24 октябрь — машҳур кулгу устаси Аркадий Райкин таваллудининг 105 йиллиги
Деворларга ҳазил йўғрилган кўплаб шиорлар осилган бўлиб, улар орасида жумладан, шундайлари ҳам бор эди: “Мени лақиллатишларинг мушкул, чунки мен жудаям гўл одамман”, “Бу ерда шундоқ хам саккиз соат вақтимни ўтказдим, сиз эса устига-устак, ишлагин ҳам дейсиз-а”, “Мен одамларни ниҳоятда севаман, лекин сиз учун бу одатимни истисно қиламан…”
ЛОҚАЙДЛАРДАН ХУДО АСРАСИН
Анвар Жўрабоевнинг Аркадий Райкин
билан суҳбати
Райкин Аркадий Исаакович |1911.11.10, Рига — 1987] — актёр, эстрада артисти. СССР Халқ артисти (1968). Меҳнат қаҳрамони (1981). Ленинград театр техникумини тугатган (1935). 1935 й.дан саҳнада. 1939 й.дан Ленинград миниатюра театри [1982 й.дан Москвадаги Давлат миниатюра театри (1987 й.дан Москва «Сатирикон» театри)] актёри ва бадиий раҳбари. Лаҳзада турли образларга кириш устаси. Эстрада фельетонлари, ҳажвий пьесалар, монологларнинг моқир ижрочиси. Унинг иштирокида бир қанча спектакль ва мавзули дастурлар, миниатюра театрлари, ўткир сатирик ва лирик портретлар яратилган («Бир пиёла чойга», «Дунё бўйлаб 80 кун», «Севги ва уч апельсин», «Светофор», «2 дан 50 гача» ва б.).
Тошкентдаги улкан томоша зали бир зум жимийди-ю, сўнг яна кулгидан титраб кетади. Кўзлар Райкинга қадалган. Яна кулги.Кулги, кулги, кулги…
—У кишининг сахнада эсон-омон чиқиб туришининг ўзи катта давлат. Етмишдан ошган одамнинг кунига икки-уч маҳал концерт бериши осонми? Бунинг устига соғлиғи, — дейди менга Аркадий Райкиннинг ёрдамчиси, у билан учрашиб сухбатлашишим ҳақидаги барча умидларимни пучга чиқариб.
Аммо мен унинг сўзларига, яъни Райкиннинг соғлиғи ёмонлигига ишонмайман. Унинг ўша кунги концертларини кўрган бирортаям одам бунга ишонмасди. Сабаби, шу қадар серхаракат, шу қадар хушчақчақ эдики у! Яна денг, қоп-қора кўзларидаги учқун бир он хам сўнмасди. ёрдамчи Райкиннинг вақтини қизғаниб касал деб айтган, деган фикрга бордим. Ва охирги концерт куни Аркадий Исааковични безовта қилишга журъат этдим.
Сўнгги номер тугашига бир неча дақиқа қолганида, саҳна биқинидаги хонага (Райкин шу жойга келишини билардим) олиб борувчи йўлакка ўтиб, уни пойлай бошладим.
Концерт тугади. Мана, хозир чиқади. Аммо… Райкинни икки одам (улардан бири менга таниш ўша ёрдамчи) суяб келар, ранги бўздай оқариб кетган, юзлари жиққа тер… Ёрдамчи менга ўгирилдию: “Мунча хира бўлишмаса бу мухбирлар!”деб, еб қўйгудек ўқрайди.
Мен эса Аркадий Исааковичга салом бердиму келганимга минг пушаймон бўлиб, хижолатдан нима қилишимни билмай, гаранг одамдай қаққайиб туравердим…
Нафасимни ўнглаб, энди ташқарига чиқмоқчи бўлаётганимда аллаким чақирди. Қарасам — Райкиннинг ёрдамчиси. “Минг қилсаям жуда олижаноб-да Аркадий Исаакович… Йўқса… Соғлиғини ўзингиз кЎрдингиз. “Журналистни бекор хафа қилдинг, чақир” эмиш…Нима кераги бор эди сизга бу ерга келиб туришнинг… Майли,йигирма минутдан кейин киринг. Лекин кўп гаплашманг!”
Унга миннатдорчилик билдириб, иккилана-иккилана, хонага кирдим. Аркадий Исаакович хали хам бир ахволда эди. “Раҳмат айтиб чиқиб кетсаммикан?”
— Қани, мундоқ ўтириб, ўзингизни таништиринг-чи.
— Мени кечиринг, Аркадий Исаакович…— дейман чайналиб
— Ҳе, қўйсангиз-чи. Одам қаригандан кейин шундай бўларканми ўзи… (кулади). Асло хижолат чекманг. Мени деб редакторингиздан гап эшитманг тағин. Биласизми, суҳбатлашишни ёқтираман ўзи. Ҳар бир суҳбатдан анча нарса олиб, кейин улардан фойдаланаман.Ҳозир бўлмаса,бир-икки йилдан сўнг…
Мулоқотимиз шу тариқа бошланди.
— Ҳазилни тушунмаган одамга муносабатингиз?
— Эсингиздами Чеховнинг гаплари. “Ҳазилни тушунмаган одамнинг умри зое кетди деяверинг! Пешонаси қанча дўнг бЎлса-да, бундай одам барибир ақлли эмас”.
— Ардовнинг “Райкиннинг хаётда қандай кулишини жуда камчилик билади. У баралла хохолаб кулишга тортинади, сезилар-сезилмас энтикиб жилмаяди-да, кўзларини айёрона қисиб, атрофга қувона-қувона боқади”, дегани ёдимга тушди.
— Кулгим шундай туюлгандир унга… Ким билади?!
— Менимча эса, Сиз жуда қаттиқ куласиз, айниқса, саҳнада.
— Актёр доимо томошабинлар билан қўшилиб кулиши керак. Ўзи юракдан кулмай бошқаларни қандай кулдириши мумкин? Бундан ташқари, агар у “чиқишимнинг мана шу жойи кулгили бўлармикан-йўқми?” деб бир он иккилангудек бЎлса ҳам — тамом: томошабин кулмайди. У ўта сезгир бўлади-да.
— Сатира нима?
— Ўткир, жудаям ўткир қурол. Аммо ундан фойдалана билиш, уни аниқ нишонга олиш керак. Акси бўлса, сатира уни тутган одамнинг ўзини яралайди. Сатирани ёмонлик қилиш мақсадида қўллаш ўринсиз адоватдир. Шу хусусда Мейерхольднинг бир гапи бор: “Биров жарни кўриб, кўз ўнгига ҳалокатни келтиради, бошқа биров эса ҳалокат содир бЎлмаслиги учун жарнинг устидан кўприк қуришни ўйлайди”. Хулоса қилиб айтганда, гап иллатлар тўғрисида кўп ёки оз сўзлашда эмас. Асосийси — санъаткорнинг уларга бўлган муносабати, унинг фуқаролик позицияси.
— Миниатюраларингиз иллатларнинг йўқ бўлишига қай даражада таъсир кўрсатмоқда?
— Менимча, анча сезиларли. Буни жойлардан менинг номимга келаётган кўплаб хатлардан хам билса бўлади. Миниатюраларимиз таъсирида бюрократлар, порахўрлар, тамагирлар, ҳийлакорлар, лаганбардорлар, туҳматчилар сони кескин камайди ёки улар мутлақо йўқ бўлиб кетишди деб айтолмайман. Ундай бўлмайди ҳам. Лекин бизнинг танқид туфайли улар ўзларини тобора ўнғайсиз ҳис этишади.
— Мавзуларни қаердан оласиз?
— Мен кар ҳам, кўр ҳам эмасман. Кунига кўз ўнгимизда ўнлаб “миниатюра”лар содир бўлади…
— Одамлардаги қайси иллатни энг ёмон деб ҳисоблайсиз?
— Лоқайдликни. “Душманлардан қўрқма — нари борса, улар сени ўлдириши мумкин. Дўстлардан қўрқма — нари борса, улар сенга мунофиқлик қилиши мумкин. Аммо лоқайд одамлардан қўрқ — улар на ўлдиришади, на мунофиқлик қилишади, лекин уларнинг сассиз разиллиги туфайли ер юзида қотиллигу ваҳшийликлар содир бЎлади”, деганди бир донишманд.
— Кўпроқ ақлга қулоқ тутасизми ёки ҳис-туйғуга?
— Икковигаям. Ҳис-туйғусиз ақлни тасаввур қилиш қийин. Мен хар бир образнинг лирик пардаларини топишга уринаман. Менга, айниқса, монологлар кўпроқ манзур. Шуни билингки, катта ҳис-туйғуга йўғрилган дастур доимо томошабиннинг юрагини жизиллатади.
— Сатирик актёрлар охирги пайтларда,менинг назаримда, ташқи қиёфага катта ўрин беришяпти. Улар аксарият миниатюраларда гоҳ кўзойнак, гоҳ парик, гоҳо ясама қулоқ, ясама бурун… дан фойдаланишади…
— Илгарилари мен хам бунга зўр берардим. Ташқи безакларни суиъстеъмол қилиш зарар келтиришини кейин тушундим. Улар образнинг тўла очилишига халақит беради.
— Вақт масаласига қалайсиз?
— Бўш вақтга демоқчисиз-да? Ростини айтсам, бўш вақтим деярли бўлмайди. Ўйлайманки, вақт масаласи хаммамизнинг олдимизда кўндаланг турган муаммо. Менимча, вақтдан тўғри фойдаланиш учун саралаш усулини қўллаш керак.
— Саралаш?
— Ҳа. Учрашув учун одамларни, ўқийдиган китобларингни, театр томошаларини, фильмларни… жуда синчиклаб саралаш керак. Ана ўшанда бу усул сенинг асосий ишингга жуда катта ёрдам беради.
— Сизнингча, қай мамлакатда ҳажвни кўпроқ ёқтиришади?
— Ҳамма жойдаям. Инглиз телекомпанияларидан бирининг таклифи билан олтмишинчи йилларда Англияга борган эдик. Телемарказ остонасидан хатлаб ўтган маҳалиёқ у ердагиларнинг юморга қанчалар бойлигини сездик. Деворларга ҳазил йўғрилган кўплаб шиорлар осилган бўлиб, улар орасида жумладан, шундайлари ҳам бор эди: “Мени лақиллатишларинг мушкул, чунки мен жудаям гўл одамман”, “Бу ерда шундоқ хам саккиз соат вақтимни ўтказдим, сиз эса устига-устак, ишлагин ҳам дейсиз-а”, “Мен одамларни ниҳоятда севаман, лекин сиз учун бу одатимни истисно қиламан…” Инглизлар юморни дил-дилдан севишади. Болгарлар ҳам.
— Айниқса, габроволиклар. Эшитишимизча, сиз Болгариядаги шу шаҳарнинг фахрий фуқароси экансиз?
— Шундай. Мен бу билан фахрланаман. У жаҳондаги энг хушчақчақ шаҳар ҳисобланади. Габроволиклар ҳатто, ўзлари тўғрисидаям латифалар тўқишган. Уларнинг эътироф этишларича, механизмлари ейилмаслиги учун соатларини кечаси тўхтатиб қўйишаркан; кўйлагига камроқ газмол кетади деб, энг ориқ қизга уйланишаркан… Икки габроволик қайси бир ерда ташкил этилган бепул концертга боришибди. Ногаҳон, томоша сўнгида алланарса учун одамлардан пул тўплай бошлашади. Габроволиклар нима қилишади денг: бири ҳушини “йўқотади”, иккинчиси эса уни кўчага олиб чиқади.
— Уларни аслида ҳам жуда қурумсоқ дейишади…
— Ишонманг. Агар габроволиклар қурумсоқ бўлишса, шаҳарларида юмор ва сатира уйи қуришармиди? Ҳар икки йилда юмор бўйича Халқаро фестиваль ўтказишармиди? Бу уйда бутун жаҳондан қирқ мингга яқин ғаройиб коллекция тўпланган музей бор. Ўзбеклар ҳам юморга бой. Аския ҳақида эшитганман. Афсуски, тилингизни билмайман-да. Лекин кулгингиз! Шундай ҳузур қилиб кулишадики ҳамюртларингиз, одамнинг ҳаваси келади!
— Ҳаётингизда латифанамо ҳангомалар кўп бўлиб турса керак-а?
— Бўлиб туради. Бир куни юмуш билан аллақандай ташкилотга телефон қилдим. Директорни сўрадим. “Ким бўласиз?” савол берди котиба қиз. “Райкин” десам, шарақлаб кулиб: “Амаки, жудаям хазилкаш одамга ўхшайсиз-а?!” деб дастакни қўйиб қўйди. Яна телефон қилдим. “Мен Аркадий Райкинман. Нега трубкани илиб қўйдингиз?” дейишим билан: “Ҳе, ўргилдим, сендақа Райкиндан”, деб шу қадар жиғибийрони чиқдики…
“Ер юзи — театр, ундаги одамлар актёрлардир. Хақиқатан ҳам ҳар бир одамнинг ҳаётда ўз роли бор. Кимларгадир бош роллар насиб этилган, бошқаларга — иккинчи даражалиси. Яна бирлари эса умуман саҳна орқасидан туриб ҳаракат қилишади. Фақат ижрочи ролни эмас, балки баъзан роль ижрочини яратади. Баъзи одамларни олайлик: бирор мақсадини амалга ошириш учун лаганбардорлик ролини ўйнайди. Бошқа йўли йЎқ. Умуман айтганда — бор, аммо жудаям машаққатли ва бундан ташқари, унчалик ишончли эмас. Ўша киши лаганбардорлик ролида ўйнай бошлайди. Ўзи эса: “Ниятимга эришган захотиёқ бу ниқобимни юзимдан олиб ташлайман. Ўшанда одамлар менинг хақиқий қиёфамни, нақадар олижаноблигимни кўришади”, деб ўйлайди. Аммо энди унинг бу ниқобни олиб ташлаши жудаям қийин, чунки ниқоб терисига буткул ёпишиб кетган бўлади…”.
Хайрлашиб, йўлга тушарканман, Аркадий Райкиннинг Тошкент саҳнасида туриб айтган шу сўзлари ёдимга тушади. Ва ўз-ўзимга савол бераман: Райкин ҳаётда ҳам актёрми? Жавоби шу заҳотиёқ қуюлиб келади: “Ҳа, актёр ва доимо мардлик ниқобида юради у”. Лекин…
Аслида у ҳеч қандай ниқоб тақмайди, табиатан шундай: иллатларга қарши аёвсиз кураш олиб борувчи…
1984
LOQAYDLARDAN XUDO ASRASIN
Anvar Jo’raboevning Arkadiy Raykin
bilan suhbati
Raykin Arkadiy Isaakovich |1911.11.10, Riga — 1987] — aktyor, estrada artisti. SSSR Xalq artisti (1968). Mehnat qahramoni (1981). Leningrad teatr texnikumini tugatgan (1935). 1935 y.dan sahnada. 1939 y.dan Leningrad miniatyura teatri [1982 y.dan Moskvadagi Davlat miniatyura teatri (1987 y.dan Moskva «Satirikon» teatri)] aktyori va badiiy rahbari. Lahzada turli obrazlarga kirish ustasi. Estrada fel`etonlari, hajviy p`esalar, monologlarning moqir ijrochisi. Uning ishtirokida bir qancha spektakl` va mavzuli dasturlar, miniatyura teatrlari, o’tkir satirik va lirik portretlar yaratilgan («Bir piyola choyga», «Dunyo bo’ylab 80 kun», «Sevgi va uch apel`sin», «Svetofor», «2 dan 50 gacha» va b.).
Toshkentdagi ulkan tomosha zali bir zum jimiydi-yu, so’ng yana kulgidan titrab ketadi. Ko’zlar Raykinga qadalgan. Yana kulgi.Kulgi, kulgi, kulgi…
—U kishining saxnada eson-omon chiqib turishining o’zi katta davlat. Yetmishdan oshgan odamning kuniga ikki-uch mahal kontsert berishi osonmi? Buning ustiga sog’lig’i, — deydi menga Arkadiy Raykinning yordamchisi, u bilan uchrashib suxbatlashishim haqidagi barcha umidlarimni puchga chiqarib.
Ammo men uning so’zlariga, ya’ni Raykinning sog’lig’i yomonligiga ishonmayman. Uning o’sha kungi kontsertlarini ko’rgan birortayam odam bunga ishonmasdi. Sababi, shu qadar serxarakat, shu qadar xushchaqchaq ediki u! Yana deng, qop-qora ko’zlaridagi uchqun bir on ham so’nmasdi. yordamchi Raykinning vaqtini qizg’anib kasal deb aytgan, degan fikrga bordim. Va oxirgi kontsert kuni Arkadiy Isaakovichni bezovta qilishga jur’at etdim.
So’nggi nomer tugashiga bir necha daqiqa qolganida, sahna biqinidagi xonaga (Raykin shu joyga kelishini bilardim) olib boruvchi yo’lakka o’tib, uni poylay boshladim.
Kontsert tugadi. Mana, xozir chiqadi. Ammo… Raykinni ikki odam (ulardan biri menga tanish o’sha yordamchi) suyab kelar, rangi bo’zday oqarib ketgan, yuzlari jiqqa ter… Yordamchi menga o’girildiyu: “Muncha xira bo’lishmasa bu muxbirlar!”deb, yeb qo’ygudek o’qraydi.
Men esa Arkadiy Isaakovichga salom berdimu kelganimga ming pushaymon bo’lib, xijolatdan nima qilishimni bilmay, garang odamday qaqqayib turaverdim…
Nafasimni o’nglab, endi tashqariga chiqmoqchi bo’layotganimda allakim chaqirdi. Qarasam — Raykinning yordamchisi. “Ming qilsayam juda olijanob-da Arkadiy Isaakovich… Yo’qsa… Sog’lig’ini o’zingiz kO’rdingiz. “Jurnalistni bekor xafa qilding, chaqir” emish…Nima keragi bor edi sizga bu yerga kelib turishning… Mayli,yigirma minutdan keyin kiring. Lekin ko’p gaplashmang!”
Unga minnatdorchilik bildirib, ikkilana-ikkilana, xonaga kirdim. Arkadiy Isaakovich xali xam bir ahvolda edi. “Rahmat aytib chiqib ketsammikan?”
— Qani, mundoq o’tirib, o’zingizni tanishtiring-chi.
— Meni kechiring, Arkadiy Isaakovich…— deyman chaynalib
— He, qo’ysangiz-chi. Odam qarigandan keyin shunday bo’larkanmi o’zi… (kuladi). Aslo xijolat chekmang.
Meni deb redaktoringizdan gap eshitmang tag’in. Bilasizmi, suhbatlashishni yoqtiraman o’zi. Har bir suhbatdan ancha narsa olib, keyin ulardan foydalanaman.Hozir bo’lmasa,bir-ikki yildan so’ng…
Muloqotimiz shu tariqa boshlandi.
— Hazilni tushunmagan odamga munosabatingiz?
— Esingizdami Chexovning gaplari. “Hazilni tushunmagan odamning umri zoe ketdi deyavering! Peshonasi qancha do’ng bO’lsa-da, bunday odam baribir aqlli emas”.
— Ardovning “Raykinning xayotda qanday kulishini juda kamchilik biladi. U baralla xoxolab kulishga tortinadi, sezilar-sezilmas entikib jilmayadi-da, ko’zlarini ayyorona qisib, atrofga quvona-quvona boqadi”, degani yodimga tushdi.
— Kulgim shunday tuyulgandir unga… Kim biladi?!
— Menimcha esa, Siz juda qattiq kulasiz, ayniqsa, sahnada.
— Aktyor doimo tomoshabinlar bilan qo’shilib kulishi kerak. O’zi yurakdan kulmay boshqalarni qanday kuldirishi mumkin? Bundan tashqari, agar u “chiqishimning mana shu joyi kulgili bo’larmikan-yo’qmi?” deb bir on ikkilangudek bO’lsa ham — tamom: tomoshabin kulmaydi. U o’ta sezgir bo’ladi-da.
— Satira nima?
— O’tkir, judayam o’tkir qurol. Ammo undan foydalana bilish, uni aniq nishonga olish kerak. Aksi bo’lsa, satira uni tutgan odamning o’zini yaralaydi. Satirani yomonlik qilish maqsadida qo’llash o’rinsiz adovatdir. Shu xususda Meyerxol`dning bir gapi bor: “Birov jarni ko’rib, ko’z o’ngiga halokatni keltiradi, boshqa birov esa halokat sodir bO’lmasligi uchun jarning ustidan ko’prik qurishni o’ylaydi”. Xulosa qilib aytganda, gap illatlar to’g’risida ko’p yoki oz so’zlashda emas. Asosiysi — san’atkorning ularga bo’lgan munosabati, uning fuqarolik pozitsiyasi.
— Miniatyuralaringiz illatlarning yo’q bo’lishiga qay darajada ta’sir ko’rsatmoqda?
— Menimcha, ancha sezilarli. Buni joylardan mening nomimga kelayotgan ko’plab xatlardan xam bilsa bo’ladi. Miniatyuralarimiz ta’sirida byurokratlar, poraxo’rlar, tamagirlar, hiylakorlar, laganbardorlar, tuhmatchilar soni keskin kamaydi yoki ular mutlaqo yo’q bo’lib ketishdi deb aytolmayman. Unday bo’lmaydi ham. Lekin bizning tanqid tufayli ular o’zlarini tobora o’ng’aysiz his etishadi.
— Mavzularni qaerdan olasiz?
— Men kar ham, ko’r ham emasman. Kuniga ko’z o’ngimizda o’nlab “miniatyura”lar sodir bo’ladi…
— Odamlardagi qaysi illatni eng yomon deb xisoblaysiz?
— Loqaydlikni. “Dushmanlardan qo’rqma — nari borsa, ular seni o’ldirishi mumkin. Do’stlardan qo’rqma — nari borsa, ular senga munofiqlik qilishi mumkin. Ammo loqayd odamlardan qo’rq — ular na o’ldirishadi, na munofiqlik qilishadi, lekin ularning sassiz razilligi tufayli yer yuzida qotilligu vahshiyliklar sodir bO’ladi”, degandi bir donishmand.
— Ko’proq aqlga quloq tutasizmi yoki his-tuyg’uga?
— Ikkovigayam. His-tuyg’usiz aqlni tasavvur qilish qiyin. Men xar bir obrazning lirik pardalarini topishga urinaman. Menga, ayniqsa, monologlar ko’proq manzur. Shuni bilingki, katta his-tuyg’uga yo’g’rilgan dastur doimo tomoshabinning yuragini jizillatadi.
— Satirik aktyorlar oxirgi paytlarda,mening nazarimda, tashqi qiyofaga katta o’rin berishyapti. Ular
aksariyat miniatyuralarda goh ko’zoynak, goh parik, goho yasama quloq, yasama burun… dan foydalanishadi…
— Ilgarilari men xam bunga zo’r berardim. Tashqi bezaklarni sui’ste’mol qilish zarar keltirishini keyin tushundim. Ular obrazning to’la ochilishiga xalaqit beradi.
— Vaqt masalasiga qalaysiz?
— Bo’sh vaqtga demoqchisiz-da? Rostini aytsam, bo’sh vaqtim deyarli bo’lmaydi. O’ylaymanki, vaqt masalasi hammamizning oldimizda ko’ndalang turgan muammo. Menimcha, vaqtdan to’g’ri foydalanish uchun saralash usulini qo’llash kerak.
— Saralash?
— Ha. Uchrashuv uchun odamlarni, o’qiydigan kitoblaringni, teatr tomoshalarini, fil`mlarni… juda sinchiklab saralash kerak. Ana o’shanda bu usul sening asosiy ishingga juda katta yordam beradi.
— Sizningcha, qay mamlakatda hajvni ko’proq yoqtirishadi?
— Hamma joydayam. Ingliz telekompaniyalaridan birining taklifi bilan oltmishinchi yillarda Angliyaga borgan edik. Telemarkaz ostonasidan xatlab o’tgan mahaliyoq u yerdagilarning yumorga qanchalar boyligini sezdik. Devorlarga hazil yo’g’rilgan ko’plab shiorlar osilgan bo’lib, ular orasida jumladan, shundaylari ham bor edi: “Meni laqillatishlaring mushkul, chunki men judayam go’l odamman”, “Bu yerda shundoq xam sakkiz soat vaqtimni o’tkazdim, siz esa ustiga-ustak, ishlagin ham deysiz-a”, “Men odamlarni nihoyatda sevaman, lekin siz uchun bu odatimni istisno qilaman…” Inglizlar yumorni dil-dildan sevishadi. Bolgarlar ham.
— Ayniqsa, gabrovoliklar. Eshitishimizcha, siz Bolgariyadagi shu shaharning faxriy fuqarosi ekansiz?
— Shunday. Men bu bilan faxrlanaman. U jahondagi eng xushchaqchaq shahar hisoblanadi. Gabrovoliklar hatto, o’zlari to’g’risidayam latifalar to’qishgan. Ularning e’tirof etishlaricha, mexanizmlari yeyilmasligi uchun soatlarini kechasi to’xtatib qo’yisharkan; ko’ylagiga kamroq gazmol ketadi deb, eng oriq qizga uylanisharkan… Ikki gabrovolik qaysi bir yerda tashkil etilgan bepul kontsertga borishibdi. Nogahon, tomosha so’ngida allanarsa uchun odamlardan pul to’play boshlashadi. Gabrovoliklar nima qilishadi deng: biri hushini “yO’qotadi”, ikkinchisi esa uni ko’chaga olib chiqadi.
— Ularni aslida ham juda qurumsoq deyishadi…
— Ishonmang. Agar gabrovoliklar qurumsoq bo’lishsa, shaharlarida yumor va satira uyi qurisharmidi? Har ikki yilda yumor bo’yicha Xalqaro festival` o’tkazisharmidi? Bu uyda butun jahondan qirq mingga yaqin g’aroyib kollektsiya to’plangan muzey bor. O’zbeklar ham yumorga boy. Askiya haqida eshitganman. Afsuski, tilingizni bilmayman-da. Lekin kulgingiz! Shunday huzur qilib kulishadiki hamyurtlaringiz, odamning havasi keladi!
— Hayotingizda latifanamo hangomalar ko’p bo’lib tursa kerak-a?
— Bo’lib turadi. Bir kuni yumush bilan allaqanday tashkilotga telefon qildim. Direktorni so’radim. “Kim bo’lasiz?” savol berdi kotiba qiz. “Raykin” desam, sharaqlab kulib: “Amaki, judayam xazilkash odamga o’xshaysiz-a?!” deb dastakni qo’yib qo’ydi. Yana telefon qildim. “Men Arkadiy Raykinman. Nega trubkani ilib qo’ydingiz?” deyishim bilan: “He, o’rgildim, sendaqa Raykindan”, deb shu qadar jig’ibiyroni chiqdiki…
“Er yuzi — teatr, undagi odamlar aktyorlardir. Xaqiqatan ham har bir odamning hayotda o’z roli bor. Kimlargadir bosh rollar nasib etilgan, boshqalarga — ikkinchi darajalisi. Yana birlari esa umuman sahna orqasidan turib harakat qilishadi. Faqat ijrochi rolni emas, balki ba’zan rol` ijrochini yaratadi. Ba’zi odamlarni olaylik: biror maqsadini amalga oshirish uchun laganbardorlik rolini o’ynaydi. Boshqa yo’li yo’q. Umuman aytganda — bor, ammo judayam mashaqqatli va bundan tashqari, unchalik ishonchli emas. O’sha kishi laganbardorlik rolida o’ynay boshlaydi. O’zi esa: “Niyatimga erishgan zaxotiyoq bu niqobimni yuzimdan olib tashlayman. O’shanda odamlar mening xaqiqiy qiyofamni, naqadar olijanobligimni ko’rishadi”, deb o’ylaydi. Ammo endi uning bu niqobni olib tashlashi judayam qiyin, chunki niqob terisiga butkul yopishib ketgan bo’ladi…”.
Xayrlashib, yo’lga tusharkanman, Arkadiy Raykinning Toshkent sahnasida turib aytgan shu so’zlari yodimga tushadi. Va o’z-o’zimga savol beraman: Raykin hayotda ham aktyormi? Javobi shu zahotiyoq quyulib keladi: “Ha, aktyor va doimo mardlik niqobida yuradi u”. Lekin…
Aslida u hech qanday niqob taqmaydi, tabiatan shunday: illatlarga qarshi ayovsiz kurash olib
boruvchi…
1984
