарбий ҳаракатларда лейб-гвардия полки бошида туриб қатнашади. Урушдан сўнг подшоҳ Александр иккинчининг шахсий қўриқчилари бошлиғи сифатида хизмат қилади ва шу туфайли подшоҳга яқин кишилар даврасига киради.

Ойномангиз қаҳрамон ва олижаноб инсон сифатида кўкка кўтарган Михаил Дмитриевич Скобелев (1843-1882) бобоси ва отаси изидан боради. Дастлаб уйда, кейин Париждаги Жирарде пансионатида тарбияланади. 1861 йили Петербург университетига ўқишга киради. Аммо бирой ўтар-ўтмас тўс-тўполонда қатнашгани учун ҳайдалади.

Шундан сўнг отлиқлар полкига юнкер сифатида қабул қилинади. 1863 йилда корнет унвонига эришади. Худди ўша йили поляк халқининг босқинчиларга қарши кўтарилган исёни бошланади. Шавкатга ўч корнет қон исини сезиши билан таътилга рухсат олиб отаси хизмат қилаётган Польшага боради. Йўлда исённи бостириш учун бораётган қўшинларга қўшилади ва бутун таътил давомида исёнкорлар қонини тўкиш билан шуғулланади. Фақат шундан кейингина, яъни таътил тугаганидан сўнг, М.Попов ёзганидек, 1864 йилда Гроднодаги ҳарбий қисмга йўлланма олади. М.Попов ёш офицернинг бу йиллардаги “қаҳрамонлиги”ни жўшиб ёзар экан, ўз озодлиги учун бош кўтарган поляк ватанпарварлари ва уларнинг қора қисмати ҳақида чурқ этмайди.

Ҳолбуки, тарихдан маълумки, исённи қонга ботирган Чор Россияси разиллигини ўша даврдаги жаҳон ва рус мутараққий кучлари қоралаб чиққан эдилар. Бу воқеалар ҳақида ёзган Ф.Энгельс бу қўзғалон энг аввало “Польша мустақиллигини тиклаш” учун бошланганини қатъий таъкидлайди. Яна шу нарса маълум, исёнчиларнинг ҳаққоний курашини қўллаб-қувватлаган жуда кўп рус кишилари, айниқса оддий солдатлар қўзғолончилар билан ёнма-ён туриб жанг қилишади. “Биз Польша билан биргамиз, — деб ёзади А.И.Герцен, — чунки биз Россия тарафидамиз… ҳаммамизни бир занжир қисиб тургани учун ҳам поляклар билан биргамиз”. М.Попов наҳотки шулар ҳақида билмаса? Билиб туриб, ҳақиқатдан кўз юмиш эса жоҳиллик эмасми?

Шундан кейин Скобелев Бош штаб академиясини битиради ва Туркистон ўлкасига юборилиши сўрайди. Чунки у ерда ҳам қон тўкилаётган эди, бироқ, Туркистонда унинг кейинги “оламшумул шуҳратини” йўққа чиқариши мумкин бўлган бир воқеа юз беради. М.Попов бу ҳақда ёзмагани учун шу воқеага тўхталайлик, зеро бу жуда кўп нарсаларни ойдинлаштиради. М.Поповнинг мақоласи айнан мана шу воқеаларга бағишланган бу ишни осонлаштиради. Қолаверса, бу воқеалар нафақат Скобелев, шу билан бирга Верешчагиннинг сизнинг ойномангизда ёзилганидек, қанақа “асл рус зиёлисининг намунаси” бўлганини кўрсатади.

1868 йил 1 май куни босқинчи генерал фон Кауфман Самарқанд шаҳрини Чўпонота қиридан тўпга тутгандан сўнг шаҳар таслим бўлади. Шаҳарни эгаллаган рус қўшинлари бир ойдан сўнг Каттақўрғон тарафга отланиб йўлга тушгач, 30 майдан 1 июнга ўтар кечаси шаҳарда исён бошланади. 3 июнда Зирабулоқ яқинида бухороликлар билан уруш ҳаракатида бўлган босқинчилар исёндан хабар топиб таҳликага тушадилар. Қопқонга тушишдан қўрққан фон Кауфман бошлиқ рус қўшини жуда қаттиқ жанг қилиб, Бухоро амири қўшинини мағлубиятга учратади ва шитоб билан Самарқанд устига юради. 8 июнь шаҳар остонасига етиб келган фон Кауфман ҳузурига омонлик тилаб чиққан шаҳар оқсоқолларини қувиб ҳайдайди ва шаҳарни тўпга тутишни, уни бутунлай ёндириб ташлашга буюради. 9 июнда шаҳарда даҳшатли қирғин бошланади. Юзлаб бегуноҳ одамлар ҳеч қандай суд ва сўроқсиз отиб ташланади. Босқинда фаол иштирок қилган В.Верешчагин бу ҳақда ҳикоя қилар экан, ўзининг асл башарасини очади: “Генерал Кауфманнинг ҳовлимиз ҳртасида йўлкурсида ўтирганча исёнда қатнашган турли одамларни жазога ҳукм қилгани кўз ўнгимдан кетмайди. Жанговар офицерлар даврасида ўтирган саховатли Константин Петрович ҳеч нима бўлмагандек, бамайлихотир фақат бир оғиз сўзни такрорларди: “Отиб ташлансин, отиб ташлансин, отиб ташлансин…”

Қонли воқеаларни чизишни, Петербургнинг кибор хонимлари даврасида “Дорга осилган одамларнинг типирчилаб турганида расмларини чизганман” дея мақтанишни, “Бир муллаваччани минорадан улоқтириб юбордим” деб мактубларида керилишни ҳаддан ташқари ёқтирган мустабид рассом бу сўзларни жазога тортилаётган одамларга ачинганидан эмас, балки жазога тортилаётган одамларга ачинганидан эмас, балки “саховатли” Константин Петровичнинг иродаси ва қатъиятига қойил қолганини таъкидлаш учун қайд этади, холос. Эс-ҳуши жойида бўлган одамнинг инсон қонини тўкиб турган жаллодни “саховатли” дейишига ишониш мумкинми?

Ойномангиздаги Верешчагин ҳақидаги кичик сўзбошида хатолар бор. Сўзбошидаги “Машҳур рус мусаввири Василий Васильевич Верешчагин фақат мўйқалам эмас, шунингдек қалам эгаси эди, у наср, ҳатто шеър битарди” деган жумлага “у милтиқ ва тиғ эгаси ҳам эди” деб тузатиш киритиш керак. Ойнома “Мусаввир Верешчагин ва ёзувчи Верешчагин доим ёнма-ён эди” деб ёзади. Менимча бу жумла ҳам мусаввир Верешчагин, ёзувчи Верешчагин ва босқинчи Верешчагин доим ёнма-ён эди” деб тузатилса, тўғри бўларди.

Мен Верешчагиннинг асарлари, кундалик дафтарлари, мактублари сизнинг журналингизда босилишини истайман. Мабодо шундай ниятингиз бўлса, юқоридаги тузатишлардан фойдаланарсиз, деган умидим бор.

Бироқ, даҳшатли қатлиомдан сўнг ҳам халқнинг эркка бўлган интилиши сўнмади. Гоҳ у ерда, гоҳ бу ерда халқ исёнлари кўтариларди. Мана шундай ҳаракатларнинг энг жиддийси ва босқинчиларни бағоят шошириб қўйгани Бобон бошлиқ қўзғолон бўлди. Бу халқ қаҳрамонининг халқ ёдидан ўчгани узоқ йиллар давомида олиб борилган кўр-кўрона сиёсат натижаси ўлароқ пайдо бўлган манқуртлигимиз туфайли эканини англаган ҳолда, халқ шарафига лойиқ қаҳрамон хотираси олдида бош эгаман.

«Ҳурматли» Сергей Петрович, сизнинг ойномангизда босилган мақола баҳона бу ҳақда гапиришга имкон туғилгани учун ғоят хурсандман.

Бобон Алибой ўғли бошчилигидаги халқ қўзғолони 1869 йил октябридан бошланиб, Зарафшон дарёсининг қуйи оқимидаги туманлари, жумладан, Бухоро амирлиги тасарруфидаги Зиёвуддин ва Хатирчи бекликлари, Россияга тобе ерлардан тузилган Зарафшон округининг Каттақўрғон бўлимига кирган қишлоқларни қамраб олди. Дастлаб бор-йўғи ўн саккиз кишидан иборат бўлган қўзғолончилар сони икки ой ичида беш юздан ошиб кетади. Вақт ўтгани сайин бу соннинг узлуксиз ошиб бораётганини кўрган Зарафшон округининг бошлиғи генерал Абрамов шошилинч равишда фон Кауфмандан ёрдам сўрайди. 1869 йилнинг сўнгги кунларида Бобон бошлиқ қўрга Ҳайдарқул раҳбарлигидаги йигитлар ҳам қўшилади.

Чор Россияси мустамлакачилик сиёсатининг ҳимоячиларидан бири бўлмиш генерал Терентьев “Ўрта Осиёнинг босиб олиниш тарихи” номли асарининг биринчи жилдидаги 482-бетда уятни унутиб шундай ёзади: “Сўнгги йиллардаги тўс-тўполонлар, амир қўшинининг бетайинлиги, унинг халқининг сиёсий нодонлиги туфайли мустақилликка эришмоқчи бўлган ҳар бир даъвогарни қўллаб-қувватлаши оқибатида ғалаёнлар, ўғрилик ва талончиликлар авж олди. Айниқса, Жом билан Каттақўрғон оралиғидаги жуда катта жойда босқинчилик билан шуғулланган Бобон деганнинг тўдаси ажралиб турарди”.

Босқинчилик қилиб бировнинг юртини босиб олган генерал мана шу қулликка қарши курашгани халқ вакилларини “босқинчи” дейишини қандай изоҳлаш мумкин? Худди шундай нуқтаи-назар М.Поповнинг мақоласида ҳам мавжудлиги кишини ажаблантиради.

Вақт ўтгани сайин қўзғолончилар сафларини кенгайиб бораётганидан қўрқиб кетган Зарафшон округининг бошлиғи генерал Абрамов шошилинч равишда фон Кауфмандан ёрдам сўрайди. Мана шундай паллада Академияни битириб, штаб-ротмистр унвонига сазовор бўлган Скобелев Самарқандга келади. Кауфман билан келишган ҳолда, генерал-майор Абрамов қўзғолонни бостириш учун Скобелев бошчилигида махсус жазо отрядини тузади. Отрядга асосан тажрибали казаклар ажратилади.

Жазо отряди қўзғолончилар билан илк бор Каттақўрғон яқинидаги Чоршанба қишлоғи ёнида тўқнашади. Мана шу илк тўқнашув Скобелевнинг сўнгги жанги бўлиши мумкин эди. қўзғолончилар Скобелев отрядига жиддий зиён етказиб, қутулиб кетадилар. Жазо отрядининг мағлубияти Туркистонга хўжайинлик қилаётган босқинчи ҳарбийлар орасида таҳлика уйғотди. Шунинг учун ҳам бу шармандалик айбдорлари қаттиқ жазога тортилиши талаб қилина бошланди. Шунинг учун ҳам фон Кауфман “Бош штабга биркитилган штабротмистр Скобелевнинг Чоршанбадаги номуносиб хатти-ҳаракати ҳақидаги масалани текшириб кўрувчи” нуфузли ҳайъатни тузишга мажбур бўлади. Фақатгина отасининг подшоҳга яқин тургани учун ҳам Скобелев оғир жазодан қутулиб кетади. Мени ўз “қаҳрамони” ҳаётини ипидан-игнасигача ўрганиб чиққан М.Поповнинг оддий ўзбек йигитининг бир ҳовучлик қўри “кучли саркарда” Скобелевнинг жангу-жадалда пишган казаклардан тузилган жазо отрядини мағлуб этгани ҳақида лом-мим демагани ажаблантиради.

Мана шу шармандалик туфайли Скобелев умр бўйи Туркистон халқларидан қонхўр қиличи ёрдамида қасос олди, бола демай, қари демай одамларни қириш унинг оддий турмуш тарзига айланди.

“Улуғ Россия давлати офицерининг шаънини ерга урган” штаб-ротмистр Туркистонга келганига бир йил ўтмай, Кавказ ҳарбий округига қарашли Каспийорти бўлим ихтиёрига жўнатилди. Маркази Красноводск бўлган бу бўлим қўшинлари туркман қабилалари қонини тўкиб, уларнинг ерларини босиб олиш билан шуғулланарди. Скобелев борган пайтда Хива хонлигини босиб олишга тайёргарлик ишлари олиб бориларди. Чор Россиянинг очкўз панжаси Хива устида муаллақ турар, чанг солиш учун бир оғиз сўз кифоя эди. Бир оғиз сўз 1873 йилда айтилди. Қўшинлар Хивага отланди.

М.Попов бу мақолани ёзишдан мақсади қонхўр генералга маддоҳлик қилиш бўлгани учун ҳам тарихий воқеаларни жиддий ўрганмаган ва шу сабабдан жуда кўп хатоларга йўл қўйган. Бу Хива, Қўқон, Кўктепа воқеаларини тасвирлашда кўзга ташланади. Чунончи Хивага қараб икки қўшин – Тошкентдан фон Кауфман бошчилигида Туркистон ҳарбий округи аскарлари, Оренбург ва Манғишлоқдан генерал-лейтенант Н.А.Верёвкин бошчилигидаги отряд йўлга чиқди деб ёзади. Кейин эса “уч отряд бирлашди” деган жумлани ишлатади. Брокгауз ва Эфрон қомусий луғатининг 73-жилдидаги 187-бетда эса шундай ёзилган: “1873 йили фон Кауфман бошчилигида тўрт отряд: Туркистон, Манғишлоқ, Оренбург, Красноводск отрядлари тузилди. 13000 кишилик бу қўшин 4600 та от, 20000 та туя ёрдамида февраль ойининг охири, март ойининг бошида Жиззах, Казалинск, Каспий денгизи бўйидан йўлга чиқдилар. Аммо Красноводск отряди манзилга етиб боролмади”.

Брокгауз ва Эфрон қомусий луғатидан келтирилган бу маълумотларни атоқли ўзбек муаррихи Муҳаммад Юсуфбек ибн Бобожонбек – Баёний ўзининг “Шажараи Хоразмшоҳий” асарида қуйидаги сўзлар билан тасдиқлайди: “Кауфман… Хоразм устига бормоқнинг сар-анжомларини тутмоқға муқайяд бўлди. Икки йилдин ортиқ замонда тамоми сафар тадорикин тутуб, ҳижратнинг минг икки юз тўқсонланчиси ва товуқ йили имфератур аъзамға бу ҳолатдин хабар бериб, Хоразм сафари рухсатин тилаб, тамоми асбоби сафарни муҳайё қилғонининг изҳорин этди. Имфератур аъзам қабул қилиб, рухсат берди.

Аммо Русия давлати мундин бурун беш мартаба Хоразм устига аскар юбориб, аларнинг баъзилари Хопазм йўлида ташналиқдин қирилиб, баъзилари Хоразмга бориб урушиб, қирилиб, ҳанузгача асло зафар топа олғонлари йўқ эрди. Бас, императур аъзам бу бобда тамоми аркони давлати била маслаҳат этиб, ул тарафға бормоқға қайси йўл яхшироқ эрконин ҳам билмай, ложарам (ноилож) Хоразм устига тўрт тарафдин аскор юбормакни илтизом этдилар.

Аввалғиси Туркистон лашкарининг амири Кауфман генерал губернатурни Туркистон лашкари била, иккиланчи, Қофқос (Кавказ) лашкарининг амри Марқасуфни Қофқос аскари била, учланчи, Ўрунбурғ аскари била, тўртланчи, Баҳри Ҳазар кенорида Кандарли аскарининг улуғи қойилмақом Ламокинни Кандарли аскари била Хоразм устига юрсинлар, деб ва ҳамма яккаларга Кауфман губернатур амири лашкар бўлсун, деб фармон юбордилар”.

М.Попов мақоласида воқеалар: хоҳ Хива, хоҳ Кўктепа воқеалари тасвирлансин, биринчи ўқлар ҳамиша беозор рус қўшинига қаратиб отилгандек тасвирланади. Гўё улар Хивани босиб олиш учун келмагану, сайрга чиққанлар! М.Попов ёзади: “28 май куни пешинда ҳужумчи қисмлар шаҳар дарвозаларига яқинлашдилар, аммо ҳужум қилмадилар, хиваликлар русларни қалъа тўпларидан ўққа тутишди, руслар уларга милтиқларидан жавоб беришди”. Чор Россияси даврида босилганига қарамай, ўзининг аниқ маълумот бериши билан нуфузли Брокгауз-Эфрон қомусий луғати эса бу ҳақда шундай маълумот беради: “28 май куни Оренбург ва Манғишлоқ отрядларининг бир қисми генерал Верёвкин бошчилигида Хива шаҳрига яқинлашиб, хандақларни эгалладилар ва шаҳарни тўпга тутдилар. Шаҳарда тўс-тўполон бошланди”.

Бу қайдларни Баёний ҳам тасдиқлайди: “Кауфман… Хевақнинг икки ярим миллигида бир ерга тушди… Кулучоф (Головачёв) шаҳарга тўп отмоқ бошлади”.

Воқеалар давомини ёзишда ҳам М.Попов яна ёлғондан фойдаланади. У бу мақоласини ёзишда босқинни оқлаш учун турли ёлғонларни тўқиб чиқарган айрим рус ҳарбийлари ва “тадқиқотчи”лари ёзиб қолдирган “илмий” асарлардан фойдалангани очиқ-ойдин кўриниб турибди. “Кўр кўрни қоронғуда топар” деганлари шу-да!

Жуда кўп тарихий асарлардан маълумки, шаҳар тўпга тутилгандан сўнг фуқаролари қонини тўкилишини истамаган Хива ҳукмдори Саид Муҳаммад Раҳимхон Кауфманга элчилар жўнатиб, унга шаҳар дарвозаларини жангсиз очиб беришини айтади. Брокгауз-Эфрон қомусий луғатидан: “Шундай қилиб, Сарикўприк томондаги дарвоза орқали Оренбург қўшинининг бир қисми, бошқа дарвозадан эса Кауфман бошчилигидаги Туркистон ва Оренбург қўшинининг қолган қисми тантанали тарзда, жангу-жадалсиз Хивани эгаллади”. Аммо шаҳарнинг тинч йўл билан забт этилишидан норози, аниқроғи қон тўкишга ўрганган Скобелев Хива дарвозаларидан бирини тўпга тутишни буюради ва қўл остидаги минга яқин саллотни жангга бошлаб, ҳар икки тарафдан жуда кўп одамларнинг қурбон бўлишига сабабчи бўлади. Бу воқеалар хусусида Баёний “Шажараи Хоразмшоҳий”да қуйидагиларни ёзади: “…Русия тўпининг кунфоралари қалъанинг устида ёрилиб, баъзи жойларни ўт ола берди. Хон ҳазратлари саросима бўлиб, Амир Тўра ва Иноқбек ва Муҳаммадмурод девонбеки ва Яъқуббой ва ғайру-ғумни чақириб, маслаҳат этиб, юртни Русияга таслим этиб, сулҳ қилмоғга қарор бердилар. Ондин сўнг бу мазмунда нома ёзиб, Элтузар Иноқни элчи қилиб, Қауфман тарафига юбордилар.

…Кауфман нома мазмунидан огоҳ бўлуб, сулҳ сўзини қабул қилиб деди: “Эртанг хонингни олиб келгин. Бу ерда онинг била сулҳ қилиб мен ушбу ердин қайтаман”… Кауфман Кулучофга фармон юбордиким, Ҳевақ хони қалъани бизга берди. Эмди тўпу  милтиқ отмоқдин қўл сақласунлар. Кулучоф буюрди: Русия аскари тўп ва милтиқ отмоқдин қўл сақладилар.

…Сиқублуф (Скобелев) ва қунат Шувалуф (корнет Шувалов) бир ғайрат кўргузмак учун зобитларни ҳаобға тарғиб этиб, ушбу бир неча милтиқ отилғонини уруш бошлонғониға ҳисоб этиб, йўлуқғон кишини отиб-чопиб кела бердилар. Ғаразлари бу эрдиким, Хевоқни ҳарб била олдук демакчи эрдилар. Бу тариқада издиҳом (даҳшатли ҳамла) била Арк тарафға юрудилар. Аҳоли ҳам учакулардан (томлардан) аларға милтиқ отар эрдилар. Ўрунбурғ аскарининг саркардаси Сиқублуф то Арк олдиға келгунча бу тариқада отишуб келди. Мундин ярим соат сўнгра Кауфман Тошканд лашкари билан мусиқа черттируб, Ҳазорасп дарвозасидан кириб келди. Чун уларнинг (яъни Скобелев билан Шуваловнинг) бу тариқада шаҳарга киришлари Кауфманнинг амри билан эмас эрди. Кауфман аларнинг келгонларини эшитиб, фармон юбордиким, алар келгон йўлларидан қайтиб чиқиб, лашкаргоҳға борсунлар”.

Шаҳарни тинч йўл билан қўлга кирганидан мамнун Кауфман бу қонли воқеалардан хабар топиб қаттиқ ғазабланади. Бироқ, эркатой офицерни жазолашдан ҳайиқади – жаллод бу гал ҳам қутулиб кетади. Ўша давр рус мутараққий кучлари орасида “Жаллод” номи билан машҳур бўлган Александр II эса Скобелевни “Жасурлиги учун” деб ёзилган олтин қилич, тўртинчи ва учинчи даражали Авлиё Георгий хочи нишони билан тақдирлайди. Қилич ҳам, хоч ҳам Хива остонасида ҳалок бўлган маҳаллий халқ ва оддий рус саллотларининг қонига бўялганини М.Попов ё сиз бошлиқ ойнома аҳли билармикан?

М.Попов ва унга ўхшаб инсофни унутган айрим “тарихчилар” диққатини яна Баёнийнинг “Шажараи Хоразмшоҳий” асарига қаратаман. Диёнатли ўзбек муаррихи рус босқинчиларининг Хива хонлиги ҳудудида яшаган турман уруғларидан – ёвмут (ямут)ларга нисбатан қилган қирғинини тасвирлаб, шундай лавҳалар чизади: “Қозоқ отлилар (яъни рус казаклари) кўзга кўрунганни отиб, қорри боболарни ва аёлу-атфол (болалар)ни тиғ била чопиб, сут эматурғон ўғлонларни найза била санчиб ўтға отар эрдилар ва амволларин тарож этар эдилар…

…Шу боисдан сўнг ямутлар иттифоқ этиб дедилар: “Энди бизларнинг Русия била мулоқотимизнинг қилич била бўлғони яхшироқдур. Аёлу-атфолларимиз талаф бўлғондин сўнг бир жонимиз учун Русиядин миннат кутармизму?! Дунёда мундоқ ҳаёт юругондин ўлғон яхшидур…”

Кулучоф ямутларнинг таъқиблари учун қозоқ отлиларнинг оралардин етти бўлак отлини интихоб этиб, Бурнаш Ужан отлиқ бир зобитни оларға саркарда қилиб ирсол этди. Булар бир мил миқдори йўл юриб, бир жамоа ямутларнинг изларидин еттиларким, баъзилари қоррилиқ жиҳатидан, баъзилари беморлиқ сабабидин ва баъзилари аёлу-атфоллариға ҳамроҳлиқ этиб ўғлонларин орқалариға кўтармак била ҳоришиб, суст бўлуб, афтону хезон (йиқилиб ва туриб) борур эрдилар. Қозоқ отлилар оларни кўрган ҳамоно от солиб бориб, ҳаммаларин қатл этдилар. Ондин ўтуб яна бир жамоа ямутларнинг изларидан еттиларким, олар ҳам аёлу-атфоллари била чулошиб ва бир миқдор қўю-эчкиларнин суруб, аҳволи хароб била борур эрдилар. Қозоқ отлилари “ҳайё-ҳуй” ужоби била қичқиришуб от солиб келиб, аралашиб қатл қила бердилар. Ямутларнинг кўп атфоллари отларнинг оёқлари остида қолиб, нечалари ўлуб, нечалари нимжонлик била ота-оналарига қичқирур эрдилар. Ул ҳолда ямутларнинг кўзларига дунёву-жаҳон қоронғу бўлуб, Русия аскарига тақсум бўлдилар. Баъзи хотинлар ҳам чап қўлида боласи ва ўнг қўлида тиғ била Русия отлилариға ҳамла қилур эрдилар. Бир миқдор уруш бўлғондин сўнг, Русия аскари ғолиб келиб, оларнинг ҳам ҳаммаларин тиғу-тўфанг била қириб тамом этдилар.

Баъзи заҳмдорлар (ярадорлар) ўлукларнинг ораларида ўзларини ўлукдек этиб ётмиш эрдилар. Русия аскари найза била уруб ўлтурур эрдилар.

Ва ул ерда бир кичик кўл бор эрди, йигирмадан кўпроқ хотинлар ўғлонларин қучоқларига олиб, ул кўлга кириб сув ичидаги экинларнинг ораларида пинҳон бўлуб туруб эрдилар. Русия аскари оларни кўруб милтиқ ўқи била оларни уруб қатл этдилар.

Ул ҳолда тўрт қозоқ (казак) отлиқ бир ямутнинг изидин етиб, ўртаға олиб ҳар тарафдин тиғ урмоқ бошладилар. Ул ямутнинг қўлида ҳеч яроғи йўқ эрди. Онга кўп захм урдилар. Қўлларидин ва тамоми баданидин қон оқиб борур эрди. Ямут кўрди, булар они ўлтурмакчидурлар, ғайратға кириб бир ҳамла қилиб, ул қозоқнинг биридин қиличини қонгираб қўлидин олиб, ул қилич била ҳамул (ўша) тўрт қозоқ отлини қатл этди. Чун заҳмларидин қон кўп оқиб эрди, беҳол бўлиб йиқилиб қолди. Ул ҳолда икки қозоқ отли бу аҳволда кўруб келиб, отиб ва тиғ била уруб шаҳид этдилар ва Русия аскари ҳар ерда зироату хирман бўлса, ўтлаб (ёндириб) ва уйларни тамом ўтлаб борур эрдилар…”

Она юрти бошига тушган оғир ва фожиали кунлар ҳақида ёзар экан, Баёний қора воқеалар тасвирини бир зум тўхтатиб, алам билан бўзлайди: “Дариғким, аҳли Хоразм марди мубориз жамоа эрдилар! Бир неча Ватан хоинлари ўз мақсадларин ҳосил этмак учун мундоғ ҳисоратни оларнинг бошлариға келтурдилар. Агар тамоми Хоразм аҳолилари якдилу-якжиҳат бўлуб уруш этсалар эрди, эҳтимоли йўқ эрдиким, Русия аскари оларға зафар топа олғайлар. Мундин бурун беш навбат келиб асло зафар топа олғон эрмаслар. Нечунким, Хоразмнинг атрофида қуму-даштлар бордур ва бир тарафида дарё бордирким, маҳкам садларнинг ўртасида воқедир. Онинг пасту-баландин билмаган кишиларга фатҳи маҳол эрди. Чунь аллоҳи таолонинг ирожаси бу эрди, тақдирға чора йўқдур!”

Қонхўр Скобелевнинг Кўктепа устига қилган ҳуружи ҳақида ёзар экан, М.Попов шундай сўзларни ишлатадики, уларни ўқиб эзилиб кетасан. Босқинчи генерал маддоҳи учун одам қонини тўкиш “қувноқ куй остида бўладиган солдатларнинг қувноқ меҳнати”. Ёки Скобелевнинг тинч аҳоли – туркманлар билан учрашуви тасвирини олинг. М.Попов уларни “айёр туркманлар” деб ҳақорат қилади. Бу учрашув пайтида бир туркман йигити: “Туркманлар ҳеч қачон ёлғон гапирмайдилар!” деб айтади. Шу ҳақда ёзар экан, М.Попов ўзи ёлғонни устма-уст қалаштириб ташлаганини унутади.

Ҳа, М.Попов бутун мақола давомида ёлғонни уятсизларча ишлатади. Нияти ёлғонга зўр бериб бўлса-да, Скобелевнинг қонхўрлигини оқлаш, иложи бўлса генерални фариштага айлантириш. М.Поповнинг фаолияти бундан икки аср илгари “Россия давлати тарихи”ни битишга аҳд қилган бир губернатор фаолиятига ўхшаб кетади. Ўша тарихчи-губернатор ҳам ўз халқи тарихида юз берган шармандали воқеаларни яширишга ёки хаспўшлашга уринарди. Масалан, солномаларда “Руслар жангда душмандан 10 тасини ўлдирдилар” деб ёзилган бўлса, бир қалам уриш билан 10 сони 100 га айлантириларди. 100 та бўлса 1000 тага айлантириларди. Ёки солномада “душманлар руслардан 1000 кишини ўлдирдилар” деб маълумот берса, бу тарихчи-губернатор 1000 сонини 10 га айлантирарди. Зеро, у тарихий солномалардан нимани олишни, нималарни яшириш лозимлигини биларди.

Совет тарихчиларининг устозларидан бири академик Б.Греков ўзининг “Киев Руси” асари сўзбошисида рус ва бутун совет тарихчилиги ақидасини қуйидагича баён қилади: “Тарихий манбаъ, у қанақа бўлишидан қатъи-назар, тарихчи ундан нима олишни яхши билсагина фойдалидир”. Бу сўзларда Ўлжас Сулаймонов айтганидек, тарих илмига жуда катта зарар келтирган илмий нуқтаи-назар моҳияти яширин.

Бу ақидадан фойдаланган тарихчи ҳақиқатни эмас, ўзига керакли ҳақиқатни излайди. Ўзига керакли далилни олади-ю, ўзига керак бўлмаган далилни яширади, ёки уни бузиб кўрсатади. Бундай иш юритган тарихчи асарида ҳақиқатнинг синиқлари бўлади-ю, ҳақиқатнинг ўзи бўлмайди.

Скобелевнинг қон тўкиш дардига мубтало бўлгани Қўқон хонлигини забт этиш, Пўлатхон бошлиқ халқ қўзғолонини бостириш давомида яна бўртиб кўринди. М.Попов бу воқеалар ҳақида сўз юритганда ҳам ҳақиқатни тўла айтмайди. Бу ҳақда гапириш яна бизнинг зиммамизга тушади.

Чор Россиясининг зулм-истибдодига асосланган сиёсатидан норози халқ орасида чор ҳукмдорларига нисбатан бўлган қаҳру-ғазаб халқ қўзғолони келиб чиқиши учун замин тайёрлаган. Мана шундай ҳаракатларнинг бири Пўлатхон қўзғолони бўлди. Ушбу қўзғолон ҳақида ёзган меҳнаткаш тарихчиларимиздан Ҳ.Бобобеков бу ҳаракатга “баҳо беришда шу кунга қадар тарихчи олимлар ўртасида бирлик йўқ. Бири уни халқ ҳаракати, иккинчилари реакцион ҳаракат, учинчилари миллий озодлик уруши, тўртинчилари ўзаро феодал уруш, бешинчилари ҳеч қандай баҳо бермай келмоқдалар” дейди. Ўйлашимча, ҳаракатга энг тўғри баҳо аллақачонлар унинг душмани бўлмиш киши томонидан айтилган. Қўзғолонни бостиришда фаол қатнашган (ўша пайтда у ҳали капитан эди) генерал Куропаткин олий қўмондонликка юборган маълумотида шундай ахборот беради: “Кураш хон билан бўлмай, аксинча енгиш жуда қийин бўлган халқ ҳаракати билан бўлди… Аҳоли билан жанг қилиш эса ҳамиша маҳаллий мустабидларга қараганда жуда оғир бўлади”.

Пўлатхон қўзғолони том маънода халқ ҳаракати бўлиб, у энг аввало озодликка чиқиш учун чор ҳукумати зулмига қарши, маҳаллий феодалларнинг халқ манфаатларига зид қилмишларига қарши қаратилган эди.

Мустабид генерал Троцкий “Қўзғолон рус вакилларига қарши кўтарилди” деб ёзади. Троцкийнинг бу сўзлари, юқорида айтганимиздек, рус мустабид тузуми билан рус халқи ўртасида фарқ йўқдек, бир тушунча сифатида қабул қилиниши оқибатида ҳужжатдан ҳужжатга ўтиб қўзғолонни қораловчи факт сифатида қўлланиб келинмоқда. Хўш, генерал Троцкий “рус вакиллари” деганда бу ўлкага келган олим, сайёҳ ёки бирор-бир савдогарни назарда тутган эдими? Албатта, йўқ. Ахир, бу пайтда босиб олинган ерларда рус қўшинидан, мустамлака қонунларини ўрнатишга хизмат қилувчи амалдорлардан бошқа рус вакиллари йўқ эди-ку. Генералнинг бу сўзларни айтишдан ягона мақсади ҳимоясиз Андижонга ҳужум қилиш учун баҳона излашдан ўзга нарса эмас. Босқинчилар учун эса пашшанинг ғинғиллаши ҳам баҳона бўлиши мумкин. Демак, генералнинг “рус вакилларига қарши” деган сўзини “рус босқинчиларига қарши” деб тушунмоқ керак. Бу эса Пўлатхон қўзғолони чинакамига мустамлакачиларга қарши бўлган ҳаракат эканини яна бир карра тасдиқлайди.

М.Попов мадҳ этган генерал Скобелев Пўлатхон қўзғолонини бостиришда фаол иштирок этди. Генералнинг ёзишича, бу ҳаракатнинг бош мақсади, руслар “босиб олган хонлик ерларини қайтариб олишдан иборат” эди. Босқинчи генералнинг бу сўзларидан яққол кўриниб турибдики, қўзғолон (хусусан, унинг ўрта босқичи) миллий озодлик ҳаракати характерига эга бўлиб, у мустамлакачиларга қарши қаратилган.

Рус босқинчиларининг ўлкадаги раҳбари фон Кауфман подшоҳга телеграмма жўнатади ва “Ўн минг қўқонлик Туркистон генерал-губернаторлигига қарши уруш бошлади”, деб ваҳима кўтариб, янги босқинлар учун фотиҳа тилайди. Шу билан бирга, Кауфман подшоҳдан қўқонликларга қарши уруш олиб бориш учун 200 минг сўм пул қарз сўраб, бу пулни босиб олинажак хонлик хазинасидан юз карра қилиб қайтаришига ишора қилади. Подшоҳ телеграмма қоғозига “Бажариш керак” деб ёзади. Бу қўзғолонни бостириш баҳонасида уруш ҳаракатларини бошлаб Қўқон хонлигини босиб олиш учун расмий рухсат эди.

Генерал М.Д.Скобелев ташаббуси билан қўзғолончи қипчоқларга қарши “Икки сув ораси” деб номланган уруш ҳаракатномаси ишлаб чиқилади. Бу ҳаракатнома асосан қўзғолончиларга қарши қаратилган бўлиб, яна бир марта Андижонга ҳужум уюштириш, қўзғолончиларнинг асосий кучларини тор-мор этиш кўзланган эди.

Қонхўр генерал бу ниятини амалга ошириш ниятида йўлида учраган барча қишлоқларни култепага айлантириб, 1876 йилнинг 8 январида Андижон остонасига етади. Ўртада даҳшатли жанг бошланади. Андижонликлардан 20 минг одам ўлдирилади.

Бу сўзларнинг исботи учун З.А.Кастельскаянинг “Туркистон ўлкаси тарихидан” номли китобининг 24-бетидаги сатрларга сизнинг ва мақола муаллифининг диққатини жалб этмоқчиман. Кастельская Қўқон хонлигида кўтарилган халқ қўзғолонини бостиришда қатнашган рус қўшини ҳақида ҳикоя қилар экан, бундай ёзади: “Жазо отрядига бошчилик қилган Скобелев қўшинлари исёнчиларга қарата тўплардан ўт очиб, уларни чекинишга мажбур қилдилар. Скобелев Андижонни ёндириб, Қорадарё воҳасидаги қишлоқларнинг ҳаммасини йўқ қилиб ташлади”.

Сизга ва М.Поповга Скобелевнинг шу даврга оид яна бир “жасорати” ҳақида ҳикоя қилиб берай. Сиз жамоатчиликни, шу жумладан, биз ўзбекларни “шонли 150 йиллигини нишонлашга чорлаган” қонхўр генерал бошчилигидаги ёвуз гала ёндирилган, вайронага айлантирилган қишлоқларини ташлаб чиқиб, бошпана излаб юрган бир тўда тинч аҳолини учратиб қолади. Уларнинг қўлида яроқ йўқлигини, тўда асосан чоллару-кампирлардан, аёллару-болалардан иборат эканлигини кўра туриб ҳам Скобелев қўл остидаги офицерлар – Наливкин билан Ионовга тинч аҳолини қириб ташлашни буюради. Шунда Наливкин бу қабиҳликдан бош тортиб: “Мен офицерман, қурол ушлаган душман билан юзма-юз жанг қилишга ўрганганман. Тинч аҳолини қириш эса қўлимдан келмайди”, — деб жавоб беради. Ғазаби чиққан Скобелев Ионовни зуғумга олгач, у қўл остидаги саллотларни бошлаб эмизукли болаларгача чопиб ташлайди. Мана шу воқеадан кейин Скобелев “Наливкин ё жазога тортилсин ёки истеъфога чиқсин”, деб туриб олади. Оқибатда Наливкин истеъфога чиқишга мажбур бўлади.

Қўзғолон бешафқат бостирилди. Бутун бошли романларга мавзу бўлмиш Пўлатхон тақдири фожиали тугади: ўз халқи эрки учун курашган 33 ёшли йигит дорга тортилди. Халқ қонини дарё қилиб оқизган, йўлида учраган барча қишлоқлар кулини кўкка совурган, тирик жонни, бола демай, аёл, қари демай, тиғдан ўтказган генерал Скобелев эса 1876 йилнинг 19 февралида подшоҳ ҳукми билан ташкил этилган Фарғона областининг ҳарбий губернатори деб эълон қилинди.

Қўзғолоннинг ҳақиқий қаҳрамони халқ эди. Шу сабабдан ҳам “реакцион маҳаллий элементлар бу қўзғолонни бошқариб тургани, улар Россиянинг Ўрта Осиёдаги таъсири кучайиб бораётганидан қўрққани учун халқни русларга қарши кўтаргани” ҳақида гапириш асоссиздир. Чор ҳукуматининг мустамлакачилик сиёсатини ёқлаб, яъни қўзғолон русларга мустамлакачилик сиёсатини ёқлаб, яъни қўзғолон русларга қарши қаратилгани учун хонлик чор қўшинлари томонидан босиб олинди, деб ёзган бир қатор тарихчилар бу билан буткн бир халқни ҳақорат қилганларини, уларнинг озодлик йўлида тўккан муқаддас қонларини ўша рус саллотлари каби тупроққа қорганларини англармиканлар? Агар англамаган бўлсалар, англайдиган вақт етди, деб айтишни истардим.

Чор ҳукумати ўз халқи манфаатларига қарши борган ва сотқинлик йўлига ўтган кимсаларни ўз паноҳига оларди. Қўзғолонга хиёнат қилган Абдураҳмон офтобачи халқ қаҳридан қочиб, Екатеринаславда яшай бошлайди ва ўз сотқинлиги эвазига 3 минг тилла танга ҳисобилан нафақа олади. Унинг ўлимидан сўнг бу пул сотқиннинг хотини ва қизига берилади. Мустабидлар хиёнатни жуда қиммат баҳолайдилар. Бундай сиёсат мустамлака ўлкада ҳукм сураётган ҳар қандай зўравонлик, ҳар қандай жабру-зулмдан даҳшатли эди.
У одамлар кўнглига шубҳа ва хиёнат уруғларини сочарди. Бундай сиёсат уларга бир-бирларини сотиш билан, чақув ва айғоқчилик билан ўз турмушларини яхшилаш мумкин, деган тасаввур пайдо бўлиши учун хизмат қиларди. Чор ҳукмдорларининг уринишлари бекор кетмади. Улар кечикиб бўлса-да, ҳосила берди. Шунинг учун ҳам ўз халқи манфаатларини ўйламайдиган баъзи бир амалдорларни кўрсам, улар ўша уруғларнинг меваси эмасмикан деган ўйга бораман.

М.Поповнинг фаросатсизлиги (балки билиб туриб ўзини фаросатсиз қилиб кўрсатиши) шу даражага борадики, у уятни йиғиштириб қўйиб: “Туркистон ва Туркманистонда бўлган пайтида М.Скобелев Ҳиндистонни инглизлар ҳукмронлигидан ОЗОД ҚИЛИШ МАҚСАДИДА ЖАНГОВАР САФАР УЮШТИРИШ масаласи билан жиддий шуғулланади”, — деб ёзади. Унда биз Англиянинг Ўрта Осиёга кўз олайтиришини “ТУРКИСТОН ўлкасини руслар асоратидан озод қилиш истаги” сифатида кўрсатишимиз мумкин экан-да! Қолаверса, “Ҳиндистонни озод қилиш” деб рус босқинини оқлаш Скобелевнинг фикри эмас, бу М.Поповнинг ўйлаб топган ёлғон ақидасидир. Скобелев эса бу босқин режасини тузаётганда ўз мақсадини М.Поповга ўхшаб яширмай, очиқ-ойдин “Бу босқин Россия тантанаси ва улуғлиги” учун хизмат қилади, деб улуғдавлатчилик ғояларини тарғиб қилади.

Бутун куч-қувватини генералнинг буюк даҳосига олқиш ўқишга сарфлаган М.Попов бошқа воқеаларни деярли ўрганмаганлиги оқибатида тарихий воқеалар ҳақида пала-партиш хулосалар қилади. Ўзини “билимдон тарихчи” сифатида кўрсатишга уринган М.Попов бир қатор хатоларга йўл қўйганини юқоридаям айтган эдик. Эндиям айтамиз. Жумладан, у “Қўқон хони Абдураҳмон” деб ёзади. Ўрта мактаб ўқувчисиям биладики, ўша пайтда Қўқон хони тахтида Худоёрхон ўтирган эди. Абдураҳмон эса, Абдураҳмон офтобачи бўлиб, у дастлаб хон тарафида, кейин хонга қарши чиққан қўзғолончилар тарафида турган, ундан кейин эса қўзғолончиларни рус босқинчиларига тутиб берган сотқин ва жирканч кимсадир. М.Попов Абдураҳмон офтобачининг мана шу сотқинлигини инобатга олиб хон қилиб кўтарган бўлса ажабмас. Сиз бунга нима дейсиз, «муҳтарам» бош муҳаррир?!

Ҳатто Қўқон хонининг исмини билмаслиги М.Поповнинг бу масалада нақадар “билимдонлигини” кўрсатмайдими? Лекин у ҳамиша алдамайди, баъзан тўғри гапниям айтади. Жумладан, Скобелевнинг нақадар “буюк психолог”, “ажойиб инсон”, “демократ”, “тенги йўқ инсонпарвар” бўлганини бутун мақола давомида исботлашга уринган муаллиф ўттиз тўққиз яшар босқинчининг фоҳиша тўшагида ўлиб қолганини тасвирлаш билан бутун қилган “меҳнати”ни йўққа чиқаради, яъни суюкли генералининг қандай инсон бўлганини ўзи билмай фош қилиб қўяди.

Ўртоқ бош муҳаррир, миллатлар аро муносабатларнинг бутун мамлакатда, шу жумладан жумҳуриятимизда ҳам таранглашган пайтида бундай ғайри ғояларни тарғиб қилувчи, яна такрорлайман, халқлар ўртасидаги дўстликка раҳна солувчи мақолани босиб чиқаришдан муддао нима? Нима сабабдан жумҳуриятимиз халқлари, биринчи галда ўзбек халқи маънавияти учун хизмат қилиши зарур бўлган ойнома саҳифасида бу халқнинг тарихини бузиб кўрсатувчи, шу билан уни таҳқирловчи мақола эълон қилинди?

Энг аввало, бундай мақолаларнинг босилишига биз ўзбек зиёлиларининг лоқайдлиги сабаб бўлаётганини тан оламан. Худди мана шу лоқайдлик натижасида, Ўлжас Сулаймонов ёзганидек, “бир қатор шаҳару-қишлоқларимиз ҳамон босқинчи подшоҳ ва унинг генераллари номи билан аталиб келинаётгани даҳшатлидир. Бу даҳшат қаердаким, олим бепарво, шоир соқов, сиёсатчи кўр бўлса ўша ерда ўзини намоён қилавериши билан даҳшатлидир”.

Тошкент яқинидаги жойларнинг бири шаҳарни қонга ботирган генерал номи билан “Черняевка” деб аталишини сиз ҳам, мен ҳам биламан. Балки сиз бундан хурсанддирсиз, балки сизга барибирдир, аммо мени бу жуда қаттиқ қийнайди. Жаллодликда Скобелевга баробар, рус буржуазияси “Туркистон хазиналарини бизга очиб берган Ўрта Осиё Ермаги” дея олқишлаган бу золим ҳақида З.А.Кастельская китобида шундай ёзилган: “Черняев ашаддий шовинист эди. Унинг назарида Қўқон хонлигида яшаган ўзбеклар, қирғизлар, қипчоқлар ва бошқа халқлар ёлғиз тўн кийгани учунгина қириб ташлашга лойиқ” эдилар. Худди шундай, бирорта халқ қаҳрамонининг ҳайкали бўлмаган Самарқанд яқинида, Зарафшон дарёси қирғоғида юксалиб турган адир тепасида эса шаҳарни босиб олиш чоғида ҳалок бўлган босқинчиларга ўрнатилган ҳайкалнинг қўр тўкиб туриши, юртимизга мусаввир сифатида эмас, босқинчи сифатида кириб, бир қўлида мўйқалам ушлаб “дорда типирчилаб турган одамлар талвасасини” чизган, иккинчи қўлида бешотар тутиб тинч аҳолини қирган ва бу билан мақтанган Верешчагин “улуғ рус мусаввири” эканлиги пеш қилиниб пойтахтимиз кўчаларининг бири унинг номи билан аталиши лоқайдлик ва манқуртлигимиз оқибати эмасми? Наҳотки, бу “халқлар дўстлигини мустаҳкам қилиши учун хизмат қилади” деб ўйлайдиган кимсалар ҳамон бор бўлса? Агар шундай ўйлайдиган одамлар бўлса, улар ҳақиқатдан кўз юмган кимсалардир. Ҳақиқат эса, яна такрорлайман, Россиядан улуғдир.

«Ҳурматли» бош муҳаррир, ушбу мактубимни бундан бир неча йил аввал ёзган шеърим билан якунламоқчиман:

Самарқандга яқинлашган он
Юрак бирдан ғазаб-ла урар:
Юксак адир устида, не тонг,
Босқинчилар ҳайкали турар.

Улар қўлда милтиқ, тиғ ушлаб
Ватанимга кириб келганлар.
Ватан дея жанг қилган эрлар
Бошин кесиб, кўзин тилганлар.

Улар сутни қўшганлар қонга
Оналарнинг мурдасин янчиб,
Кўтарганлар қора осмонга
Болаларни тиғларга санчиб.

Улар зулми, улар азоби
Тўлдиргандир дилни озорга,
Улар ўтган йўллар атрофи
Тўлиб кетган сонсиз мозорга.

Улар бизга илму зиёмас,
Қуллик, хорлик олиб келганлар,
Боболарнинг китобин ёқиб,
Бизни “нодон” дея кулганлар.

Улар тўпга тутганлар халқим,
Шаҳрим бўлган хор, кунпаякун.
Демак, бордир сўрашга ҳаққим:
“Босқинчини ёдламоқ нечун?!”

Нечун бунда Бобон, ё бобом
Номин ёдга олмайди биров,
Нечун бунда ёдланар, ахир,
Эрк қотили – истилочи ёв?

Кимлар бизни масхара этар,
Кимлар бизни қилар ҳақорат?!
Қачон бу зулм абадий йитар,
Қачон диллар қилинмас ғорат?!

Бу дунёда босқинчидек ғар,
Босқинчидек золим йўқ, халқим!
Ҳайкал эмас, сенинг кўксингда
Занглаб ётар битта ўқ, халқим!

1990 йилнинг 28-29 март кунлари.

Мақола матни 1991 йилда нашр этилган «Самарқанд хаёли» китобидан олинди. Уни кўчириб бергани учун тутинган қизим Нодира Юнусовага алоҳида миннатдорчилик билдираман.

    Bu maqola 1990 yilning 28-29 mart kunlari yozilgan va yozilishiga «Zvezda Vostoka» jurnalining 1990 yil 3-sonida bosilgan Mixail Popovning “Ak-pasha – beliy general” maqolasi, rus rassomi V.Vereshchaginning “Ot Orenburga do Tashkenta” yo’lnomasidan olingan parchalar boshida berilgan jurnal so’zboshisi sabab bo’lgan edi. Bugun  esa yana  dolzarb bo’ldi…

«Bosqinchilik qahramonlik bo’ladimi?» deb nomlangan maqola «O’zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasida bosilib chiqqandan keyin hayotimdagi eng esda qolarli kunlar boshlandi. Qaerga bormasam, odamlar meni behad yuksak hurmat bilan qarshi olishar, har kuni tushlikka chiqadigan Navoiy ko’chasidagi Mahmud mo’ylov choyxonasida 70-80 yoshdagi qariya ziyolilar ham menga navbatsiz tushlik olishimga yo’l berib,shu yo’l bilan menga bo’lgan hurmatlarini bildirishardi. O’sha paytda juda mashhur bo’lgan «Oqshom to’lqinlari» radioeshittirishining taniqli boshlovchisi Anvarjon Abduvaliev «Butun boshli tarix instituti olimlari qilolmagan ishni Xurshid Davron  bir o’zi amalga oshirdi» deb o’zbek tarixchilariga qarata achchiq so’zlar aytgan va atoqli shoir O’ljas Sulaymonovning maqolamni qo’llab-quvvatlovchi telegrammasi yuragimni shodlikka to’ldirib yuborgan edi.

Gazetaga esa maqolaga munosabat bildirilgan xatlar yog’ilib kelardi. Mana shu xatlardan elliktachasi hozirgacha menda saqlanadi. Uni menga yashirincha «sovg’a»   qilgan gazetada ishlayotgan do’stim «Hammasini berolmayman,faqat bitta papkadagisini beraman» degan edi.

O’zbekiston Yozuvchilar uyushmasida  maqolaning muhokama bo’lib o’tdi. O’sha majlisda uni tezda tarjima qilib,»Zvezda Vostoka» jurnalining yaqin sonlarining birida bosish shartligi haqida qaror ham qabul qilindi. Ammo,»Zvezda Vostoka» jurnali tish- tirnog’i bilan bunga qarshi bo’ldi. Markaziy (Moskva) va mahalliy rus matbuotida mening maqolamga qarshi xurujlar boshlanishiga qaramay, o’sha paytda uyushmaga rahbar bo’lgan buyuk adibimiz Odil Yoqubovning qattiq talabi bilan maqola «Zvezda Vostoka»da bosildi. Nasib bo’lsa,yaqin kunlarda maqolaning rus tilidagi tarjimasini ham sizga taqdim etaman.Men maqola bahona 22 yil avval bo’lib o’tgan voqealarni qisqacha aytib o’tdim,xolos. O’sha kunlar haqida to’liq va batafsil yozish oldinda turibdi.

Muallif

2012

Xurshid Davron
BOSQINCHI QAHRAMON BO’LADIMI?

«Zvezda Vostoka» oynomasining bosh muharriri S. Taturga ochiq xat

Bosqinchi qahramon bo’lolmaydi.
Chingiz AYTMATOV

Tarixiy haqiqat johilni qanchalik tahqirlasa, tarixiy yolg‘on ham fozilni shunchalik tahqirlaydi.
O’LJAS SULAYMONOV

     O’rtoq muharrir!

Siz muharrirlik qilayotgan oynomaning shu yilgi 3-sonida bosilgan Mixail Popovning “Ak-pasha – beliy general” maqolasi, rus rassomi V.Vereshchaginning “Ot Orenburga do Tashkenta” yo’lnomasidan olingan parchalar boshida berilgan jurnal so’zboshisi menda juda og’ir taassurot qoldirdi. Zero, maqola va kirish so’zda bosqinchi general M.Skobelev va Chor Rossiyasining mustamlakachilik siyosati ulug’lanishi, bosqinchilarni qabihona siyosatni amalga oshirgan qonxo’r generallar “jasorati” maddohi V.Vereshchagin ifodalari bilan “fidoyilar”, “mehrli va saxovatli insonlar”, “asl rus ziyolisi namunasi” tarzida ko’rsatishga urinish haqiqatni haqorat qilishdan o’zga narsa emas. “Haqiqat esa, — buyuk rus yozuvchisi F.Dostoevskiy yozganidek, — ROSSIYADAN ULUG’DIR” Shunday ekan, M.Popov va jurnal tomonidan bu ikki shaxs faoliyatiga oid aytilmay o’tilgan yoki g’ayri izohlangan ayrim o’rinlarni qayta nazardan o’tkazishga majburman.

Qadim Sharq donishmandlarining biri “Haqiqatning to’qson to’qqiz foizi yolg’ondir” degan ekan. Siz boshchilik qilayotgan jurnal sahifasida bosilgan M.Popovning maqolasi mana shu to’qson to’qqiz foiz yolg’ondan iboratdir.

Yolg’on esa elektr quvvatini o’tkazmaydigan moddadek, insonlar va xalqlar o’rtasidagi aloqalarning kuchayishiga chek qo’yuvchi vositadir. Yolg’on ma’naviy jihatdan qoloq jamiyat va inson tabiatining asosiy belgisi bo’lib hisoblanadi. Yolg’on har doim xudbin kimsalarning quroli bo’lib kelgan va odamlarni, jamiyatni boshi berk ko’chaga olib kirgan. Mamlakatimiz tarixi buning yorqin misoli bo’lishi mumkin.

Har ikki tarixiy shaxsning O’rta Osiyo tuprog’idagi “faoliyatini” uzoq yillik o’rganish tufayli juda yaxshi bilaman. Vereshchagin haqida she’r ham yozganman. Bu she’r uyoq-buyog’i yulinib nashr ham etilgan. Chor Rossiyasining mustamlakachilik siyosati haqida esa bir necha maqola yozganman va shu kunlarda ham shu ish bilan ovoraman. Ochig’ini aytay, men Skobelev, ayniqsa Vereshchagin haqida maqola yozish, ularni chop qilishni rad etishdan yiroqman. Men faqat “Rossiyadan ulug’” haqiqatga amal qilish tarafdoriman. “Muarrixning Vatanga bo’lgan asl muhabbati, — deb yozadi atoqli rus tarixchisi N.I.Kostomarov, — eng avvalo haqiqatga bo’lgan e’tiqodi bilan belgilanmog’i zarur.

Gapni cho’zmay, asosiy maqsadga o’taylik.

Tarixdagi har bir ijtimoiy yuksalish jamiyatning o’z merosiga, o’z o’tmishiga bo’lgan munosabatini isloh qilishdan boshlangan. Faqat shundagina haqiqiy ma’noda inqilobiy o’zgarishlar ro’y berishi mumkin. Zero, o’tmish saboqlari zamonaviy taraqqiyot uchun xizmat qiladi.

1988 yilning oxirida bo’lib o’tgan xalq ta’limi xodimlarining Butunittifoq s’ezdida SSJI Xalq ta’limi Davlat qo’mitasining raisi G.Yagodin: “Sotsialistik internatsionalizm bemillat emas. U milliy iftixor, ilg’or tarixiy an’analar, ona tilini hurmat qilish asosida quriladi. Bu sohada ko’pgina masalalar yig’ilib qoladi. Masalan, “SSJI tarixi” darsliklari ma’lum darajada hamon rus xalqining, rus davlatining tarixi bo’lib qolmoqda” deb, bu boradagi kamchiliklarni yangicha tafakkur asosida haqqoniy tanqid qildi. Xuddi ana shunday fikrni atoqli qozoq shoiri O’ljas Sulaymonovning “Pravda” gazetasida bosilgan maqolasidayam o’qish mumkin. “Lavhalarida: “Boshqalarni tahqirlab, o’zing yuksal!” deb yozilgan biror din yo’q. Ammo ayrim g’oyalar, siyosiy yo’nalishlar asosida aynan mana shu qabih fikr yotgani ham aniq. O’z xalqini osmonga ko’tarib, boshqa xalqni haqoratlagan hollarni san’at, adabiyot va tarix fanida ham uchratish mumkin. toki bu chirkin yo’nalish harakatda ekan, tarix fani ibtidoiy, yovvoyi etnotsentrizm manbai bo’lib qolaveradi. Madaniyat bunday qarash bilan kurashgandagina chiniqadi. Faqat madaniyat emas, shaxs ham chiniqadi. Bugungi juda ko’p ijtimoiy illatlarimiz o’zini boshqalar hisobidan ulug’lash samarasi emasmi?”

Aynan mana shunday illat og’usi bilan zaharlangan, tarixiy haqiqatni buzib ko’rsatuvchi V.Pikulning “Darvozangni och, Xiva!” hikoyasi, A.Gorbovskiy bilan Y.Semenovning “O’q uzmasdan” qissasi, YU.Kuznetsovning Skobelev tomonidan Ko’ktepa qal’asining qo’lga olinishiga bag’ishlangan she’riy balladasiga o’xshash ulug’ davlatchilik g’oyalarini targ’ib qiluvchi, O’rta Osiyo xalqlarini, ularga mansub ayrim tarixiy shaxslarni haqorat qiluvchi asarlarning ko’payib borishida siz boshliq oynoma ham faol ulush qo’shayotganligi meni tashvishga soladi.

O’zbekiston tarixida yangicha tafakkur bilan qarash zarur bo’lgan masalalarning biri – O’rta Osiyoning, xususan, bugungi O’zbekiston hududiga kirgan yerlarning Rossiya tomonidan zabt etilganiga bag’ishlangan axborotlar va tadqiqotlarda tez-tez uchraydigan qora dog’lardir. M.Popovning maqolasi munosabati bilan mana shu bahsli o’rinlarga baholi qudrat oydinlik kiritishga harakat qilamiz.

O’ljas Sulaymonov Qozog’iston Yozuvchilar soyuzi plenumida so’zlagan “Munosibatlarni buzish” nomli nutqida shunday deydi: “Juda ko’p asarlarda O’rta Osiyoning Rossiya tomonidan zabt etilishining ijobiy tomonlarini gapirgan holda, mustamlakachilik deb nomlangan siyosatning qora tomonlari haqida lom-mim deyilmaydi.

Tarixiy voqealardan uzilgan tarzda, o’sha voqealardan ancha vaqt o’tganidan foydalanib, bugungi kunning manfaatlaridan kelib chiqib, ayrim shaxslarni o’sha davr qatlamlaridan yulib olgancha yo qoralaymiz, yoki sharaf shohsupasiga ko’tarishga urinamiz.

Yermakni olqishlab, Kuchumxonni esa qoralab, Skobelev va Perovskiyga madhiyalar bitib, generallar Kolpakovskiy va Kaufmanning insoniy fazilatlar egasi bo’lgani haqida va’zxonlik qilgan holda bu bosqinchilar tomonidan yondirilgan va vayronaga aylantirilgan minglab ovullar haqida gapirishni unutamiz. Kazaklar qilichidan halok bo’lgan o’sha xonu beklarni bu siyosatni (mustamlakachilik siyosatini) to’g’ri tushunmaganlikda ayblagan ayrim yozuvchilar murakkab tarixiy jarayonlardan mutlaqo bexabar ekanliklarini namoyish qiladilar.

O’tmish, o’sha dahshatli o’tmish yuraklarimizning botiniy qatlamlarida, bugungi xaritalardagi chegara chiziqlarida yashirindir. U bobolarimiz kuylagan qo’shiqlar orqali yangi avlodlarga yetib keldi…”Shunday ekan, O’rta Osiyoning Rossiya tomonidan zabt etilgani haqida haqiqat ochiq-oydin aytilmas ekan, bobolar qo’shig’i orqali yetib kelgan o’tmish zulmati ko’zlarimiz nuri bilan yoritilmas ekan, jumhuriyatimizda yashovchi xalqlar do’stligiga rahna soluvchi tazyiqlar ortsa ortadiki, hech qachon kamaymaydi. Qolaversa, bu rahnanini ko’paytirish uchun xizmat qiladigan M.Popovning maqolasiga o’xshagan tadqiqotlar yaratilaveradi.

Bu masalaga mas’uliyat ko’zi orqali qaragan odamlar “Evropa xalqlarining jallodi” (V.I.Lening iborasi) bo’lmish chirkin imperiya – Chor Rossiyasi mustamlakachilik siyosati uchun hech qachon rus xalqi javobgar emasligini, balki Skobelevga o’xshagan kimsalar aybdor ekanligini yaxshi anglaydilar. O’rni kelgani uchun, buyuk rus demokrati A.I.Gertsenning so’zini keltirib o’tmoqchiman. “Kimlarkim, rus xalqini rus hukumatidan ajratolmas ekan, ular hech nimani tushunmaydilar”. Skobelevni – O’rta Osiyo xalqlari erkining kushandasi va jallodini rus xalqi manfaatlari himoyachisi sifatida ko’rsatishga uringan M.Popov bu haqiqatni chuqur anglamog’i zarur edi.

Chor Rossiyasi Turkiston o’lkasini bosib olgandan keyin “o’lkada taraqqiyot kuchaydi” deb da’vo qiladigan ulug’ davlatchilik tarafdorlari bugun yana ko’payib qoldi. “Xo’sh, Rossiyaning O’rta Osiyoni zabt etishdan maqsadi bu o’lka xalqlariga taraqqiyot olib kirish edimi?” – degan savolga javob izlaylik.

O’rta Osiyo xalqlarining qadim madaniyati insoniyat taraqqiyotida muhim o’rin tutishi, bu tuproq jahon madaniyati beshiklaridan biri bo’lganini yaxshi bilasiz. Bu o’lka jahonga Al-Farobiy, Al-Farg’oniy, Al-Xorazmiy, Beruniy, Ulug’bek, Abu Ali ibn Sino, Navoiy, Jomiy, Bobur va boshqa buyuk mutafakkirlarni bergan, ayni vaqtda rus bosqinidan oldin ham o’zining yuksak madaniyati, san’ati va adabiyoti, ilm-fani bilan ham ajralib turardi. Shu sababdan bugun 1897 yilgi aholining ro’yxatga olish ma’lumotlariga asosan tojiklarning 99,5; qirg’izlarning 99,4; turkmanlarning 99,3; o’zbeklarning 98,4; qozoqlarning 97,9 foizi savodsiz bo’lgani haqidagi ma’lumotning soxta ekanini ochiq aytishimiz kerak. Shu paytgacha bu hisob-kitob o’lkada tashkil etilgan rus-tuzem maktablarida ta’lim olgan bolalar soniga nisbatan olingani jo’rttaga aytilmasdi.

O’lkadagi eski maktablarda, madrasalarda ta’lim olayotgan yoshlar, ichkarida otinbibilar qo’lida savod chiqarayotgan xotin-qizlar esa umuman “sanoq”qa qo’shilmasdi. Vaholanki, 1897 yili Samarqandning o’zida bitta rus-tuzem maktabi bo’lgani holda, 21 madrasa, 83 maktab yoki Buxoroda o’sha yillarda yuzdan ortiq madrasa bo’lgani tarixdan ma’lum. Shuning uchun ham 1900 yilda “Vestnik vospitaniya” jurnalida e’lon qilingan: “O’rta Osiyo va Qozog’iston aholisini to’la savodxon qilish uchun 4600 yil kerak”, — degan ahmoqona mulohazani hadeb pesh qilavermaslik kerak.

Yaqinda “Fan va turmush” oynomasida bosilgan maqolada keltirilgan ma’lumotlarga qaraganda, o’sha davrlarda aholining taxminan ellik foizi savodxon bo’lgan. Xo’sh, Rossiyaning o’zida ahvol qanday edi? 1897 yilgi aholini ro’yxatga olish ma’lumotlariga binoan Rossiya aholisining 21 foizi savodxon bo’lgan. Bu ko’rsatkich 1914 yilga kelib 43,5 foizga ko’tarilgan. Bu raqamlarni sharhlash ortiqcha bo’lsa kerak. Tatar olimlari o’rganib chiqqan ma’lumotlarga binoan Turkiston mustamlakaga aylantirilgandan so’ng maorif ishi oldinga emas, orqaga ketgan ekan. Buni Turkiston general-gubernatorlaridan biri bo’lmish N.A.Kuropatkinning o’z kundaligida bitgan: “Biz mahalliy aholini 50 yil davomida taraqqiyotdan, maktab-maorifdan va rus hayotidan chetda saqladik”, — deb bitgan so’zlari ham tasdiqlamaydimi? Chor hukumati ochgan rus-tuzem maktablari aholining bor-yo’g’i 0,17 foizini qamrab olganini bila turib, haqiqatdan ko’z yumib Rossiya, O’rta Osiyoga maorif keltirdi, deb aytsak, to’g’ri bo’larmikan? Yaqinda “Frunzevets” ro’znomasi orqali: “Biz Turkistonga taraqqiyot olib kelganmiz, yorug’lik olib kelganmiz, hayvon darajasida yashagan xotin-qizlarni ozod qilganmiz!” – deb jar solgan bir guruh rus yozuvchilari (V.Ustinov, G.Reznikovskiy, Faridi (F.Bokarev), V.Leshenko, V.Grebenyuk, V.Stulovskiy) bu haqiqatni bilarmikanlar? Qolaversa, o’sha ozod bo’lgan xotin-qizlar bugunga kelib hayvondan batta ahvolda yashashini, paxta teruvchi qullarga aylanganidan ular xabardormi? Men yuqorida har qanday bosqinchilik juda uzoq vaqt davomida o’z asoratini namoyon etaveradi deganda, bosqinchilik ohusi, uni har qanday bahona bilan oqlashga urinish xastaligi bu chorparast yozuvchilarning ongini hanuzgacha soxtalikda tutib turganidan dalolat bermaydimi? “Sizni xoru-zorlikdan, faqirlikdan olib chiqqanmiz!” – deb da’vo qilayotgan mustamlakachilik gumashtalari bosqindan oldin O’rta Osiyoga kelib qolgan rus fuqarosi Filipp Nazarovning quyidagi esdaliklarini o’qimaganmikanlar: “Toshkentliklar baquvvat, beg’am, bejirim kiyingan, o’yin-kulguga berilgan, dili nozik, musiqaning ishqibozi, o’ta mehribon, xotinlarni haddan sevuvchi odamlardir. Shaharga kirsang, ko’cha-ko’yda to’p-to’p bo’lib yurgan, darvozalar oldida, bog’chalar ichida musiqa chalib kayfichog’liq qilayotgan odamlarni uchratasan, go’yo bu yerda mangu bayram davom etayotganday…”

Qolaversa, ular qullikda yashamoqdan ko’ra, xoru-zor, ammo ozod yashashning mohiyatini anglarmikanlar?!Xo’sh, yuqorida bergan: “Rossiyaning O’rta Osiyoni zabt etishdan maqsadi bu o’lka xalqlariga taraqqiyot olib kirish edimi?” – degan savolga javob topdikmi? Balki aniq javob o’lkani taraqqiyot doirasiga olib kirish yo’llarini izlagan ayrim mutaraqqiy rus ziyolilariga – sharqshunoslar jamiyati Toshkent bo’limi a’zolariga Turkiston harbiy okrugi qo’shinlarining qo’mondoni general-leytenant Madievskiyning yordamchisi jo’natgan xatda aks etgandir: “General-leytenant sizning sharqshunoslik bo’limi faoliyatiga oid ishlaringiz bilan tanishib, shuni sizga yetkazishni buyurdilarkim, janobi oliylariga barchasi ma’qul tushdi. Biroq, asosiy masala chetda qolib ketgan. Jamiyat Osiyoni osiyoliklar yoki ilm-fan uchun o’rganmay, bu yerdagi xalqlarni Rossiyaga qo’shilib ketishini – ularni ruslashtirish yo’llarini o’rganishingiz zarur”.

O’sha davr ilmiy-texnikaviy taraqqiyot vositalarining o’lkada joriy etilishi mahalliy xalqlar taraqqiyoti uchun xizmat qildi deb da’vo qiluvchilar eng avvalo bu vositalar Chor Rossiyasining manfaatlari uchun xizmat qilganini unutmasliklari kerak. V.I.Lenin: “Kaspiy orti temir yo’li O’rta Osiyoni kapital uchun ochib berdi”, — deb yozganida, menimcha, shuni nazarda tutgan edi. shu sababdan ham M.Popov, Skobelev tomonidan Chatadan Asxabadgacha telegraf liniyasini o’tkazilganini aytib, undan oldinroq bu liniya harbiy-strategik nuqtai-nazardan qurilganini unutib qo’yib, “bu liniyaning qurilishi o’lkani ko’p asrlik mahdudlikdan olib chiqdi”, — deb lof urishi ma’naviyatsizlik namunasi, xolos.

Chor Rossiyasining Turkiston o’lkasini bosib olishdan ko’zda tutgan maqsadini bu bosqinni tayyorlagan va amalga oshirgan kishilar ochiq-oydin aytishgan. Bu bosqinga undovchilar: “Bo’shab qolgan sandiqlarimizni to’ldiruvchi xazina G’arbda emas, u O’rta Osiyo mulklaridadir”, — deya jar solardilar. V.I.Lening ta’biri bilan ularning asosiy maqsadi “ulug’ kapitalistik Rossiya yaratish”, bu bosqinchilik siyosati esa “boshdan-oyoq qoraguruhchilik ruhidagi millatchilik bilan sug’orilgan siyosat” edi. Bekorga F.Engel`s Rossiyani “o’g’irlangan boyliklar egasi” deb atamagan edi. Garchi Chor Rossiyasi Turkistonda tushlariga kirmagan boyliklarni qo’lga kiritib, undan qaroqchilardek tekin foydalansalar ham, chor amaldorlari “Turkiston rus millionlarini yeb yotibdi” degan cho’pchak to’qib, olamga ovoza qilardilar. Bu yolg’on hanuzgacha qo’llanib kelinayotgani esa ma’naviyatsizlikdan dalolatdir. Holbuki, rus olimasi Z.Kastel`skaya “Bu cho’pchak boshdan-oyoq yolg’on” deb yozgan edi. (Z.Kastel`skaya. “Turkiston o’lkasi tarixidan” M., 1980, 49-bet).

“O’rta Osiyoning bosib olinishi, albatta, mustamlakachilik siyosatining yorqin namunasi bo’lib, bu bosqinchilik kuchga kira boshlagan rus burjuaziyasi va dvoryan-pomeshchik guruhlari vakillaridan iborat Chor Rossiyasi hukumatining manfaatidan kelib chiqqan holda amalga oshirildi. Buni inkor etish yoki xaspo’shlash xato va zararlidir. Turkiston o’lkasining mustamlakaga aylantirgan bosqinchilik, boshqacha atalmay, o’z nomi bilan atalmog’i shart va zarur.

Yana shuni ta’kidlash lozimki, bir qator sovet tarixchilari, “O’rta Osiyoning Rossiyaga qo’shib olinishi rus qo’shinlarining bosqinchilik yurishlari tufayli bo’lganini”, “Chor Rossiyasi siyosati o’lkaga yangi og’ir iqtisodiy va milliy zulmni olib kelgani”, “Bu siyosat talonchilikdan iborat bo’lib, O’rta Osiyo xalqlarini qashshoqlanishi va xo’rlanishiga sabab bo’lgani” haqida so’z yuritib, shu bilan birga bu bosqindan avval mahalliy oddiy xalq Rossiyaga intilgani va bosqinchi rus qo’shinlariga qarshi qaratilgan qurolli qarshiliklar bor-yo’g’i mahalliy hukmdorlar qilmishi bo’lgani, bu hukmdorlar xalqlarning milliy-ozodlik kurashini Rossiyaga qarshi qaratishga uringanlari haqida yozadilar.

Bunday qarash masala mohiyatini anglamay, unga ko’r-ko’rona yondashish, ilmiy nohalollik namunasidir. Mahalliy aholining juda oz qismini tashkil etuvchi savdo-sotiq ahlining tor doirasida mavjud ruslarga moyillik kayfiyatini butun o’lka xalqlarini “Rossiyaga intilishi” tarzida ko’rsatish, milliy-ozodlik kurashini bir hovuch hukmdorlar qilmishi sifatida ko’rsatishga urinish, bu haqiqatni buzib ko’rsatishdir”. (B.Lunin. “Turkistondagi ilmiy jamiyatlar”. T., 1962. 34-bet.)

A.Aminov, B.Boboxo’jaev kabi sovet tarixchilari mahalliy xalq rus bosqinchilariga deyarli qarshilik ko’rsatmaydilar, deb uyalmay-netmay yozganlarida, o’z ona yurtlari – Turkistonni dushmanlardan himoya qilib halok bo’lgan qahramonlar xotirasini toptaganlarini o’ylab ko’rganmilar? Ular mukammal qurollangan, son jihatidan ustun bo’lmasa-da, sifat darajasida zamonaviyroq qurol-aslahalarga ega bosqinchilar bilan tengma-teng olishib, janggohlarda qurbon bo’lgan jo’mard yigitlar, ularga jang payti nonu-suv yetkazib turgan ayollar va bolalar, dushman qurshovida qolgach, yovuz va qonxo’r gala qo’liga tushib tahqirlanishdan o’limni afzal deb bilib, o’zlarini miltiqdorisi (porox) saqlanadigan yerto’la bilan portlatgan fidoyilar yodini haqorat qiladilar. Ular Jizzax qo’rg’onini bir necha kunlik beomon jangdan so’ng zabt etgan rus qo’shinlari shahar ichida birorta ham sog’-omon jangchi topolmaganlarini, yolg’iz og’ir yaradorlarni ayamay qirib tashlaganini biladilarmi? Albatta, ular bu bosqinni soatma-soat batafsil qayd etib borgan rus harbiylari bitgan “asar”larni o’qiganlar, ammo o’qib ham o’z xalqlari xotirasiga xiyonat qiladilar. Ilmiy haqiqatga xiyonat qilgan tarixchilar Toshkent shahrini zabt etilishiga hissa qo’shgan Abdurahmonbek Shodmonbekov, Qo’qon xonligida kechgan milliy-ozodlik kurashini bostirishda fon Kaufmandan maslahatlarini ayamagan Mirza Hakim parvonachi, Samarqandning botir o’g’loni Bobonbek Aliboy o’g’lini ruslarga tutib bergan Saidxon Karimxonovga o’xshagan sotqinlar bilan teng turadilar.

Bu qabih bosqinchilikning asl mohiyatini to’la ochish uchun men rus inqilobining atoqli vakili, TurTSIK a’zosi, 1938 yilda Stalin qirg’iniga duchor bo’lib, dahshatli Solovki lagerida nobud bo’lgan Grigoriy Safarovning “Mustamlaka inqilobi” nomli kitobidan ayrim lavhalar keltirishni lozim deb bilaman.

Grigoriy  Safarov yozadi:  “Turkiston, bir tomondan, Hindiston yo’lidagi ma’lum bosqich, ikkinchi tomondan, u rus hukumati uchun ikki manfaat. 1) iqtisodiy siyosat, ya’ni davlat xazinasini to’ldirish va mamlakatda ishlab chiqarilgan mahsulotlar sotiladigan yangi bozor; va 2) mustamlaka siyosati nuqtai-nazaridan, markaziy guberniyalardagi ortiqcha aholini bosib olingan yerlarga ko’chirish tufayli bosib olindi. 1864 yilda Turkiston, Chimkent, Avliyoota, 1865 yilda Toshkent egallandi. 1867 yilda Semirech`e (Yettisuv) viloyati tashkil topdi. 1868 yilda Samarqand, 1876 yilda Qo’qon xonligi, 1884 yilda Marv zabt etildi (1873 yilda Xiva bosib olindi. – X.D.).

Bosqin, dastlabki bosqichda, rus qo’shinlari yurishi ruhida kechdi. “Bizning uezd boshliqlarimiz (harbiy gubernatorlar ham), asosan harbiylardan bo’lib, ular taqdir taqozosi bilan mahalliy xalq tomonidan xonlar zamonidagi bek va hokimlarga o’xshagan juda keng huquqlarga ega amaldorlar sifatida tan olindi. Aholi asrlar davomida zulm va kuchdan qo’rqqani uchun ham bu uezd boshliqlaridan qattiq hayiqardi”. (Nalivkin. “Tuzemtsi”, 66-bet.) Qonli bosqin ishtirokchisi bo’lmish Nalivkinning bu guvohligi o’lkaning zabt etilishi naqadar qonli va dahshatli bo’lganini anglashga ko’mak beradi. Bosqinchilar Turkistonni o’z tomorqalariga aylantirdilar.

…Agar Turkistonni dastlab uezd boshliqlari bo’lmish harbiylar talagan bo’lsa, vaqt o’tib ularning o’rnini yanada yovuz va firibgar kimsalar – ulug’ millatga mansub, ulug’ davlatchilik g’oyalarini yurguzuvchi savdogarlar – Komissionerlar egallaydi. Bu kimsalar qilmishi hammanikidan oshib tushdi, ular ham poraxo’rlik, ham Ugryum-Brukcheevlarga qaraganda battaroq zo’ravonlik bilan xalqni taladilar. Ular asosan ruslar va ovurupoliklar edilar…

Paxtachilikning rivojlanishi musulmon qishloqlari va shaharlari aholisi orasida sinfiy qatlamlarga bo’linishni yuzaga keltirdi, savdo-sotiq va sudxo’rlik kapitalizmi siyosatini olib boruvchi mahalliy zodagonlar sinfini yaratdi va mahalliy jamoat turmushini to’la nazorat etuvchi rus ulug’ davlatchilik kapitali diktaturasini mustahkamladi… Turkiston o’lkasi yetishtirgan paxta tolasini qayta ishlovchi sanoat birinchi o’ringa chiqdi va bu ham o’z navbatida ruslar mavqeini kengaytirib, Turkiston sanoatida ishlovchi mahalliy xalqning turmush darajasi pasayishiga sabab bo’ldi.

Agar bir tomondan Rossiya o’lkani xom ashyo olish va ishlab chiqarilgan mahsulotlarni sotish uchun zarur bozorga aylantirgan bo’lsa, ikkinchi tomondan, bu bosqinchilik Turkistonni markaziy guberniyalardagi ortiqcha aholi tomonidan bosib olinishiga imkon yaratdi. Bu ahvol yarimburjua va yarimkrepostnoy ahvoldagi Rossiya aholisining nafaqat iqtisodiy, shu bilan birga siyosiy manfaatlaridan kelib chiqqan edi. Turkiston o’lkasiga rus va yevrupoliklarning ko’chirilishi, xususan 1905-1907 yillar inqilobi mag’lubiyatidan so’ng, ayniqsa kuchaydi va bu ko’chirilgan aholining asosiy qismini Rossiyaning isyon ko’targan janubiy guberniyalari dehqonlari tashkil etdi. Ko’chirib kelinganlar tez orada eziluvchi dehqonlardan mahalliy xalqlarni ezuvchilarga – pomeshchiklarga, xo’rlangan millat vakillari bo’lmish ukrainlar esa turkistonliklarga nisbatan ulug’ davlatchilik g’oyalarini, “asl russ” zulmini o’tkazadigan kuchlarga aylandilar. Endi ularga chor hukumatining mustamlakachilik siyosati ustunlari sifatida qaray boshladilar.

…Mahalliy xalq mustamlakachilik bosqinining asosiy qurbonlari bo’lib qolaveradilar… Ularning madaniy qoloqligi va huquqsizligi bu bosqinining rivojiga rivoj qo’shardi. Chor hukumati bir vaqtlar mahalliy xonlar olib borgan siyosatdan past ishlarga qo’l urdilar va yerni imperiya mulki deb e’lon qildilar. “Turkiston va Dasht qonunlari”ni tuzgan rus amaldorlari yangi zabt etilgan yerlarni mahalliy xalqning xususiy mulki emasligi va mahalliy aholi bu yerlardan ma’lum muddat davomida foydalanishi mumkinligi haqida qaror qildilar. (“Turkistonga aholi ko’chirish ishi”, 1910, 39-bet.) Chor Rossiyasi o’zini bevosita Chingizxon vorisi ekanini so’zda emas, amalda isbotladi!

Rus samoderjaviyasi Turkiston o’lkasiga o’zining administrativ-nazorat boshqaruvini “mahalliy xususiyatlarga ko’ra” bir oz o’zgartirgan holda, aslida mohiyatan o’zgartirmay o’rnatishga erishdi. Bu boshqaruv markazning nazorati asosida, ya’ni tepada – general-gubernator, so’ng viloyat hokimlari, pastda esa uezd boshliqlari turishi tarzida bo’lib, zulmni kuchaytirish uchun xizmat qilardi. Xuddi Rossiyada bo’lganidek, bu boshqaruv apparati quyi bosqichdagi mavze hokimlari, qishloq oqsoqollari, qozilar hukmronligini chetlamagan tarzda, asosan nazorat-jazo xizmatini o’tardi. Rus ip-gazlama va savdo kapitali mahalliy boylari musulmon qishloqlaridagi vakillarga, qolaversa, rus samoderjaviyasi ularni rus millatining ulug’ davlatchilik huquqlari himoyasiga aylantirdi.

O’z-o’zidan tabiiyki, Turkiston o’lkasi rus dvoryanlari va amaldorlaridan iborat rezervning eng badnafs va yovuz vakillari yuboriladigan joyga aylandi. (Bu siyosat bugungi 80- yillar so’ngida markazdan jumhuriyatimizga jo’natilgan amaldorlar desanti, ularning O’zbekistonda amalga oshirgan “faoliyati”ni eslatadi – X.D.) Bu kelgindilar o’lkada o’z nafslarini qondirish, o’z zo’ravonliklarini namoyish etish, mahalliy xalqni uyatsizlarcha va yovvoyilarcha talash, poraxo’rlik qilish uchun cheksiz huquqlaridan foydalanardilar. O’lkadagi butun rus aholisi Turkistonning mahalliy xalqlarini odam emas, urish, zo’rlash, talash, o’ldirish uchun yaratilgan ishchi mahluqlarga qarash tarzida tarbiyalanardi. Bekorga bu huquqi toptalgan o’lkada ushbu qo’shiq yaratilmagan edi.

Ex, ti Aziya pechal`naya,
Bezotvetnaya strana –
I s nachal`stvom beznachal`naya,
I s bogatstvom bedna.

(Mazmuni:
Ey, sen mahzun Osiyo,
Tilsiz, erki yo’q tuproq –
Egasi ko’p – egasiz,
Boyligi ko’p, lek qashshoq.

Bu O’lkada eng pastkash rus mirshabi ham o’zi istaganchalik pul va mol-buyum, hatto boshqalar xotinini tortib olishdan qaytmasdi. Agar unga qarshilik ko’rsatilsa, u o’ldirishdan tap tortmasdi. Zero, har qanday jinoyat saxovatli boshliqlar tomonidan imi-jimida bekitilardi.

Bu o’lkada xuddi ertaklardagidek boylik orttirishardi. Mahalliy dehqonlarning yerlarini uy-joylari bilan birga tortib olgan zo’ravonlar “Shariat bo’yicha yer uni yashnatganiki”, deb da’vo qilardilar (Il`in. “V dalekom krayu”, T., 1913).

Bunday zulmga qarshi bosh ko’targanlarni juda qattiq jazolashar, ayol demay, bola demay, chol demay so’yishardi, otishardi. Qon daryo bo’lib oqib, buzib tashlangan kulbalarning tuprog’i bilan qorishardi.Bezbet va firibgar bo’lsa bas, xohlagan rus qallobi Turkistonda istagan narsasini qilishi mumkin edi…

Buning ustiga chor hukumati mahalliy xalqlarni ruslashtirish bilan shug’ullanardi. Qoraguruhchi Ostroumov kabi missionerlar, Likoshin kabi generallar “g’ayridin”larni provaslaviya diniga o’tish va yolg’iz rus tilida o’ylashga ko’niktirish uchun jon-jahdlari bilan urinardilar.

Shuni ishonch bilan ta’kidlash lozimki, o’lkadagi rus aholisining asosiy qismi tekinxo’rlikni kasb qilgan kimsalar – dvoryanlar, amaldorlar, ruhoniylar va savdogarlardan iborat edi. Agar ularga dehqonlarning o’ziga to’q qismini va boy-badavlat kazaklarni qo’shadigan bo’lsak, kelgindi rus aholisining ko’pchiligi ezuvchi guruh vakillaridan iborat ekani yaqqol ko’rinadi. Bu guruh rus samoderjaviyasi va ulug’ davlatchilik kapitalining mustamlakachilik apparatlari suyanadigan kuch bo’lib, bu kuch mahalliy xalqlarni o’z tug’ilgan yeridan haydab chiqarish, mazlum turkistonliklarni boshqarish, poraxo’rlik qilish, aldash, sudxo’rlik bilan shug’ullanish, paxtani arzon sotib olish, talonchilik, bo’g’ish, jazolash uchun kerak edi. Bu kuch rus bosqinchi qo’shinlarining miltiqlari va tig’lariga suyanib harakat qilardi. O’lkani boshqarish va iqtisodiy siyosat yurgizish yolg’iz shu kuchga mansub edi. Bu kuch atrofida mahalliy xalqlarning tekinxo’r vakillari – tilmochlar, savdogarlar, advokatlar, mirshablar yig’ilgan edilar. Bu kuch o’lkada o’z hukmronligini ta’minlovchi harbiy shaharchalar, amaldorlar uchun shaxsiy uylar, savdo rastalari va davlat muassasalari binolaridan iborat yangi shaharlarni tashkil etdi. Temir yo’llar, rus aholisi yashaydigan qasabalar (posyolkalar) va kazak qishloqlari asosan mahalliy aholi yashovchi qishloqlar yonida qurilib, bir paytlar pruslar qo’llagan odatda binoan kuch-qudratni namoyish etuvchi vositalar xizmatini o’tardi.Turkistondagi mustamlakachilik zulmi va asoratining ijtimoiy mohiyati mana shundan iborat edi?. (? G.Safarov. “Kolonnal`naya revolyutsiya” (Opit Turkestana). Gosizdat, 1921).

Grigoriy Safarovning bu so’zlariga bir-ikki qo’shimcha qilishni istardim. Tarixiy hujjatlardan ma’lum bo’lishicha, Turkiston o’lkasida xizmat qilgan harbiy gubernatorlarning yillik maoshi 25-40 ming so’mni tashkil qilgan. Holbuki Rossiyaning o’zidagi gubernatorlarning yillik maoshi 8 ming so’mdan oshmagan. O’lkadagi rus ma’muriyati amaldorlarining maoshi ham juda yuqori bo’lgan. Yana shuni ta’kidlash lozimki, bu ortiqcha maosh chor hukumati xazinasidan ajratilmay, balki o’lka daromadidan olingan. Buning ustiga o’lkadagi 50 minglik rus qo’shinini boqish ham mahalliy harbiy yurishlarga sarflanadigan harajatning 70 foizini mahalliy byudjetdan olgan.

Bu misollarni Rossiya Turkistonga iqtisodiy yuksalish olib kelganini da’vo qilayotgan ayrim kimsalar bilisharmikan? Bu kimsalar Chor Rossiyasi, Lenin yozganidek, “xalqlar turmasi” bo’lganini, turmada esa har qanday erkin bo’g’ilishini, unda erkin odamlar emas, faqat mahbuslar saqlanishini unutmasliklari kerak. bu turmada 63 millmion (47 foiz) rus bo’lmagan xalqlar va elatlar yashardi va ular ulug’ davlatchilik g’oyasi bilan zaharlangan hukmdor sinf vakillari tomonidan dahshatli tarzda ezilardi. Masalan, mustamlaka Turkiston mehnatkashlariga solingan soliq (1869 yilga nisbatan) 1890 yilga kelib 4-5 marta, 1910 yilga kelib 10 marta oshdi.

Chor hukumati o’zbek dehqonlari yerlarini zo’rlik bilan tortib olish siyosatini yurgizardi. Samarqand, Farg’ona va Sirdaryo viloyatlarda mavjud 63,9 million desyatina yerning 8,6 million desyatinasi rus hukumatiga tegishli edi. “Soliqlarni oshirib borish siyosati vositasi bilan chor hukumati Turkiston qonini so’rib yotardi”, deb yozadi tarixchi Z.D.Kastel`skaya. Ajabki, xuddi hozirgidek, o’sha paytlarda ham chor amaldorlari “Turkiston rus millionlarini bekorga yeb yotibdi”, degan gap tarqatgan edilar. Lekin bunday bema’ni gapni biror-bir tarixiy hujjat tasdiqlamaydi. Chamasi, bugungi kunlarimizga ham yetib kelgan bunday mish-mishlar mahalliy xalqning shafqatsizlarcha talanayotganini yashirish uchun o’ylab topilgan g’oyaviy “barrikada” edi. Qo’rqoq (fosh bo’lishdan qo’rqqan) oldin musht ko’tarar, deganlari shu bo’lsa kerak.

Mustamlaka o’lkadagi chor amaldorlari orasida, ayniqsa, poraxo’rlik juda ham avj olgan edi. Masalan, Sirdaryo viloyatining harbiy gubernatori Golovachev (Xivani qonga botirganlardan biri) mahalliy aholini shu darajada talagan ediki, hatto oq podsho o’zining nufuzli vakilini sudga topshirishga buyruq bergan. Biroq keyin uning harbiy xizmatlari e’tiborga olinadi-yu, poraxo’r amaldor jazonlanmaydi. Uezd boshliqlaridan biri Bikchurin esa soliqni aholidan 4 marta yig’ib oladi…

Ammo chor hukumati davrida qonun yo’q edi deb bo’lmasdi: oddiy dehqonlar bir chaqa uchun qamoqqa tashlanardi. Yana mavjud qonunga muvofiq yerlik aholi alohida maxsus tartib bilan boshqarilishi talab qilinadigan, aniqrog’i – oddiy grajdanlik huquqlarigayam ega bo’lmagan odamlar hisoblanardi. O’z elida huquqsiz bo’lgan xalqning ahvolini turmadagi hayotga qiyoslash mumkin edi. Toshkentdagi katta ko’chalarda o’zbeklarning milliy kiyimlarda yurishi qattiq taqiqlanardi. Tramvaylarda esa o’zbeklar uchun alohida, o’rindiqsiz maydonchalar ajratilgan edi. Shunga qaramay, ulug’ davlatchilik g’oyasining maddohlari uyatni yig’ishtirib qo’yib: “Bizning zabt etilgan xalqlarga nisbatan o’tkazayotgan siyosatimiz teng huquqlilikka asoslangan. Kuni kecha bosib olingan Toshkent, Samarqand aholisi o’sha zahoti Moskva grajdani bilan huquqda tenglashdilar”, deb olamga jar solardilar.

O’rtoq muharrir, yaxshi bilasizki, tarix darsliklarida SSJI xalqlari o’tmishi bir yoqlama yoritilib kelindi. Chunonchi, olmon, shved, polyak feodallarining Rossiyaga qilgan bosqinlari keskin qoralanadi-yu, chor Rossiyasining Sibiriya, O’rta Osiyo, Kavkaz va Boltiqbo’yi xalqlari ustiga uyushtirgan bosqinlari xaspo’shlanadi, yoki boshqacha tus berishga harakat qilinadi. Men bunday nuqtai-nazar rus xalqining manfaatlaridan kelib chiqib emas, aksincha imperiya manfaatlari va chor hukumati talablaridan kelib chiqqan holda qilinganini juda yaxshi bilaman. Shunday bo’lsa-da, o’ylab ko’raylikchi, bu bosqinlar – qo’shni mamlakatlarning hududlari “onaxon Rossiyaga” qo’shib olinishidan, faqat mazlum oddiy xalqni emas, hatto ularni ezuvchi mahalliy feodallarni ham o’ziga bo’ysundirgan bosqindan kim manfaatdor edi? Yoki bir sovet tarixchisi yozganidek, “izzattalab, yovuz, badjahl, nopok, qo’rqoq va tekinxo’r mahalliy hukmdorlar” taraqqiyot yo’lidan ketishni istagan xalqlarga rahnamolik qilishga haqiqatan ham loyiq emasmidilar? Agar shunday bo’lsa, bosqin davomida taraqqiyot yo’li tushunchasi Rossiya tomonidan zabt etilish – mustamlakaga aylanish tushunchasi bilan teng bo’lsa?

Bu savollarni “aqlipast podshoh” boshchiligidagi “bir to’da qaroqchilar” bilan rus xalqi o’rtasidagi tafovutni bilgan holda berish berish lozimligini bilaman.

Shu paytgacha biz rus samoderjaviyasi bilan rus xalqi degan tushunchalarni bir-biridan ajratmagan holda, ularni bir-biriga teng qadriyat sifatida qabul qilganimiz uchun ham Chor Rossiyasi siyosatiga qarshi qaratilgan har qanday tanqidiy fikrni rus xalqiga qarshi qaratilgan deb keldik. Bu g’ayriilmiy milliy siyosatning o’q tomiri necha avlodlarni nobud etdi, necha onglarni zaharladi.

Yillar davomida, ayniqsa, “Stalin – tarix fanining otasi” deb rasmiy e’lon qilingandan so’ng rus podsholari, knyazlari, lashkarboshilari faqat ijobiy tarzda tasvirlanib kelindi. Hatto mustamlakachilik iskanjasiga tushib qolgan o’lka xalqlari boshiga solingan jabr-zulm, iqtisodiy qashshoqlik, madaniy qoloqlik haqida rus tarixchilari o’tgan asrdayoq ochiq-oydin yozgan bo’lsalar ham, lekin 30-yillarning o’rtalaridan boshlab, chor Rossiyasining mustamlakachilik siyosati to’g’risida faqat ijobiy ma’noda yozish temir qonunga aylandi. Bu hol faqat olimlarning ilmiy asarlariga xos bo’lsa mayli edi, aksincha darsliklarda, kinofil`mlarda, ilmiy-ommabop va badiiy asarlardayam noto’g’ri tashviqot avj oldirildi va avlodlar ongi zaharlanib kelindi.

Yuqorida A.Grabovskiy va YU.Semyonov qalamiga mansub “O’q uzmasdan” asarini sanab o’tgan edim. Ushbu asar mualliflari Buxoro amiri ishonchini qozonishga erishgan rus josusi Benevenini fosh etgan toshkentlik Xo’ja Raim ismli savdogarni “chaqimchilikda, ayg’oqchilik”da ayblashadi. Xo’ja Raim o’zining vatanparvarlik burchini bajargani mualliflarning xayoliga kelmaydi.

Eng ajablanarlisi shundaki, Afrika, Osiyo va Lotin Amerikasi xalqlarning ingliz, farang, ispan, olmon va boshqa mustamlakachilarga qarshi qaratilgan kurashi, hatto ular mahalliy hukmdorlar tomonidan boshqarilgan bo’lsa-da, ijobiy baholangani holda, chor Rossiyasiga qarshi qaratilgan har qanday xalq harakati, albatta, millatchilik, milliy mahdudlik rangi bilan bo’yalib, to’la qoralandi. Bu faqat zararli tashviqot bo’lmasdan, balki xalq harakatlarining qutlug’ g’oyalarini haqorat qilishdir. Menimcha, tarixni soxtalashtirgan va soxtalashtirayotgan olimlar bilib-bilmay ulug’ davlatchilik g’oyalariga xizmat qilishayotganini tushunishlari kerak. Ular Leninning “Ezilgan millatning har bir burjua millatchiligida zulmga qarshi bo’lgan umumdemokratik mazmun bor, biz ana shu mazmunni mutlaqo yoqlar ekanmiz, milliy mumtozlik yo’lidagi harakatni jiddiy ravishda ajratib ko’rsatamiz”, degan so’zlarini hech qachon unutmasliklari va ezilgan millatlarning harakatlarida mana shu “umumdemokratik mazmunni” ko’ra bilishlari zarur.

SSJI xalqlarining ijtimoiy-iqtisodiy ittifoqi turli millatlarning ixtiyoriy birligi tarzda emas, balki rus imperializmining bosqinchilik siyosati samarasi sifatida shakllangani tarixiy haqiqatdir. Bu haqiqatni unutish, bu jarayon xalqlar taqdiriga, ularning rivojlanishiga qattiq ta’sir ko’rsatganini unutmaslik kerak.

Katta xalqning ulug’ davlat – imperiya tuzish yo’lida qilingan harbiy xatti-harakatlari to biror tabiiy to’siqqa – toqqa, dengizga, sahroga, daryoga yoki o’zi kabi mukammal qurollangan boshqa bir xalqqa duch kelguncha hududini kengaytirishga urinishlari tufayli paydo bo’lgan “ixtiyoriy birlik” degan tushunchani yolg’iz qoraguruhchilik va ulug’davlatchilik og’usi bilan zaharlangan guruhlargina yoqlay oladilar. M.Popovning maqolasida mana shu ruh mavjud.

Bizning ayrim ko’zi ko’ru, dili buzuq tarixchilarimiz Turkiston o’lkasining bosib olinishini oqlash uchun ne-ne soxta aqidalarni to’qimadilar, necha-necha yolg’on da’volarni aytmadilar. Haqiqat va adolat dushmanlari bo’lmish bunday tarixchilarning biri “O’sha davr sinfiy muhitida bu O’rta Osiyo xalqlari uchun mahalliy zulmdan qutulish imkonini beradigan yagona ma’qul yo’l edi”, deb yozsa, ikkinchisi “Inqilob sari borayotgan Rossiya tarkibiga kirish Turkiston manfaatlariga xizmat qilardi”, deb yozdi. Uchinchi tarixchi bo’lsa “O’rta Osiyoning qudratli va iqtisodiy kuchli Rossiyaga qo’shib olinishi o’lkaning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotini tezlashtirdi”, deb da’vo qiladi.

Ammo, biz K.Marks va F.Engel`sning kapitalistik Rossiya ham O’rta Osiyoda xuddi Angliya Hindistonda bajargan ikki vazifani – buzuvchilik va yaratuvchilik, ya’ni eski osiyocha jamiyatni buzib tashlab, ikkinchi tomondan g’arbcha (kapitalistik) jamiyatga asos solish vazifalarini bajarishi mumkinligi haqida aytgan so’zlarini yaxshi bilamiz. Shu nuqtai-nazardan qaraydigan bo’lsak, Rossiya yolg’iz birinchi vazifani bajardi – u Turkistondagi eski jamiyat tuzilishini buzib tashladi. Ammo ikkinchi vazifani bajarolmadi – shu bugunga qadar o’lka xom ashyo bazasi bo’lib qolish balosidan qutulgani yo’q.

Bizning ayrim tarixchilarimiz esa, bu haqda ochiq aytish lozim, bugungacha oq podshoning sodiq xizmatkorlari kabi uning siyosatini oqlash uchun kuyib-pishmoqdalar, oq podsho siyosatining ramzi bo’lmish qo’shboshli kalxatni xuddi harir qanotli farishta, podshoning o’zini qo’l ostidagi xalqlarni o’ylab uyqusini unutgan saxovatpesha va olijanob hukmdor tarzida ko’rsatishga urinmoqdalar. Lenin ta’biri bilan aytsak, “bu boshi toshdan bo’lgan marksistlar” aljirashi shu darajaga yetdiki, ularning yozishicha, O’rta Osiyo qonli bosqin, qon to’kish, chopish, yondirish bilan emas, shunchaki “qo’shib olinish” bilan imperiya tarkibiga kirgan ekan. Axir, bu masxarabozlik, yo’q, haqorat emasmi?! Agar shu yo’ldan borilsa, podshoh hazratlarini – “ruslar ozod qilgunga qadar” ezilgan Turkiston xalqlarining qora qismatini o’ylab, uyqusini unutgan podshoh hazratlarini ham milliy qahramonga aylantirib qo’yish hech gap emas!

Ammo, tarix yo’li o’zga, tarixchilar yo’li o’zgadir. Tarix hatto tarixchi nazarida yozib qoldirishga hech arzimaydigan voqealar, jarayonlar yuz berayotgandayam o’z vazifasiga sodiq qoladi. Tarix hatto tarixchi yolg’onni bitayotgan lahzada ham davom etaveradi, ya’ni u “Bu yolg’on!” deb eng e’tiqodli insonlarga g’aybiy ishora qiladi. Yolg’on ilgarilar ham bitilgan, hozir ham bitilmoqda. Ammo:

Kim yolg’onga bosh eggan,
Anglamog’i shart, zarur
Haqiqat – bu mangu jang,
Haqiqat – bu xalq erur!

Bir so’z bor xalq tilida
“Yolg’onning umri qisqa!”
Yolg’on – karvon yo’lida
O’rmalagan qumursqa.

Uni yanchib o’tgan dam
Haqiqatning karvoni,
Hattoki tuproqqayam
Yuqmaydi harom qoni…

Mana shunday yolg’onlardan biri – “toshboshli” tarixchilar tufayli tarix ilmida aqidaga aylangan yolg’on – O’rta Osiyo xalqlarida inqilobgacha milliy ong bo’lmagani haqidagi tushunchadir. 1916 yil xalq qo’zg’oloni haqida biror bir chuqur ilmiy tadqiqot yo’qligi shu bois emasmi? Hatto 1986 yilda bu buyuk qo’zg’olonning 70 yilligi nishonlanishi kerak bo’lgan kunlarda jumhuriyat matbuotida birorta ham maqola e’lon qilinmagani shu bois emasmi? Nahotki, biz o’z xalqimiz xotirasini toptasak, haqorat qilsak, nahotki, ruslarga mansub bo’lgan har qanday xatti-harakatni faqat “taraqqiyotga xizmat qiladi” deb tushunsak?!

Endi, Sergey Petrovich, oynomangiz olqishlagan Skobelev shaxsi haqida fikr yuritsak. O’ljas Sulaymonov yuqorida tilga olingan nutqida Skobelev shaxsi milliy qahramon sifatida talqin etilgan bir asar haqida gapirib, jumladan shunday dedi: “Eng avvalo bu general haqida menga ma’lum bo’lgan gaplarni aytmoqchiman. U haqda inqilobdan avvalgi Rossiyada va hatto keyin ham juda ko’p yozilgan. Hozir ham chet el matbuoti O’rta Osiyodagi sovet jumhuriyatlari haqida yozganida bu shaxsning nomini tilga olmay o’tmaydi. Skobelevning hayoti va faoliyati to’la qamrab olingan kitob Nikolay Knorringning Parijda chop etilgan kitobidir. Menimcha oq emigrantning bu kitobi sovet yozuvchilarining mana shu mavzuda yaratgan asarlariga qaraganda, o’sha davr voqealarini xolis va mufassal yoritishi bilan, tarixiy voqealarni dialektik, men qo’rqmay aytishim mumkin, “marksistik nuqtai nazar”dan yondashganligi bilan kishini hayratga soladi. “Iste’dodli sarkarda, kishilarni rom etishga usta bo’lgan sarkarda general Skobelev “Dunyo slavyanlarniki, slavyanlar Rossiyanki” shiorining muallifi edi.

Skobelevning bir umrlik orzu-maqsadi Angliyaning sharqdagi mustamlakalarini, birinchi navbatda Hindistonni bosib olish edi. O’rta Osiyo va Eron bilan Afg’onistonni zabt etish uchun qulay jabha sifatida kerak edi. Podshoh Aleksandr II bu mash’um rejalarni qo’llab-quvvatlardi, bu rejaning birinchi moddasini Skobelev Turkmaniston va Mang’ishloqni qonga botirish bilan “qoyil” qilib bajardi.

Faqatgina Aleksandr II ni halok qilgan xalq qasoskorining bo’mbasi podshohning navbatdagi xatti-harakatlariga chek qo’ydi.

Bu bo’mba Rossiyani Angliya bilan urushdan saqlab qoldi.
Yangi podshoh Aleksandr uchinchi Skobelevning rejalarini qatag’on qildi. Shu sababdan generalning martabasi osmoniga tobora o’ralab borayotgan orzu quyoshi botdi.

Bir qarashda uning hayoti, foijali va shuhratli umr yo’li yozuvchilar diqqatini tortgulikday tuyuladi. Biroq, bir umrlik orzusiga yetolmagan bu shaxsning shaxsiy fojiasi ustida ko’zyosh to’kib, generalning ijtimoiy-siyosiy faoliyati o’sha davr mutaraqqiy rus ziyolilarining g’azabiga sazovor bo’lganini unutmaslik kerak. Bizni meshchan Moskvaning qoraguruhchilik, ulug’davlatchilik og’usi bilan zaharlangan davrlardagi Skobelevning arzon shuhrati aldayolmaydi. Proletar Peterburg va ilg’or ziyolilar Skobelevning g’oyalarini qo’llab-quvvatlamagani esimizda tursin”.

O’rtoq muharrir, sizning jurnalingizda bosilgan M.Popovning maqolasi o’sha qoraguruhchilik, ulug’davlatchilik og’usi bilan zaharlangan davralarning g’oyalarini targ’ib qilish emasmi?Mashhur Brokgauz-Efron qomusiy 9 jildidagi 21 sahifada ketma-ket uch general Skobelevlar haqida ma’lumotlar berilgan.

Ivan Nikitich Skobelev (1778-1849) o’rtamiyona oilada tug’ilib, o’n to’rt yoshida soldatlikka yollandi. Frantsuzlar bilan bo’lgan urushda, M.Popov yozganidek, serjantlik unvoniga sazovor bo’lishdan tashqari, qomusda berilgan ma’lumotga qaraganda, 1812 yil urush qahramoni general Raevskiy ad’yutanti darajasiga yetadi. Urush tugagach, u harbiy xizmatini davom ettirib, generallik unvoniga ham erishadi. Hatto harbiy mavzularda hikoyalar yozib, ozmi-ko’pmi muxlis orttiradi.

Uning o’g’li Dmitriy Ivanovich Skobelev (1821-1880). Uning vafot etgan yilini M.Popov 1881 yil, qomus esa 1880 yil deb ko’rsatadi) tarixda Sharqiy urush nomi bilan kirgan harbiy harakatlarda leyb-gvardiya polki boshida turib qatnashadi. Urushdan so’ng podshoh Aleksandr ikkinchining shaxsiy qo’riqchilari boshlig’i sifatida xizmat qiladi va shu tufayli podshohga yaqin kishilar davrasiga kiradi.

Oynomangiz qahramon va olijanob inson sifatida ko’kka ko’targan Mixail Dmitrievich Skobelev (1843-1882) bobosi va otasi izidan boradi. Dastlab uyda, keyin Parijdagi Jirarde pansionatida tarbiyalanadi. 1861 yili Peterburg universitetiga o’qishga kiradi. Ammo biroy o’tar-o’tmas to’s-to’polonda qatnashgani uchun haydaladi.

Shundan so’ng otliqlar polkiga yunker sifatida qabul qilinadi. 1863 yilda kornet unvoniga erishadi. Xuddi o’sha yili polyak xalqining bosqinchilarga qarshi ko’tarilgan isyoni boshlanadi. Shavkatga o’ch kornet qon isini sezishi bilan ta’tilga ruxsat olib otasi xizmat qilayotgan Pol`shaga boradi. Yo’lda isyonni bostirish uchun borayotgan qo’shinlarga qo’shiladi va butun ta’til davomida isyonkorlar qonini to’kish bilan shug’ullanadi. Faqat shundan keyingina, ya’ni ta’til tugaganidan so’ng, M.Popov yozganidek, 1864 yilda Grodnodagi harbiy qismga yo’llanma oladi. M.Popov yosh ofitserning bu yillardagi “qahramonligi”ni jo’shib yozar ekan, o’z ozodligi uchun bosh ko’targan polyak vatanparvarlari va ularning qora qismati haqida churq etmaydi.

Holbuki, tarixdan ma’lumki, isyonni qonga botirgan Chor Rossiyasi razilligini o’sha davrdagi jahon va rus mutaraqqiy kuchlari qoralab chiqqan edilar. Bu voqealar haqida yozgan F.Engel`s bu qo’zg’alon eng avvalo “Pol`sha mustaqilligini tiklash” uchun boshlanganini qat’iy ta’kidlaydi. Yana shu narsa ma’lum, isyonchilarning haqqoniy kurashini qo’llab-quvvatlagan juda ko’p rus kishilari, ayniqsa oddiy soldatlar qo’zg’olonchilar bilan yonma-yon turib jang qilishadi. “Biz Pol`sha bilan birgamiz, — deb yozadi A.I.Gertsen, — chunki biz Rossiya tarafidamiz… hammamizni bir zanjir qisib turgani uchun ham polyaklar bilan birgamiz”. M.Popov nahotki shular haqida bilmasa? Bilib turib, haqiqatdan ko’z yumish esa johillik emasmi?

Shundan keyin Skobelev Bosh shtab akademiyasini bitiradi va Turkiston o’lkasiga yuborilishi so’raydi. Chunki u yerda ham qon to’kilayotgan edi, biroq, Turkistonda uning keyingi “olamshumul shuhratini” yo’qqa chiqarishi mumkin bo’lgan bir voqea yuz beradi. M.Popov bu haqda yozmagani uchun shu voqeaga to’xtalaylik, zero bu juda ko’p narsalarni oydinlashtiradi. M.Popovning maqolasi aynan mana shu voqealarga bag’ishlangan bu ishni osonlashtiradi. Qolaversa, bu voqealar nafaqat Skobelev, shu bilan birga Vereshchaginning sizning oynomangizda yozilganidek, qanaqa “asl rus ziyolisining namunasi” bo’lganini ko’rsatadi.

1868 yil 1 may kuni bosqinchi general fon Kaufman Samarqand shahrini Cho’ponota qiridan to’pga tutgandan so’ng shahar taslim bo’ladi. Shaharni egallagan rus qo’shinlari bir oydan so’ng Kattaqo’rg’on tarafga otlanib yo’lga tushgach, 30 maydan 1 iyunga o’tar kechasi shaharda isyon boshlanadi. 3 iyunda Zirabuloq yaqinida buxoroliklar bilan urush harakatida bo’lgan bosqinchilar isyondan xabar topib tahlikaga tushadilar. Qopqonga tushishdan qo’rqqan fon Kaufman boshliq rus qo’shini juda qattiq jang qilib, Buxoro amiri qo’shinini mag’lubiyatga uchratadi va shitob bilan Samarqand ustiga yuradi. 8 iyun` shahar ostonasiga yetib kelgan fon
Kaufman huzuriga omonlik tilab chiqqan shahar oqsoqollarini quvib haydaydi va shaharni to’pga tutishni, uni butunlay yondirib tashlashga buyuradi. 9 iyunda shaharda dahshatli qirg’in boshlanadi. Yuzlab begunoh odamlar hech qanday sud va so’roqsiz otib tashlanadi. Bosqinda faol ishtirok qilgan V.Vereshchagin bu haqda hikoya qilar ekan, o’zining asl basharasini ochadi: “General Kaufmanning hovlimiz hrtasida yo’lkursida o’tirgancha isyonda qatnashgan turli odamlarni jazoga hukm qilgani ko’z o’ngimdan ketmaydi. Jangovar ofitserlar davrasida o’tirgan saxovatli Konstantin Petrovich hech nima bo’lmagandek, bamaylixotir faqat bir og’iz so’zni takrorlardi: “Otib tashlansin, otib tashlansin, otib tashlansin…”

Qonli voqealarni chizishni, Peterburgning kibor xonimlari davrasida “Dorga osilgan odamlarning tipirchilab turganida rasmlarini chizganman” deya maqtanishni, “Bir mullavachchani minoradan uloqtirib yubordim” deb maktublarida kerilishni haddan tashqari yoqtirgan mustabid rassom bu so’zlarni jazoga tortilayotgan odamlarga achinganidan emas, balki jazoga tortilayotgan odamlarga achinganidan emas, balki “saxovatli” Konstantin Petrovichning irodasi va qat’iyatiga qoyil qolganini ta’kidlash uchun qayd etadi, xolos. Es-hushi joyida bo’lgan odamning inson qonini to’kib turgan jallodni “saxovatli” deyishiga ishonish mumkinmi?

Oynomangizdagi Vereshchagin haqidagi kichik so’zboshida xatolar bor. So’zboshidagi “Mashhur rus musavviri Vasiliy Vasil`evich Vereshchagin faqat mo’yqalam emas, shuningdek qalam egasi edi, u nasr, hatto she’r bitardi” degan jumlaga “u miltiq va tig’ egasi ham edi” deb tuzatish kiritish kerak. Oynoma “Musavvir Vereshchagin va yozuvchi Vereshchagin doim yonma-yon edi” deb yozadi. Menimcha bu jumla ham musavvir Vereshchagin, yozuvchi Vereshchagin va bosqinchi Vereshchagin doim yonma-yon edi”
deb tuzatilsa, to’g’ri bo’lardi.

Men Vereshchaginning asarlari, kundalik daftarlari, maktublari sizning jurnalingizda bosilishini istayman. Mabodo shunday niyatingiz bo’lsa, yuqoridagi tuzatishlardan foydalanarsiz, degan umidim bor.Biroq, dahshatli qatliomdan so’ng ham xalqning erkka bo’lgan intilishi so’nmadi. Goh u yerda, goh bu yerda xalq isyonlari ko’tarilardi. Mana shunday harakatlarning eng jiddiysi va bosqinchilarni bag’oyat shoshirib qo’ygani Bobon boshliq qo’zg’olon bo’ldi. Bu xalq qahramonining xalq yodidan o’chgani uzoq yillar davomida olib borilgan ko’r-ko’rona siyosat natijasi o’laroq paydo bo’lgan manqurtligimiz tufayli ekanini anglagan holda, xalq sharafiga loyiq qahramon xotirasi oldida bosh egaman.

«Hurmatli» Sergey Petrovich, sizning oynomangizda bosilgan maqola bahona bu haqda gapirishga imkon tug’ilgani uchun g’oyat xursandman.

Bobon Aliboy o’g’li boshchiligidagi xalq qo’zg’oloni 1869 yil oktyabridan boshlanib, Zarafshon daryosining quyi oqimidagi tumanlari, jumladan, Buxoro amirligi tasarrufidagi Ziyovuddin va Xatirchi bekliklari, Rossiyaga tobe yerlardan tuzilgan Zarafshon okrugining Kattaqo’rg’on bo’limiga kirgan qishloqlarni qamrab oldi. Dastlab bor-yo’g’i o’n sakkiz kishidan iborat bo’lgan qo’zg’olonchilar soni ikki oy ichida besh yuzdan oshib ketadi. Vaqt o’tgani sayin bu sonning uzluksiz oshib borayotganini ko’rgan Zarafshon okrugining boshlig’i general Abramov shoshilinch ravishda fon Kaufmandan yordam so’raydi. 1869 yilning so’nggi kunlarida Bobon boshliq qo’rga Haydarqul rahbarligidagi yigitlar ham qo’shiladi.

Chor Rossiyasi mustamlakachilik siyosatining himoyachilaridan biri bo’lmish general Terent`ev “O’rta Osiyoning bosib olinish tarixi” nomli asarining birinchi jildidagi 482-betda uyatni unutib shunday yozadi: “So’nggi yillardagi to’s-to’polonlar, amir qo’shinining betayinligi, uning xalqining siyosiy nodonligi tufayli mustaqillikka erishmoqchi bo’lgan har bir da’vogarni qo’llab-quvvatlashi oqibatida g’alayonlar, o’g’rilik va talonchiliklar avj oldi. Ayniqsa, Jom bilan Kattaqo’rg’on oralig’idagi juda katta joyda bosqinchilik bilan shug’ullangan Bobon deganning to’dasi ajralib turardi”.

Bosqinchilik qilib birovning yurtini bosib olgan general mana shu qullikka qarshi kurashgani xalq vakillarini “bosqinchi” deyishini qanday izohlash mumkin? Xuddi shunday nuqtai-nazar M.Popovning maqolasida ham mavjudligi kishini ajablantiradi.

Vaqt o’tgani sayin qo’zg’olonchilar saflarini kengayib borayotganidan qo’rqib ketgan Zarafshon okrugining boshlig’i general Abramov shoshilinch ravishda fon Kaufmandan yordam so’raydi. Mana shunday pallada Akademiyani bitirib, shtab-rotmistr unvoniga sazovor bo’lgan Skobelev Samarqandga keladi. Kaufman bilan kelishgan holda, general-mayor Abramov qo’zg’olonni bostirish uchun Skobelev boshchiligida maxsus jazo otryadini tuzadi. Otryadga asosan tajribali kazaklar ajratiladi.

Jazo otryadi qo’zg’olonchilar bilan ilk bor Kattaqo’rg’on yaqinidagi Chorshanba qishlog’i yonida to’qnashadi. Mana shu ilk to’qnashuv Skobelevning so’nggi jangi bo’lishi mumkin edi. qo’zg’olonchilar Skobelev otryadiga jiddiy ziyon yetkazib, qutulib ketadilar. Jazo otryadining mag’lubiyati Turkistonga xo’jayinlik qilayotgan bosqinchi harbiylar orasida tahlika uyg’otdi. Shuning uchun ham bu sharmandalik aybdorlari qattiq jazoga tortilishi talab qilina boshlandi. Shuning uchun ham fon Kaufman “Bosh shtabga birkitilgan shtabrotmistr Skobelevning Chorshanbadagi nomunosib xatti-harakati haqidagi masalani tekshirib ko’ruvchi” nufuzli hay’atni tuzishga majbur bo’ladi. Faqatgina otasining podshohga yaqin turgani uchun ham Skobelev og’ir jazodan qutulib ketadi. Meni o’z “qahramoni” hayotini ipidan-ignasigacha o’rganib chiqqan M.Popovning oddiy o’zbek yigitining bir hovuchlik qo’ri “kuchli sarkarda” Skobelevning jangu-jadalda pishgan kazaklardan tuzilgan jazo otryadini mag’lub etgani haqida lom-mim demagani ajablantiradi.

Mana shu sharmandalik tufayli Skobelev umr bo’yi Turkiston xalqlaridan qonxo’r qilichi yordamida qasos oldi, bola demay, qari demay odamlarni qirish uning oddiy turmush tarziga aylandi.

“Ulug’ Rossiya davlati ofitserining sha’nini yerga urgan” shtab-rotmistr Turkistonga kelganiga bir yil o’tmay, Kavkaz harbiy okrugiga qarashli Kaspiyorti bo’lim ixtiyoriga jo’natildi. Markazi Krasnovodsk bo’lgan bu bo’lim qo’shinlari turkman qabilalari qonini to’kib, ularning yerlarini bosib olish bilan shug’ullanardi. Skobelev borgan paytda Xiva xonligini bosib olishga tayyorgarlik ishlari olib borilardi. Chor Rossiyaning ochko’z panjasi Xiva ustida muallaq turar, chang solish uchun bir og’iz so’z kifoya edi. Bir og’iz so’z 1873 yilda aytildi. Qo’shinlar Xivaga otlandi.

M.Popov bu maqolani yozishdan maqsadi qonxo’r generalga maddohlik qilish bo’lgani uchun ham tarixiy voqealarni jiddiy o’rganmagan va shu sababdan juda ko’p xatolarga yo’l qo’ygan. Bu Xiva, Qo’qon, Ko’ktepa voqealarini tasvirlashda ko’zga tashlanadi. Chunonchi Xivaga qarab ikki qo’shin – Toshkentdan fon Kaufman boshchiligida Turkiston harbiy okrugi askarlari, Orenburg va Mang’ishloqdan general-leytenant N.A.Veryovkin boshchiligidagi otryad yo’lga chiqdi deb yozadi. Keyin esa “uch otryad birlashdi” degan jumlani ishlatadi. Brokgauz va Efron qomusiy lug’atining 73-jildidagi 187-betda esa shunday yozilgan: “1873 yili fon Kaufman boshchiligida to’rt otryad: Turkiston, Mang’ishloq, Orenburg, Krasnovodsk otryadlari tuzildi. 13000 kishilik bu qo’shin 4600 ta ot, 20000 ta tuya yordamida fevral` oyining oxiri, mart oyining boshida Jizzax, Kazalinsk, Kaspiy dengizi bo’yidan yo’lga chiqdilar. Ammo Krasnovodsk otryadi manzilga yetib borolmadi”.

Brokgauz va Efron qomusiy lug’atidan keltirilgan bu ma’lumotlarni atoqli o’zbek muarrixi Muhammad Yusufbek ibn Bobojonbek – Bayoniy o’zining “Shajarai Xorazmshohiy” asarida quyidagi so’zlar bilan tasdiqlaydi: “Kaufman… Xorazm ustiga bormoqning sar-anjomlarini tutmoqg’a muqayyad bo’ldi. Ikki yildin ortiq zamonda tamomi safar tadorikin tutub, hijratning ming ikki yuz to’qsonlanchisi va tovuq yili imferatur a’zamg’a bu holatdin xabar berib, Xorazm safari ruxsatin tilab, tamomi asbobi safarni muhayyo qilg’onining izhorin etdi. Imferatur a’zam qabul qilib, ruxsat berdi.

Ammo Rusiya davlati mundin burun besh martaba Xorazm ustiga askar yuborib, alarning ba’zilari Xopazm yo’lida tashnaliqdin qirilib, ba’zilari Xorazmga borib urushib, qirilib, hanuzgacha aslo zafar topa olg’onlari yo’q erdi. Bas, imperatur a’zam bu bobda tamomi arkoni davlati bila maslahat etib, ul tarafg’a bormoqg’a qaysi yo’l yaxshiroq erkonin ham bilmay, lojaram (noiloj) Xorazm ustiga to’rt tarafdin askor yubormakni iltizom etdilar.

Avvalg’isi Turkiston lashkarining amiri Kaufman general gubernaturni Turkiston lashkari bila, ikkilanchi, Qofqos (Kavkaz) lashkarining amri Marqasufni Qofqos askari bila, uchlanchi, O’runburg’ askari bila, to’rtlanchi, Bahri Hazar kenorida Kandarli askarining ulug’i qoyilmaqom Lamokinni Kandarli askari bila Xorazm ustiga yursinlar, deb va hamma yakkalarga Kaufman gubernatur amiri lashkar bo’lsun, deb farmon yubordilar”.

M.Popov maqolasida voqealar: xoh Xiva, xoh Ko’ktepa voqealari tasvirlansin, birinchi o’qlar hamisha beozor rus qo’shiniga qaratib otilgandek tasvirlanadi. Go’yo ular Xivani bosib olish uchun kelmaganu, sayrga chiqqanlar! M.Popov yozadi: “28 may kuni peshinda hujumchi qismlar shahar darvozalariga yaqinlashdilar, ammo hujum qilmadilar, xivaliklar ruslarni qal’a to’plaridan o’qqa tutishdi, ruslar ularga miltiqlaridan javob berishdi”. Chor Rossiyasi davrida bosilganiga qaramay, o’zining aniq ma’lumot berishi bilan nufuzli Brokgauz-Efron qomusiy lug’ati esa bu haqda shunday ma’lumot beradi: “28 may kuni Orenburg va Mang’ishloq otryadlarining bir qismi general Veryovkin boshchiligida Xiva shahriga yaqinlashib, xandaqlarni egalladilar va shaharni to’pga tutdilar. Shaharda to’s-to’polon boshlandi”.Bu qaydlarni Bayoniy ham tasdiqlaydi: “Kaufman… Xevaqning ikki yarim milligida bir yerga tushdi… Kuluchof (Golovachyov) shaharga to’p otmoq boshladi”.

Voqealar davomini yozishda ham M.Popov yana yolg’ondan foydalanadi. U bu maqolasini yozishda bosqinni oqlash uchun turli yolg’onlarni to’qib chiqargan ayrim rus harbiylari va “tadqiqotchi”lari yozib qoldirgan “ilmiy” asarlardan foydalangani ochiq-oydin ko’rinib turibdi. “Ko’r ko’rni qorong’uda topar” deganlari shu-da!

Juda ko’p tarixiy asarlardan ma’lumki, shahar to’pga tutilgandan so’ng fuqarolari qonini to’kilishini istamagan Xiva hukmdori Said Muhammad Rahimxon Kaufmanga elchilar jo’natib, unga shahar darvozalarini jangsiz ochib berishini aytadi. Brokgauz-Efron qomusiy lug’atidan: “Shunday qilib, Sariko’prik tomondagi darvoza orqali Orenburg qo’shinining bir qismi, boshqa darvozadan esa Kaufman boshchiligidagi Turkiston va Orenburg qo’shinining qolgan qismi tantanali tarzda, jangu-jadalsiz Xivani egalladi”. Ammo shaharning tinch yo’l bilan zabt etilishidan norozi, aniqrog’i qon to’kishga o’rgangan Skobelev Xiva darvozalaridan birini to’pga tutishni buyuradi va qo’l ostidagi minga yaqin sallotni jangga boshlab, har ikki tarafdan juda ko’p odamlarning qurbon bo’lishiga sababchi bo’ladi. Bu voqealar xususida Bayoniy “Shajarai Xorazmshohiy”da quyidagilarni yozadi: “…Rusiya to’pining kunforalari qal’aning ustida yorilib, ba’zi joylarni o’t ola berdi. Xon hazratlari sarosima bo’lib, Amir To’ra va Inoqbek va Muhammadmurod devonbeki va Ya’qubboy va g’ayru-g’umni chaqirib, maslahat etib, yurtni Rusiyaga taslim etib, sulh qilmog’ga qaror berdilar. Ondin so’ng bu mazmunda noma yozib, Eltuzar Inoqni elchi qilib, Qaufman tarafiga yubordilar.

…Kaufman noma mazmunidan ogoh bo’lub, sulh so’zini qabul qilib dedi: “Ertang xoningni olib kelgin. Bu yerda oning bila sulh qilib men ushbu yerdin qaytaman”… Kaufman Kuluchofga farmon yubordikim, Hevaq xoni qal’ani bizga berdi. Emdi to’pu  miltiq otmoqdin qo’l saqlasunlar. Kuluchof buyurdi: Rusiya askari to’p va miltiq otmoqdin qo’l saqladilar.

…Siqubluf (Skobelev) va qunat Shuvaluf (kornet Shuvalov) bir g’ayrat ko’rguzmak uchun zobitlarni haobg’a targ’ib etib, ushbu bir necha miltiq otilg’onini urush boshlong’onig’a hisob etib, yo’luqg’on kishini otib-chopib kela berdilar. G’arazlari bu erdikim, Xevoqni harb bila olduk demakchi erdilar. Bu tariqada izdihom (dahshatli hamla) bila Ark tarafg’a yurudilar. Aholi ham uchakulardan (tomlardan) alarg’a miltiq otar erdilar. O’runburg’ askarining sarkardasi Siqubluf to Ark oldig’a kelguncha bu tariqada otishub keldi. Mundin yarim soat so’ngra Kaufman Toshkand lashkari bilan musiqa cherttirub, Hazorasp darvozasidan kirib keldi. Chun ularning (ya’ni Skobelev bilan Shuvalovning) bu tariqada shaharga kirishlari Kaufmanning amri bilan emas erdi. Kaufman alarning kelgonlarini eshitib, farmon yubordikim, alar kelgon yo’llaridan qaytib chiqib, lashkargohg’a borsunlar”.

Shaharni tinch yo’l bilan qo’lga kirganidan mamnun Kaufman bu qonli voqealardan xabar topib qattiq g’azablanadi. Biroq, erkatoy ofitserni jazolashdan hayiqadi – jallod bu gal ham qutulib ketadi. O’sha davr rus mutaraqqiy kuchlari orasida “Jallod” nomi bilan mashhur bo’lgan Aleksandr II esa Skobelevni “Jasurligi uchun” deb yozilgan oltin qilich, to’rtinchi va uchinchi darajali Avliyo Georgiy xochi nishoni bilan taqdirlaydi. Qilich ham, xoch ham Xiva ostonasida halok bo’lgan mahalliy xalq va oddiy rus sallotlarining qoniga bo’yalganini M.Popov yo siz boshliq oynoma ahli bilarmikan?

M.Popov va unga o’xshab insofni unutgan ayrim “tarixchilar” diqqatini yana Bayoniyning “Shajarai Xorazmshohiy” asariga qarataman. Diyonatli o’zbek muarrixi rus bosqinchilarining  Xiva xonligi hududida yashagan turman urug’laridan – yovmut (yamut)larga nisbatan qilgan qirg’inini tasvirlab, shunday lavhalar chizadi: “Qozoq otlilar (ya’ni rus kazaklari) ko’zga ko’runganni otib, qorri bobolarni va ayolu-atfol (bolalar)ni tig’ bila chopib, sut ematurg’on o’g’lonlarni nayza bila sanchib o’tg’a otar erdilar va amvollarin taroj etar edilar…

…Shu boisdan so’ng yamutlar ittifoq etib dedilar: “Endi bizlarning Rusiya bila muloqotimizning qilich bila bo’lg’oni yaxshiroqdur. Ayolu-atfollarimiz talaf bo’lg’ondin so’ng bir jonimiz uchun Rusiyadin minnat kutarmizmu?! Dunyoda mundoq hayot yurugondin o’lg’on yaxshidur…”

Kuluchof yamutlarning ta’qiblari uchun qozoq otlilarning oralardin yetti bo’lak otlini intixob etib, Burnash Ujan otliq bir zobitni olarg’a sarkarda qilib irsol etdi. Bular bir mil miqdori yo’l yurib, bir jamoa yamutlarning izlaridin yettilarkim, ba’zilari qorriliq jihatidan, ba’zilari bemorliq sababidin va ba’zilari ayolu-atfollarig’a hamrohliq etib o’g’lonlarin orqalarig’a ko’tarmak bila horishib, sust bo’lub, aftonu xezon (yiqilib va turib) borur erdilar. Qozoq otlilar olarni ko’rgan hamono ot solib borib, hammalarin qatl etdilar. Ondin o’tub yana bir jamoa yamutlarning izlaridan yettilarkim, olar ham ayolu-atfollari bila chuloshib va bir miqdor qo’yu-echkilarnin surub, ahvoli xarob bila borur erdilar. Qozoq otlilari “hayyo-huy” ujobi bila qichqirishub ot solib kelib, aralashib qatl qila berdilar. Yamutlarning ko’p atfollari otlarning oyoqlari ostida qolib, nechalari o’lub, nechalari nimjonlik bila ota-onalariga qichqirur erdilar. Ul holda yamutlarning ko’zlariga dunyovu-jahon qorong’u bo’lub, Rusiya askariga taqsum bo’ldilar. Ba’zi xotinlar ham chap qo’lida bolasi va o’ng qo’lida tig’ bila Rusiya otlilarig’a hamla qilur erdilar. Bir miqdor urush bo’lg’ondin so’ng, Rusiya askari g’olib kelib, olarning ham hammalarin tig’u-to’fang bila qirib tamom etdilar.

Ba’zi zahmdorlar (yaradorlar) o’luklarning oralarida o’zlarini o’lukdek etib yotmish erdilar. Rusiya askari nayza bila urub o’lturur erdilar.

Va ul yerda bir kichik ko’l bor erdi, yigirmadan ko’proq xotinlar o’g’lonlarin quchoqlariga olib, ul ko’lga kirib suv ichidagi ekinlarning oralarida pinhon bo’lub turub erdilar. Rusiya askari olarni ko’rub miltiq o’qi bila olarni urub qatl etdilar.

Ul holda to’rt qozoq (kazak) otliq bir yamutning izidin yetib, o’rtag’a olib har tarafdin tig’ urmoq boshladilar. Ul yamutning qo’lida hech yarog’i yo’q erdi. Onga ko’p zaxm urdilar. Qo’llaridin va tamomi badanidin qon oqib borur erdi. Yamut ko’rdi, bular oni o’lturmakchidurlar, g’ayratg’a kirib bir hamla qilib, ul qozoqning biridin qilichini qongirab qo’lidin olib, ul qilich bila hamul (o’sha) to’rt qozoq otlini qatl etdi. Chun zahmlaridin qon ko’p oqib erdi, behol bo’lib yiqilib qoldi. Ul holda ikki qozoq otli bu ahvolda ko’rub kelib, otib va tig’ bila urub shahid etdilar va Rusiya askari har yerda ziroatu xirman bo’lsa, o’tlab (yondirib) va uylarni tamom o’tlab borur erdilar…”

Ona yurti boshiga tushgan og’ir va fojiali kunlar haqida yozar ekan, Bayoniy qora voqealar tasvirini bir zum to’xtatib, alam bilan bo’zlaydi: “Darig’kim, ahli Xorazm mardi muboriz jamoa erdilar! Bir necha Vatan xoinlari o’z maqsadlarin hosil etmak uchun mundog’ hisoratni olarning boshlarig’a kelturdilar. Agar tamomi Xorazm aholilari yakdilu-yakjihat bo’lub urush etsalar erdi, ehtimoli yo’q erdikim, Rusiya askari olarg’a zafar topa olg’aylar. Mundin burun besh navbat kelib aslo zafar topa olg’on ermaslar. Nechunkim, Xorazmning atrofida qumu-dashtlar bordur va bir tarafida daryo bordirkim, mahkam sadlarning o’rtasida voqedir. Oning pastu-balandin bilmagan kishilarga fathi mahol erdi. Chun` allohi taoloning irojasi bu erdi, taqdirg’a chora yo’qdur!”

Qonxo’r Skobelevning Ko’ktepa ustiga qilgan huruji haqida yozar ekan, M.Popov shunday so’zlarni ishlatadiki, ularni o’qib ezilib ketasan. Bosqinchi general maddohi uchun odam qonini to’kish “quvnoq kuy ostida bo’ladigan soldatlarning quvnoq mehnati”. Yoki Skobelevning tinch aholi – turkmanlar bilan uchrashuvi tasvirini oling. M.Popov ularni “ayyor turkmanlar” deb haqorat qiladi. Bu uchrashuv paytida bir turkman yigiti: “Turkmanlar hech qachon yolg’on gapirmaydilar!” deb aytadi. Shu haqda yozar ekan, M.Popov o’zi yolg’onni ustma-ust qalashtirib tashlaganini unutadi.

Ha, M.Popov butun maqola davomida yolg’onni uyatsizlarcha ishlatadi. Niyati yolg’onga zo’r berib bo’lsa-da, Skobelevning qonxo’rligini oqlash, iloji bo’lsa generalni farishtaga aylantirish. M.Popovning faoliyati bundan ikki asr ilgari “Rossiya davlati tarixi”ni bitishga ahd qilgan bir gubernator faoliyatiga o’xshab ketadi. O’sha tarixchi-gubernator ham o’z xalqi tarixida yuz bergan sharmandali voqealarni yashirishga yoki xaspo’shlashga urinardi. Masalan, solnomalarda “Ruslar jangda dushmandan 10 tasini o’ldirdilar” deb yozilgan bo’lsa, bir qalam urish bilan 10 soni 100 ga aylantirilardi. 100 ta bo’lsa 1000 taga aylantirilardi. Yoki solnomada “dushmanlar ruslardan 1000 kishini o’ldirdilar” deb ma’lumot bersa, bu tarixchi-gubernator 1000 sonini 10 ga aylantirardi. Zero, u tarixiy solnomalardan nimani olishni, nimalarni yashirish lozimligini bilardi.

Sovet tarixchilarining ustozlaridan biri akademik B.Grekov o’zining “Kiev Rusi” asari so’zboshisida rus va butun sovet tarixchiligi aqidasini quyidagicha bayon qiladi: “Tarixiy manba’, u qanaqa bo’lishidan qat’i-nazar, tarixchi undan nima olishni yaxshi bilsagina foydalidir”. Bu so’zlarda O’ljas Sulaymonov aytganidek, tarix ilmiga juda katta zarar keltirgan ilmiy nuqtai-nazar mohiyati yashirin.

Bu aqidadan foydalangan tarixchi haqiqatni emas, o’ziga kerakli haqiqatni izlaydi. O’ziga kerakli dalilni oladi-yu, o’ziga kerak bo’lmagan dalilni yashiradi, yoki uni buzib ko’rsatadi. Bunday ish yuritgan tarixchi asarida haqiqatning siniqlari bo’ladi-yu, haqiqatning o’zi bo’lmaydi.

Skobelevning qon to’kish dardiga mubtalo bo’lgani Qo’qon xonligini zabt etish, Po’latxon boshliq xalq qo’zg’olonini bostirish davomida yana bo’rtib ko’rindi. M.Popov bu voqealar haqida so’z yuritganda ham haqiqatni to’la aytmaydi. Bu haqda gapirish yana bizning zimmamizga tushadi.

Chor Rossiyasining zulm-istibdodiga asoslangan siyosatidan norozi xalq orasida chor hukmdorlariga nisbatan bo’lgan qahru-g’azab xalq qo’zg’oloni kelib chiqishi uchun zamin tayyorlagan. Mana shunday harakatlarning biri Po’latxon qo’zg’oloni bo’ldi. Ushbu qo’zg’olon haqida yozgan mehnatkash tarixchilarimizdan H.Bobobekov bu harakatga “baho berishda shu kunga qadar tarixchi olimlar o’rtasida birlik yo’q. Biri uni xalq harakati, ikkinchilari reaktsion harakat, uchinchilari milliy ozodlik urushi, to’rtinchilari o’zaro feodal urush, beshinchilari hech qanday baho bermay kelmoqdalar” deydi. O’ylashimcha, harakatga eng to’g’ri baho allaqachonlar uning dushmani bo’lmish kishi tomonidan aytilgan. Qo’zg’olonni bostirishda faol qatnashgan (o’sha paytda u hali kapitan edi) general Kuropatkin oliy qo’mondonlikka yuborgan ma’lumotida shunday axborot beradi: “Kurash xon bilan bo’lmay, aksincha yengish juda qiyin bo’lgan xalq harakati bilan bo’ldi… Aholi bilan jang qilish esa hamisha mahalliy mustabidlarga qaraganda juda og’ir bo’ladi”.

Po’latxon qo’zg’oloni tom ma’noda xalq harakati bo’lib, u eng avvalo ozodlikka chiqish uchun chor hukumati zulmiga qarshi, mahalliy feodallarning xalq manfaatlariga zid qilmishlariga qarshi qaratilgan edi.Mustabid general Trotskiy “Qo’zg’olon rus vakillariga qarshi ko’tarildi” deb yozadi. Trotskiyning bu so’zlari, yuqorida aytganimizdek, rus mustabid tuzumi bilan rus xalqi o’rtasida farq yo’qdek, bir tushuncha sifatida qabul qilinishi oqibatida hujjatdan hujjatga o’tib qo’zg’olonni qoralovchi fakt sifatida qo’llanib
kelinmoqda. Xo’sh, general Trotskiy “rus vakillari” deganda bu o’lkaga kelgan olim, sayyoh yoki biror-bir savdogarni nazarda tutgan edimi? Albatta, yo’q. Axir, bu paytda bosib olingan yerlarda rus qo’shinidan, mustamlaka qonunlarini o’rnatishga xizmat qiluvchi amaldorlardan boshqa rus vakillari yo’q edi-ku. Generalning bu so’zlarni aytishdan yagona maqsadi himoyasiz Andijonga hujum qilish uchun bahona izlashdan o’zga narsa emas. Bosqinchilar uchun esa pashshaning g’ing’illashi ham bahona bo’lishi mumkin. Demak, generalning “rus vakillariga qarshi” degan so’zini “rus bosqinchilariga qarshi” deb tushunmoq kerak. Bu esa Po’latxon qo’zg’oloni chinakamiga mustamlakachilarga qarshi bo’lgan harakat ekanini yana bir karra tasdiqlaydi.

M.Popov madh etgan general Skobelev Po’latxon qo’zg’olonini bostirishda faol ishtirok etdi. Generalning yozishicha, bu harakatning bosh maqsadi, ruslar “bosib olgan xonlik yerlarini qaytarib olishdan iborat” edi. Bosqinchi generalning bu so’zlaridan yaqqol ko’rinib turibdiki, qo’zg’olon (xususan, uning o’rta bosqichi) milliy ozodlik harakati xarakteriga ega bo’lib, u mustamlakachilarga qarshi qaratilgan.

Rus bosqinchilarining o’lkadagi rahbari fon Kaufman podshohga telegramma jo’natadi va “O’n ming qo’qonlik Turkiston general-gubernatorligiga qarshi urush boshladi”, deb vahima ko’tarib, yangi bosqinlar uchun fotiha tilaydi. Shu bilan birga, Kaufman podshohdan qo’qonliklarga qarshi urush olib borish uchun 200 ming so’m pul qarz so’rab, bu pulni bosib olinajak xonlik xazinasidan yuz karra qilib qaytarishiga ishora qiladi. Podshoh telegramma qog’oziga “Bajarish kerak” deb yozadi. Bu qo’zg’olonni bostirish bahonasida urush harakatlarini boshlab Qo’qon xonligini bosib olish uchun rasmiy ruxsat edi.

General M.D.Skobelev tashabbusi bilan qo’zg’olonchi qipchoqlarga qarshi “Ikki suv orasi” deb nomlangan urush harakatnomasi ishlab chiqiladi. Bu harakatnoma asosan qo’zg’olonchilarga qarshi qaratilgan bo’lib, yana bir marta Andijonga hujum uyushtirish, qo’zg’olonchilarning asosiy kuchlarini tor-mor etish ko’zlangan edi.

Qonxo’r general bu niyatini amalga oshirish niyatida yo’lida uchragan barcha qishloqlarni kultepaga aylantirib, 1876 yilning 8 yanvarida Andijon ostonasiga yetadi. O’rtada dahshatli jang boshlanadi. Andijonliklardan 20 ming odam o’ldiriladi.

Bu so’zlarning isboti uchun Z.A.Kastel`skayaning “Turkiston o’lkasi tarixidan” nomli kitobining 24-betidagi satrlarga sizning va maqola muallifining diqqatini jalb etmoqchiman. Kastel`skaya Qo’qon xonligida ko’tarilgan xalq qo’zg’olonini bostirishda qatnashgan rus qo’shini haqida hikoya qilar ekan, bunday yozadi: “Jazo otryadiga boshchilik qilgan Skobelev qo’shinlari isyonchilarga qarata to’plardan o’t ochib, ularni chekinishga majbur qildilar. Skobelev Andijonni yondirib, Qoradaryo vohasidagi qishloqlarning hammasini yo’q qilib tashladi”.

Sizga va M.Popovga Skobelevning shu davrga oid yana bir “jasorati” haqida hikoya qilib beray. Siz jamoatchilikni, shu jumladan, biz o’zbeklarni “shonli 150 yilligini nishonlashga chorlagan” qonxo’r general boshchiligidagi yovuz gala yondirilgan, vayronaga aylantirilgan qishloqlarini tashlab chiqib, boshpana izlab yurgan bir to’da tinch aholini uchratib qoladi. Ularning qo’lida yaroq yo’qligini, to’da asosan chollaru-kampirlardan, ayollaru-bolalardan iborat ekanligini ko’ra turib ham Skobelev qo’l ostidagi ofitserlar – Nalivkin bilan Ionovga tinch aholini qirib tashlashni buyuradi. Shunda Nalivkin bu qabihlikdan bosh tortib: “Men ofitserman, qurol ushlagan dushman bilan yuzma-yuz jang qilishga o’rganganman. Tinch aholini qirish esa qo’limdan kelmaydi”, — deb javob beradi. G’azabi chiqqan Skobelev Ionovni zug’umga olgach, u qo’l ostidagi sallotlarni boshlab emizukli bolalargacha chopib tashlaydi. Mana shu voqeadan keyin Skobelev “Nalivkin yo jazoga tortilsin yoki iste’foga chiqsin”, deb turib oladi. Oqibatda Nalivkin iste’foga chiqishga majbur bo’ladi.

Qo’zg’olon beshafqat bostirildi. Butun boshli romanlarga mavzu bo’lmish Po’latxon taqdiri fojiali tugadi: o’z xalqi erki uchun kurashgan 33 yoshli yigit dorga tortildi. Xalq qonini daryo qilib oqizgan, yo’lida uchragan barcha qishloqlar kulini ko’kka sovurgan, tirik jonni, bola demay, ayol, qari demay, tig’dan o’tkazgan general Skobelev esa 1876 yilning 19 fevralida podshoh hukmi bilan tashkil etilgan Farg’ona oblastining harbiy gubernatori deb e’lon qilindi.

Qo’zg’olonning haqiqiy qahramoni xalq edi. Shu sababdan ham “reaktsion mahalliy elementlar bu qo’zg’olonni boshqarib turgani, ular Rossiyaning O’rta Osiyodagi ta’siri kuchayib borayotganidan qo’rqqani uchun xalqni ruslarga qarshi ko’targani” haqida gapirish asossizdir. Chor hukumatining mustamlakachilik siyosatini yoqlab, ya’ni qo’zg’olon ruslarga mustamlakachilik siyosatini yoqlab, ya’ni qo’zg’olon ruslarga qarshi qaratilgani uchun xonlik chor qo’shinlari tomonidan bosib olindi, deb yozgan bir qator tarixchilar bu bilan butkn bir xalqni haqorat qilganlarini, ularning ozodlik yo’lida to’kkan muqaddas qonlarini o’sha rus sallotlari kabi tuproqqa qorganlarini anglarmikanlar? Agar anglamagan bo’lsalar, anglaydigan vaqt yetdi, deb aytishni istardim.

Chor hukumati o’z xalqi manfaatlariga qarshi borgan va sotqinlik yo’liga o’tgan kimsalarni o’z panohiga olardi. Qo’zg’olonga xiyonat qilgan Abdurahmon oftobachi xalq qahridan qochib, Yekaterinaslavda yashay boshlaydi va o’z sotqinligi evaziga 3 ming tilla tanga hisobilan nafaqa oladi. Uning o’limidan so’ng bu pul sotqinning xotini va qiziga beriladi. Mustabidlar xiyonatni juda qimmat baholaydilar. Bunday siyosat mustamlaka o’lkada hukm surayotgan har qanday zo’ravonlik, har qanday jabru-zulmdan dahshatli edi.U odamlar ko’ngliga shubha va xiyonat urug’larini sochardi. Bunday siyosat ularga bir-birlarini sotish bilan, chaquv va ayg’oqchilik bilan o’z turmushlarini yaxshilash mumkin, degan tasavvur paydo bo’lishi uchun xizmat qilardi. Chor hukmdorlarining urinishlari bekor ketmadi. Ular kechikib bo’lsa-da, hosila berdi. Shuning uchun ham o’z xalqi manfaatlarini o’ylamaydigan ba’zi bir amaldorlarni ko’rsam, ular o’sha urug’larning mevasi emasmikan degan o’yga boraman.

M.Popovning farosatsizligi (balki bilib turib o’zini farosatsiz qilib ko’rsatishi) shu darajaga boradiki, u uyatni yig’ishtirib qo’yib: “Turkiston va Turkmanistonda bo’lgan paytida M.Skobelev Hindistonni inglizlar hukmronligidan OZOD QILISH MAQSADIDA JANGOVAR SAFAR UYUSHTIRISH masalasi bilan jiddiy shug’ullanadi”, — deb yozadi. Unda biz Angliyaning O’rta Osiyoga ko’z olaytirishini “TURKISTON o’lkasini ruslar asoratidan ozod qilish istagi” sifatida ko’rsatishimiz mumkin ekan-da! Qolaversa, “Hindistonni ozod qilish” deb rus bosqinini oqlash Skobelevning fikri emas, bu M.Popovning o’ylab topgan yolg’on aqidasidir. Skobelev esa bu bosqin rejasini tuzayotganda o’z maqsadini M.Popovga o’xshab yashirmay, ochiq-oydin “Bu bosqin Rossiya tantanasi va ulug’ligi” uchun xizmat qiladi, deb ulug’davlatchilik g’oyalarini targ’ib qiladi.

Butun kuch-quvvatini generalning buyuk dahosiga olqish o’qishga sarflagan M.Popov boshqa voqealarni deyarli o’rganmaganligi oqibatida tarixiy voqealar haqida pala-partish xulosalar qiladi. O’zini “bilimdon tarixchi” sifatida ko’rsatishga uringan M.Popov bir qator xatolarga yo’l qo’yganini yuqoridayam aytgan edik. Endiyam aytamiz. Jumladan, u “Qo’qon xoni Abdurahmon” deb yozadi. O’rta maktab o’quvchisiyam biladiki, o’sha paytda Qo’qon xoni taxtida Xudoyorxon o’tirgan edi. Abdurahmon esa, Abdurahmon oftobachi bo’lib, u dastlab xon tarafida, keyin xonga qarshi chiqqan qo’zg’olonchilar tarafida turgan, undan keyin esa qo’zg’olonchilarni rus bosqinchilariga tutib bergan sotqin va jirkanch kimsadir. M.Popov Abdurahmon oftobachining mana shu sotqinligini inobatga olib xon qilib ko’targan bo’lsa ajabmas. Siz bunga nima deysiz, «muhtaram» bosh muharrir?!

Hatto Qo’qon xonining ismini bilmasligi M.Popovning bu masalada naqadar “bilimdonligini” ko’rsatmaydimi? Lekin u hamisha aldamaydi, ba’zan to’g’ri gapniyam aytadi. Jumladan, Skobelevning naqadar “buyuk psixolog”, “ajoyib inson”, “demokrat”, “tengi yo’q insonparvar” bo’lganini butun maqola davomida isbotlashga uringan muallif o’ttiz to’qqiz yashar bosqinchining fohisha to’shagida o’lib qolganini tasvirlash bilan butun qilgan “mehnati”ni yo’qqa chiqaradi, ya’ni suyukli generalining qanday inson bo’lganini o’zi bilmay fosh qilib qo’yadi.

O’rtoq bosh muharrir, millatlar aro munosabatlarning butun mamlakatda, shu jumladan jumhuriyatimizda ham taranglashgan paytida bunday g’ayri g’oyalarni targ’ib qiluvchi, yana takrorlayman, xalqlar o’rtasidagi do’stlikka rahna soluvchi maqolani bosib chiqarishdan muddao nima? Nima sababdan jumhuriyatimiz xalqlari, birinchi galda o’zbek xalqi ma’naviyati uchun xizmat qilishi zarur bo’lgan oynoma sahifasida bu xalqning tarixini buzib ko’rsatuvchi, shu bilan uni tahqirlovchi maqola e’lon qilindi?

Eng avvalo, bunday maqolalarning bosilishiga biz o’zbek ziyolilarining loqaydligi sabab bo’layotganini tan olaman. Xuddi mana shu loqaydlik natijasida, O’ljas Sulaymonov yozganidek, “bir qator shaharu-qishloqlarimiz hamon bosqinchi podshoh va uning generallari nomi bilan atalib kelinayotgani dahshatlidir. Bu dahshat qaerdakim, olim beparvo, shoir soqov, siyosatchi ko’r bo’lsa o’sha yerda o’zini namoyon qilaverishi bilan dahshatlidir”.

Toshkent yaqinidagi joylarning biri shaharni qonga botirgan general nomi bilan “Chernyaevka” deb atalishini siz ham, men ham bilaman. Balki siz bundan xursanddirsiz, balki sizga baribirdir, ammo meni bu juda qattiq qiynaydi. Jallodlikda Skobelevga barobar, rus burjuaziyasi “Turkiston xazinalarini bizga ochib bergan O’rta Osiyo Yermagi” deya olqishlagan bu zolim haqida Z.A.Kastel`skaya kitobida shunday yozilgan: “Chernyaev ashaddiy shovinist edi. Uning nazarida Qo’qon xonligida yashagan o’zbeklar, qirg’izlar, qipchoqlar va boshqa xalqlar yolg’iz to’n kiygani uchungina qirib tashlashga loyiq” edilar. Xuddi shunday, birorta xalq qahramonining haykali bo’lmagan Samarqand yaqinida, Zarafshon daryosi qirg’og’ida yuksalib turgan adir tepasida esa shaharni bosib olish chog’ida halok bo’lgan bosqinchilarga o’rnatilgan haykalning qo’r to’kib turishi, yurtimizga musavvir sifatida emas, bosqinchi sifatida kirib, bir qo’lida mo’yqalam ushlab “dorda tipirchilab turgan odamlar talvasasini” chizgan, ikkinchi qo’lida beshotar tutib tinch aholini qirgan va bu bilan maqtangan Vereshchagin “ulug’ rus musavviri” ekanligi pesh qilinib poytaxtimiz ko’chalarining biri uning nomi bilan atalishi loqaydlik va manqurtligimiz oqibati emasmi? Nahotki, bu “xalqlar do’stligini mustahkam qilishi uchun xizmat qiladi” deb o’ylaydigan kimsalar hamon bor bo’lsa? Agar shunday o’ylaydigan odamlar bo’lsa, ular haqiqatdan ko’z yumgan kimsalardir. Haqiqat esa, yana takrorlayman, Rossiyadan ulug’dir.

«Hurmatli» bosh muharrir, ushbu maktubimni bundan bir necha yil avval yozgan she’rim bilan yakunlamoqchiman:

Samarqandga yaqinlashgan on
Yurak birdan g’azab-la urar:
Yuksak adir ustida, ne tong,
Bosqinchilar haykali turar.

Ular qo’lda miltiq, tig’ ushlab
Vatanimga kirib kelganlar.
Vatan deya jang qilgan erlar
Boshin kesib, ko’zin tilganlar.

Ular sutni qo’shganlar qonga
Onalarning murdasin yanchib,
Ko’targanlar qora osmonga
Bolalarni tig’larga sanchib.

Ular zulmi, ular azobi
To’ldirgandir dilni ozorga,
Ular o’tgan yo’llar atrofi
To’lib ketgan sonsiz mozorga.

Ular bizga ilmu ziyomas,
Qullik, xorlik olib kelganlar,
Bobolarning kitobin yoqib,
Bizni “nodon” deya kulganlar.

Ular to’pga tutganlar xalqim,
Shahrim bo’lgan xor, kunpayakun.
Demak, bordir so’rashga haqqim:
“Bosqinchini yodlamoq nechun?!”

Nechun bunda Bobon, yo bobom
Nomin yodga olmaydi birov,
Nechun bunda yodlanar, axir,
Erk qotili – istilochi yov?

Kimlar bizni masxara etar,
Kimlar bizni qilar haqorat?!
Qachon bu zulm abadiy yitar,
Qachon dillar qilinmas g’orat?!

Bu dunyoda bosqinchidek g’ar,
Bosqinchidek zolim yo’q, xalqim!
Haykal emas, sening ko’ksingda
Zanglab yotar bitta o’q, xalqim!

1990 yilning 28-29 mart kunlari.

Maqola matni 1991 yil bahorida nashr etilgan «Samarqand xayoli» kitobidan olindi. Uni ko’chirib bergani uchun tutingan qizim Nodira Yunusovaga alohida minnatdorchilik bildiraman.