8 сентябрь – Доғистон халқ шоири Расул Ҳамзатович Ҳамзатов таваллуд топган кун
Доимо меҳр уфуриб турадиган бу овоз шу қадар дағал эдики, ундан ижирғанишга монанд “оҳанг” тараларди. “Интервью-пентервью бермайман… Одаммисизлар ўзи, сиз ўзбеклар…” деди-да, шарт трубкани қўйиб қўйди Расул Ҳамзатов. Қулоқларимга ишонмасдим, наҳотки рост бўлса эшитганларим?! Ким, ким, аммо бизларни мудом биродаримиз деб таъкидлаб, ўзбеклар ҳақида гап борганида, тилидан бол томадиган Расул оғанинг шундай дейиши ҳатто, тасаввуримга сиғмасди.
У ЭЪТИРОФ,Ё ИСЁН,Ё ТАРСАКИ,Ё ЎПИЧ
Расул Ҳамзатов билан суҳбат
Суҳбатдош — Анвар Жўрабоев
Қачон қўнғироқ қилмай, у ё Италияда, ё Францияда ёки бошқа давлатда бўларди. Ниҳоят, 1985 йилнинг кузида “омадим” чопди.
“ Ҳозир чақираман”, деди рафиқаси. Телефон дастасини қулоғимга ёпиштиргудек бўлиб кута бошладим. Олдин қадам товушлари эшитилди, сўнг ўша таниш овоз. Лекин… дастак бир сониядаёқ муз парчасига айланди-ю, қувончларимни чилпарчин қилиб юборди. Доимо меҳр уфуриб турадиган бу овоз шу қадар дағал эдики, ундан ижирғанишга монанд “оҳанг” тараларди. “Интервью-пентервью бермайман… Одаммисизлар ўзи, сиз ўзбеклар…” деди-да, шарт трубкани қўйиб қўйди Расул Ҳамзатов. Қулоқларимга ишонмасдим, наҳотки рост бўлса эшитганларим?! Ким, ким, аммо бизларни мудом биродаримиз деб таъкидлаб, ўзбеклар ҳақида гап борганида, тилидан бол томадиган Расул оғанинг шундай дейиши ҳатто, тасаввуримга сиғмасди.
Телефоннинг узоқ-узоқ ҳуштаклари юрагимга найзадай санчиларди, гўёки. “Нега?! Нима ёмонлик кўрибди у ўзбеклардан?!..” қуюндек ёпириларди савол устига саволлар. Ахир қачон келса, иззат-икромини жойига қўярдик-ку! Сўнгги маротаба ташриф буюрганидаям бошимизга кўтариб юрувдик. Ўшанда Ҳамзатов билан кўплаб учрашувлар бўлди ва ҳамюртларимиз уни ҳамма ерда ўз жигарбандидай қабул қилишди. Ўша кунлари Расул оға билан интервью хусусида келишиб олувдим. “Бош устига, фақат мени топишинг қийинроқ бўлади-да: нуқул сафардаман. Лекин топишинг биланоқ, вақтни белгилаймиз-у, келаверасан… Мен ўзбеклар учун жонимниям беришга тайёрман!” … Демак, иккиюзламачилик қилган экан-да. Ва Ҳамзатовга нисбатан ғазаб пайдо бўлади-да, ярим кечасигача ўтириб, унга мактуб ёзаман. Қаҳрли мактуб… Аммо жавоб келмайди.
Орадан икки йил ўтгач, 1987 йилнинг ёзида оиламиз билан Нальчик шаҳридаги санаторийда дам олдик. Бу ердан Махачқалъагача автобусда етти-саккиз соатлик йўл экан. Ногаҳон қарор қилдим: Ҳамзатовнинг олдига бориб, орани очиқ қилиб оламан. Путёвка муддати тугагач, рафиқаму болаларимни уйга жўнатиб, ўзим Доғистонга бораман…
Ёзувчилар уюшмаси биноси Каспий денгизи яқинида жойлашган экан. Идорада Ҳамзатовнинг ўринбосари шоир Нураддин Юсупов ўтирарди. У “Расул билан улаб бераман”, деб телефон номерини теради. Лекин Ҳамзатов мен билан гаплашишни истамади, шекилли, суҳбатни ўзи олиб боради (табиийки, аварчалаб), гоҳ қизишади, гоҳо баҳслашади. “Хайрият-ей… Расул сиз билан эртага учрашадиган бўлди. Нима, ораларингдан ола мушук ўтганми? Хафа бўлманг, пича қизиққонлиги бор унинг, лекин мард!”, дейди Юсупов.
Ҳамзатов хушламайгина кўришади. “Нега ўзбекларни ҳақорат қилдингиз?!”- дея савол бераман унга.
“Одам ҳам шунча ўжар бўладими… Майли, бизда мусофирни ҳайдашмайди”, дейди у хўмрайиб.
Юзимга гуп этиб қон югуради. “ Ҳозир боплаб сўкаман-да, шарт чиқиб кетаман!” аҳд қиламан. Аммо қўл-оёқларим измимга бўйсунмас, тилим эса танглайимга ёпишиб қолганди, гўёки.
—Нега ҳақорат қилдингиз?!—дея такрорлайман, холос. Ҳамзатов эса нигоҳини бир нуқтага тикканча, ўй сурарди. Орага ноқулай сукунат чўкади. Ва уни, ногаҳон, Расул оғанинг дўриллоқ овози бузиб юборади: — Нега Рашидовни мозорда тинч ётгани қўймай, кавлаб олдиларинг?! Қачон ва қайси мусулмон халқи ўз ўғлонларига шундай шаккоклик қилганди?! Ким у Комил Икромов дегани? Ростдан ҳам Акмал Икромовнинг ўғлими? Рашидов озмунча югурувдими отасининг номини тиклаш учун! Айтишларича, ўзига ҳам кўп яхшиликлар қилган экан, у бўлса… Ўқидингми ўша нодоннинг Рашидовнинг руҳига тош отган “Литературка”даги ифлос мақоласини? Усмонхўжаев-чи! Ўзбекларнинг шармандасини чиқариб:“Кадр юборинглар!” деб, Москвага ялинишини унинг… Ҳали кўрасан, Рашидовнинг арвоҳи уради уларни…
Гап бу ёқда экан-да! Юзим яна ловуллай бошлайди, энди — уятдан.
Ҳамзатов бўлса ҳамон сўзида давом этар, бири иккинчисидан аччиқ дашномлар йўлларди: — Қанақанги одамсизлар ўзи! Миллий ғурур борми сизларда?!
— Бор, Расул оға, бор! — ўзимни тутолмайман мен.— Аммо шу уч-тўрт манқуртни деб бутун халқни…
Дафъатан Ҳамзатов хохолаб кулади… Сўнг “Бор экансан-ку! деб шартта ўрнидан туради-да, мени бағрига босади.— Мендан ранжима, азбаройи куйиб кетганимдан айтдим-да. Ишонаманки, ҳали сиз ўзбеклар қудратларингни яна кўрсатасизлар! Албатта, кўрсатасизлар!.. Қани, қўлни ташла! Ярашдик-а?..
Кейин Расул оға қайси меҳмонхонага жойлашганимни, шароити қандайлигини бир-бир суриштиради
ва дейди: — Бугунча Махачқалъани ўзинг томоша қилиб тур, бирга борардим-у, Италиядан таржимонларим келишган, озгина ишимиз бор эди. Эртага шу пайтда шу ерда учрашамиз.
Учрашганимизда Ҳамзатов дейди:
— Сенга бутун Доғистонни кўрсатаман, овулимизгаям олиб бораман!
— Илтифотингиз учун раҳмат, Расул оға, аммо мен эртага қайтсам девдим.
— Нима?! Ҳов бола, ўпкангни бос! Сен менинг меҳмонимсан, меҳмоннинг изми—мезбонда, тушундингми? Жавоб йўқ! Тамом-вассалом!—тутоқиб кетади у.
— Кетмасам бўлмайди-да…
— Ғалати экансан-ку… Бор, боравер. Кейин қайта Махачқалъага қадам босма! — Қовоғини солиб, тескари қараб олади Ҳамзатов. — Нега қаққайиб турибсан, кет дедим-ку!
—Ахир, ишли одамман, отпускам тугади-да.
— Ҳа, ишдан ҳайдаб юборишларидан қўрқяпман де! Иш топилади, дўст топиш қийин… Тўхта-чи, бошлиғинг ким? Адреси билан исмини ёзиб бер. Ёздим. Ҳамзатов котибасини чақиртирди-да уқтирди: — Ҳозироқ Тошкентга, шу адресга, Маҳмудовга (мен ўшанда “Санъат”— ҳозирги “Гулистон” журналида ишлардим, Тилаб ака бош муҳарриримиз эди) телеграмма юбор, “ Ҳамзатов Анвар Жўрабоевга беш-олти кун мезбонлик қилмоқчи, имкони бўлса, рухсат беринг”, деб айт.
Котиба чиққач: — Кўнглинг жойига тушдими? Ўйлайманки, бошлиғинг Ҳамзатовнинг илтимосини ерда
қолдирмас… Яқинда отамнинг юз ўн йиллиги бўлади, анча меҳмон келади. Шу байрамниям бирга баҳам кўрамиз. Қиттак- қиттак отамиз ҳам, — дейди Расул оға жилмайиб.
Шундай қилиб Доғистонда икки ҳафта қолиб кетдим. Ҳамзатов билан бу тоғли ўлканинг қатор шаҳарларию овулларига бордик. Расул аканинг падари бузруквори, машҳур шоир Ҳамзат Цадаса юбилейи тантаналарида иштирок этдим. Унга дунёнинг турли мамлакатларидан кўплаб таниқли адиблар,шоирлар, олимлар келишди.
Йўл-йўлакай бўш вақт топилди дегунча, Ҳамзатов билан мулоқотлар ўтказишга уринардим, натижада қуйидаги суҳбат туғилди:
— Расул оға, бир нақл бор (балки Сиз ҳам эшитгандирсиз): шоир — дарддан дод солувчи зот ҳисобланармиш…
— Нега энди дарддан дод солавериши керак экан унинг? Шоир қувончдан ҳайқиришиям керак эмасми, ахир!
— Умуман шоиру шеърият ҳақида кўп нарсалар айтилган. Лекин шундай бўлса-да, айниқса, шеъриятга аниқ бир ифода топиш мушкул. Чунки топилган ўхшатмалар гоҳида жўн, гоҳо эса тутуриқсиз бўлиб қолаётир…
— Шеърият — сирли бир жумбоқ. Дейлик, саҳро бўйлаб боряпсан, чанқоқликдан лабларинг қуруқшаб қолган. Кутилмаганда муздай булоққа дуч келасан. Шеърият, истасанг, худди шу булоқ ҳамдир.Агар шеърият бўлмаганида, тоғлар бир тўда тошлар уюми, қуёш — танасидан иссиқлик ажратувчи самовий жисм, юракнинг ҳаяжонланиши — қон айланишининг кучайиши, қушларнинг сайраши эса эркагининг ўз урғочисини чорлаши бўлиб қолаверади, холос. Шеърият бу — тонг отиши ёки қуёшнинг ботиши. У эътироф, ё исён, ё тарсаки, ё ўпич. Илгари шеърлар мақол-у нақлларга айланарди, ҳозир эса мақол ва нақллар асосида узундан-узун шеърлар битиладиган бўлди.
— Шоирлар шоир бўлиб туғиладими ёки…
— Турлича. Пушкин шоир бўлиб туғилган: у болалигидаям, ўспиринлигидаям ажойиб мисралар битган. Умар Хайём эса болалигида шеър ёзмаган. Аслида шоир ҳақиқий шеъри битилган кунда дунёга келади. Анча йил бурун олдимга нотаниш бир йигит келди. Қўлида хат, отамнинг дўстлари ёзибди. “Шу йигит шоир бўлиши керак. Сен унга ёрдам бер”. Демак, у шеър машқ қиларкан-да, деб ёзганларини сўрасам, “Шеър ёзишни билганимда сиздан ёрдам сўраб келмасдим-ку. Сизга шогирд тушмоқчиман. Мана ҳужжатларим”, деб ўнинчини битиргани, соғлиғи яхшилиги, колхозда ишлаши, хотинию болалари борлиги хусусида қатор справкалар кўрсатди. Унинг оиласи катта бўлиб, колхоздан олаётган маоши мутлақо етмас экан. Кимдир унга шоирликни ўрган, пулнинг остида қолиб кетасан, деб маслаҳат берибди. Ёши йигирма бешдан ошган, адабиётнинг кўчасига бирор марта ҳам кирмаган бу гўл бола лаққа тушиб… Кўпчилик шеър ёзишни касб, шоирларни эса энг бадавлат одам ҳисобларкан…
— Балки, ҳалиям шундай афандилар топилар…Лекин ҳозир шоирлар кўпайиб кетди, ҳар қишлоқда бор…
— Ким айтди сенга кўпайди деб? Қофиякашлар кўпайган бўлиши мумкин, лекин шоирлар жуда оз. Агар улар кўп бўлганида, дунёнинг ишлари бошқача кечармиди-ей. Гап шоирлар ҳақида бораётган экан, шуниям таъкидламоқчиманки, шоирларни буниси кекса, униси ёш дейиш — нотўғри. Чунки улар, ёшидан қатъи назар, тенгдош. Кейин, ер юзидаги барча шоирлар ( қай мамлакатда яшашмасин) юртдошдирлар. Масалан, мен Ўзбекистонга борсам, вазирларни эмас, шоирларни қидираман. Менинг икки ватаним бор: Цада овули ва бутун жаҳон шеърияти.
—Илк ёзган шеърингиз ёдингиздами?
—Унда ўқувчи эдим. Кечаси уйқум қочиб, ёзгим келаверди, ёздим. Назаримда, дурустгина чиқди. Мактаб деворий газетасида босишди, аммо, қисқартириб. Уни яхлит ҳолда саҳнамиздан ўқувдимки, мактабдошларим: “Овулимизда тағин бир шоир пайдо бўлибди!” деб мени қутлашди. Ўшанда ўзимни зўр шоир деб ҳисоблаган бўлсам, ажаб эмас.
— Ҳозир-чи?
— Ҳозир эса… Баъзан шундай пайтлар бўладики, шоирлигимга шубҳаланаман ҳам.
— Дастлабки шеърларингизни беш жилдлигингизга нега киритмагансиз?
— Чунки уларда гап кўп-у, аммо йиллар залвори етишмасди.
— Айрим танқидчиларнинг “ Ҳамзатов — файласуф” деган таърифига қандай муносабат билдирасиз?
— Омади юришмаган шоирларгина файласуф бўлишади. Омади юришмаган файласуфлар эса — тарихчи. Ҳақиқатдаям, сал ишим юришмади дегунча, ўзимни фалсафага ураман. Аммо шоирлик билан файласуфлик мутлақо бошқа нарсалар. Бир пайтлар поэзия кўпинча ахборотлар йиғиндисидан иборат бўларди. Янги йўл очилса — шеър ёзиларди, янги канал ишга тушса — яна шеър… Хайрият, бугун шеърият яна чуқурлашяпти, анча теранлашяпти.
— Ёш улғайган сари, тажриба ҳам ошади. Энди Сизга шеър ёзиш жуда осондир-а?
— Шеър тажриба билан бирга ички ҳолатга ҳам боғлиқ. Шундай пайтлар бўладики, сатрлар ўз-ўзидан қуюлиб келади. Гоҳо эса куни билан ҳеч нарса ёзолмайман… Илгари ортиқча ташвишлар деярли йўқ, куч-ғайрат ҳам кўп эди. Ҳозир бўлса гоҳида ўйлаган нарсаларимни амалга оширишга қувватим етмай қолади. Худди шу билиму тажрибам билан, қани энди йигирма ёшлига айланиб қолсам…
Ҳиндларнинг нақлига кўра, энг аввал
Оламда илонлар пайдо бўлгандир.
Тоғликларга қолса, улар ҳар маҳал
Энг аввал лочинлар пайдо бўлган дер.
Мен эса ўйлайман: ушбу оламда
Одамлар бунёдга келган илгари.
Кейин, қай бирлари лочин бўлган-да,
Илонга айланган қайси бирлари.
* * *
Ибтидо, туғилиш — биринчи довон,
Ўлим — иккинчиси, йўлнинг поёни.
Сен бўлсанг, ўзингча, бандаи нодон,
Забт этмоқ бўлибсан юз бир довонни.
Бўронсиз, курашсиз, тинч, осойишта
Яшаб келганингдан ўзингча шодсан.
Ҳеч ким шерик эмас шодлик, ғамингга
Дўстинг йўқ, демак бил, сен бенажотсан.
Юзга кирсанг ҳамки, фарқи йўқ билгил,
Сочинг оқарса ҳам ўхшаб донога,
Одамлар олдида очиқ айтаман:
Демак, келганинг йўқ ҳали дунёга.
***
Булбуллар ичинда тинмас забонман,
Ҳамон ёнингдаман, танангда жонман.
Агар ошиқларинг ўн мингта бўлса,
Билгилки, аларнинг сардори менман.
Қўлларим истаги тутмоқлик қўлдан,
Истагим, тотмоқлик лабдаги болдан.
Ошиқларинг келса ўн мингта йўлдан,
Билгилки, энг аввал келгани, менман.
Севгига содиқлик шартини қўйсанг,
Шартни бажармасни ёнингдан қувсанг,
Агар ўн мингтадан юзта қолдирсанг,
Билгилки, юзтадан биттаси менман
Кексалик деган сир жой олса дилдан,
Йигитлик қуввати кетса ҳам белдан,
Ҳар кун гул олсанг сен гар ўнта қўлдан,
Билгилки, энг аввал гул тутган менман.
Фалак фалаклигин қилса ногаҳон,
Сендан юз ўгирса ҳатто кенг жаҳон,
Ошиқлардан қолса бир нафар, инон,
Қолган шу ошиғинг, билгилки, менман.
Кўзларинг бемаҳал ёшларга тўлса,
Агар душманларинг устингдан кулса,
Ошиқларинг агар, ҳеч келмас бўлса,
Марҳум Расул Ҳамзат, билгилки, менман.
— Маданият, шеърияту адабиёт, охири, ёвузликни батамом тугатадими?
— Маданият, адабиёт, жумладан, шеъриятнинг вазифаси бундан иборат эмас. У фақат муаммо кўтариб чиқиши мумкин . Масалан, шоирлар “Нима қилмоқ керак?”, “Ким яхши яшайди?” каби саволларни ўртага ташлагани ташлаган. Бу саволларни эса жамият ечиши лозим. Шоирда танк ҳам, самолёт ҳам, қурилиш материаллариям йўқ. Унинг бор бойлиги — қоғозу қалам.
— Бугунги шеърият олдидаги энг долзарб масала?
— Шу-шу муаммоларни кўтариш лозим деб, алоҳида ажратиш қийин. Шеъриятнинг боши битта-ю, ташвиши мингта. Асосийси — тинчликни сақлаш, оила, миллат, Ватан тараққиёти. Оила бўлмаса, миллат бўлмайди, миллат бўлмаса — халқ, халқ бўлмаса — Ватан. Ҳа, яна бир катта муаммо — севгини асраш!
— Йигирма биринчи аср шеъриятини қандай тасаввур қиласиз?
— Янги-янги воқеалар, шак-шубҳасиз, шеъриятга ўзгача оҳанг, шакл бағишлайди. Лекин шеърият ўзининг асл манбаи — халқнинг маънавий булоқларидан сув ичиб туриши лозим. Борди-ю, шу булоқларнинг кўзини қум қопласа — даҳшат! Халқ оғзаки ижоди ҳам ана шу булоқлардан. Бизда ёмон одам ҳақида шундай дейишади: “Онаси унга алла айтмаган экан-да”. Тоғликларнинг ақл-заковатини аниқлаш учун қадимда уларга учта топшириқ бериларди — ўтмас болтада ўтин ёриш, тошлоқ жойнинг ерини ҳайдаш ва учта эртак айтиб бериш.
.—Ижод эркинлиги деганда нимани англайсиз?
— Агар эркин бўлмасангиз — ёза олмайсиз. Инсон ва озодлик бир бутун бўлиб, уларни бир-биридан ажратиш мумкин эмас. Шоир ёзаётганида цензура, танқидчилару ўқувчини ўйлай бошласа, шеърини ҳеч вақт тугата олмайди. Ёзаётганимда менга ҳеч ким, ҳеч нарса халақит бермаслиги шарт. Чунки ўша олам — фақатгина менга тааллуқли олам. Ёзиб бўлганимдан сўнг эса, агар шеъримни бирортаям одам қабул қилолмаса — унда ўша шеър меники ҳам бўлмайди: уни ўлган деб ҳисоблайман.
—Сиз ўқувчиларингизга қандай маслаҳат беришни ёқтирасиз?
— Ҳеч нарса деб. Мен уларга насиҳатгўй эмас, балки дўст бўлишни истайман. Лекин, ҳаммаси билан эмас.
— “Ҳамзатов таржимонларсиз Расул Ҳамзатов бўлиши қайда эди”, деган гаплар Сизнинг қулоғингизга ҳам чалингандир?
— Илгари эса, биласанми, нима дейишарди? “Расул учун отаси ёзаркан”. Энди сен келтирган гапни айтишади. Мени таржимонлар машҳур қилишди деганлари рост. Агар уларнинг чин юракдан қилган меҳнатлари бўлмаганида, сўзсиз, кўп нарса нарса ютқазардим. Лекин мен ҳам қўл қовуштириб ўтирмаган бўлсам керак.
— Отангиз ҳақида одамлар кўп яхши гаплар айтишяпти (жойи жаннатда бўлсин, раҳматлининг). Мана юбилейига ҳам жумлаи жаҳондан энг таниқли меҳмонлар тўпланишди. Халқ шоири унвонига сазовор бўлган падари бузрукворингиз Доғистон поэзиясида ўчмас из қолдирган. У кишидан Сизга қолган энг катта мерос-чи?
— Менда қанақанги яхши хислат бўлса, бари — ота мерос.
— Ёмон хислатлар-чи?
— Бунда отамнинг айби йўқ. Отам меҳрибон ҳам, қаттиққўл ҳам эди. Аммо ҳеч қачон бировни ноҳақ хафа қилмасди… Болалигимда бир куни мактабга бормай, қимор ўйнаб, отам китоб-дафтарга берган пулни ютқазиб қўювдим. Яна ўйнагим, аниқроғи, ютгим келди. Пул эса — йўқ. Бир ҳийла ўйлаб топдим. “Эртага шаҳардан полвонлар келишиб, томоша кўрсатишади. Улар менга пул йиғишни топширишди”, деб овулимиздаги беш-олти хонадондан анча пул тўпладим. Уларниям бой бердим… Кейин бир оз тевалашдик ҳам. Уйга бир аҳволда, шимларим йиртилиб бордим. “Қаерда эдинг? Шиминг нега йиртиқ?” деб сўради отам. “Мактабда эдим. Мих тилиб олди”, дейишим билан, шапалоқ тортиб юборди. У киши ҳаммасини билган экан — қўшнилар айтишибди. Орадан уч кун ўтгач, мени чақириб сўради: “Нима учун урганимни биласанми?”. “Қимор ўйнаганим учун”. “Йўқ, ёшлигимизда ҳаммамиз ҳам ўйнаганмиз”. “Шимимни йиртганим учун”, “Йўқ. Ким ёшликда шимини йиртмайди, дейсан”. “Унда, мактабга бормаганим учун”. “Йўқ. Алдаганинг учун. Бу охиргиси бўлсин!..”
—Кейин ҳам ана шундай сабоқлар олиб турдингизми?
— Ҳа. Бир пайтлар ЦК (Коммунистик партия Марказий қўмитаси назарда тутилмоқда) шоира Анна Ахматова билан ёзувчи Михаил Зошенконинг ижодини қоралаб, махсус қарор чиқарди. Катта йиғинда мен ҳам ана шу қарорни қўллаб-қувватладим. Кечқурун уйда отам сўраб қолди: “Сен уларнинг асарларини ўқиганмисан, ўзи?”. “Йўқ”. “Унда ижодлари ҳақида хулоса чиқаришга нима ҳаққинг бор?!”
Мени ҳозиргача яна бир виждон азоби қийнайди: Гарчанд отам “Шомилга ҳеч қачон тил теккизма”, деган эса-да, мен аҳмоқ 1951 йилда бу улуғ ҳамюртимизни, рус босқинчиларига қарши курашга бошчилик қилган бу жасур инсонни айблаб, шеър ёзувдим.
— Биров мажбур қилган ёки кимдир юқоридан буюртма бергандир-да?
— Ўз ихтиёрим билан ёзувдим. Сабаби: онгим ўшандаги сиёсат билан шу қадар заҳарланган эдики. Шомилни, биласанми, ким деб талқин қилишарди у пайтлар — турк ва инглиз айғоқчиси. Унинг мақсади Кавказ халқлари ўртасида низо чиқариш бўлган деб, бетиним уқтиришарди… Шомил ҳақидаги ҳақиқатни билганимдан сўнг уни мадҳ этувчи каттакон шеър ёздим. Мени отам, ҳамюртларим, Шомилнинг арвоҳи кечирдими-йўқми — билмайман-у, аммо ўша илк шеърим учун ўзимни кечиролмайман.
— Доғистон мўъжазгина юрт бўлишига қарамай, бу гўшада лазгин, тат, қумиқ, нўғай каби ўнлаб миллатлар яшайди. Шулардан энг кўпини сиз мансуб халқ — аварлар ташкил этади. Кимдир айтиб қолувди: “Ҳамзатов авар тилини Доғистон тили деб эълон қилишга уриняпти”, деб..
— Мен она тилим аварчани энг муқаддас деб биламан. Аммо қумиқ ҳам, тат ҳам, қолганлар ҳам, табиийки, ўз она тилларини муқаддас ҳисоблашади. Шу боис шахсан мен бир тилни иккинчисидан устун қўйишларига мутлақо қаршиман. Лекин ўз она тилини билмаганлар… Узоқ йили Францияда бир рассомни учратиб қолдим. У ҳамюртим бўлиб чиқди. Доғистондан қандайдир сабаб билан кетиб қолган, ҳатто онаси-ю қариндошлари билан ҳам алоқаси йўқ экан. Қайтгач, унинг онасини топдим. “Мен эса ўғлим ўлган деб юрардим-а. Хат ёзмасаям, иш қилиб соғ-омон юрса бўлди!” деб роса қувонди кампир. Кетаётганида дафъатан сўраб қолди: “Айт-чи, ўғлим билан авар тилида гаплашдингларми?”. Алдай олмадим, ўғли аварчани умуман билмасди. Биз таржимон орқали тиллашгандик. Буни эшитиб, кампирнинг юзи тундлашиб кетди-да: “Расул, сен адашибсан. Ўша рассоминг бошқа одам экан. Агар менинг болам бўлганида, она тилини унутмасди. Ўғлимнинг ўлгани рост экан”, деди у.
— Бир пайтлар ёзувдингиз: “Оиламизда тўрт нафар танқидчи ва атиги бир нафар шоир бор” деб. Ёнингизга бошқа шоир қўшилмадими?
— Йўқ. Тўрт нафар танқидчи деганда, мен уйимиздаги аёлларни назарда тутувдим. Ҳозир, невараларим туғилгач эса бизда бутун бошли аёллар “ороли” вужудга келган.
— Сизни ҳазиллашиб, “ Ҳамзатов Фотимат фанлари номзоди”, дейишганини қандай тушунса бўлади?
—Оиламизда Фотиматлар кўп-да: хотиним, онам, қизим. Ҳатто,раҳматли қайнонамнинг ҳам исми Фотимат эди. Энди мени “Фотиматфанлари доктори”, дейишади. Чунки Фотимат деган неварам ҳам бор-да!
— “Эллик бешга киряпман. Бу ёшга етганлар ҳақида тоғликлар: “Энди унинг оти қоқила бошлайди”, деб айтишади. Ҳақиқатдаям ҳатто, бир финжон шароб ҳам менга таъсир қиладиган бўлган. Менинг ёшимда истак билан амалий ишлар орасидаги масофа тобора қисқаради. Аммо мендаги севги ҳарорати ҳамон пасайгани йўқ. Юрагим ҳанузгача лов-лов ёнади”. Бу сўзларни қарийб ўн йил илгари ёзувдингиз. Ҳозир-чи, қалай шу оловнинг тафти?
— Ҳалиям ўшандай. Агар шоирнинг юрагидаги ёлқин сўнса, у шеър битолмайди!..
Бир воқеани айтиб берай. Эсласам, ҳали-ҳали кулгим қистайди. Шеъриятга тетапоя қадамлар ташлаётганимда, отамнинг олдига кекса дўстларидан бири келиб, “Агар Расул тезда машҳур шоир бўлиб кетишини истасангиз, бунинг йўли бор. У бирор бир гўзал қизни севиб қолиши керак. Аммо қиз шу қадар жиддий бўлиши шартки севгисини рад этсин. Ўшанда ўғлингиз Мажнунга ўхшаб азоб чекиб,кечалари билан тўлғаниб чиқади. Ва шу ҳижрон қийноқлари унинг қаламини шундай чархлаб юборадики У бирдан энг машҳур шоиргаайланади- қолади”, деганди…
— Расул оға, хабарингиз борми-йўқми, билмадим: Тошкент яқинидаги Чирчиқ шаҳрида “Турналар” қўшиғингиз асос бўлган ёдгорлик мавжуд. У иккинчи жа ҳон урушида ҳалок бўлганларнинг хотирасига ўрнатилган…
— Бундай эътибор учун ўзбек халқидан миннатдорман… Биласанми шу шеърни қаерда ёзганман? Японияда, Хиросимада. Қоғозлардан турначалар ясаб, уларни бирин-кетин осмонга учирадиган қизалоқ ҳақидаги ҳикоя менга қаттиқ таъсир қилувди. Эртасига эса онамнинг вафоти тўғрисида телеграмма олдим. Бир онда волидам, урушда ҳалок бўлган икки акам турналарга айланиб қолишгандек бўлди, хаёлимда… Шу ерда ўз- ўзидан “Турналар”нинг сўзлари “чарх ура” бошлади…
Тошкентга яна йўлим тушса, сен айтган ўша ҳайкални зиёрат қиламан, албатта.
— Ўзбекистонга тез-тез келиб турасиз. Юртимиз ҳақидаги таассуротларингизни билишни истардим.
— Агар ўзбеклар мени тез-тез келиб турарди, деб ҳисоблашса, демак, мен уларнинг жонига тегибман. Менинг назаримда, Ўзбекистонда жудаям оз бўлганман. Таассуротларим эса бир умрли. Қадимий обидалар! Сулув қизлар! Мард йигитлар! Кўҳна бозорлар! Самарқанд! Бухоро! Театрлар! Такрорланмас мусиқа! Палов! Кабоб!.. Мен учун энг яхши жой—дўстларим кўп бўлган ер. Мен учун Ўзбекистон ана шундай азиз замин. Ғафур Ғуломникида меҳмон бўлганман. Ойбек билан яқин эдим, Мирмуҳсину Рамз Бобожон билан турли анжуманларда кўришиб турардик. Улкан тақдирли, иродали ва умуман хислатлари беҳисоб Зулфияхонимни мудом эъзозлайман. Сизларда бири иккинчисидан-да истеъдодли шоирлар анчагина. Гарчанд Ўзбекистон шеъру қўшиққа бой эса-да, жаҳон классик шеъриятиниям юксак қадрлашларингга ҳавасим келади. Эркин Воҳидовнинг “Фауст”ни, Абдулла Ориповнинг “Илоҳий комедия”ни ўзбекчага ўгиришгани зўр бўпти!
Ўзбекистонда Шукруллодек ажойиб ўртоғим бор. Уникида ҳам кўп марта туз еганман. У галварс бир куни Москвада ресторанда ўтириб, мени бир ҳамюртимга ёмонлабди. “ Ўтакетган ароқхўр”, дебди, худди ўзи кам ичадигандай. Эшитиб жуда хафа бўлдим. Шу орада ўзиниям учратиб қолдим. “Мени нега ғийбат қилиб юрибсан?!” деб сўрасам, нуқул тиржаяди. “Нима дебман?” деб, ўзини гўлликка солади. Охири нималар деганини айтсам, “Йўқ, Расул, мен ундай демовдим. Айтувдимки, илгарилари Ҳамзатов билан бирга ичардик. Мен ароққа хиёнат қилдим — ичишни ташладим. Расул эса вафодорлигича қолди. Иродаси зўр экан!..”
—Шу мавзуда дўстингиз Чингиз Айтматовдан самолётда рўй берган қизиқ бир воқеани эшитувдим…
— Ҳа, ҳа ( ўзини тиёлмай кулади Ҳамзатов). Узоқ йили у билан хорижда бўлувдик. Қиттак кўпроқ олиб қўйган эканман шекилли, кимдир элчихонага етказибди. Ва мениям, менга қўшиб бегуноҳ Чингизниям ҳали сафаримиз якунига етмаган бўлса-да, Москвага қайтаришди. Шундай хижолат бўлдимки… Самолётимиз Ҳимолай тоғлари устидан учаётганида, иллюминатордан уларга қараб ( ёнимда Чингиз ўтирганди): “Эй, кўҳна тоғлар! Эй, оппоқ қорлар! Эй, сервиқор булутлар, мен, шоир Расул Ҳамзатов сизларнинг олдингизда, дўстим Чингиз Айтматовнинг олдида қасамёд қиламанки, энди ичишни ташлайман!..” дедим, овозимни баралла қўйиб.
.JPG)
Орадан хиёл ўтмай Москвада, Адабиётчилар уйида москвалик дўстларим “Бизларга юзта қуйиб берадиган одатинг бор эди. Нега буфетга обормаяпсан?” деб қолишди. “Майли, сизларни меҳмон қиламан-у, аммо ўзим ичмайман”, дедим уларга. “Сен ичмасанг, биз ҳам ичмаймиз” дея ўпкалай бошлашди дўстларим. Кўнглим бўшда, “Бир марта ичсам ичибман-да” деб, буфетга бошлаб бориб, буфетчига буюртма бера кетдим: “Манавунга икки юз грамм ароқ, унисига юз грамм коньяк…”. “Сизга-чи?” сўради у. “Менга эса…” Шу пайт кимдир кириб келгандай бўлди. Ўгирилиб қарасам, ортимда Айтматов турибди! “Менга эса — бир стакан апельсин шарбати!” дегандимки, Чингиз шарақлаб кулиб юборди…
Э, менга қара, қизиқ одам экансан-ку, нима қиласан бўлмағур воқеаларни эслатиб… Яна қандай саволинг бор?
— Ҳамзатовга Ҳамзатовнинг нимаси ёқмайди?
— Қомати.
— Характерида-чи?
— Мен учун асосийси — характерга эга бўлиш… Лекин, очиғини айтайми? Сабрсизман. Нуқул шошилавераман.
* * *
Кунларнинг бирида Расул Ҳамзатов: “Тайёрланиб тур, индинга вертолётда Цада овулига учамиз. Мен туғилиб ўсган жойларни бир зиёрат қиласан, ҳамқишлоқларим билан танишасан”, деб уч-тўртта расм қолдирди. Уларда шоирнинг овулию овулдошлари акс эттирилганди, менимча. Ва баланд тоғлар қўйнида жойлашган шу гўшага Ҳамзатов билан бирга боришимни эшитиб, шундай қувондимки… Аммо… Ўша куни кечқурун уйдан телеграмма келди: онам дунёдан кўз юмибди… Хонамга кириб, ўкириб-ўкириб йиғладим…
Бир пайт Расул оға етиб келди-да, мени қучиб, ҳамдардлик билдирди. Кўзида дув-дув ёш… “Э ҳ, сени ушлаб қолмаганимда, онангнинг охирги сўзларини эшитардинг, унинг тобутини кўтарардинг… Айтувдим-ку, онамнинг тобутини кўтаролмай, доғда қолувдим деб. Бу фарзанд учун жуда оғир… Мени кечир…” Мен ўзимни йиғидан зўрға босиб: “Пешонага ёзилгани бўларкан-да, Сизнинг не айбингиз бор, Расул оға”, дейман…
Жазирама август эди ўшанда, дам олувчилар мавсуми. Ҳатто Ҳамзатов ҳам Тошкентга авиабилет топиш учун анча қийналди… Булунғурда (илгари туманимиз маркази Красногвардейск деб аталарди. Истиқлолдан сўнг унинг қадимий номи — Булунғур қайта тикланди) мени онамнинг ҳали тупроғи совиб улгурмаган қабри қарши олди…
Эртасига эрталаб Махачқалъадан — Расул оғадан онам вафоти муносабати билан мен ва отамга таъзия изҳор қилинган телеграмма келди…
* * *
Ўн беш кунлар ўтгач, Ҳамзатов хонадонимизга қўнғироқ қилиб, ҳол-а ҳвол сўради. Сўнг яна учрашдик: 1989 ва 1990 йилларнинг декабрида Москвада — СССР халқ депутатлари съездларида (Расул оға депутат, мен эса журналист сифатида иштирок этгандик). Бўш вақт топилди дегунча, холи бир жойга бориб, суҳбатлашардик. Съезддан сўнг Ҳамзатов билан қайта учрашиш имкони бўлмаган эса-да, суҳбатларимиз давом этар: телефонлашиб турардик. Мустақилликка эришганимиз, Президентимиз Ислом Каримовнинг жасорати туфайли Шароф Рашидовнинг номи оқлангани, Москвадан жўнатилган “десантчи-кадрлар” ин- инларига киритиб юборилгани, миллий ғуруримиз тикланаётганидан хабар топгач, “Иш қилиб кўз тегмасин ўзбекларгаю қайта туғила ётган Ўзбекистонга!.. Тарихингиздаги ўша қора кунлар ҳақида ҳам, Шароф Рашидов ҳақидаям кўпроқ ёзилиши керак. Ана шунда келажак авлодлар бахтли кунларнинг қадрига ўшанча кўпроқ етадиган бўлишади”, деди ҳаяжонини яширолмай Ҳамзатов …
Доғистон шоири Расул Ҳамзатович Ҳамзатов (1923-2003) Доғистоннинг Хунзах раёнига қарашли Сада қишлоғида халқ шоири Ҳамзат Садаса оиласида дунёга келди. У бир неча йил ўқитувчилик қилди ва кейинчалик 1945—1950 йилларда Москвада М. Горкий номидаги адабиёт институтида таҳсил олди. Расул Ҳамзатовнинг ижоди 1937 йилдан лирик шеърлар ёзишдан бошланди. У шу вақтга қадар китобхонларга «Ҳароратли ишқ ва куйдирувчи ғазаб» (1943), «Менинг Ватаним» (1950), «Бизнинг тоғлар» (1947), «Акам қиссаси» (1952), «Доғистон баҳори» (1955), «Туғилган йилим» (1950), «Қалбим тоғларда» (.1959) сингари ўнлаб шеърий тўлламларини, шуниигдек, «Тоғ қизи» (1958) ва «Отам билан суҳбат» (1953) достонларини тақдим этди. Бу шеър ва достонларнннг тематикаси хилма-хилдир. Уларда шоир Ватанга бўлган муҳаббатни, Доғистон халқларининг қайноқ ва қувноқ ҳаётини зўр кўтаринки руҳ билан тараннум этди.
Расул Ҳамзатов «Туғилган йилим» шеърлар тўплами учун 1952 йилда Давлат мукофоти билан тақдирланди. 1963 йилда «Юксак юлдузлар» номи билан кўп тилларда босилиб чиққан шеърлар тўплами учун у Ленин мукофоти лауреати унвонига сазовор бўлди.Истеъдодли таржимон Расул Ҳамзатов А. С. Пушкин, М. Ю. Лермонтов, В. В. Маяковский ва Н. С. Тихонов асарларини авар тилига муваффақият билан таржима қилди.
Dog’iston shoiri Rasul Hamzatovich Hamzatov (1923-2003) Dog’istonning Xunzax rayoniga qarashli Sada qishlog’ida xalq shoiri Hamzat Sadasa oilasida dunyoga keldi. U bir necha yil o’qituvchilik qildi va keyinchalik 1945—1950 yillarda Moskvada M. Gorkiy nomidagi adabiyot institutida tahsil oldi. Rasul Hamzatovning ijodi 1937 yildan lirik she’rlar yozishdan boshlandi. U shu vaqtga qadar kitobxonlarga «Haroratli ishq va kuydiruvchi g’azab» (1943), «Mening Vatanim» (1950), «Bizning tog’lar» (1947), «Akam qissasi» (1952), «Dog’iston bahori» (1955), «Tug’ilgan yilim» (1950), «Qalbim tog’larda» (.1959) singari o’nlab she’riy to’llamlarini, shuniigdek, «Tog’ qizi» (1958) va «Otam bilan suhbat» (1953) dostonlarini taqdim etdi. Bu she’r va dostonlarnnng tematikasi xilma-xildir. Ularda shoir Vatanga bo’lgan muhabbatni, Dog’iston xalqlarining qaynoq va quvnoq hayotini zo’r ko’tarinki ruh bilan tarannum etdi.Rasul Hamzatov «Tug’ilgan yilim» she’rlar to’plami uchun 1952 yilda Davlat mukofoti bilan taqdirlandi. 1963 yilda «Yuksak yulduzlar» nomi bilan ko’p tillarda bosilib chiqqan she’rlar to’plami uchun u Lenin mukofoti laureati unvoniga sazovor bo’ldi.Iste’dodli tarjimon Rasul Hamzatov A. S. Pushkin, M. YU. Lermontov, V. V. Mayakovskiy va N. S. Tixonov asarlarini avar tiliga muvaffaqiyat bilan tarjima qildi.
Анвар Жўрабоев бир қатор ҳужжатли асарлар ва кинофильмлар муаллифи. Унинг Михаил Шолохов, Габриель Гарсиа Маркес, Чингиз Айтматов, Расул Ҳамзатов ва бошқа жуда кўп таниқли ижодкорлар билан қилган суҳбатлари ўзбек журналистика тарихида муҳим ўрин эгаллайди. 2010 йили вафот этган.
Iste’dodli jurnalist Anvar Jo’raboev 1948 yil 22 mayda Samarqand viloyatining Bulung’ur tumanida tug’ilgan. Moskva davlat pedagogika universitetida tahsil olgan. Dastlab Samarqand qiloyatidagi «Zarafshon» gazetasida (1971-1974), Jizzax viloyatidagi «Jizzax haqiqati» (1975-1981), Toshkentda «O’zbekiston san’ati» (Bugungi «Guliston») jurnalida (1981-1990), «Xalq so’zi» gezetasida (1990-1991) ishlagan.Anvar Jo’raboev bir qator hujjatli asarlar va kinofil`mlar muallifi. Uning Mixail Sholoxov, Gabriel` Garsia Markes, Chingiz Aytmatov, Rasul Hamzatov va boshqa juda ko’p taniqli ijodkorlar bilan qilgan suhbatlari o’zbek jurnalistika tarixida muhim o’rin egallaydi. 2010 yili vafot etgan.
YO ISYON,YO TARSAKI,YO O’PICH
Rasul Hamzatov bilan suhbat
Suhbatdosh — Anvar Jo’raboev
Qachon qo’ng’iroq qilmay, u yo Italiyada, yo Frantsiyada yoki boshqa davlatda bo’lardi. Nihoyat, 1985 yilning kuzida “omadim” chopdi.
“ Hozir chaqiraman”, dedi rafiqasi. Telefon dastasini qulog’imga yopishtirgudek bo’lib kuta boshladim. Oldin qadam tovushlari eshitildi, so’ng o’sha tanish ovoz. Lekin… dastak bir soniyadayoq muz parchasiga aylandi-yu, quvonchlarimni chilparchin qilib yubordi. Doimo mehr ufurib turadigan bu ovoz shu qadar dag’al ediki, undan ijirg’anishga monand “ohang” taralardi. “Interv`yu-penterv`yu bermayman… Odammisizlar o’zi, siz o’zbeklar…” dedi-da, shart trubkani qo’yib qo’ydi Rasul Hamzatov. Quloqlarimga ishonmasdim, nahotki rost bo’lsa eshitganlarim?! Kim, kim, ammo bizlarni mudom birodarimiz deb ta’kidlab, o’zbeklar haqida gap borganida, tilidan bol tomadigan Rasul og’aning shunday deyishi hatto, tasavvurimga sig’masdi.
Telefonning uzoq-uzoq hushtaklari yuragimga nayzaday sanchilardi, go’yoki. “Nega?! Nima yomonlik ko’ribdi u o’zbeklardan?!..” quyundek yopirilardi savol ustiga savollar. Axir qachon kelsa, izzat-ikromini joyiga qo’yardik-ku! So’nggi marotaba tashrif buyurganidayam boshimizga ko’tarib yuruvdik. O’shanda Hamzatov bilan ko’plab uchrashuvlar bo’ldi va hamyurtlarimiz uni hamma yerda o’z jigarbandiday qabul qilishdi. O’sha kunlari Rasul og’a bilan interv`yu xususida kelishib oluvdim. “Bosh ustiga, faqat meni topishing qiyinroq bo’ladi-da: nuqul safardaman. Lekin topishing bilanoq, vaqtni belgilaymiz-u, kelaverasan… Men o’zbeklar uchun jonimniyam berishga tayyorman!” … Demak, ikkiyuzlamachilik qilgan ekan-da. Va Hamzatovga nisbatan g’azab paydo bo’ladi-da, yarim kechasigacha o’tirib, unga maktub yozaman. Qahrli maktub… Ammo javob kelmaydi.
Oradan ikki yil o’tgach, 1987 yilning yozida oilamiz bilan Nal`chik shahridagi sanatoriyda dam oldik. Bu yerdan Maxachqal’agacha avtobusda yetti-sakkiz soatlik yo’l ekan. Nogahon qaror qildim: Hamzatovning oldiga borib, orani ochiq qilib olaman. Putyovka muddati tugagach, rafiqamu bolalarimni uyga jo’natib, o’zim Dog’istonga boraman…
Yozuvchilar uyushmasi binosi Kaspiy dengizi yaqinida joylashgan ekan. Idorada Hamzatovning o’rinbosari shoir Nuraddin Yusupov o’tirardi. U “Rasul bilan ulab beraman”, deb telefon nomerini teradi. Lekin Hamzatov men bilan gaplashishni istamadi, shekilli, suhbatni o’zi olib boradi (tabiiyki, avarchalab), goh qizishadi, goho bahslashadi. “Xayriyat-yey… Rasul siz bilan ertaga uchrashadigan bo’ldi. Nima, oralaringdan ola mushuk o’tganmi? Xafa bo’lmang, picha qiziqqonligi bor uning, lekin mard!”, deydi Yusupov.
Hamzatov xushlamaygina ko’rishadi. “Nega o’zbeklarni haqorat qildingiz?!”- deya savol beraman unga.
“Odam ham shuncha o’jar bo’ladimi… Mayli, bizda musofirni haydashmaydi”, deydi u xo’mrayib.
Yuzimga gup etib qon yuguradi. “ Hozir boplab so’kaman-da, shart chiqib ketaman!” ahd qilaman. Ammo qo’l-oyoqlarim izmimga bo’ysunmas, tilim esa tanglayimga yopishib qolgandi, go’yoki.
—Nega haqorat qildingiz?!—deya takrorlayman, xolos. Hamzatov esa nigohini bir nuqtaga tikkancha, o’y surardi. Oraga noqulay sukunat cho’kadi. Va uni, nogahon, Rasul og’aning do’rilloq ovozi buzib yuboradi: — Nega Rashidovni mozorda tinch yotgani qo’ymay, kavlab oldilaring?! Qachon va qaysi musulmon xalqi o’z o’g’lonlariga shunday shakkoklik qilgandi?! Kim u Komil Ikromov degani? Rostdan ham Akmal Ikromovning o’g’limi? Rashidov ozmuncha yuguruvdimi otasining nomini tiklash uchun! Aytishlaricha, o’ziga ham ko’p yaxshiliklar qilgan ekan, u bo’lsa… O’qidingmi o’sha nodonning Rashidovning ruhiga tosh otgan “Literaturka”dagi iflos maqolasini? Usmonxo’jaev-chi! O’zbeklarning sharmandasini chiqarib:“Kadr yuboringlar!” deb, Moskvaga yalinishini uning… Hali ko’rasan, Rashidovning arvohi uradi ularni…
Gap bu yoqda ekan-da! Yuzim yana lovullay boshlaydi, endi — uyatdan.
Hamzatov bo’lsa hamon so’zida davom etar, biri ikkinchisidan achchiq dashnomlar yo’llardi: — Qanaqangi odamsizlar o’zi! Milliy g’urur bormi sizlarda?!
— Bor, Rasul og’a, bor! — o’zimni tutolmayman men.— Ammo shu uch-to’rt manqurtni deb butun xalqni…
Daf’atan Hamzatov xoxolab kuladi… So’ng “Bor ekansan-ku! deb shartta o’rnidan turadi-da, meni bag’riga bosadi.— Mendan ranjima, azbaroyi kuyib ketganimdan aytdim-da. Ishonamanki, hali siz o’zbeklar qudratlaringni yana ko’rsatasizlar! Albatta, ko’rsatasizlar!.. Qani, qo’lni tashla! Yarashdik-a?..
Keyin Rasul og’a qaysi mehmonxonaga joylashganimni, sharoiti qandayligini bir-bir surishtiradi va deydi: — Buguncha Maxachqal’ani o’zing tomosha qilib tur, birga borardim-u, Italiyadan tarjimonlarim kelishgan, ozgina ishimiz bor edi. Ertaga shu paytda shu yerda uchrashamiz.
Uchrashganimizda Hamzatov deydi:
— Senga butun Dog’istonni ko’rsataman, ovulimizgayam olib boraman!
— Iltifotingiz uchun rahmat, Rasul og’a, ammo men ertaga qaytsam devdim.
— Nima?! Hov bola, o’pkangni bos! Sen mening mehmonimsan, mehmonning izmi—mezbonda, tushundingmi? Javob yo’q! Tamom-vassalom!—tutoqib ketadi u.
— Ketmasam bo’lmaydi-da…
— G’alati ekansan-ku… Bor, boraver. Keyin qayta Maxachqal’aga qadam bosma! — Qovog’ini solib, teskari qarab oladi Hamzatov. — Nega qaqqayib turibsan, ket dedim-ku!
—Axir, ishli odamman, otpuskam tugadi-da.
— Ha, ishdan haydab yuborishlaridan qo’rqyapman de! Ish topiladi, do’st topish qiyin… To’xta-chi, boshlig’ing kim? Adresi bilan ismini yozib ber. Yozdim. Hamzatov kotibasini chaqirtirdi-da uqtirdi: — Hoziroq Toshkentga, shu adresga, Mahmudovga (men o’shanda “San’at”— hozirgi “Guliston” jurnalida ishlardim, Tilab aka bosh muharririmiz edi) telegramma yubor, “ Hamzatov Anvar Jo’raboevga besh-olti kun mezbonlik qilmoqchi, imkoni bo’lsa, ruxsat bering”, deb ayt.
Kotiba chiqqach: — Ko’ngling joyiga tushdimi? O’ylaymanki, boshlig’ing Hamzatovning iltimosini yerdaqoldirmas… Yaqinda otamning yuz o’n yilligi bo’ladi, ancha mehmon keladi. Shu bayramniyam birga baham ko’ramiz. Qittak- qittak otamiz ham, — deydi Rasul og’a jilmayib.
Shunday qilib Dog’istonda ikki hafta qolib ketdim. Hamzatov bilan bu tog’li o’lkaning qator shaharlariyu ovullariga bordik. Rasul akaning padari buzrukvori, mashhur shoir Hamzat Sadasa yubileyi tantanalarida ishtirok etdim. Unga dunyoning turli mamlakatlaridan ko’plab taniqli adiblar,shoirlar, olimlar kelishdi.
Yo’l-yo’lakay bo’sh vaqt topildi deguncha, Hamzatov bilan muloqotlar o’tkazishga urinardim, natijada quyidagi suhbat tug’ildi:
— Rasul og’a, bir naql bor (balki Siz ham eshitgandirsiz): shoir — darddan dod soluvchi zot hisoblanarmish…
— Nega endi darddan dod solaverishi kerak ekan uning? Shoir quvonchdan hayqirishiyam kerak emasmi, axir!
— Umuman shoiru she’riyat haqida ko’p narsalar aytilgan. Lekin shunday bo’lsa-da, ayniqsa, she’riyatga aniq bir ifoda topish mushkul. Chunki topilgan o’xshatmalar gohida jo’n, goho esa tuturiqsiz bo’lib qolayotir…
— She’riyat — sirli bir jumboq. Deylik, sahro bo’ylab boryapsan, chanqoqlikdan lablaring quruqshab qolgan. Kutilmaganda muzday buloqqa duch kelasan. She’riyat, istasang, xuddi shu buloq hamdir.Agar she’riyat bo’lmaganida, tog’lar bir to’da toshlar uyumi, quyosh — tanasidan issiqlik ajratuvchi samoviy jism, yurakning hayajonlanishi — qon aylanishining kuchayishi, qushlarning sayrashi esa erkagining o’z urg’ochisini chorlashi bo’lib qolaveradi, xolos. She’riyat bu — tong otishi yoki quyoshning botishi. U e’tirof, yo isyon, yo tarsaki, yo o’pich. Ilgari she’rlar maqol-u naqllarga aylanardi, hozir esa maqol va naqllar asosida uzundan-uzun she’rlar bitiladigan bo’ldi.
— Shoirlar shoir bo’lib tug’iladimi yoki…
— Turlicha. Pushkin shoir bo’lib tug’ilgan: u bolaligidayam, o’spirinligidayam ajoyib misralar bitgan. Umar Xayyom esa bolaligida she’r yozmagan. Aslida shoir haqiqiy she’ri bitilgan kunda dunyoga keladi. Ancha yil burun oldimga notanish bir yigit keldi. Qo’lida xat, otamning do’stlari yozibdi. “Shu yigit shoir bo’lishi kerak. Sen unga yordam ber”. Demak, u she’r mashq qilarkan-da, deb yozganlarini so’rasam, “She’r yozishni bilganimda sizdan yordam so’rab kelmasdim-ku. Sizga shogird tushmoqchiman. Mana hujjatlarim”, deb o’ninchini bitirgani, sog’lig’i yaxshiligi, kolxozda ishlashi, xotiniyu bolalari borligi xususida qator spravkalar ko’rsatdi. Uning oilasi katta bo’lib, kolxozdan olayotgan maoshi mutlaqo yetmas ekan. Kimdir unga shoirlikni o’rgan, pulning ostida qolib ketasan, deb maslahat beribdi. Yoshi yigirma beshdan oshgan, adabiyotning ko’chasiga biror marta ham kirmagan bu go’l bola laqqa tushib… Ko’pchilik she’r yozishni kasb, shoirlarni esa eng badavlat odam hisoblarkan…
— Balki, haliyam shunday afandilar topilar…Lekin hozir shoirlar ko’payib ketdi, har qishloqda bor…
— Kim aytdi senga ko’paydi deb? Qofiyakashlar ko’paygan bo’lishi mumkin, lekin shoirlar juda oz. Agar ular ko’p bo’lganida, dunyoning ishlari boshqacha kecharmidi-yey. Gap shoirlar haqida borayotgan ekan, shuniyam ta’kidlamoqchimanki, shoirlarni bunisi keksa, unisi yosh deyish — noto’g’ri. Chunki ular, yoshidan qat’i nazar, tengdosh. Keyin, yer yuzidagi barcha shoirlar ( qay mamlakatda yashashmasin) yurtdoshdirlar. Masalan, men O’zbekistonga borsam, vazirlarni emas, shoirlarni qidiraman. Mening ikki vatanim bor: Sada ovuli va butun jahon she’riyati.
—Ilk yozgan she’ringiz yodingizdami?
—Unda o’quvchi edim. Kechasi uyqum qochib, yozgim kelaverdi, yozdim. Nazarimda, durustgina chiqdi. Maktab devoriy gazetasida bosishdi, ammo, qisqartirib. Uni yaxlit holda sahnamizdan o’quvdimki, maktabdoshlarim: “Ovulimizda tag’in bir shoir paydo bo’libdi!” deb meni qutlashdi. O’shanda o’zimni zo’r shoir deb hisoblagan bo’lsam, ajab emas.
— Hozir-chi?
— Hozir esa… Ba’zan shunday paytlar bo’ladiki, shoirligimga shubhalanaman ham.
— Dastlabki she’rlaringizni besh jildligingizga nega kiritmagansiz?
— Chunki ularda gap ko’p-u, ammo yillar zalvori yetishmasdi.
— Ayrim tanqidchilarning “ Hamzatov — faylasuf” degan ta’rifiga qanday munosabat bildirasiz?
— Omadi yurishmagan shoirlargina faylasuf bo’lishadi. Omadi yurishmagan faylasuflar esa — tarixchi. Haqiqatdayam, sal ishim yurishmadi deguncha, o’zimni falsafaga uraman. Ammo shoirlik bilan faylasuflik mutlaqo boshqa narsalar. Bir paytlar poeziya ko’pincha axborotlar yig’indisidan iborat bo’lardi. Yangi yo’l ochilsa — she’r yozilardi, yangi kanal ishga tushsa — yana she’r… Xayriyat, bugun she’riyat yana chuqurlashyapti, ancha teranlashyapti.
— Yosh ulg’aygan sari, tajriba ham oshadi. Endi Sizga she’r yozish juda osondir-a?
— She’r tajriba bilan birga ichki holatga ham bog’liq. Shunday paytlar bo’ladiki, satrlar o’z-o’zidan quyulib keladi. Goho esa kuni bilan hech narsa yozolmayman… Ilgari ortiqcha tashvishlar deyarli yo’q, kuch-g’ayrat ham ko’p edi. Hozir bo’lsa gohida o’ylagan narsalarimni amalga oshirishga quvvatim yetmay qoladi. Xuddi shu bilimu tajribam bilan, qani endi yigirma yoshliga aylanib qolsam…
Hindlarning naqliga ko’ra, eng avval
Olamda ilonlar paydo bo’lgandir.
Tog’liklarga qolsa, ular har mahal
Eng avval lochinlar paydo bo’lgan der.
Men esa o’ylayman: ushbu olamda
Odamlar bunyodga kelgan ilgari.
Keyin, qay birlari lochin bo’lgan-da,
Ilonga aylangan qaysi birlari.
* * *
Ibtido, tug’ilish — birinchi dovon,
O’lim — ikkinchisi, yo’lning poyoni.
Sen bo’lsang, o’zingcha, bandai nodon,
Zabt etmoq bo’libsan yuz bir dovonni.
Bo’ronsiz, kurashsiz, tinch, osoyishta
Yashab kelganingdan o’zingcha shodsan.
Hech kim sherik emas shodlik, g’amingga
Do’sting yo’q, demak bil, sen benajotsan.
Yuzga kirsang hamki, farqi yo’q bilgil,
Soching oqarsa ham o’xshab donoga,
Odamlar oldida ochiq aytaman:
Demak, kelganing yo’q hali dunyoga.
***
Bulbullar ichinda tinmas zabonman,
Hamon yoningdaman, tanangda jonman.
Agar oshiqlaring o’n mingta bo’lsa,
Bilgilki, alarning sardori menman.
Qo’llarim istagi tutmoqlik qo’ldan,
Istagim, totmoqlik labdagi boldan.
Oshiqlaring kelsa o’n mingta yo’ldan,
Bilgilki, eng avval kelgani, menman.
Sevgiga sodiqlik shartini qo’ysang,
Shartni bajarmasni yoningdan quvsang,
Agar o’n mingtadan yuzta qoldirsang,
Bilgilki, yuztadan bittasi menman
Keksalik degan sir joy olsa dildan,
Yigitlik quvvati ketsa ham beldan,
Har kun gul olsang sen gar o’nta qo’ldan,
Bilgilki, eng avval gul tutgan menman.
Falak falakligin qilsa nogahon,
Sendan yuz o’girsa hatto keng jahon,
Oshiqlardan qolsa bir nafar, inon,
Qolgan shu oshig’ing, bilgilki, menman.
Ko’zlaring bemahal yoshlarga to’lsa,
Agar dushmanlaring ustingdan kulsa,
Oshiqlaring agar, hech kelmas bo’lsa,
Marhum Rasul Hamzat, bilgilki, menman.
— Madaniyat, she’riyatu adabiyot, oxiri, yovuzlikni batamom tugatadimi?
— Madaniyat, adabiyot, jumladan, she’riyatning vazifasi bundan iborat emas. U faqat muammo ko’tarib chiqishi mumkin . Masalan, shoirlar “Nima qilmoq kerak?”, “Kim yaxshi yashaydi?” kabi savollarni o’rtaga tashlagani tashlagan. Bu savollarni esa jamiyat yechishi lozim. Shoirda tank ham, samolyot ham, qurilish materiallariyam yo’q. Uning bor boyligi — qog’ozu qalam.
— Bugungi she’riyat oldidagi eng dolzarb masala?
— Shu-shu muammolarni ko’tarish lozim deb, alohida ajratish qiyin. She’riyatning boshi bitta-yu, tashvishi mingta. Asosiysi — tinchlikni saqlash, oila, millat, Vatan taraqqiyoti. Oila bo’lmasa, millat bo’lmaydi, millat bo’lmasa — xalq, xalq bo’lmasa — Vatan. Ha, yana bir katta muammo — sevgini asrash!
— Yigirma birinchi asr she’riyatini qanday tasavvur qilasiz?
— Yangi-yangi voqealar, shak-shubhasiz, she’riyatga o’zgacha ohang, shakl bag’ishlaydi. Lekin she’riyat o’zining asl manbai — xalqning ma’naviy buloqlaridan suv ichib turishi lozim. Bordi-yu, shu buloqlarning ko’zini qum qoplasa — dahshat! Xalq og’zaki ijodi ham ana shu buloqlardan. Bizda yomon odam haqida shunday deyishadi: “Onasi unga alla aytmagan ekan-da”. Tog’liklarning aql-zakovatini aniqlash uchun qadimda ularga uchta topshiriq berilardi — o’tmas boltada o’tin yorish, toshloq joyning yerini haydash va uchta ertak aytib berish.
.—Ijod erkinligi deganda nimani anglaysiz?
— Agar erkin bo’lmasangiz — yoza olmaysiz. Inson va ozodlik bir butun bo’lib, ularni bir-biridan ajratish mumkin emas. Shoir yozayotganida senzura, tanqidchilaru o’quvchini o’ylay boshlasa, she’rini hech vaqt tugata olmaydi. Yozayotganimda menga hech kim, hech narsa xalaqit bermasligi shart. Chunki o’sha olam — faqatgina menga taalluqli olam. Yozib bo’lganimdan so’ng esa, agar she’rimni birortayam odam qabul qilolmasa — unda o’sha she’r meniki ham bo’lmaydi: uni o’lgan deb hisoblayman.
—Siz o’quvchilaringizga qanday maslahat berishni yoqtirasiz?
— Hech narsa deb. Men ularga nasihatgo’y emas, balki do’st bo’lishni istayman. Lekin, hammasi bilan emas.
— “Hamzatov tarjimonlarsiz Rasul Hamzatov bo’lishi qayda edi”, degan gaplar Sizning qulog’ingizga ham chalingandir?
— Ilgari esa, bilasanmi, nima deyishardi? “Rasul uchun otasi yozarkan”. Endi sen keltirgan gapni aytishadi. Meni tarjimonlar mashhur qilishdi deganlari rost. Agar ularning chin yurakdan qilgan mehnatlari bo’lmaganida, so’zsiz, ko’p narsa narsa yutqazardim. Lekin men ham qo’l qovushtirib o’tirmagan bo’lsam kerak.
— Otangiz haqida odamlar ko’p yaxshi gaplar aytishyapti (joyi jannatda bo’lsin, rahmatlining). Mana yubileyiga ham jumlai jahondan eng taniqli mehmonlar to’planishdi. Xalq shoiri unvoniga sazovor bo’lgan padari buzrukvoringiz Dog’iston poeziyasida o’chmas iz qoldirgan. U kishidan Sizga qolgan eng katta meros-chi?
— Menda qanaqangi yaxshi xislat bo’lsa, bari — ota meros.
— Yomon xislatlar-chi?
— Bunda otamning aybi yo’q. Otam mehribon ham, qattiqqo’l ham edi. Ammo hech qachon birovni nohaq xafa qilmasdi… Bolaligimda bir kuni maktabga bormay, qimor o’ynab, otam kitob-daftarga bergan pulni yutqazib qo’yuvdim. Yana o’ynagim, aniqrog’i, yutgim keldi. Pul esa — yo’q. Bir hiyla o’ylab topdim. “Ertaga shahardan polvonlar kelishib, tomosha ko’rsatishadi. Ular menga pul yig’ishni topshirishdi”, deb ovulimizdagi besh-olti xonadondan ancha pul to’pladim. Ularniyam boy berdim… Keyin bir oz tevalashdik ham. Uyga bir ahvolda, shimlarim yirtilib bordim. “Qaerda eding? Shiming nega yirtiq?” deb so’radi otam. “Maktabda edim. Mix tilib oldi”, deyishim bilan, shapaloq tortib yubordi. U kishi hammasini bilgan ekan — qo’shnilar aytishibdi. Oradan uch kun o’tgach, meni chaqirib so’radi: “Nima uchun urganimni bilasanmi?”. “Qimor o’ynaganim uchun”. “Yo’q, yoshligimizda hammamiz ham o’ynaganmiz”. “Shimimni yirtganim uchun”, “Yo’q. Kim yoshlikda shimini yirtmaydi, deysan”. “Unda, maktabga bormaganim uchun”. “Yo’q. Aldaganing uchun. Bu oxirgisi bo’lsin!..”
—Keyin ham ana shunday saboqlar olib turdingizmi?
— Ha. Bir paytlar SK (Kommunistik partiya Markaziy qo’mitasi nazarda tutilmoqda) shoira Anna Axmatova bilan yozuvchi Mixail Zoshenkoning ijodini qoralab, maxsus qaror chiqardi. Katta yig’inda men ham ana shu qarorni qo’llab-quvvatladim. Kechqurun uyda otam so’rab qoldi: “Sen ularning asarlarini o’qiganmisan, o’zi?”. “Yo’q”. “Unda ijodlari haqida xulosa chiqarishga nima haqqing bor?!”
Meni hozirgacha yana bir vijdon azobi qiynaydi: Garchand otam “Shomilga hech qachon til tekkizma”, degan esa-da, men ahmoq 1951 yilda bu ulug’ hamyurtimizni, rus bosqinchilariga qarshi kurashga boshchilik qilgan bu jasur insonni ayblab, she’r yozuvdim.
— Birov majbur qilgan yoki kimdir yuqoridan buyurtma bergandir-da?
— O’z ixtiyorim bilan yozuvdim. Sababi: ongim o’shandagi siyosat bilan shu qadar zaharlangan ediki. Shomilni, bilasanmi, kim deb talqin qilishardi u paytlar — turk va ingliz ayg’oqchisi. Uning maqsadi Kavkaz xalqlari o’rtasida nizo chiqarish bo’lgan deb, betinim uqtirishardi… Shomil haqidagi haqiqatni bilganimdan so’ng uni madh etuvchi kattakon she’r yozdim. Meni otam, hamyurtlarim, Shomilning arvohi kechirdimi-yo’qmi — bilmayman-u, ammo o’sha ilk she’rim uchun o’zimni kechirolmayman.
— Dog’iston mo»jazgina yurt bo’lishiga qaramay, bu go’shada lazgin, tat, qumiq, no’g’ay kabi o’nlab millatlar yashaydi. Shulardan eng ko’pini siz mansub xalq — avarlar tashkil etadi. Kimdir aytib qoluvdi: “Hamzatov avar tilini Dog’iston tili deb e’lon qilishga urinyapti”, deb..
— Men ona tilim avarchani eng muqaddas deb bilaman. Ammo qumiq ham, tat ham, qolganlar ham, tabiiyki, o’z ona tillarini muqaddas hisoblashadi. Shu bois shaxsan men bir tilni ikkinchisidan ustun qo’yishlariga mutlaqo qarshiman. Lekin o’z ona tilini bilmaganlar… Uzoq yili Frantsiyada bir rassomni uchratib qoldim. U hamyurtim bo’lib chiqdi. Dog’istondan qandaydir sabab bilan ketib qolgan, hatto onasi-yu qarindoshlari bilan ham aloqasi yo’q ekan. Qaytgach, uning onasini topdim. “Men esa o’g’lim o’lgan deb yurardim-a. Xat yozmasayam, ish qilib sog’-omon yursa bo’ldi!” deb rosa quvondi kampir. Ketayotganida daf’atan so’rab qoldi: “Ayt-chi, o’g’lim bilan avar tilida gaplashdinglarmi?”. Alday olmadim, o’g’li avarchani umuman bilmasdi. Biz tarjimon orqali tillashgandik. Buni eshitib, kampirning yuzi tundlashib ketdi-da: “Rasul, sen adashibsan. O’sha rassoming boshqa odam ekan. Agar mening bolam bo’lganida, ona tilini unutmasdi. O’g’limning o’lgani rost ekan”, dedi u.
— Bir paytlar yozuvdingiz: “Oilamizda to’rt nafar tanqidchi va atigi bir nafar shoir bor” deb. Yoningizga boshqa shoir qo’shilmadimi?
— Yo’q. To’rt nafar tanqidchi deganda, men uyimizdagi ayollarni nazarda tutuvdim. Hozir, nevaralarim tug’ilgach esa bizda butun boshli ayollar “oroli” vujudga kelgan.
— Sizni hazillashib, “ Hamzatov Fotimat fanlari nomzodi”, deyishganini qanday tushunsa bo’ladi?
—Oilamizda Fotimatlar ko’p-da: xotinim, onam, qizim. Hatto,rahmatli qaynonamning ham ismi Fotimat edi. Endi meni “Fotimatfanlari doktori”, deyishadi. Chunki Fotimat degan nevaram ham bor-da!
— “Ellik beshga kiryapman. Bu yoshga yetganlar haqida tog’liklar: “Endi uning oti qoqila boshlaydi”, deb aytishadi. Haqiqatdayam hatto, bir finjon sharob ham menga ta’sir qiladigan bo’lgan. Mening yoshimda istak bilan amaliy ishlar orasidagi masofa tobora qisqaradi. Ammo mendagi sevgi harorati hamon pasaygani yo’q. Yuragim hanuzgacha lov-lov yonadi”. Bu so’zlarni qariyb o’n yil ilgari yozuvdingiz. Hozir-chi, qalay shu olovning tafti?
— Haliyam o’shanday. Agar shoirning yuragidagi yolqin so’nsa, u she’r bitolmaydi!..
Bir voqeani aytib beray. Eslasam, hali-hali kulgim qistaydi. She’riyatga tetapoya qadamlar tashlayotganimda, otamning oldiga keksa do’stlaridan biri kelib, “Agar Rasul tezda mashhur shoir bo’lib ketishini istasangiz, buning yo’li bor. U biror bir go’zal qizni sevib qolishi kerak. Ammo qiz shu qadar jiddiy bo’lishi shartki sevgisini rad etsin. O’shanda o’g’lingiz Majnunga o’xshab azob chekib,kechalari bilan to’lg’anib chiqadi. Va shu hijron qiynoqlari uning qalamini shunday charxlab yuboradiki U birdan eng mashhur shoirgaaylanadi- qoladi”, degandi…
— Rasul og’a, xabaringiz bormi-yo’qmi, bilmadim: Toshkent yaqinidagi Chirchiq shahrida “Turnalar” qo’shig’ingiz asos bo’lgan yodgorlik mavjud. U ikkinchi ja hon urushida halok bo’lganlarning xotirasiga o’rnatilgan…
— Bunday e’tibor uchun o’zbek xalqidan minnatdorman… Bilasanmi shu she’rni qaerda yozganman? Yaponiyada, Xirosimada. Qog’ozlardan turnachalar yasab, ularni birin-ketin osmonga uchiradigan qizaloq haqidagi hikoya menga qattiq ta’sir qiluvdi. Ertasiga esa onamning vafoti to’g’risida telegramma oldim. Bir onda volidam, urushda halok bo’lgan ikki akam turnalarga aylanib qolishgandek bo’ldi, xayolimda… Shu yerda o’z- o’zidan “Turnalar”ning so’zlari “charx ura” boshladi…
Toshkentga yana yo’lim tushsa, sen aytgan o’sha haykalni ziyorat qilaman, albatta.
— O’zbekistonga tez-tez kelib turasiz. Yurtimiz haqidagi taassurotlaringizni bilishni istardim.
— Agar o’zbeklar meni tez-tez kelib turardi, deb hisoblashsa, demak, men ularning joniga tegibman. Mening nazarimda, O’zbekistonda judayam oz bo’lganman. Taassurotlarim esa bir umrli. Qadimiy obidalar! Suluv qizlar! Mard yigitlar! Ko’hna bozorlar! Samarqand! Buxoro! Teatrlar! Takrorlanmas musiqa! Palov! Kabob!.. Men uchun eng yaxshi joy—do’stlarim ko’p bo’lgan yer. Men uchun O’zbekiston ana shunday aziz zamin. G’afur G’ulomnikida mehmon bo’lganman. Oybek bilan yaqin edim, Mirmuhsinu Ramz Bobojon bilan turli anjumanlarda ko’rishib turardik. Ulkan taqdirli, irodali va umuman xislatlari behisob Zulfiyaxonimni mudom e’zozlayman. Sizlarda biri ikkinchisidan-da iste’dodli shoirlar anchagina. Garchand O’zbekiston she’ru qo’shiqqa boy esa-da, jahon klassik she’riyatiniyam yuksak qadrlashlaringga havasim keladi. Erkin Vohidovning “Faust”ni, Abdulla Oripovning “Ilohiy komediya”ni o’zbekchaga o’girishgani zo’r bo’pti!
O’zbekistonda Shukrullodek ajoyib o’rtog’im bor. Unikida ham ko’p marta tuz yeganman. U galvars bir kuni Moskvada restoranda o’tirib, meni bir hamyurtimga yomonlabdi. “ O’taketgan aroqxo’r”, debdi, xuddi o’zi kam ichadiganday. Eshitib juda xafa bo’ldim. Shu orada o’ziniyam uchratib qoldim. “Meni nega g’iybat qilib yuribsan?!” deb so’rasam, nuqul tirjayadi. “Nima debman?” deb, o’zini go’llikka soladi. Oxiri nimalar deganini aytsam, “Yo’q, Rasul, men unday demovdim. Aytuvdimki, ilgarilari Hamzatov bilan birga ichardik. Men aroqqa xiyonat qildim — ichishni tashladim. Rasul esa vafodorligicha qoldi. Irodasi zo’r ekan!..”
—Shu mavzuda do’stingiz Chingiz Aytmatovdan samolyotda ro’y bergan qiziq bir voqeani eshituvdim…
— Ha, ha ( o’zini tiyolmay kuladi Hamzatov). Uzoq yili u bilan xorijda bo’luvdik. Qittak ko’proq olib qo’ygan ekanman shekilli, kimdir elchixonaga yetkazibdi. Va meniyam, menga qo’shib begunoh Chingizniyam hali safarimiz yakuniga yetmagan bo’lsa-da, Moskvaga qaytarishdi. Shunday xijolat bo’ldimki… Samolyotimiz Himolay tog’lari ustidan uchayotganida, illyuminatordan ularga qarab ( yonimda Chingiz o’tirgandi): “Ey, ko’hna tog’lar! Ey, oppoq qorlar! Ey, serviqor bulutlar, men, shoir Rasul Hamzatov sizlarning oldingizda, do’stim Chingiz Aytmatovning oldida qasamyod qilamanki, endi ichishni tashlayman!..” dedim, ovozimni baralla qo’yib.
Oradan xiyol o’tmay Moskvada, Adabiyotchilar uyida moskvalik do’stlarim “Bizlarga yuzta quyib beradigan odating bor edi. Nega bufetga obormayapsan?” deb qolishdi. “Mayli, sizlarni mehmon qilaman-u, ammo o’zim ichmayman”, dedim ularga. “Sen ichmasang, biz ham ichmaymiz” deya o’pkalay boshlashdi do’stlarim. Ko’nglim bo’shda, “Bir marta ichsam ichibman-da” deb, bufetga boshlab borib, bufetchiga buyurtma bera ketdim: “Manavunga ikki yuz gramm aroq, unisiga yuz gramm kon`yak…”.
“Sizga-chi?” so’radi u. “Menga esa…” Shu payt kimdir kirib kelganday bo’ldi. O’girilib qarasam, ortimda Aytmatov turibdi! “Menga esa — bir stakan apel`sin
sharbati!” degandimki, Chingiz sharaqlab kulib yubordi…
E, menga qara, qiziq odam ekansan-ku, nima qilasan bo’lmag’ur voqealarni eslatib… Yana qanday savoling bor?
— Hamzatovga Hamzatovning nimasi yoqmaydi?
— Qomati.
— Xarakterida-chi?
— Men uchun asosiysi — xarakterga ega bo’lish… Lekin, ochig’ini aytaymi? Sabrsizman. Nuqul shoshilaveraman.
* * *
Kunlarning birida Rasul Hamzatov: “Tayyorlanib tur, indinga vertolyotda Sada ovuliga uchamiz. Men tug’ilib o’sgan joylarni bir ziyorat qilasan,
hamqishloqlarim bilan tanishasan”, deb uch-to’rtta rasm qoldirdi. Ularda shoirning ovuliyu ovuldoshlari aks ettirilgandi, menimcha. Va baland tog’lar qo’ynida
joylashgan shu go’shaga Hamzatov bilan birga borishimni eshitib, shunday quvondimki… Ammo… O’sha kuni kechqurun uydan telegramma keldi: onam dunyodan ko’z
yumibdi… Xonamga kirib, o’kirib-o’kirib yig’ladim…
Bir payt Rasul og’a yetib keldi-da, meni quchib, hamdardlik bildirdi. Ko’zida duv-duv yosh… “E h, seni ushlab qolmaganimda, onangning oxirgi so’zlarini eshitarding, uning tobutini ko’tararding… Aytuvdim-ku, onamning tobutini ko’tarolmay, dog’da qoluvdim deb. Bu farzand uchun juda og’ir… Meni kechir…” Men o’zimni yig’idan zo’rg’a bosib: “Peshonaga yozilgani bo’larkan-da, Sizning ne aybingiz bor, Rasul og’a”, deyman…
Jazirama avgust edi o’shanda, dam oluvchilar mavsumi. Hatto Hamzatov ham Toshkentga aviabilet topish uchun ancha qiynaldi… Bulung’urda (ilgari tumanimiz markazi Krasnogvardeysk deb atalardi. Istiqloldan so’ng uning qadimiy nomi — Bulung’ur qayta tiklandi) meni onamning hali tuprog’i sovib ulgurmagan qabri qarshi oldi…
Ertasiga ertalab Maxachqal’adan — Rasul og’adan onam vafoti munosabati bilan men va otamga ta’ziya izhor qilingan telegramma keldi…
* * *
O’n besh kunlar o’tgach, Hamzatov xonadonimizga qo’ng’iroq qilib, hol-a hvol so’radi. So’ng yana uchrashdik: 1989 va 1990 yillarning dekabrida Moskvada — SSSR xalq deputatlari s’ezdlarida (Rasul og’a deputat, men esa jurnalist sifatida ishtirok etgandik). Bo’sh vaqt topildi deguncha, xoli bir joyga borib, suhbatlashardik. S’ezddan so’ng Hamzatov bilan qayta uchrashish imkoni bo’lmagan esa-da, suhbatlarimiz davom etar: telefonlashib turardik. Mustaqillikka erishganimiz, Prezidentimiz Islom Karimovning jasorati tufayli Sharof Rashidovning nomi oqlangani, Moskvadan jo’natilgan “desantchi-kadrlar” in- inlariga kiritib yuborilgani, milliy g’ururimiz tiklanayotganidan xabar topgach, “Ish qilib ko’z tegmasin o’zbeklargayu qayta tug’ila yotgan O’zbekistonga!.. Tarixingizdagi o’sha qora kunlar haqida ham, Sharof Rashidov haqidayam ko’proq yozilishi kerak. Ana shunda kelajak avlodlar baxtli kunlarning qadriga o’shancha ko’proq yetadigan bo’lishadi”, dedi hayajonini yashirolmay Hamzatov …
Sayt tashkilotchilariga katta rahmat