Cизга тақдим этилаётган асар миллатимизнинг қаҳрамон фарзанди (бундан роппа-роса 85 йил аввал — 1931 йилнинг 31 августида большевиклар томонидан қатл этилган)  Муҳаммад Иброҳимбек ҳаёти ва фаолиятига бағишланган тарихчи олим Насриддин Назаровнинг илмий тадқиқотидир. Мазкур  тадқиқот узоқ йиллик илмий изланишларнинг пухта натижаси бўлиб, зиддиятли замоннинг янада зиддиятли тақдирли қаҳрамони Муҳаммад Иброҳимбекнинг ҳаёти, ҳарбий-сиёсий фаолияти тарихий ҳужжатлар, асосли манбалар асосида ёритилган ва давр мураккабликлари шароитида халқнинг аянчли тақдири қаламга олинади. Нашр этилган асар очиқномасида эътироф этилганидек, «Асарда Иброҳимбекнинг ҳарбий жабҳада қўлга киритган муваффақиятлари, зафарли юришлари билан бир қаторда мағлубиятлари, Афғонистон тупроғидаги ҳарбий фаолияти, ҳарбий ҳаракат жараёнида муҳожирларнинг ўрни ҳамда ҳаракат инқирози мавжуд манбаларни таққослаб тадқиқ этилгани билан эътиборга лойиқдир. Шунингдек, ҳаракат инқирози, Муҳаммад Иброҳимбек тақдирининг изтиробли якуни, қўрбошилар фаолияти ҳақида қимматли маълумотлар берилган. Ушбу асар зиддиятли замонда халқ ҳаракатининг Иброҳимбек раҳбарлигидаги даврнинг муайян қисмини очиш билан бир қаторда, фанимизда кам ўрганилган лақайшунослик бобида ҳам илмий қимматга эга бўлиб, кенг китобхонлар оммаси учун мўлжалланган».

Гапнинг қисқасини айтсак, бу тадқиқот тарихимизнинг машъум кунларидан ҳикоя қилиши билан жуда  қимматлидир. Айни шундай асарлар келгусида бадиий етук асар ёзилишига асос ва туртки бўлиб хизмат қилади деб ўйлайман.

Хуршид Даврон

НАСРИДДИН НАЗАРОВ
МУҲАММАД ИБРОҲИМБЕК ЛАҚАЙ

Таниқли немис олими Рейнхард Эйзенер Иброҳимбек ҳақида Совет тарихнавислиги (историографияси)ни ўрганиб, Совет илмий адабиётларидаги Иброҳимбекни «ўғрибоши», «босмачи», «авантюрист» каби нисбатлар таҳлилидан келиб чиқиб «Иброҳимбек ким бўлган?!», деган муаммони ўртага ташлаб, архив маълумотлари асосида жараёнлар ривожини таҳлил этиб: «Иброҳимбек – Трансоксания (Мовароуннаҳр)да кўплаб ватанпарварлар каби ўз ерини босқинчилардан озод этиш учун кураш байроғини кўтарган қаҳрамонларнинг сардори эди»,-деган хулосага келади.

Сўзбоши

XX-асрнинг 20-30 йилларида эрку-имон ҳимояси йўлида шаҳид кетган юртдошларимнинг порлоқ руҳига бағишлайман.

Муаллиф

Юрт озодлиги — муқаддас туйғу. Ана шу туйғуни эъзозлаш, асраб-авайлаш, зарурат туғилганда ватан ҳимояси йўлида камарбаста бўлиш этник менталитетимизнинг асосий қирраларидан бирини ташкил этади.

Маълумки, инсоният ўтмиши эркинлик, мустақил яшаш, юрт ва эътиқод ҳимояси йўлида шиддатли курашлар тарихидан иборатдир. Тарих эса ўтмишдаги сиёсий жараёнлардир. Бугунги сиёсат келажак учун тарихга айланганидек, бугун биз тарих деб атаган муайян давр ҳамда ундаги воқиа-ҳодисалар ўз навбатида муҳим ижтимоий-сиёсий мавқе ва мазмун касб этгани шубҳасиздир. Тарих – ўтмишни ўрганиб, хулоса чиқаришга ундайди. Абдурауф Фитратнинг таъкидлашича: Тарих миллатларнинг ўтмишини, тараққиётини ҳамда таназзулининг сабабларини ўрганадиган фандир.

Бугун биз ўша яқин ўтмишдаги сиёсий жараёнларга тарих кўзгуси орқали назар соладиган бўлсак, юртдошларимиз ўз елкасида нақадар масъулиятли юкни кўтариб, авлодлар келажагини таъминлашга ҳаракат қилганликлари, ҳатто ушбу мақсад йўлида жонларини ҳам гаровга қўйганликларининг гувоҳи бўламиз. Немис файласуфи Гегель: Ҳақиқий жасорат юрт озодлиги йўлида қурбон бўлишга тайёр эканликда намоён бўлади, деган эди.

Ҳеч кимга сир эмаски, XIX – асрнинг охирида чор Россияси томонидан Ўрта Осиёни эгаллаши чор ҳукуматининг босқинчилик сиёсатининг меваси эди. XX-асрнинг 20 йилларида большевиклар ҳам Ўрта Осиё ҳудудига чор Россияси томонидан олиб борилган босқинчилик сиёсатини давом эттирди.

Гарчи, иккинчи жаҳон урушидан сўнг социалистик тузум халқларимиз ҳаётида бир мунча прогрессив аҳамият касб этиб, минтақада бунёдкорлик ва маърифий ишларга эътибор қаратган бўлсада, эътироф этиш лозимки, ўлкада инқилоб ўтган асрнинг 20-30 йилларида большевикларнинг босқинчилик сиёсати натижасида амалга оширилиб, ерлик халқни “босмачи”, “қулоқ” тамғалари остида сиёсий сиқув ва ўз ватанларидан бадарға қилиш натижасида мустаҳкамланди.

Халқимизда “Уруш-ботирни синайди, жаҳл-донони синайди, йўқчилик дўстни синайди”, — деган нақл бор. Мард майдонда синалади, деганларидек, юртимизнинг довюрак ўғлонлари муҳораба майдонига чиқиб, ҳарбий саҳнада ўзлигини намоён қила бошлади. Ўша шиддатли давр Муҳаммад Иброҳимбекни ҳам қўрбоши сифатида шакллантириб, йирик ҳарбий фигура сифатида сиёсий майдонга олиб чиқди. Албатта, давр, шарт-шароит юрагида чўғи бор кишиларни даврага тортади. Иброҳимбекдаги ғайрат-шижоат, юрт озодлиги ва эрку-имон учун интиқом ҳисси буюк қаҳрамонликларга ундаб, ҳарбий-тактик маҳоратининг устунлиги боис, ҳатто большевиклар тузуми мафкурачилари томонидан “Лақайдан чиққан Бонапарт”, “Шарқ Наполеони” сифатида эътироф этилиб,1 ушбу нисбат бугунги кунда ҳам тарихчи олимлар даврасида ҳам ўз тасдиғини топмоқда.2 Унинг атрофида ўн минглаб йигитлар тўпланиб, юртга бостириб кирган большевикларга қарши ҳарбий муҳораба майдонига чиқишди. Иброҳимбек сиймосида ушбу кураш Шарқий Бухорода3 миллий озодлик ҳаракатига, ҳаракат йўлбошчиси Иброҳимбек барча мусулмон қуролли кучларининг бош қўмондонига айланиб, яқин атрофдаги ҳамда манфаатдор давлатларнинг диққат эътиборини ўзига жалб этди. Амир Олимхон томонидан Иброҳимбекнинг “Мулла, бек, бий, девонбеги, лашкарбоши, тўпчибоши, ғози”4-дея улуғланиши унинг мамлакат ичкарисида ва ташқарисида ҳам тан олинган лашкарбоши сифатида эътироф этилишидан нишонадир. «У хақиқатан ҳам ўз ватани ва халқи қаҳрамонидир. Ҳанузгача халқ Иброҳимбекни жонфидо ватанпарвар, халқпарвар, жасур, ёвқур қўмондон ва ору-номусли чин мусулмон сифатида эътироф этади ва қадрлайди».5 Мутафаккир Т.Карлейл ҳақли таъкидлаганидек: «Жаҳон тарихининг ҳар бир босқичида унинг халоскори бўлган ва кишилар қалбига чўғ ташлаб уни ёндирган Буюк инсонга дуч келамиз. Дунё тарихи буюк шахсларнинг таржимаи ҳолидир».6 Ҳақиқатан ҳам дунё тарихи Буюк шахслар фаолиятини ўзида мужассам этган кўзгудир. Йигиманчи асрнинг йиширма-ўттизинчи йиллардаги ўлкамиз ва шимолий Афғонистон тарихини Иброҳимбек феноменисиз тасаввур этиш жуда қийин.

Ушбу асарда Иброҳимбек сиймосига ҳамда ўша давр ҳарбий-сиёсий жараёнларига субъектив ёндошишни ўз олдига мақсад қилиб қўймасдан, балки Шарқий Бухорода Иброҳимбек қўмондонлигида олиб борилган халқ ҳаракатининг, яъни курашларнинг қисқача мазмунини хронолик тарзда баён этиб, муаммо моҳиятига эътибор қаратиш, аёвсиз тақдирнинг ғирром ўйинлари эл бошида қонли қиличини ўйнатиб, зуғум ўтказиб келганини жонли мисоллар воситасида яна бир бор эслатишдан иборатдир. Ушбу мақсадларни амалга ошириш йўлида асарда Ўзбекистон Республикаси Марказий Давлат архиви, Россия Федерацияси Марказий Давлат архиви, Тожикистон Республикаси Марказий Давлат архиви, Тожикистон Республикаси Марказий музейининг илмий фонди материаллари, XX-асрнинг 20-30 йиллардаги матбуот материаллари, қатор илмий, публицистик материаллардан, шунингдек, Иброҳимбекнинг ҳарбий фаолияти ҳақида лақай элати вакилларидан йиғилган оғзаки ва ёзма материаллардан фаол фойдаланилиб, маълумотлар таққосланиб, муаллиф томонидан объектив реалликка нисбатан мос деб ҳисобланган воқеа ва жараёнлар қисқа, холис тарзда ёритилишга ҳаракат қилинди.

Ушбу асарнинг яратилишида ўзларининг қимматли маслаҳатларини аямаган элатдошларимга, шунингдек, устозлар ва дўстларимга, хусусан тарихчи олимлар Қаҳрамон Ражабовга, Камолиддин Абдуллаевга, ёзувчи Набижон Боқийга, афғонистонлик олимлар Устод Ҳамидуллоҳ ва Абдуллоҳ Тошқинларга беғараз маслаҳатлари учун ўзимнинг самимий миннатдорчилигимни билдираман.

————————
1 См. Васильевич В. Бонапарт из Локая.//За партия (журнал). 1927. №3. 121 с.
2 Худди шунингдек тожикистонлик ёш тарихшунос олим Нурали Давлатовнинг мақолаларига ҳам қаранг: Вопасин Амири Бухоро.//Чавонони Тожикистон. 1998. 23 октябрь. Анварпошо жосуси Ленин буд!//Самар. 1997. 25-июль.
3Бугунги Тожикистон Республикаси (Тоғли Бадахшон автоном вилояти ва Сўғд вилоятидан ташқари) ва Ўзбекистон Республикасининг Сурхондарё вилояти.
4 Мулла-диний илмининг мукаммаллигига, яъни мадрасани хатм этганлигига ишора, бек-вилоят ҳокими лавозимига тенг, бий-Туркия армиясида жаноб сўзига синоним сифатида олий мартабали офицерларга нисбатан қўлланилган, девонбеги-вазир мартабасига тенг, лашкарбоши — ҳарбий кучларнинг бошилиғи – бош қўмондони, тўпчибоши-артиллерия бошлиғи, ғози-дин, яъни эътиқод ва имон ҳимоячиси.
5 Саййид Таваккалхон. Муҳаммад Иброҳимбек (тарихий қисса).–Душанбе, 2009. – Б. 48.
6 Психология и психоанализ власти. Т. 2. – Самара: Изд-й дом «Бахрон», 1999. – С.42.

I-БОБ: Шарқий Бухорода большевикларга қарши дастлабки ҳаракатнинг бошланиши,
ушбу ҳаракатда Муҳаммад Иброҳимбекнинг ўрни

1. Ҳаракат моҳияти: тарихий-фалсафий аспект

Большевикларнинг босқинчилигига қарши Ўрта Осиёда кенг қулоч ёйган халқ ҳаракати болшевиклар томонидан «босмачилик» ҳаракати деб, ушбу ҳаракат иштирокчилари «босмачилар» деб атала бошланди. Аслида «босмачи» сўзи «босмоқ» феълидан олинган бўлиб, муайян ҳудудни босмоқ, таламоқ маъносини билдиради. Бу исбот ҳам, илмий талқин ҳам талаб қилмайдиган аксиома. Худди мана шу сабаб туфайли ўтган асрнинг йигирманчи йилларидан бошлаб чиқарилаётган деярли барча илмий мақолаларда атаманинг юқоридаги талқини устувор моҳият касб этиб келмоқда. Бу сўз юрт мудофаачилари ва эрку имон ҳимоячиларини халққа ёмон кўрсатиб, бадном қилиш учун большевиклар томонидан ишлатилиб, кейинчалик ҳарбий ва илмий-сиёсий муомалага киритилган атамадир. Аслида босмачи муайян ҳудудга ўзга юртдан бостириб келганларга нисбатан ишлатилса тўғри бўлади. Масаланинг иккинчи томонига ҳам эътибор қаратиш лозимки, ўша қонли можаролар авжига чиққан йиллардаги сиёсий ҳокимиятнинг тамоман фалажлиги шароитида баъзи криминал элементлар ҳам қуролланиб, айрим ҳудудларда талончилик қилишган. Бундай кимсалар юрт ва имон-эътиқод ҳимояси учун бирлашган дасталар орасида ҳам йўқ эмас эди (яқин ўтмишни эсга олайлик, ҳамма даврда ҳам шундай бўлган). Мана шундай кимсаларга нисбат берилиб, аҳоли орасида уларга нисбатан салбий кайфият уйғотиш мақсадида большевиклар юрт ҳимояси учун отланган бутун бошли гуруҳларни ҳам босқинчи тўдалар, яъни босмачилар деб атай бошлаганлар.7 Аслида, ҳар икки томонда ҳам бундай кимсалар бўлиб, аҳолини талаш ҳоллари қизилларнинг ҳам орасида бор эди. Эсимда, «Лақай овози» ассоциациясида ишлаб юрган кезларим, бизга нисбатан ёши анча улуғ бўлган бир элатдошимиз сўзлаб берган эди: «Ўша «босмачилик» йиллари қизиллар қишлоққа кириб уйма-уй юриб, қурол ахтариш мақсадида аёлларнинг ҳам бутун тугунларини титкилар, кўзига кўринган аёллар тақинчоқларини ҳам олиб кетар, бундай пайтда момом онасидан қолган тилла тақинчоғини «катте чавдеш» (чойгум)га солиб, устидан сув қуйиб, бақирлатиб чой қайнатиб ўтирар экан. Худди шу йўл билан ўша тилла тақинчоқ бир неча «талав»лардан омон қолган экан». Демак, талончилик ҳамма замонда ҳам, ҳар қандай кучлар орасида ҳам бўлган. Буни инкор этиш ҳодисаларга бир томонлама муносабатда бўлиш демакдир. Лекин, тадбирли қўрбошилар ўз гуруҳида мана шундай салбий ҳолатларнинг олдини олишга ҳаракат қилганлар. «Иброҳимбек ўз қўшини сафида қаттиқ тартиб-интизом ўрната олди. Тинч аҳолини талашда қатнашган ёки бегуноҳ мусулмонларни ўлдирган аскарлар мабодо учраб қолса, улар шафқатсиз жазоланган. Иброҳимбек томонидан қўл остидаги қўрбошилари Абдулазиз ва Абдураҳмонбойга ёзган мактублари кўп жиҳатдан аҳамиятлидир. Иброҳимбек ўз мактубида Абдураҳмонбойга қуйидаги сўзларни ёзган эди: «…аскарларни махсус рухсатномасиз милтиқлари билан жўнатаяпсиз – бу жуда ёмон». Демак, қўрбошилар ўз йигитларини қишлоқларга милтиқлари билан юборишса, уларга махсус рухсатнома беришган».8 Худи шу мазмунда Иброҳимбекнинг Хонақа ҳудудидаги қўрбоши Мулла Ниёз Муҳаммад иноқ-бий номига ёзган хати ҳам характерлидир: «Сизнинг қўл остингиздаги аскарлардан баъзилари шариат қонунларига хилоф равишда деҳқонларнинг мол-мулкини талаш ва ўғирлаш билан ҳам шуғулланаётган экан, шундай кимсаларни аниқлаб жазолашингизни талаб қиламан».9 Абдулазиз қўрбоши номига ёзилган яна бир мактубда: «Менга етказилган маълумотларга кўра, сизнинг бир йигитингиз, шариат асосларига хилоф равишда гуноҳсиз бир мўминни ўлдирган экан, ушбу воқеа юзасидан қаттиқ текширув ўтказиб, маълумот тасдиқланса, ўша аскарга нисбатан қатъий чора-ҳатто отувга ҳукм қилишликни талаб этаман».10

Муаммонинг яна бир томони, босқинчи атамаси, ўзга юртдан босиб келган гуруҳга нисбатан ишлатилса ҳақиқатга яқинроқ бўлади. Демак, большевикларнинг ўзлари босмачилик сиёсати туфайли Ўрта Осиё ҳудудларини босиб олиб, ўзларининг ҳарбий-сиёсий қилмишларини хаспўшлаш учун айрим ўғри гуруҳлар сиймосида ушбу салбий атамани юрт ҳимоячиларига нисбатан ҳам қўллай бошладилар. Шарқий Бухородан истиқлолчи кучларнинг йўлбошчилари 1922 йилда Бойсун гарнизонидаги большевиклар ҳукумати вакилларига қуйидаги талабни қўяди ва бу хат Совет ҳукуматининг Бойсундаги вакили Олимжон Акчуриннинг қўлига келиб тушади: «Бойсун шаҳридаги большевиклар вакилига. Ҳақиқий мустақил Бухоро тупроғидаги аҳолининг вакиллари бўлган бизлар Сизларга шуни маълум қиламизки, сизлар ватанимиздан чиқиб кетмагунингизча жангни давом эттираверамиз деб ҳаммамиз бир қарорга келдик. Ҳозирги вақтда беҳуда қон тўкилмасин деб ва одамгарчилик қилиб сизларга мамлакатимиздан чиқиб кетишни таклиф қилаётирмиз. Шундай қилсангиз Сизнинг дўстларингиз бўлиб қоламиз ва ўзимиз ёрдам бериб сизларни очликдан сақлаб қоламиз, акс ҳолда, Сизлар ватанингизда очликдан ўлаётган оилаларингиз каби маҳв этиласиз. Ҳозир биз гуноҳкор бўлмайлик деб одам қонини тўкишни истамаётирмиз. Лекин халқимизнинг истагига хилоф равишда ватанимизда бостириб кирган сизлар билан жанг қилишни муқаддас бурчимиз деб биламиз. Бизлар хурсандлик билан бу йўлда қонимизни тўкиб, шаҳид бўлишдан қайтмаймиз.

Муҳрлар: Мулла Муҳаммад Иброҳим. Додхоҳ Абдулла Ҳожи, Ҳожи Султон Садр, Фазлиддин Ғози».11 Демак, ҳаракат иштирокчилари ҳеч қачон ўзларини «босмачи» деб аташмаган, балки халқ вакили деб ҳисоблашган. Атрофда большевиклар ва уларнинг мафкурачилари юрт ҳимоячиларини ушбу атама билан бадном қилишни давом эттираверганлар. Худди шунингдек, Москвада нашр этилган Катта Совет Энциклопедиясининг биринчи нашри 5-томида: «Босмачилик ҳаракати шиддатли сиёсий, аксилсовет характер касб этди ва бутун Осиёнинг мавжуд уч республикаси-Бухоро, Туркистон, Хоразм аҳолисининг оммавий ҳаракатига айланди. Ҳаракатнинг доҳийлари… Кўр Шермат, Иброҳимбек каби алоҳида бошлиқлари бўлиб қолмасдан, балки унга маҳаллий зиёлилар, мулла ва бойлар ҳам раҳбарлик қила бошладилар»,12 дейилади.

Оммавий ҳаракат қачон бошланади?! Биринчидан, йирик сиёсий, ҳарбий, иқтисодий ёки маънавий таҳдид вужудга келган тақдирда ҳамда ташқи босқин хавфи вужудга келса ва бу босқин реал моҳият касб этса. Иккинчидан, ҳеч қандай сиёсий-лингвистик лексиконда оммавий ҳаракат «босмачилик» деб аталмайди. Бу атама большевистик режим вакиллари томонидан ўйлаб топилиб, ўз рақибларига нисбатан ҳарбий ва мафкуравий жанг учун қўллаган мудҳиш атамаларидир. Худди шу атама орқали уларни бадном қилишга ҳаракат қилинди ва қайсидир жиҳатдан ўз ниятларига етишдилар ҳам. Кейинги етмиш йиллик большевиклар режими шароитида ушбу атама юрт мудофаачилари ва эътиқод ҳимоячиларига нисбатан фаол ишлатилиб, ҳарбий-сиёсий ва илмий лексиконда барқарор моҳият касб этиб, бугунги кунгача баъзи манфаатдор ҳудудий бирликларда чоп этилган илмий нашрларда эски, большевикча қарашларга содиқ ҳолда, юрт ҳимоячиларини босмачилар, ҳаракатни эса босмачилик сифатида бир томонлама баҳо бериб: «Босмачи-миллатчилик кайфиятидаги қуролли ҳаракат қатнашчиси, босмачилик эса миллатчилик кайфиятидаги қуролли ҳаракат» сифатида таърифланмоқда. Ваҳоланки, ушбу ҳаракат ҳеч қачон миллатчиликни ўз олдига мақсад қилиб қўймасдан, юрт мудофааси ва эътиқод ҳимояси йўлида барча миллат вакилларининг бошини бирлаштириб, босқинчиларга қарши курашга даъват этганлар. Иброҳимбек қўшинининг ўзида ўндан зиёд миллат вакиллари (ҳатто яҳудийлар ҳам) нафақат оддий аскар, балки қўрбоши сифатида ҳам фаолият кўрсатишганлар.

Атама генезисига эътибор қаратишда яна бир жиҳатни ҳам эътибордан четда қолдирмаслик лозимки, ҳаракат иштирокчиларининг ҳарбий амалиёт жараёнида йигитларни жасоратга чорлаб, ғайратлантирувчи ҳайқириғи «ур-бас», «бас-бас», «басо-бас» терминлари эди. Лақайларнинг ҳайқириғи «ур-бас» эканлиги, қўнғиротларники «бас-бас», бошқа қуролли гуруҳларники ҳам «басо-бас» эканлиги, мана шу ҳайқириқларга қараб қизиллар қайси гуруҳ билан урушаётганликларини аниқлашганлар.13 Ҳаракат иштирокчиларининг большевиклар томонидан «босмачи» деб аталишида мана шу жиҳатлар ҳам роль ўйнаган бўлиши мумкин. Америка ва Fарб олимлари ҳам ўша давр моҳиятини акс эттиришда «босмачилик» атамасидан у ёки бу мазмунда фойдаландилар.

XX асрнинг 90 йиллари бошида Ўзбекистон ва Тожикистон матбуотида босмачилик ҳаракатига бағишланган бир қатор мақолалар чоп этилиб, ҳаракатнинг мазмун-моҳиятига эътибор берила бошланди. Хусусан, «Ҳаёт ва иқтисод» журналида босилган А.Акромовнинг мақоласида босмачилик сўзи большевик мафкурачилари томонидан ҳаракат моҳиятини бузиб кўрсатиш учун қўлланиб келинганлиги ҳақида тўхталади ва ҳаракат моҳиятига эътибор қаратиш фикрини илгари суради.14 «Звезда Востока» журналида Боймирза Ҳайитнинг босмачилик ҳаракати ҳақидаги асари ушбу ҳаракат пролетариат диктатурасига қарши миллий озодлик ҳаракати эканлиги қайд этилиб, пролетариат диктатураси чор Россиясининг Туркистон республикалари билан олиб борган мустамлакачилик сиёсатининг давомли кўриниши эканлиги, босмачилик ҳаракати эса мана шу мустамлакачилик ҳаракатига қарши миллий давлатчилик тизимини ўрнатиш учун олиб борилаётган ҳаракат эканлиги таъкидланади.15 90 йилларнинг ўрталарига келиб, Ўзбекистон тарихчи олимлари даврасида ушбу атама ҳаракат моҳиятига зид эканлиги муҳокама қилиниб, ҳаракат «истиқлолчилик ҳаракати», иштирокчилар эса «истиқлолчилар» деб аталиши лозим, деган тўхтамга келинади.16 Ҳамда ушбу муаммога алоқадор олимлар овозлари матбуотда ҳам акс-садо бера бошлайди.17 Айрим олимлар босмачилик атамасининг ўзи ҳаракат моҳиятини акс эттиришини, ҳаракат иштирокчилари большевикларга қарши босмачилик усулидан кенг фойдаланганлигини айтиб, ушбу атаманинг қолишини таклиф этади.18 Айрим олимлар эса ҳар икки вариантдан ҳам воз кечиб учинчи атама билан, яъни қаршилик ҳаракати деб аташ таклифи билан чиқадилар.19 Баъзилар эса ҳаракатга нисбатан истиқлолчилик атамаси қўлланилиши лозимлигини ёқлаб, ҳаракат моҳияти жиҳатидан «қаршилик» ҳаракатининг муҳим ва кескин кўринишларидан бири эканлигини таъкидлаб, бу ҳаракат уюшган, шиддатли ва узоқ давом этган халқ ҳаракати, миллий озодлик ҳаракати эди, дейди.20 Лекин, XX аср бошларида сиёсий-илмий элита орасида ушбу ҳаракатнингда бутунлай ижтимоий ҳаётда ижобий моҳият касб этганлигига шубҳа билан қараш ҳоллари ҳам намоён бўла бошлаб, олимлар ва тадқиқотчилар ҳаракатга жуда эҳтиёткорлик билан муносабат билдира бошлайдилар.21 Баъзи илмий нашрларда ушбу ҳаракатни қўзғолончилик ҳаракати22 сифатида ҳам талқин этилаётгани ҳаракатга турли хил қарашлар мавжудлигидан далолатдир. Илм-баҳслар, турфа қарашларнинг ҳосиласидан иборат, илмий ҳақиқат эса ана шу баҳслар ва қарашларнинг аксарият олимлар томонидан эътироф этилган жиҳатидир. Биз ҳам баҳоли қудрат воқеаларга объектив ёндошишга интилиб, ҳар бир тарихий шахс ва жараёнга баҳо беришда ўша мураккаб тарихий давр моҳияти ҳамда шарт-шароитидан келиб чиқишга ҳаракат қилдик. Шунингдек, худди шундай муносабат ҳамда талқин воқеа ва жараёнларнинг реаллик даражасини ошириб, бир томонлама муносабатдан холи бўлишини таъминлайди, деган умиддамиз.

Босмачилик тарихнавислиги(историографияси)га эътибор қаратадиган бўлсак, муаммога холис ёндошув Совет олимларига нисбатан чет эллик олимлар тадқиқотларида ўз ўрнини топганлигининг гувоҳи бўламиз. Совет олимлари тадқиқотларида босмачилик ҳаракати колониал Британия ҳукуматининг большевиклар тизимига қарши мақсадли фаолиятининг ҳосиласи сифатида қаралиб, бутун ҳаракат фаолияти ўша ҳукмрон ғоя андозалари билан ўлчанади. Ҳар бир шахс фаолияти ёки воқеа ва ҳодисаларга баҳо беришда ўша тарихий давр, шарт-шароит ҳамда ўша ҳукмрон ғоянинг халқ кундалик ҳаёти ва турмуш тарзидаги ифодаси параллел равишда таққосланиб баҳо берилса масалага объектив ёндошилган бўлади. Шу жиҳатдан ҳам собиқ тизим шароитида мафкуранинг мустаҳкам қобиқларига ўраб ташланган фан ўзга мазмундаги асарни ҳазм қила олмас эди.

Чет эл олимлари муаммо моҳиятига нисбатан реалроқ ёндошиб, уларнинг тадқиқотларида «босмачилик» ҳаракатида Британиянинг иштироки инкор этилиб, ҳаракат мазмун-моҳияти жиҳатидан халқ ҳаракати эканлиги ғояси илгари сурилади.23

«Босмачилик» ҳаракатининг моҳияти ва тарихи Покистоннинг Пешовар шаҳрида жойлашган «Ўрта Осиёни ўрганиш маркази» томонидан ҳам ўрганилиб, Фазлал Раҳимхоннинг «Ўрта Осиёда босмачилик ҳаракати» тадқиқоти Покистонда яшовчи афғонистонлик Абдужаббор Собит томонидан дарий тилига ўгирилиб чоп этилиб, маҳаллий халқнинг большевиклар босқинига қарши оммавий, қаҳрамонлик ҳаракати сифатида эътироф этилади.24

Демак, ҳаракатнинг номланиши қандай бўлса мақсадга мувофиқ бўлади: босмачиликми ёки истиқлолчиликми?! Албатта ушбу ҳаракатнинг дастлабки даврида юрт мудофаачилари ва эрку-имон ҳимоячиларига нисбатан ушбу атаманинг қўлланилиши нотўғри бўлган. Бундай атаманинг ўзини ҳам ҳаракат иштирокчилари тан олмаганлар. Чекист А. Валишевнинг таъкидлашича: «Чекистларга тез-тез босмачилар ва уларнинг ҳамкорларини сўроққа тутишга тўғри келар эди. –Нима учун босмачига ёрдам бераяпсан, деган саволга улар: «мен босмачига эмас, қийин ҳолатда бўлган ўз элатимнинг вакилига ёрдам бераяпман», деб жавоб қайтарганлар. Агар умуман босмачилар ҳақида сўз кетганда, улар босмачи деб Оллоҳнинг инояти билан фаолият олиб борувчи ҳокимиятни тан олмасдан, ўғрилик ва қароқчилик билан шуғулланувчиларга нисбатан тушунардилар».25 Демак, ҳаракат иштирокчилари ҳеч-қачон ўзларини «босмачи» деб атамаганлар. Шунингдек, ўтган асрнинг 20-30 йилларда Совет хавфсизлик ва разведка хизматлари (ОГПУ)да ишлаб, кейинчалик чет элга қочиб кетган Г.Оғабеков, ўша ерда чоп эттирган асарида ўзи хизмат қилган большевиклар кирдикорини фош этиб: «… Будёнов дивизияси Шарқий Бухоро томон ҳаракати давомида йўлдаги ҳеч бир тошни назоратсиз қолдирмасдан, аҳолининг бир қисмини қиличдан ўтказар, қолган қисми эса қочиб, босмачиларга қўшилар эди»26, деб ёзади. Шу билан бир қаторда қизил армия томонидан тинч аҳоли орасида талончилик ва тартибсизликларнинг ҳаддан ошганлиги боис, аҳоли қизил аскарларга нафрат билан қараганликларини айтади.27

Ўтган етмиш-саксон йил мобайнида «босмачилик» термини Совет ва чет эл илмий, сиёсий, адабий ва ҳарбий лексиконида фаол қўлланилиб, турғунлик моҳият касб этганлиги боис, шу билан биргаликда Ўзбекистонда ушбу мавзуда яратилаётган асарларнинг ҳам қўшни республикалар ҳамда чет эл илмий давраларида ҳам яхши ҳазм бўлиши учун «босмачилик» атамаси қўштирноқ ичида қўлланилиб кетилса мақсадга мувофиқ деб ўйлаймиз. Чунки, тарих саҳифаларидан жой олган ушбу терминдан воз кечиш шартми, гап атамада эмас, моҳиятда, мақсадда. Қолаверса, қўштирноқ ичига олинган ҳар бир сўз, атама акс мазмунни англатилиши барчага аён.

Масаланинг яна бир жиҳатига эътибор қаратадиган бўлсак, илмий давраларда «босмачилик» ҳаракати моҳияти тўғрисида турлича қарашлар мавжуд бўлиб, баъзи олимлар миллий мустақиллик учун олиб борилган оммавий халқ ҳаракати, яъни миллий озодлик ҳаракати28 сифатида талқин қилсалар, айрим олимлар топталган исломий қадриятларни тиклаш йўлида олиб борилган диний-озодлик ҳаракати29 сифатида, баъзи олимлар большевик босқинчиларга қарши аксилинқилобий, яъни қаршилик ҳаракати30 сифатида талқин этадилар. Шуни ҳам унутмаслигимиз лозимки, ҳаракатнинг асосида ислом, яъни диний омил ётар эди. Ҳаракат иштирокчилари «ўлса шаҳид, енгса ғозий» бўлиш шиори остида муҳораба майдонига киришиб, ушбу шиор кўпинча ғазавот муваффақиятини таъминлар эди. Ана шу жиҳатларга эътибор қаратадиган бўлсак, ҳаракат иштирокчиларини юрт мудофааси билан бир қаторда диний асос мустаҳкам жипслаштириб турар эди. Демак, ҳаракат ислом қадриятлари ва қийматлари, яъни эътиқод ҳимояси йўлида олиб борилган диний-озодлик ҳаракати эди.

Мана шу ҳаракатдаги Марказий сиймолардан бири Иброҳимбек ҳақида турфа илмий мақола ва нашрларда, олим ва адиблар орасида турлича қарашлар мавжуддир. Иброҳимбек ҳақида нисбатан реал маълумотларни Саид Олимхоннинг дастлаб 1929 йилда туркистонлик муҳожирлар ташаббуси билан Парижда француз тилида ва Константинополда турк тилида чиққан асарида ўз ифодасини топган.31 Иброҳимбек ҳақида янада реалроқ маълумот собиқ СССР ДХК архивидан олинган Иброҳимбекнинг 1931-1932 йиллардаги сўров протоколлари нусхаси Париждаги ака-ука Мезоннефлар Шарқ ва Америка кутубхонаси фондида ҳам сақланмоқда.32

Айниқса, собиқ Совет тузуми шароитида нашр этилган асарларнинг барчасида Иброҳимбек қораланиб, воқеалар ривожи собиқ ҳукмрон мафкура манфаатларига мосланиб тасвирланади ва талқин этилади. Фақатгина тўқсонинчи йиллардан сўнг воқеалар тасвири ва тарихий сиймоларга муносабат нисбатан объектив моҳият касб этиб, қўрбошилар, жумладан Иброҳимбек ҳақида ҳам холис, объектив ёндошув асосида қатор илмий материаллар эълон қилиниб, жараёнлар ривожининг реал манзараси даврий нашр ва адабиётларда ўз ифодасини топмоқда. Россиялик олим Шевченко Д.В.: Ўрта Осиё қуролли кураш тарихида Иброҳимбек бошқа маслакдошларидан фарқли равишда мусулмон анъанавий қадриятларига қатъий амал қилган етакчи сифатида бирор маротиба ҳам советлар томонига ўтиб жанг қилмади ҳамда тинч аҳолига нисбатан талон-тарож ишларни амалга оширмади. Шу боис мусулмон ҳуқуқи ҳамда қонли террор, совет ҳокимияти ҳамда кўпгина «босмачи» командирлар меъёрлари нуқтаи назаридан Иброҳимбек шахсияти мусулмонларни бирлаштирувчи идеал омил эди, дейди.33 Бугунги кунда ҳаракат моҳияти ва унда Иброҳимбек ўрни каби масалалар доирасида ўзбекистонлик олим Қаҳрамон Ражабов томонидан янгича талқинлар илгари сурилмоқда.34 Тадқиқотчи Д.Мўминов: «Иброҳимбек бошчилигида олиб борилган жанглар Бухородаги миллий озодлик ҳаракати тарихининг ёрқин саҳифаларини ташкил қилади. …Бу курашда Иброҳимбек мансуб бўлган лақай элатининг хизмати катта бўлган», — дейди.35 Ёзувчи Набижон Боқий ҳам тўқсонинчи йилларнинг бошларида Ўзбекистон ва Тожикистон республикалари хавфсизлик хизматлари, давлат ва партия архивларида тадқиқот ишлари олиб бориб, даврий нашрларда Иброҳимбек ҳақида қатор илмий ва бадиий мақолалар эълон қилиб, ҳаракатнинг дастлабки йилларига баҳо берар экан: «Иброҳимбек… Ҳисор водийсида халқнинг бирдан-бир ишонган тоғи бўлиб қолади. Халқ назарида у адолат тимсолига айланади. Миллий уламо, эшонлар-лақайларнинг пирлари, хусусан, Донохон домла Иброҳимбекни «ғозий» деб эълон қиладилар ва «ғазовот»га фатво берадилар: мачитларда Иброҳимбекнинг номи ҳам амир Олимхон номи билан бир қаторда хутбага қўшилиб тилга олинади. Иброҳимбекка (ҳали «қоровулбеги» даражасида турган пайтларидаёқ, демак 1921 йилнинг ёз ва куз фаслида) уламо ҳам, аҳли муслим ҳам ягона нажоткор сифатида умид боғлайди», — дейди.36 Шунингдек, 1931 йилда Афғонистонда туғилиб, айни пайтда Туркияда истиқомат қилаётган Сайид Олимхоннинг ўғли – Саййид Мансур Олимийнинг 1996 йили Туркияда араб имлосида форс тилида нашр этилган «Бухоро – гаҳвораи Туркистон» (ушбу асар ўзбек тилига ўгирилиб 2004 йили Бухорода нашр этилган) асарида Иброҳимбекнинг фаолиятига юксак баҳо бериб, «Генерал Иброҳимбекнинг… номи тарихда эҳтиром ила тилга олинади»37, дейди. Қозоғистонда қозоқ тилида нашр этилган «Туркистон халқаро энциклопедияси»да ҳамда «Қозоғистон миллий энциклопедияси»да ҳаракат моҳиятига баҳо берилиб, Туркистон халқларининг Совет режимига қарши озодлик кураши сифатида эътироф этилиб, Хива хонлиги ҳудудида Жунаидхон, Бухоро амирлиги ҳудудида Иброҳимбек етакчилик қилган халқ ҳаракатлари кучайганлиги таъкидланади.38 Иброҳимбекнинг ҳақиқий сиймосини халққа таништиришда элатдошимиз Эшмуҳаммад Донахоновнинг ҳам хизматларини алоҳида таъкидлаб ўтиш жоиздир. Асардаги халқчиллик жиҳатлари ва бадиий қиймати «Қуюн» қиссасининг республикадан ташқарида ҳам шуҳрат қозонишини таъминлади.39 Шунингдек, таниқли шоир Асқар Маҳкам ҳам Иброҳимбек ва лақайлар сиймосини кенг жамоатчилик орасида тарғиб қилиши ҳаракат моҳияти ҳамда элатнинг этнохусусий жиҳатларини ўрганишда муҳим аҳамият касб этади.40

Иброҳимбек сиймосидаги ижобий хусусиятларни оммалаштиришда ҳамда элатимиз тақдири ҳақидаги тарихий-этнографик маълумотларни ёритишда Омонулла Олимовнинг хизматларини таъкидлаш муҳим. У киши ўзининг «Қора унвон» тарихий биографик очеркида ҳаракат иштирокчиларидан олган маълумотларга таяниб: «Иброҳимбекнинг бўй-басти ўртамиёнадан баланд, кенг елкали, кўзи тим қора, нигоҳлари ўткир, камсуқум, хотираси кучли ва жасур йигит бўлган. Одатдагидан йўғонроқ овозда, бироз димоғи билан гапирган….Иброҳимбек ўта қўрқмас киши эди. Ҳар бир ҳужум ёки мудофаа олдидан таъкидлаб айтардики, биз ўз уйимизни-Ватанимизни, динимизни ҳимоя қилаётирмиз. Биз большевиклар юртига бостириб борган эмасмиз, улар босқинчилик қилиб келишган. Қўрқманглар. Ҳушёр, эпчил бўлинглар. Пирларимиз мададкор бўлсин, омин!».41 Ушбу жиҳатлар ҳам Шарқий Бухорода большевикларга қарши ҳаракат моҳияти ҳамда унинг сарвари мақсадини ойдинлаштиришга хизмат қилади. Саййид Таваккалхоннинг «Муҳаммад Иброҳимбек» номли тарихий қисса хулосасида: «У ҳақиқатан ҳам ўз ватани ва халқи қаҳрамонидир. Ҳанузгача халқ Иброҳимбекни жонфидо ватанпарвар, халқпарвар, жасур, ёвқур қўмондон ва ору номусли чин мусулмон сифатида эътироф этади ва қадрлайди», — дейди.42 Ушбу жиҳатлар халқ орасида Иброҳимбек сиймосининг буюк ва бардавомлигидан далолатдир.

Иброҳимбек сиймосига ижобий ёндошув Афғонистонлик ўзбек ва тожик олимларнинг асарларида кенг ўрин топиб, Иброҳимбек маҳаллий ўзбек, тожик, қозоқ ва туркманларни пуштунлар режимига қарши бирлаштира олиб, қисқа вақт мобайнида қатор ҳарбий муваффақиятларни қўлга киритиб, Афғонистон шимолидаги баъзи минтақаларни вақтинча бўлсада эгаллаб, ўз бошқарув усулини жорий қила олган қаҳрамон сифатида тасвирланади.43 Жумладан, афғонистонлик машҳур адиб Халилуллои Халилий Афғонистонда Ҳабибуллахон44 ҳукмронлиги даврида ёш йигит бўлишига қарамасдан ҳукумат аъзолари таркибида Афғонистон шимолида бир неча марта Иброҳимбек билан учрашганини айтиб бундай дейди: «Иброҳимбек большевикларнинг сарсахт душмани, озодликка интилувчи кучларнинг раҳнамоси сифатида Афғонистондан паноҳ топиб, унга 2000 отлиқ суворий ҳамроҳлик қилар эди. Мен унингдек шаҳоматли ва жасоратли мардни кам кўрганман.

Унинг чеҳраси ва суҳбатида ғурур ва сиёсат бор эди. Чеҳрасида шукуҳ ва ҳайбат бўлиб, ўзгаларни тезда жалб қиларди. У асосан қора, ялтироқ этик, кулранг желак кийиб, салласини дид билан ўраб юрарди. Қиличи чап томонида бўлиб, муборак Қуръон жилди доимо ўнг ёнида осиғлиқ юрар эди. Отда юрганда қамчисининг учи билан фармон берар эди».45 Афғонистонлик Башир Бағлоний Иброҳимбек жасоратли ва камгап шахс эди, дейди.46 Шунингдек, Америкада истиқомат қилувчи асли Афғонистонлик бўлган доктор Иноятуллоҳ Шаҳроний ўзининг қатор тадқиқотларида Иброҳимбек сиймосини оммалаштиришга интилиб: «Ўтган етмиш йилдан буён Мовароуннаҳрнинг қаҳрамон мужоҳиди, шаҳид, ғозий, мулло Муҳаммад Иброҳимбек Лақайнинг номи Афғонистонлик ватандошлари орасида машҳурдир», — дейди.47

Fарб олимлари ҳам большевикларнинг Ўрта Осиё ҳудудини босиб олишда ерли халқ томонидан қаттиқ қаршиликка учраганликларини таъкидлаб, халқ қаршилик ҳаракатидаги Марказий сиймолардан бири Иброҳимбек эканлигини ҳақли эътироф этиб, ҳаракат йўлбошчисининг сиёсий-ҳарбий сиймосини яратишга интилишганлар.48 Жумладан, немис олими Рейнхард Эйзенер Иброҳимбек ҳақида Совет тарихнавислиги (историографияси)ни ўрганиб, Совет илмий адабиётларидаги Иброҳимбекни «ўғрибоши», «босмачи», «авантюрист» каби нисбатлар таҳлилидан келиб чиқиб «Иброҳимбек ким бўлган?!», деган муаммони ўртага ташлаб, архив маълумотлари асосида жараёнлар ривожини таҳлил этиб: «Иброҳимбек – Трансоксания (Мовароуннаҳр)да кўплаб ватанпарварлар каби ўз ерини босқинчилардан озод этиш учун кураш байроғини кўтарган қаҳрамонларнинг сардори эди»,-деган хулосага келади.49 Шунингдек, Тожикистонлик олим Камолуддин Абдуллаев: Ўнлаб йиллар давомида қизил қўшин ва ўша давр ҳокимиятини таҳликага солиб келган Иброҳимбек сиймоси Тожикистон ва Ўзбекистон жамиятидаги баъзилар учун ўғри ва босқинчи сифатида гавдаланса, баъзилар унинг исмини фахр ва ғурур билан тилга олишиб, қизил армияга қарши узоқ йиллар курашган миллий қаҳрамон сифатида эъзозлашади. Ҳақиқатан ҳам Иброҳимбекнинг ўзи ким?, — деган саволни ўртага қуйиб, жавоб излашга ҳаракат қилади.50 Юқоридаги талқин, таҳлил, баҳс ва баҳолардан келиб чиқиб, Иброҳимбекнинг шахсияти ва ўша давр ҳарбий-сиёсий жабҳадаги ўрни ҳар бир кишини қизиқтириши табиий.

———————
7 См. Раджабов К.К. Вооруженное движение в Туркестанском крае против советского режима (1918-1924гг.). Автореферат дисс… докт.истор.наук. –Ташкент,2005. –С.9.
8 Ражабов Қ. Истиқлол шаҳидлари.//Шарқ юлдузи. 2002. Тўртинчи фасл. 110-бет.
9 Пограничные войска СССР. 1918-1928. Москва. Наука. 1973. Стр. 681.
10 Пограничные войска СССР. 1918-1928. Москва. Наука. 1973. Стр. 674.
11 Файзулла Хўжаев. Танланган асарлар. I том, Тошкент, 1976. 247-248 бетлар.
12 Ходжаев Ф. Басмачество //Большая Советская Энциклопедия. Т.5. –М.: 1927. –С.36.
13 Қаранг: Джурабаев Г. Хуррамбек. Роман. Ташкент. 1960.
14 Қаранг: Акромов А. Босмачилик ҳаракати ва унинг моҳияти. //Ҳаёт ва иқтисод. 1991. № 7.
15 Қаранг: Баймирза Хаит. Басмаческое движение.//Звезда Востока. 1992. № 1.
16 Қаранг: Истиқлолимизнинг тарихий илдизлари. Давра суҳбати. //Шарқ юлдузи. 1995. № 11-12. Б. 3-29.
17 Қаранг: Ражабов Қ. Истиқлолчи деган маъқул. //Фан ва турмаш. 1995. № 3. Б. 28-29.
18 Қаранг: Холбоев С. Аслининг ўзи тўғри //Фан ва турмуш. 1995. № 3. Б. 29.
19 Қаранг: Умаров Р. «Қаршилик ҳаракати» — ҳаммасини қамрайди. //Фан ва турмуш. 1996. № 2
20 Қаранг: Зиёева Д. Туркистон миллий озодлик ҳаракати. Тошкент. 2000. Б. 156 –158.
21 Қаранг: Алимова Д. Наука требует объективности.//Народная слова. 2003. 6-март. Алимова Д., Рашидов У. Тарих-холислик тарафдори //Тафаккур, 2006. №1. 60-63 бетлар.
22 См. История таджикского народа. Том V. Новейшая история (1917-1941 гг.) Душанбе, 2004. С. 265-284.
23 Clenda Fraser. Basmachi-I. //Central Asian Survey. Vol. VI , 1987, N 1. P. 1-73.. Clenda Fraser. Basmachi-II. //Central Asian Survey. Vol. VI , 1987, N 2. P. 7-42… Marie Broxup. The Basmachi. //Central Asian Survey. 1983.Vol.2. N 1. P. 57-82. Lemercier – Quelauejay C., Bennigsen A., Soviet experience of muslim querilla war fare and the war in Afghanistan. //The USSR and the Muslim World L.: 1981. P. 206-214.
24 Дар муқобили коммунизми русй. Нависанда Фазлал Раҳимхон, мутаржим Абдужаббор Собит. (дарий)
25 Валишев А.Н. Чекистские были. Душанбе, «Ирфон», 1988. Стр. 212
26 Агабеков Г. Секретный террор. Москва. Терра-Книжный клуб. 1998. Стр. 48.
27 Агабеков Г. Секретный террор. Москва. Терра-Книжный клуб. 1998. Стр. 59.
28 Қаранг: Истиқлолимизнинг тарихий илдизлари. Давра суҳбати. //Шарқ юлдузи. 1995. № 11-12. Б. 3-29. Баймирза Хаит. Басмаческое движение. //Звезда Востока. 1992.№ 1. Зиёева Д. Туркистон миллий озодлик ҳаракати. Тошкент. 2000. Бет 156-158.
29 Абдугани Мамадазимов. Политическая история таджикского народа. Душанбе, 2000. Стр. 265.
30 Қаранг: Умаров Р. «Қаршилик ҳаракати» — ҳаммасини қамрайди. //Фан ва турмуш. 1996. № Дониёлов Ш. Мухторият қисмати. //Шарқ юлдузи. 1991. № 12.
31 Кейинги йилларда ушбу асар ўзбек, тожик ва рус тилларига ҳам таржима қилинди.
32 Восточная и Американская библиотека братьев Мезоннеф. Тираж ограничен 1000 экземпляров и не пущен в обращение. Перевод с французского. Состоит из 2х глав. Глава I. История бедствий, испытанных народами Бухары; Глава II. Меморандум его высочества Эмира Бухарского Саида Алим Хана по вопросу об общем положении Бухарского эмирата, адресованный совету и общему собранию лиги наций(сентябрь 1927 г.). Шунингдек, Иброҳимбек қўлга тушиб тергов қилингач, сўров протоколларидан айримлари ҳам ушбу материалларга илова қилинганки, бу тарихий ҳужжатнинг бир қисми муаллиф томонидан 1998 йилнинг май ойида Венгрия республикасининг пойтахти Будапешт шаҳрига илмий семинарда қатнашиш учун ташриф буюрганда қўлга киритилган.
33 Шевченко Д.В. Ибрагим-бек – лидер «басмаческого движения» Восточной Бухары (по материалам рассекреченных документов Федеральных Российских архивов) //«XIX аср охири – XX аср бошларида Бухоро» мавзусидаги Республика илмий-назарий анжумани материаллари. Бухоро, 2010. – Б. 148.
34 Қаранг: Қаҳрамон Ражабов. Иброҳимбек қўрбоши. //Ўзбекистон мустақиллиги-унинг фани ва технологиясини ривожлантириш кафолатлари. (5-6 декабрь 1996 йилги конференция материаллари). Т:-1997. 169-170 бб. Унинг ўзи. Иброҳимбек нега Анвар Пошони хушламади. //Ёзувчи газетаси. 1997 йил. 7-май. Унинг ўзи. Иброҳимбек. Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. 4-жилд. Т:-2002. 64-65 бетлар. Унинг ўзи. Бухорога қизил армия босқини ва унга қарши кураш. –Т.: Маънавият, 2002 ва б.
35 Мўминов Д. Шарқий Бухорода қизил армияга қарши кураш тарихидан айрим лавҳалар //«XIX аср охири – XX аср бошларида Бухоро» мавзусидаги Республика илмий-назарий анжумани материаллари. Бухоро, 2010. – Б. 110-113.
36 Қаранг: Набижон Боқий. Чингиз афандига мактублар. //Шарқ юлдузи журнали. 2004. Биринчи фасл. Б. 23-79. Инқилоб ва Муҳаммад Иброҳимбек. //Лақай овози. 1991. №2. Шунингдек, Тожикистон Ўзбеклар жамиятининг нашри «Ҳақ сўз» ҳафтаномасининг бир неча сонларида.
37 Саййид Мансур Олимий. Бухоро-Туркистон бешиги. Бухоро – 2004. Б. 116-117.
38 Қаранг: Туркiстан халықаралиқ энциклопедия. Алматы. Қазақ энциклопедиясы, 2000. Б. 181-182. Қазақстан улттық энциклопедия. Алматы. Қазақ энциклопедиясы, 1999. Б. 167.
39 Эшмуҳамад Донахоновнинг «Қуюн» қиссаси «Лақай овози» ҳафтаномасининг қатор сонларида босилиб, тўлиқ ҳолда 1992 йилда «Ўзбегим» тўпламида босилиб чиқди.
40 Қаранг: Асқар Маҳкам. Оқ китоб. — Душанбе, 2004.
41 Олимов Омонулла. Қора унвон //Замондош (Ҳафтанома). — Душанбе, 2006. №43
42 Саййид Таваккалхон. Муҳаммад Иброҳимбек (тарихий қисса). – Душанбе, 2009.– Б. 48.
43 Қаранг: Муҳаммад Файзиддин. Иброҳимбеки Лақай. Исломобод. 1993., Асадулло Валволижий. Иброҳимбек ва унинг аянчли тақдири. //Андиша жаридаси, Балх, 1994, 5-сон. (дарий тилида). Иноятуллоҳ Шаҳроний. Чеҳраи аслии мужоҳиди қаҳрамон Иброҳимбеки Лақай… //Паймон журнали. Нью Йорк. АҚШ. 1999.
44 Ҳабибуллахон – Бачаи Сақо.
45 Устод Халилй. Мажаллаи Мезон. Шумораи 39. Саҳ. 6 (дарий тилида)
46 Қаранг: Абдуллаев К. От Синьцзяня до Хорасана: Из истории среднеазиатской эмиграции XX века. – Душанбе: Ирфон, 2009. – С. 185.
47 Иноятуллоҳ Шаҳроний. Чеҳраи аслии мужоҳиди қаҳрамон Иброҳимбеки Лақай
//«Паймон» журнали. (Нью Йорк). 1999. (дарий тилида). Иноятуллоҳ Шаҳроний. Иброҳимбек ким эди // «Белги» ҳафталиги (Кобул Миллий институти нашри). № 25, 26, 27. 1385 ҳижрий (2006 милодий) йили, июль ойи.
48 Қаранг: Немис олими Рейнҳард Эйзенер. Иброҳимбек ким бўлган?! (инглиз тилида). ЕSКАS(Ўрта Осиёни тадқиқ қилиш Европа жамияти)нинг Австриянинг пойтахти Вена шаҳрида бўлиб ўтган VII-конференцияси (2000 й. 27-30 сентябрь)да қилган доклади. Фразер Гленда. Босмачилар. Ўрта Осиё шарҳи. (Ўрта Осиёни ўрганиш жамиятининг журнали. Инглиз тилида) Англия, Оксфорд, 1987, №1,2.
49 Рейнҳард Эйзенер. Иброҳимбек ким бўлган?! (инглиз тилида). ЕSКАS(Ўрта Осиёни тадқиқ қилиш Европа жамияти)нинг Австриянинг пойтахти Вена шаҳрида бўлиб ўтган VII-конференцияси(2000 й. 27-30 сентябрь)да қилган доклади.
50 Қаранг: Камолуддин Абдуллаев: «Наполеон из Локая».//Газета «Asia-Plus». Душанбе, 5,13,20-ноября 2003 г.

2. Муҳаммад Иброҳимбек ҳарбий фаолиятининг бошланиши ҳамда
ҳаракатда сиёсий фигура сифатидаги ўрни

Муҳаммад Иброҳимбек, 1889 йилда, ҳозирги Душанбе шаҳридан ўн икки километр узоқликда жойлашган Кўктошда туғилган бўлиб, ўзбек миллатининг лақай элатидан, лақайларнинг тўрт уруғидан бири бўлган — эсанхўжа уруғидандир.

Иброҳимбекнинг отаси Чақабой Бобо ўғли қишлоқ оқсоқоли ҳамда Кўктош лақайларининг уруғ бошлиғи эди. Шу билан биргаликда Чақабой оқсоқолга Бухоро амири томонидан – 1870 йилда мирохур ва 1894 йилда тўқсабо унвони берилган эди.51 Чақабой тўқсабо52 умрининг охиригача Кўктошда яшаб, 1910 — 1911 йиллар атрофида вафот этган. Чақабой тўқсабо бадавлат киши бўлиб, ҳовлисида доимий равишда икки-уч хизматкор меҳнат қилган. А. Валишевнинг таъкидлашича: «Чақабой тўқсабонинг 140 гектар суғориладиган ери, 700 оти, 2000 қўйи, 40 туяси, тегирмон, обжувоз ва бошқа кўчма ҳамда кўчмас мулклари бўлган».53 У ўз даврининг анъаналарига содиқ равишда ҳамда ислом суннатларига амал қилган ҳолда тўрт хотин олган. Тўрт хотиндан олти ўғил, олти қиз кўрган. Фарзандларининг барчаси турли ёшларда вафот этиб, тақдир ва замоннинг қалтис ўйинларига гаров сифатида фақатгина кенжа ўғил Иброҳим омон қолган.

Иброҳим отаси Чақабой тўқсабонинг тириклиги пайтида мусулмонча мактабда ўқиб савод чиқарган. Сўнгра шўрча(Ёвон)лик Домулла Муҳаммадининг мадрасасида ва Ҳисор мадрасаларида таълим олади. У ёшлигидан лақайларда мунтазам учраб турадиган — улоқ, яъни кўпкариларда қатнашиб, дадиллиги ва ғайратлилиги билан ўз тенгқурлари ичида ажралиб турган.

Отасининг вафотидан сўнг, замона зайли билан ҳамда ўша пайтдаги оғир ижтимоий ҳаёт сабаб, Иброҳимнинг ҳам турмуши қийинлаша бошлаган. Гарчи, бу даврда у отаси Чақабой оқсоқолнинг дўсти марқа уруғидан бўлган Янгибозорлик Имонқулбойнинг Туймахол исмли қизига уйланган бўлсада, фарзанд кўрмаган.54 1919 йилда Ҳисор беги томонидан қоровулбеги унвони билан тақдирланиб, Кўктош лақайларидан закот йиғилишига мутасадди шахс сифатида вазифага тайинланган. Кейинчалик у Абдуқаюм Парвоначининг Бибихатича исмли қизига уйланган. 1930 йилда Афғонистонда Мустафоқул ҳожининг Майхуван исмли синглисига уйланади. Майхуван момо ўтган асрнинг етмишинчи йиллари охирида Афғонистоннинг Ҳилман вилояти Лашкаргоҳида етмиш ёшлардан ошиб вафот этади.55

Абдуқаюм Парвоначининг кенжа қизи Зумрад момо Қаюмова56нинг гувоҳлик беришича Иброҳимбекнинг Бибихатичадан Fуломҳайдар исмли ўғли бўлиб, тахминан 1932 йилларда тўрт ёшида касалликдан вафот этган. Кўп ўтмасдан Fуломҳайдарнинг онаси ҳам Данғара туманида ўз опаларининг қўлида вафот этади.

Бухоро амири Саид Олимхон57 большевиклар ва жадидларнинг сўл қаноти вакиллари тазйиқи остида Бухорони 1920 йилнинг 1-сентябрида тарк этиб, Шарқий Бухорога йўл олиб, ўзининг муваққат қароргоҳини Ҳисор беклигидаги Душанбени белгилаб, олти ой мобайнида Шарқий Бухорода давлат ишларини бошқаришга интилади. Амирнинг давлат тахтини осонлик билан ташлаб кетишининг асосий сабаби Муҳаммад Али Балжувоний таъкидлаганларидек: «…Бухоронинг низомий аскарий қуввати бошқа давлатларга қараганда заиф ва енгилроқдир. Чунончи, бу давлатнинг аскарияси фақат икки юз минг нафарга етган… Давлатимизда аскару қурол бору, аммо бу аскарда сиёсат ва жасорат йўқ… Давлатимиздаги беҳисоб хазина ва бойлик вазирлару амалдорлар зийнати учун сарфу харж қилинган…Бухоро давлати сиёсат шукуҳидан бебаҳрадир».58 Демак:

Биринчидан, мамлакатга ҳарбий-сиёсий эътиборнинг сустлиги, ғарбдан эҳтимол тутилган реал хавфнинг кўлами ва имкониятларига баҳо бера олмаслик;

Иккинчидан, Европа илми ва тараққиётини мамлакатга кириб келишига ҳар томонлама қаршилик қилиш натижасида ушбу ривожланишга хайрихоҳ кучларнинг, яъни жадидларнинг мухолифат сафига ўтиши ва яна шунга ўхшаш бир қанча объектив ҳамда субъектив сабаблар йиғиндиси тахт инқирозини тезлаштирди. Амир Олимхон Шарқий Бухорода эканлигида ҳам инглизлардан ёрдам олишга интилишига қарамай, Британиядан истаган ёрдамини ололмайди, Шарқий Бухорода большевикларнинг фаолияти активлашгач ҳамда ушбу ҳудудларда ҳам ҳарбий амалиётлар кучайгач, яъни Туркистон фронти таркибидан «1087 пиёда аскар, 1528 отлиқ аскар, 1830 от, 22 пулемёт, жумладан 13 таси Максимка, 9 таси Льюс, тоғли шароитга мослашган отлиқ отряд, шу билан биргаликда махсус қисм»59дан иборат Ҳисор экспедицион отряди ташкил этилиб Бойсунни эгаллайди.60 Я.М.Мелькумов61 қўмондонлигида кавалерия бригадаси ҳам Шарқий Бухорога ташланиб, қисқа вақт ичида (1921 йилнинг февраль ойида) Денов, Юрчи, Сари-Осиё, Регар, Қаратоғ, Ҳисор, Душанбе62 ва Қўрғонтепани ишғол этади. Натижада Саид Олимхон Кўлобга ўтишга мажбур бўлади. У 1921 йилнинг февраль ойининг иккинчи ярмида Душанбедан Янгибозор — Норак-Хўжа Чархий (Себистон) — Кўли Сўфиён – Кангурт – Жорубқўл — Чирқировуқ аҳоли пунктлари орқали Кўлобга ўтишда Жорубқўлда лақайлардан бўлган Суюнхолбойнинг меҳмонхонасида икки кун давомида меҳмон бўлади.63

Теварак атрофда собиқ амирга эътиқоди юксак бўлган халқнинг бир қисми тортиқлар ҳадя этишади ва улар ўз навбатида Саид Олимхон томонидан унвон ва даражалар билан сийланадилар. Саид Олимхон Кўлобга жойлашиб, вазият таранглаша бошлагач, икки ҳафтадан сўнг ўзининг икки юздан ортиқ амалдорлари билан, уч юзга яқин навкарлар ҳамроҳлигида 1921 йилнинг 4-мартида Амударёнинг Чубек64 атрофидаги Дарқад ўтиш участкасидан Афғонистон ҳудудига ўтиб кетади.65 Олимхоннинг ҳудудларини большевикларга қўш-қўллаб топшириши туфайли 1921 йилнинг 15-мартида қизиллар Кўлобни ҳам эгаллайдилар.66

Саид Олимхон Афғонистонга ўтгач, амалдорлардан бир қисмини Хонобод ва Мозори Шарифда қолдириб, энг яқинлари билан Кобулга, 1921 йилнинг май ойида, Афғонистон амири Омонуллахон илтифотига биноан Кобул атрофидаги Қальаи Фоту қароргоҳига жойлашиб, Бухорода аҳоли томонидан олиб борилаётган ҳарбий амалиётларни бевосита бўлмасада, билвосита бошқаришга интилади. Саид Олимхон Бухоро ҳудудида фаолият олиб бораётган қўрбошилари билан алоқани ҳамда маълумотларни асосан тоғаси Тағайбек воситасида амалга оширади.

РСФСР билан Афғонистон ўртасида 1919 йилда ўзаро дўстлик ҳақидаги шартнома имзоланган бўлиб, Бухорода Афғонистон билан боғлиқ воқеаларнинг кейинги ривожида Совет Россияси Афғонистон ҳукуматига ўша шартномани тез-тез эслатиб турар, большевикларнинг душманларига ҳар қандай шароитда ҳам ёрдам бермасликка даъват этиб, биргалашиб умумий душман – Британия империализмига қарши курашишга чақирар эди. Шу сабабли Афғонистон ҳам ушбу масалага жуда эҳтиёткорона муносабатда бўлади. Диний менталитетнинг умумийлиги, иккинчи томондан Британиянинг ушбу муаммога хайрихоҳлиги Омонуллахон ҳукуматини бухороликларни бақадри имкон қўллаб-қувватлашга ундасада, ўз чегарасига яқинлашиб қолган Россия большевизми янада қаттиқроқ ўйлантириб, «сих ҳам куймаслиги керак, кабоб ҳам» қабилида жуда эҳтиёткорлик билан муносабат этишни тақозо этар эди.

Амир Олимхон Афғонистонга кетмоқчи бўлиб, Душанбе атрофидан ўтаётганида Иброҳим67 Кўктошда яшар эди. Ушбу ҳудудларда ҳам қизил армия қўшинлари ва инқилобий ғоя тарафдорлари бўлган жадидларнинг сўл қаноти вакиллари яқинлашгани сари вазият мураккаблаша бошлайди, жумладан Иброҳимнинг ватани — Кўктош ҳам нотинч бўлиб, аҳоли нисбатан тинчроқ — тоғли қишлоқларга кета бошлайдилар. Иброҳим ҳам аҳолининг муайян қисми билан Балжувон беклиги ҳудудидаги лақайлар яшайдиган қишлоқлардан бирига кетади. У ерда бирор ойлар давомида тинчроқ яшагач, машъум босқинчилик урушининг кўланкаси у ерларга ҳам соя ташлай бошлайди. Амир Олимхон ҳокимияти юртни ташлаб кетгач, аҳоли орасида бошбошдоқлик, бетартиблик ва ваҳималар кенг қанот ёя бошлаб, ҳокимиятсизлик туфайли сиёсий коллапс68 кенг қулоч ёяди.69

Бу орада Бухоро амирининг ишончли кишиси Эшон Султондан70 ва Балжувон беги Давлатмандбийдан Балжувон беклиги ҳудудидаги лақайларга большевик қўшинларига ва жадидларга қарши курашиш учун бирлашишга чақирувчи чопарлар, хат ва чақириқлар кела бошлайди.71 Чопарлар Эшон Султон Дарвозда ўз одамлари билан истеҳком олганини, Англия, Афғонистон ва бошқа давлатлар большевик қўшинларига қарши Саид Олимхонга ёрдам беражакларини, лақайлар ҳам ушбу жиҳодда актив фаолият кўрсатмоқлари лозимлиги айтилар, юборилган хат ва чақириқларда ҳам айнан шу мазмун такрорланар эди. Бундай чақириқ, илтимос ва мурожаатларга қўшилган ҳолда, лақайлар дастлаб Абдуқаюм Парвоначи, Баротбек ва Тоғай Сари72 бошчилигида бир қанча қуролли гуруҳлар туза бошлайдилар. Ўттиз бир ёшли, куч-қувватга тўлган, жасур Иброҳим ҳам ўз қайнотаси бўлган Абдуқаюм парвоначи бошчилигидаги ҳарбий гуруҳга дастлаб «жигит» — яъни аскар бўлиб киради. Шу тариқа Иброҳимнинг ҳарбий фаолияти бошланади.73 Асосан лақайлардан иборат, юқорида тилга олинган уч ҳарбий гуруҳ икки ойлар давомида Балжувон беклиги ҳудудидаги Данғара, Кангурт ва Оқсув атрофларида большевик ҳамда жадидларнинг сўл қаноти вакилларига қарши фаолият олиб бориб, Кўлоб музофотида қатор муваффақиятларни қўлга киритадилар. Бу даврда Иброҳим сиёсий саҳнада ҳарбий фигура сифатида ҳали намоён бўлмаган эди.

Кўлоб большевиклар томонидан эгаллангач (1921 йил, март ойи), Давлатмандбий ва Эшон Султонлар бошчилигида Кўлобни большевиклардан тозалаш амалиёти бошланади. Бу ҳарбий амалиёт 1921 йилнинг 20 мартида амалга оширилиб, Давлатмандбий ва Эшон Султон умумий қўмондонлигида Мўлла Назар (Кўлобдан), Тоғай Сари (Кўлоб атрофидан), Исмат полвон (Қизилмозордан), Ортиқ полвон (Қизилмозордан), Абдуқаюм Парвоначи (Данғара, Кавреклидан), Мўлла кенжа (Кавреклидан), Мўлла Аҳмад (Мўндақдан), Иброҳим қирққулоқ (Сартездан), Бўри Жавлен (Илонли тоғдан), Мўлла Эрназар қозоқ (Саройкамардан) қўрбошилар ўз йигитлари билан жалб этилади. Лекин, сезиларли муваффақият қўлга киритилмайди. Иброҳимбек бу жангда Абдуқаюм Парвоначи қўшинида «жигит» сифатида иштирок этади.

1921 йилнинг баҳорида Абдуқаюм Парвоначи Данғара атрофидаги Қоратавдаги ҳарбий амалиётлар жараёнида от босиб жиддий шикастланади, натижада ҳарбий гуруҳга бошчилик қилиши мураккаблашади ҳамда ўзининг куёви ва бошқа йигитларга нисбатан журъатлироқ, характерида ташкилий қобилияти устун бўлган Иброҳимни ўзига ўринбосар этиб тайинлайди. Абдуқаюм Парвоначининг саломатлиги сабаб, ҳарбий амалиётларда бутун фаолият ва масъулият Иброҳимнинг зиммасига тушиб бораверади. Худди шундай шароитда Эшон Султон ва бошқа қўрбошиларнинг талаби билан ҳарбий фаолиятни давом эттириш ҳамда Шарқий Бухородаги бошқа қўрбошиларни қўллаб қувватлаш учун Иброҳим бошчилигидаги лақай қуролли гуруҳлари Балжувон беклиги ҳудудидан Ҳисор беклиги ҳудудига ўтадилар. Бу даврда Иброҳим бир неча зафарли ҳарбий амалиётларни бошқариб, ҳарбий ва сиёсий жабҳада етарли обрў — эътибор орттириб улгурган эди. Дастлаб, асосан лақайлардан иборат ҳарбий гуруҳлар таркибига бошқа ўзбек элатлари, туркий элат ва тожиклар ҳам келиб қўшиладилар ҳамда айрим ҳудудларда алоҳида гуруҳлар ҳам тузилиб, Лақайда ушбу ҳаракат кенг ёйилади. Собиқ чекист А. Валишевнинг таъкидлашича: «Босмачиликнинг энг йирик ўчоғи Ҳисор водийсида, яъни асосан лақайлар яшайдиган ҳудудда эди».74

1921 йилнинг июнида Кўлоб шаҳрида бўлган қизил армиянинг махсус бўлими уларга қарши тураётган кучларнинг бошида бўлган шахсларнинг баъзиларини, жумладан Абдуқаюм Парвоначини ҳам Кўлобга олиб келиб қамайдилар. Қизил армия томонидан қилинган бундай ҳаракат, яъни аҳолининг обрўйли ва таъсирли қатламини жазолаш маҳаллий аҳоли орасида қаттиқ норозиликни келтириб чиқариб, кундан-кунга аҳолининг Кўлоб гарнизонига бостириб келиш эҳтимоли кучая боради. Натижада ушбу даврда Кўлобда бўлган Бухоро республикаси вакили Усмон Хўжа (Усмон Хўжа Пўлатхўжаев) уларни озод этади. Бари-бир ушбу норозилик халқ қалбида қизил армияга нисбатан интиқом ҳиссини кучайтириб, ҳарбий ҳаракатларни авжлантиради ҳамда қуролли тўқнашувлар натижасида дастлабки муваффақиятларни қўлга кирита бошлайдилар. Албатта, ҳар қандай ижтимоий-сиёсий ҳаракат қонли тўқнашувни ўз олдига мақсад қилиб қўймайди. Қуролли кураш муаммо ечими имкониятсиз паллада қўлланиладиган охирги усул. Шу сабабли ҳаракат етакчилари масала ечимининг қонли курашсиз усулини ахтарадилар. 1921 йилнинг 12-августида Давлатмандбий, Эшон Султон ва Абдуқаюм Парвоначилар Бухоро республикасининг вакили Атоулла Хўжа (Атоулла Пўлатхўжаев) билан биргаликда ўзаро келишув битимини тузиб, Бухородан ғайридинларнинг тамоман чиқиб кетишини, шундагина ёш Бухоро республикасини тан олишиб, қуролли гуруҳларни тарқатишларини айтадилар. Шуни эътибордан четда қолдирмаслик керакки, улар яшаётган жамиятнинг асоси ислом, яъни шариат қоидалари асосида қурилган бўлиб, мамлакат раҳбариятида ўз эътиқодларига ҳамоҳанг кучларни кўришни истар эдилар. Бундай келишув ёш Бухоро республикаси раҳбариятида бўлган жадидлар манфаатига мос келсада, большевиклар манфаатига тамоман ёт эди. Шу жиҳатдан ҳам дастлаб ушбу келишув Бухоро республикаси вакиллари томонидан қўллаб-қувватланган бўлсада, сал ўтгач қизил армия томонидан яна қуролли ҳаракатлар авж олинади. Натижада Шарқий Бухородаги кучлар ҳам ўз таркибини мустаҳкамлаб, ҳарбий ҳаракатларнинг фаол иштирокчиларига айлана боради.

Қизил армияга қарши Шарқий Бухорода ҳарбий гуруҳларнинг дастлабки ташкилотчилари – Данғарада Абдуқаюм Парвоначи, Қизил Мозорда Тоғай Сари, Балжувонда Давлатмандбий, Кўлобда Ашур тўқсабо, Дарвозда Эшон Султон, Душанбеда Раҳмон Додхоҳ, Қоратегинда Фузайл Махсум (Фузайл Махдум), Ҳисорда Темурбек, Сурхонда Хуррамбек, Лақайда Иброҳимбек эдилар.75 Қўрбошиларнинг ичида ўзининг жасурлиги ва ботирлиги билан Иброҳимбек тез орада қатор муваффақиятларни қўлга киритиб, воқеаларни четдан кузатаётган Саид Олимхоннинг эътиборини жалб этиб, Иброҳимбекни умидлантирувчи мактублар жўната бошлайди. Жумладан: «Мен Бухорога қайтадиган кун яқин қолди. Умид қиламанки, мен ватанга қайтгач Сиз билан шахсан учрашаман ва барча истакларингизни бажо келтираман», дейди76 ҳамда Иброҳимбекка ҳарбий унвон ва тортиқлар жўната бошлайди. Демак, Иброҳимбек бу пайтгача Саид Олимхон билан учрашмаган. Ушбу фикрни Колхозобод (Тожикистон)лик Ҳайдархон Эшонбобонинг сўзлари ҳам тасдиқлайди: «Ўша пайтлари биз 7-8 ёшли бола эдик. (Иброҳим) тиниб-тинчимас, довюрак йигит эди. Ҳув, адирларда, сойлоқларда ов қилиб юрарди… (Иброҳим атрофига йигитларни тўплаб, қатор музофотларда ҳарбий муваффақиятларни қўлга киритади. – Н.Н.) … Қочган хон Афғонда туриб лақайнинг ғазотини эшитди. Умид пайдо бўлганидан бутун инон – ихтиёрини Иброҳимга топшириб, бек кўтарди».77 Демак, Иброҳимбек Шарқий Бухорода Саид Олимхон билан учрашмаган. «Бу икки шахс дастлаб 1926 йилнинг кеч ёзида Кобулда учрашдилар».78

1921 йилнинг ёзида Афғонистондан Саид Олимхон номидан юборилган қуйидаги мактуб диққатга сазовордир: «Ҳурматли Иброҳим-тўқсабо, Мулла Абдуқаюм тўқсабо ва Мулла Ханжар эшик оғабоши жанобларига! …Мактубларингизни олдим, Сизларнинг эътиқод йўлидаги хизматларингиз яратган эгам томонидан қўллаб-қувватланади, деган умиддаман».79 Демак, ўша даврдан Иброҳимбек Амир Олимхоннинг ҳурматига сазовор бўлган эди. Кейинчалик ушбу даврга баҳо бериб, Саид Олимхон: «Мулла Иброҳимбек … андак фурсат ичида ўн минг нафар аскар тўплади, шу билан Кўлоб ва Балжувонга ҳужум қилиб, бу икки вилоятни душман қўлидан халос қилди… Қоратегин ва Дарвоз вилоятлари устига ҳужум қилиб босиб борди ва бу икки вилоятни ҳам эгаллади»,80 дейди. Ҳисор водийсида Иброҳим аҳоли томонидан бек этиб сайланиб, икки ҳафта давомида халққа тўй ва томошалар беради. Сўнг, 1921 йилнинг ёзида икки-уч ой давомида Ҳисор водийсида большевиклар ва Усмон Хўжа81 бошчилигидаги инқилобий ғоя тарафдорлари бўлган жадидларнинг сўл қаноти82 қўшинларига қарши ҳарбий фаолият олиб боради.

1920 йилнинг иккинчи ярмига қайтадиган бўлсак, Бухорода амирнинг давлатни идора этишида ҳамда мамлакат маданий-маърифий ҳаётида эски усуллар билан бир қаторда европача — янгича усулларни жорий этиш масаласида ўзаро мухолифатда бўлган жадидлар Саид Олимхон Бухорони тарк этгач, Бухоро республика деб эълон қилиниб, жадидлар вакили Файзулла Хўжаев БХСР халқ нозирлар шўросининг раиси этиб сайланади. Амирни қўллаб-қувватловчи уламолар жадидларни ёқтиришмайди ва уларни амир ҳокимияти таназзулининг сабабчилари деб биладилар. Лекин, жадидлар жамиятни мавжуд инқироздан олиб чиқишни ўз олдиларига асосий мақсад қилиб қўйган, Шарқ ва Ғарб маданияти конвергенциясидан83 иборат тафаккур тарзига эга бўлган зиёлилар қатлами эди. Жадидлар тараққиёт ва ислоҳотни ўзларининг бош мақсади деб билади, лекин жамиятнинг барча қатлами ҳам уларнинг ғояларини қабул қила олмайдилар. Ҳатто «Газета ўқувчиларни ҳам… жадидлар деб атай бошлайдилар».84 Жамиятнинг маълум қатлами орасида асосан, маданий-маърифий марказлардан узоқ бўлган ҳамда ҳали ҳам тахтдан айрилган Бухоро амирининг таъсирида бўлган Шарқий Бухорода жадидларга нисбатан шаклланган салбий кайфият шу жамият вакилларининг ҳарбий-сиёсий пешвоси бўлган Иброҳимбек тафаккурида ҳам ўзининг мустаҳкам аксини топиб, жадидларнинг сўл қаноти билан бўлган тўқнашувлар натижасида илгариданда зиддиятли бўлган муносабатлар янада чигаллашиб бораверади.

Ҳар қандай ҳаракат дастлаб муайян ҳудудда, муайян куч ёки этник бирлик доирасида шаклланади. Шарқий Бухорода Давлатмандбий, Абдуқаюм Парвоначи, Тоғай Сари, Баротбек, Исматбек, Ортиқ қўрбоши, Хуррамбек ва бошқалар раҳбарлигида этник ва ҳудудий белгиларига қараб шаклланган қуролли гуруҳлар Иброҳимбек сиймосида ягона куч сифатида бирлашиб, этник ва ҳудудий қобиғидан чиқиб, озодлик ҳаракати сифатида моҳият касб эта бошлайди. Тўғри тан олиш ҳам керакки, ушбу кучлар таркибида баъзан ўзаро ихтилофлар ҳам бўлиб турди, лекин ягона марказлашган ҳокимиятнинг йўқлигига қарамасдан, Иброҳимбек томонидан кучларни ягона қўмондонлик остига бирлаштиришга ҳаракат қилинди.

Иброҳимбек большевиклар ва жадидларнинг сўл қаноти вакилларига қарши жангларда зафарлар қўлга киритиб, қисқа вақт мобайнида аҳоли орасида катта ҳурмат-эҳтиромга сазовор бўлади. «…Иброҳимбек дастлаб ўз атрофига тўрт мингга яқин кишини тўплаган бўлса, 1921 йилнинг декабрига келиб унга бўйсунувчи аскарлар сони ўн мингга етди».85 «У қисқа муддат ичида 10.000 нафардан ортиқ аскар тўплаб, Кўлоб, Балжувон, Қоратегин, Дарвоз, Ҳисор вилоятларини қизил қўшиндан тозалаган».86 Натижада Сайид Олимхон «…бир жилд Қуръони Карим, бир қитъа ризонома ва Бухоронинг мўътабар нишонларидан ҳисобланган «Учинчи Искандар» нишонини ҳамда бир зарбоф ҳарбий тўнни Мулло Иброҳимбекка юборди».87

Иброҳимбек ўзига бўйсунувчи гуруҳлар таркибини мустаҳкамлашга киришиб, кичик гуруҳларни йириклаштиради. «У гуруҳларни ҳарбий талабларга жавоб берадиган тарзда қайта ташкил этиб, шу асосда бешта йириклашган кавалерия ва битта пиёдалар отряди, жами олти йириклашган отрядни шакллантирди».88 Иброҳимбекнинг муваффақиятлари шу даражага етадики, ҳатто Кобулдан Саид Олимхондан келган вакиллар ҳам орқаларига қайтмасдан Иброҳимбекнинг атрофида қолади. Бу ҳақда Саид Олимхон Иброҳимбекка мактуб жўнатиб, ундан келган барча вакилларни Кобулга қайтариши таъкидланади.89

Иброҳимбек қўшини қисқа вақт ичида улкан зафарларга эришиб, қўшин таркибини мустаҳкамлаш учун махсус чақириқлар, мактуб ва талабномалар орқали аҳолини юрт мудофаасига жалб қила бошлайди ҳамда атрофида тузилаётган барча кичик гуруҳларни бирлаштиради. Шу ўринда таъкидлаш лозимки, Иброҳимбекнинг ҳарбий-сиёсий жабҳада ташкилотчилик ва стратегик қобилиятининг устунлиги боис:

1. Шарқий Бухорода мустақил ҳарбий фаолият олиб борувчи барча гуруҳларни ягона қўмондонлик остига йиғишга муваффақ бўлди;
2. Ўз қўшинида қатъий интизом ўрнатишга эришиш билан бир қаторда уларнинг ҳарбий майдондаги ботирлигини ҳам таъминлай олди;
3. Энг асосийси, сиёсий коллапс90 шароитида ўзи назорат қилувчи ҳудудларда ўзига хос бошқарув усулини жорий эта олди.91

Ваҳоланки, амир нафақат ҳокимиятни, балки мамлакатни ҳам тарк этган эди.

Дастлаб, 1921 йилнинг августида Кўлобни большевиклардан тозалаб: «Иброҳимбек, Эшон Султон, Давлатмандбий, Абдулқаюмбий, Тоғай Сари, Баротбек ва бошқа қўрбошилар ўз навкарлари ва йигитлари билан бирга Кўлоб шаҳрида тўпландилар. Ҳаммалари… Иброҳимбекни ўзларига бошлиқ этиб тайинладилар».92 Ушбу муваффақиятлардан хабар топган Саид Олимхон Иброҳимбекни Бухорода фаолият олиб борувчи бутун қўрбоши гуруҳларга Олий бош қўмондон этиб тайинлайди. Кўлобни қўлга киритгач, Иброҳимбек минтақада тожиклар яшайдиган ҳудудда умумий раҳбар сифатида Давлатмандбийни, ўзбеклар яшайдиган ҳудудларда Тоғай Сарини қолдириб, ўзи большевикларга қарши фаол амалиётни Лақай ва Ҳисорда ҳам давом эттиради. Натижада большевикларнинг Душанбеда жойлашган гарнизонини эгаллаб, босқинчиларни чекинтиришга муваффақ бўлади. «Кўлобни эгаллагандан сўнг, Душанбени эгаллаш учун Иброҳимбек ўз қўшинининг сонини тўрт минг кишига етказади».93 Иброҳимбек 1921 йилнинг 22-сентябрида Душанбени эгаллаб, Ҳазрати Мавлонода94 ўзининг қароргоҳини ўрнатиб, душманга таҳдид солиб туради. Ушбу маълумотлар Садриддин Айний асарларида ҳам ўз аксини топган.95 Иброҳимбекни қутлаш учун Дарвоз, Қоратегин, Кўлоб, Куҳистондан, Ҳисор ва Вахш водийларидан қуролли гуруҳлар бошлиқлари келишиб, уни ислом қўшининнинг лашкарбошиси сифатида эътироф этишади.96 Ушбу қароргоҳдан Иброҳимбек туман ва ҳудудларда ўз вакилларини тайинлаб, фуқаровий ва ҳарбий ҳокимиятни бошқаришга интилади. Асадуллабек Иброҳимбекнинг топшириғи билан Кобулга бориб, Саид Олимхон билан учрашади. Шарқий Бухородаги муваффақиятларни Асадуллабекнинг ўзидан эшитиб, Олимхон Асадуллабекни қоровулбеги ҳарбий унвонидан мурохур унвонига кўтариб, Иброҳимбекни эса бий унвони билан мукофотлайди.

Иброҳимбекнинг довруғи бутун Бухорони қамраб олиб, мамлакат ташқарисида ҳам йирик ҳарбий-сиёсий фигура сифатида эътироф этила бошланади. Марказий ва Fарбий Бухородан, шунингдек, Fиждувон, Пирмаст, Вобкент, Хўжа Ориф, Хутфар, Ванғозе, Қоракўл туманларидан аҳоли Иброҳимбекка вакиллар жўнатиб, Иброҳимбекнинг келиб уларнинг ҳам большевикларга қарши курашларига раҳбарлик қилишини сўрашадилар. Иброҳимбек ўз навбатида аҳолининг ушбу тилак ва таклифларини Саид Олимхонга еткизади. Олимхон бу даврда Кобулда ўз атрофида бўлган Мулла Абдулқаҳҳорни Марказий ва Fарбий Бухородаги фуқароларнинг большевикларга қарши курашига раҳбарлик қилиши учун жўнатади. Мулла Абдуқаҳҳор Кобулдан Шарқий Бухорога келиб Иброҳимбек билан учрашади ва Марказий Бухорога йўл олиб, у ерда ҳаракат раҳбарлигини ўз қўлига олиб, йирик муваффақиятларга эришади.97 Бу даврга келиб Иброҳимбекнинг довруғи шу даражага етадики, Шарқий Бухородаги қўрбошилардан ташқари «…Марказий ва Fарбий Бухородаги қўрбошилар, ҳатто Мулла Абдуқаҳҳор ҳам унга бўйсунадилар».98 Тарихий-ҳужжатли асарларнинг бирида 1921 йилнинг воқеалари қаламга олиниб, бойсунлик Турсун мерган ҳақида тўхталади. Унинг ихтиёрида 115та отлиқ йигитлар бўлганлиги таъкидланиб, у ҳам 45 қўрбоши сингари Иброҳимбекка бўйсуниши айтилади.99

Ҳар бир йирик лашкарбошининг ўз байроғи ва тамғаси бўлганидек, Иброҳимбек қўшинининг байроғи бўлиб, ушбу байроқ ҳарбий амалиётлар жараёнида ҳам олиб юрилган.100 Бу давр мобайнида Лақай, Ҳисор, Кўлоб, Балжувон ва Қўрғонтепа Иброҳимбекка бўйсунувчи қўрбоши гуруҳлар қўлида эди. «Иброҳимбек… Ҳисор вилоятига ҳужум уюштириб, истагига эришди, мазкур вилоятдан анчагина хазина ва ҳарбий қурол-яроғларни қўлга киритди».101 Ва Душанбеда БХСР Марказий ижроия қўмитаси раиси Усмон Хўжа ҳамда большевиклар Россияси давлатининг бош консули Нагорныйларга ўз талабини қўяди. Бу талабномага мувофиқ Иброҳимбек Шарқий Бухоронинг бошлиғи сифатида эътироф этилиб, большевиклар ўз қисмларини, асосан махсус бўлимни Шарқий Бухородан олиб чиқиб кетишлари лозим эди.102 Лекин, Бойсун гарнизонига чекинган большевиклар кўп ўтмасдан ушбу келишувни бузиб, қўшимча куч ва қурол олиб, минтақада ҳарбий амалиётларни фаоллаштирадилар. Натижада Иброҳимбек 1921 йилнинг 13-октябрида Душанбедан Кўктошга чекинади. Ушбу даврда архив маълумотларида таъкидланишича, безгак (малярия) касаллиги Шарқий Бухорода кенг тарқалган бўлиб, касалликдан ҳар икки қарама-қарши томонлар ҳам жиддий зарар кўрадилар.103

1921 йилнинг кузида Кўлобда Ашур тохсабо ва Тоғай Сари ўртасидаги ҳокимият талашиш ва ўзаро ички низолар, қуролли жанжалга айланиб, ҳудуддаги этник мувозанатнинг вақтинча бўлсада таранглашувига олиб келади. Бундай йирик фигуралар орасига этник заминдаги низо оловини ёқиб, кучларни заифлаштиришдан манфаатдор бўлган большевикларнинг ҳам қўли йўқ эмас эди.104 Тоғай Сари гуруҳлари томонидан енгилган Ашур тўқсабо Давлатмандбийдан ҳарбий ёрдам сўрайди. Давлатмандбий аскар йиғиб Тоғай Сарининг гуруҳларига қарши курашиб, уни Кўлобдан чекинтиради. Бундай йирик фигураларнинг асосий душман қолиб, ўзаро қуролли можароларини ҳамда Давлатмандбий қўшинидаги Эшонбола гуруҳи ушбу қуролли тўқнашиш жараёнида тинч аҳолига нисбатан ваҳшийликлар қилганлигини Иброҳимбек Лақайда Ғозималикда эканлигида эшитиб, Балжувон ва Кўлоб минтақаларида фаолият олиб борувчи қуролли дасталарни Кули Суфиёнга чақиради. Барча муносабатлар муҳокама этилиб, гуноҳкорлар Иброҳимбек томонидан жазоланади ҳамда Давлатмандбий, Ашур тўқсабо, Тоғай Сари, Баротбек ва бошқа қўрбошилар умумий душманга қарши якдил фаолият йўлида вазифалантирилиб, бундан буён кимки этник заминда можаро чиқарадиган бўлса «жани вўлимде, мали талавда» деган қатъий тартиб ўрнатади.

—————
51 Тожикистон Ком.партияси архиви. Ф.31, оп. 1, дело 248, 4-5- варақлар.
52 Бухоро амирлигида ҳарбий ва фуқаролик унвон ва даражаларини бериш тартиби: қоровулбеги, мирохур, тўқсабо, эшик оғабоши, бий, парвоначи, додхоҳ, кичик иноқ, катта иноқ, девонбеги, қушбеги, оталиқ, тўпчибоши.
53 Валишев А.Н. Чекистские были. Душанбе: «Ирфон», 1988. Стр. 32
54 1925 йили Янгибозор (бугунги Ваҳдат ноҳияси)да истиқлолчи кучларнинг мавқеи сусайиб, большевикларнинг мавқеи орта бошлагач, Иброҳимбекка руҳий таъсир қилиш мақсадида унинг Туймахол исмли хотинини Норбой исмли жамоа раиси иккинчи хотин қилиб олади. Бу Иброҳимбекка содиқ қўрбоши сифатида Азим марқанинг ғазабини келтириб, жамоа раисининг бошини олиб кетади.
55 Омонулла Олимовнинг таъкидлашича Иброҳимбекнинг биринчи хотини ғаров(Ёвон)лик Кичимбийнинг қизи Турдигул, иккинчи хотини қораёғоч(Ёвон)лик Абдузойирбийнинг қизи бўлган. Қаранг: Олимов Омонулла. Қора унвон //Замондош (Ҳафтанома). Душанбе, 2006. №43.
56 Зумрад момо Қаюмова, 80 ёшда бўлиб, айни пайтда Тожикистоннинг Қўрғонтепа минтақаси Вахш ноҳия(туман)ининг С.Турдиев номли деҳқон хўжалиги (собиқ Киров совхози)да яшайди.
57 Амир Олимхон-Бухоронинг охирги ҳукмдори. 1944 йилнинг 29 апрелида Кобулда 64 ёшида вафот этади ҳамда унинг жасади Кобулдаги «Шуҳадои солиҳин» қабристонига қўйилган. Саид Олимхон вафоти олдидан ўз қабр тошига: «Амири беватан зору-ҳақир аст, Гадо гар дар Ватан мирад-амир аст» мисраларини ёзишларини васият қилади, лекин, баъзи истиҳолалар сабаб ушбу мисралар собиқ амирнинг қабр тошига битилмайди.
58 Муҳаммад Али Балжувоний. Тарихи нофеий. Тошкент. 2001. Бет 30-31.
59 ЦГА СА, ф. 110, оп. 3. Д . 508, л. 2.
60 Баъзи манбаларда қизил аскарларнинг ушбу амалиёт жараёнидаги миқдорини тўрт минг деб кўрсатилади. Қаранг: Мелькумов Я. А. Туркестанцы (Военные мемуары), М.,: Воениздат, 1960. Стр 44.
61 Мелькумов – Ёқуб тўра, 1885 йилда Кавказда туғилиб, Россия армиясида хизмат қилади. Сўнг Октябрь инқилобида қатнашиб, пулеметли дивизияга қўмондон сифатида фуқаровий урушда қатнашади. Сўнг 1-, кейинчалик 8-Туркистон ҳарбий бригадаси қумондони сифатида Бухорода ва Афғонистон шимолида, жумладан Иброҳимбек кучларига қарши курашади. 1962 йил вафот этган.
62 Амир Олимхоннинг охирги резиденцияси – Душанбе 1921 йилнинг 20-февралида қизиллар томонидан эгалланади.
63 Саид Олимхоннинг Жорубқўлда бўлиши тарихчи олим Хушвақт Абдуназаровнинг «Вахшонзамин» китобида бир кун бўлган де йилиб, бу сана 1921 йилнинг 1 ёки 2 марти деб белгиланади. Қаранг: Абдуназаров Х.Вахшонзамин.Душанбе, 2003. Саҳ. 78.
64 Амударёнинг ўша қисми Панж дарёси ҳам де йилиб, Чубек ўтиш участкаси Тожикистоннинг ҳозирги Хатлон вилояти Москва райони ҳудудидадир.
65 Саид Олимхоннинг Афғонистонга ўтиши балжувонлик (кўлоблик) лақайлар томонидан қуйидагича назмий талқин этилади. «Амир айнам акули, Ақ атининг какули. Сувдан бирев вўтаятир Амир айнам шекилли» (Ушбу тўртлик Қизилмазор жулгесининг Тавашар қишлоғида истиқомат қилувчи Намозқул Ҳазратқуловдан ёзиб олинди).
66 Шуни ҳам эсда сақлаш лозимки, Усмон Хўжа бошлиқ Бухоро республикаси вакиллари (жадидларнинг сўл қаноти) ҳам Амир Олимхон кучларига қарши уни Панж (Аму) дарёсидан ўткизгунга қадар курашади.
67 Совет даврида чоп этилган илмий ва бадиий адабиётларда Иброҳимбек, Иброҳим – галли тарзида ишлатилиб, «галли» сўзи билан Иброҳимбек сиймосига салбий мазмун бермоқчи бўладилар. Лекин, лақай шевасида «галли» тушунчаси нейтрал феномен бўлиб, аксарият этноҳудудий бирликларда ботир, дангал шахсларга нисбатан ҳам ишлатилади.
68 Коллапс – ҳокимиятсизлик, бетартиблик, инқироз.
69 Ушбу йиллар аҳоли орасида шундай тўртлик пайдо бўлган эди: Амир журтти тайлади, Душман келиб жайлади. Елди бекапен қилип Сувимизди лайлади. Дала ёзуви. 1991 йил, Кўктош.
70 Бу пайтда Қоратегин беги Фузайл махсумнинг мингга яқин, Дарвоз беги 45 ёшлар атрофида бўлган Эшон Султоннинг ҳам 700-800 отлиқ сарбозлари бўлган.
71 Бу даврда халқ орасида шундай тўртлик пайдо бўлган: Чабар келди алистан, Хабер кепти вöристан. Алчаң тöре баш кöтер. Уйху қимбат балиштан.
72 Тоғай Сари лақайнинг тўртуул уруғининг кўса деган шохчасидан бўлган.
73 Айрим илмий ва бадиий асарларда Иброҳимбекнинг ҳарбий жабҳадаги қўмондонлик фаолиятини Саид Олимхоннинг Марказий Бухородан Шарқий Бухорога қочиш даври билан боғлаб, Иброҳимбекни қўшин бошлиғи этиб, Саид Олимхон тайинлаган деган фаразни илгари суришадилар. Ушбу фараз Саид Олимхон хотираларида ҳам ўз ифодасини топган бўлиб, ушбу хотиралар ёзилган пайт Иброҳимбек сиёсий майдонда йирик ҳарбий фигура сифатида танилиб, Кобулда Саид Олимхоннинг ёнида бўлган. Шу жиҳатдан Иброҳимбекка нисбатан сиёсий комплемент сифатида Саид Олимхон томонидан гарчи воқеъликка тўғри келмасада, юқоридаги фаразни илгари сурган бўлиши мумкин.
74 Валишев А.Н. Чекистские были. Душанбе, «Ирфон» 1988. Стр. 24
75 См. Иркаев М. История гражданской войны в Таджикистане. Душанбе, 1963. Стр 274.
76 Тожикистон Компартияси архиви. Фонд 31. Опись 1, Дело № 68. Б. 37.
77 Қаранг: Асқар Маҳкам. Оқ китоб. Душанбе – 2004. 15 – бет.
78 Қаранг: Абдуллаев К. От Синьцзяня до Хорасана: Из истории среднеазиатской эмиграции XX века. – Душанбе: Ирфон, 2009. – С. 185.
79 Пограничные войска СССР. 1918-1928. Москва.Наука, 1973. Стр. 576
80 Амир Саййид Олимхон. Бухоро халқининг ҳасрати тарихи. Тошкент. «Фан», 1991. Бет 19.
81 Усмон Хўжа Пўлатхўжаев-Бухоро халқ совет республикаси Марказий Ижроия Қўмитасининг раиси, сўнгра Шарқий Бухоро мухтор ҳайъатининг раиси. У кейинчалик хорижга муҳожир бўлиб кетган.
82 Жадид, усули жадидия – араб тилидан олинган бўлиб, асосий ғоялари эскилик билан бир қаторда янгиликни тарғиб этиш, анъанавий таълимни европача таълим усуллари билан ислоҳ қилиш, аҳолининг маърифий доирасини ошириш йўли билан кейинги тараққиётни таъминлаш. Жадидларнинг ўнг қаноти маърифатпарварлик йўлини тутган бўлсалар, жадидларнинг сўл қаноти инқилобий ғоя тарафдорлари, яъни қурол кучи билан ҳокимиятни эгаллаш тарафдорлари бўлганлар.
83 Конвергенция – яқинлашув, аралашув.
84 Жадидчилик: ислоҳот, янгиланиш, мустақиллик ва тараққиёт учун кураш. Тошкент: Университет, 1999. Бет 24.
85 Басмачество: социально-политическая сущность. Ташкент: «Фан», 1984. Стр. 88.
86 Ражабов Қ. Иброҳимбек. //Ўзбекистон Миллий энциклопедияси. 4-жилд. Т:. 2002. Б 64-65.
87 Саййид Мансур Олимий. Бухоро – Туркистон бешиги. Бухоро. 2004. Б. 95.
88 Валишев А.Н. Чекистские были. Душанбе, «Ирфон» 1988. Стр. 35
89 См. Пограничный войска СССР. 1918-1928. Москва. Наука, 1973. Стр. 669
90 Коллапс – бу ерда ҳокимиятсизлик, тартибсизлик маъносида.
91 См. Иркаев М. История гражданской войны в Таджикистане. Душанбе, 1963.Стр. 262.
92 Садриддин Айний. Асарлар. Саккиз томлик, 2-том. Тошкент –1964. Б. 338-339.
93 История таджикского народа. Москва: Политиздат, 3-том. Кн.1. 1963. Стр. 110.
94 Ҳазрати Мавлоно Душанбенинг шарқий қисмида бўлиб, Саид Олимхон шарқий Бухорода эканлигида ўз қароргоҳини ушбу ҳудудда тиклаган эди.
95 Садриддин Айний. Асарлар. Саккиз томлик, 2-том. Тошкент –1964. Б. 345-346.
96 Ушбу маълумотлар Иркаев М., нинг История гражданской войны в Таджикистане. Душанбе, 1963, асарининг 285-286-бетларида ҳам учрайди.
97 Қаранг: Амир Саййид Олимхон. Бухоро халқининг ҳасрати тарихи. Тошкент. «Фан», 1991. Бет 20-21.
98 Иркаев М. История гражданской войны в Таджикистане. Душанбе, 1963. Стр.292.
99 Бу ҳақда қаранг: Нор Ҳайит. Тоҳир Усмон. Кураш йиллари. Тошкент: Меҳнат, 1992. Бет. 27.
100 Ильютконинг таъкидлашича Иброҳимбекнинг байроғи қизил рангда эди, дейди. Қаранг: Ильютко Ф. Басмачество в Локае. С 4 схемами. Москва-Ленинград. 1929. Стр.
82. Бундай талқин бошқа манбаларда учрамаганлиги боис, ушбу фикрдан фойдалана олмадик.
101 Амир Саййид Олимхон. Бухоро халқининг ҳасрати тарихи. Тошкент. «Фан», 1991. Бет 20.
102 См. Пограничный войска СССР. 1918-1928. Москва. Наука, 1973. Стр. 669
103 Собиқ Марксизм-Ленинизм институтининг Марказий партархиви. Ф. 62, опись 1, дело 62, л. 21.
104 Ниг. Айниддин Гадозода. Сипеҳри ҳафтод. Душанбе, 2000. Саҳ. 66.

Китобнинг давомини саҳифа якунида онлайн форматда мутолаа қилинг ёки юклаб олинг.

Cizga taqdim etilayotgan asar millatimizning qahramon farzandi (bundan roppa-rosa 85 yil avval — 1931 yilning 31 avgustida bolsheviklar tomonidan qatl etilgan) Muhammad Ibrohimbek hayoti va faoliyatiga bag’ishlangan tarixchi olim Nasriddin Nazarovning ilmiy tadqiqotidir. Mazkur tadqiqot uzoq yillik ilmiy izlanishlarning puxta natijasi bo’lib, ziddiyatli zamonning yanada ziddiyatli taqdirli qahramoni Muhammad Ibrohimbekning hayoti, harbiy-siyosiy faoliyati tarixiy hujjatlar, asosli manbalar asosida yoritilgan va davr murakkabliklari sharoitida xalqning ayanchli taqdiri qalamga olinadi. Nashr etilgan asar ochiqnomasida e’tirof etilganidek, «Asarda Ibrohimbekning harbiy jabhada qo’lga kiritgan muvaffaqiyatlari, zafarli yurishlari bilan bir qatorda mag’lubiyatlari, Afg’oniston tuprog’idagi harbiy faoliyati, harbiy harakat jarayonida muhojirlarning o’rni hamda harakat inqirozi mavjud manbalarni taqqoslab tadqiq etilgani bilan e’tiborga loyiqdir. Shuningdek, harakat inqirozi, Muhammad Ibrohimbek taqdirining iztirobli yakuni, qo’rboshilar faoliyati haqida qimmatli ma’lumotlar berilgan. Ushbu asar ziddiyatli zamonda xalq harakatining Ibrohimbek rahbarligidagi davrning muayyan qismini ochish bilan bir qatorda, fanimizda kam o’rganilgan laqayshunoslik bobida ham ilmiy qimmatga ega bo’lib, keng kitobxonlar ommasi uchun mo’ljallangan».

Gapning qisqasini aytsak, bu tadqiqot tariximizning mash’um kunlaridan hikoya qilishi bilan juda qimmatlidir. Ayni shunday asarlar kelgusida badiiy yetuk asar yozilishiga asos va turtki bo’lib xizmat qiladi deb o’ylayman.

Xurshid Davron

NASRIDDIN NAZAROV
MUHAMMAD IBROHIMBEK LAQAY

Taniqli nemis olimi Reynxard Eyzener Ibrohimbek haqida Sovet tarixnavisligi (istoriografiyasi)ni o’rganib, Sovet ilmiy adabiyotlaridagi Ibrohimbekni «o’g’riboshi», «bosmachi», «avantyurist» kabi nisbatlar tahlilidan kelib chiqib «Ibrohimbek kim bo’lgan?!», degan muammoni o’rtaga tashlab, arxiv ma’lumotlari asosida jarayonlar rivojini tahlil etib: «Ibrohimbek – Transoksaniya (Movarounnahr)da ko’plab vatanparvarlar kabi o’z yerini bosqinchilardan ozod etish uchun kurash bayrog’ini ko’targan qahramonlarning sardori edi»,-degan xulosaga keladi.

So’zboshi

XX-asrning 20-30 yillarida erku-imon himoyasi yo’lida shahid ketgan yurtdoshlarimning porloq ruhiga bag’ishlayman.

Muallif

Yurt ozodligi — muqaddas tuyg’u. Ana shu tuyg’uni e’zozlash, asrab-avaylash, zarurat tug’ilganda vatan himoyasi yo’lida kamarbasta bo’lish etnik mentalitetimizning asosiy qirralaridan  birini tashkil etadi.

Ma’lumki, insoniyat o’tmishi erkinlik, mustaqil yashash, yurt va e’tiqod himoyasi yo’lida shiddatli kurashlar tarixidan iboratdir. Tarix esa o’tmishdagi siyosiy jarayonlardir. Bugungi siyosat kelajak uchun tarixga aylanganidek, bugun biz tarix deb atagan muayyan davr hamda undagi voqia-hodisalar o’z navbatida muhim ijtimoiy-siyosiy mavqe va mazmun kasb etgani shubhasizdir. Tarix – o’tmishni o’rganib, xulosa chiqarishga undaydi. Abdurauf Fitratning ta’kidlashicha: Tarix millatlarning o’tmishini, taraqqiyotini hamda tanazzulining sabablarini o’rganadigan fandir.

Bugun biz o’sha yaqin o’tmishdagi siyosiy jarayonlarga tarix ko’zgusi orqali nazar soladigan bo’lsak, yurtdoshlarimiz o’z yelkasida naqadar mas’uliyatli yukni ko’tarib, avlodlar kelajagini ta’minlashga harakat qilganliklari, hatto ushbu maqsad yo’lida jonlarini ham garovga qo’yganliklarining guvohi bo’lamiz. Nemis faylasufi Gegel`: Haqiqiy jasorat yurt ozodligi yo’lida qurbon bo’lishga tayyor ekanlikda namoyon bo’ladi, degan edi.

Hech kimga sir emaski, XIX – asrning oxirida chor Rossiyasi tomonidan O’rta Osiyoni egallashi chor hukumatining bosqinchilik siyosatining mevasi edi. XX-asrning 20 yillarida bol`sheviklar ham O’rta Osiyo hududiga chor Rossiyasi tomonidan olib borilgan bosqinchilik siyosatini davom ettirdi.

Garchi, ikkinchi jahon urushidan so’ng sotsialistik tuzum xalqlarimiz hayotida bir muncha progressiv ahamiyat kasb etib, mintaqada bunyodkorlik va ma’rifiy ishlarga e’tibor qaratgan bo’lsada, e’tirof etish lozimki, o’lkada inqilob o’tgan asrning 20-30 yillarida bol`sheviklarning bosqinchilik siyosati natijasida amalga oshirilib, yerlik xalqni “bosmachi”, “quloq” tamg’alari ostida siyosiy siquv va o’z vatanlaridan badarg’a qilish natijasida mustahkamlandi.

Xalqimizda “Urush-botirni sinaydi, jahl-dononi sinaydi, yo’qchilik do’stni sinaydi”, — degan naql bor. Mard maydonda sinaladi, deganlaridek, yurtimizning dovyurak o’g’lonlari muhoraba maydoniga chiqib, harbiy sahnada o’zligini namoyon qila boshladi. O’sha shiddatli davr Muhammad Ibrohimbekni ham qo’rboshi sifatida shakllantirib, yirik harbiy figura sifatida siyosiy maydonga olib chiqdi. Albatta, davr, shart-sharoit yuragida cho’g’i bor kishilarni davraga tortadi. Ibrohimbekdagi g’ayrat-shijoat, yurt ozodligi va erku-imon uchun intiqom hissi buyuk qahramonliklarga undab, harbiy-taktik mahoratining ustunligi bois, hatto bol`sheviklar tuzumi mafkurachilari tomonidan “Laqaydan chiqqan Bonapart”, “Sharq Napoleoni” sifatida e’tirof etilib,1 ushbu nisbat bugungi kunda ham tarixchi olimlar davrasida ham o’z tasdig’ini topmoqda.2 Uning atrofida o’n minglab yigitlar to’planib, yurtga bostirib kirgan bolsheviklarga qarshi harbiy muhoraba maydoniga chiqishdi. Ibrohimbek siymosida ushbu kurash Sharqiy Buxoroda3 milliy ozodlik harakatiga, harakat yo’lboshchisi Ibrohimbek barcha musulmon qurolli kuchlarining bosh qo’mondoniga aylanib, yaqin atrofdagi hamda manfaatdor davlatlarning diqqat e’tiborini o’ziga jalb etdi. Amir Olimxon tomonidan Ibrohimbekning “Mulla, bek, biy, devonbegi, lashkarboshi, to’pchiboshi, g’ozi”4-deya ulug’lanishi uning mamlakat ichkarisida va tashqarisida ham tan olingan lashkarboshi sifatida e’tirof etilishidan nishonadir. «U xaqiqatan ham o’z vatani va xalqi qahramonidir. Hanuzgacha xalq Ibrohimbekni jonfido vatanparvar, xalqparvar, jasur, yovqur qo’mondon va oru-nomusli chin musulmon sifatida e’tirof etadi va qadrlaydi».5 Mutafakkir T.Karleyl haqli ta’kidlaganidek: «Jahon tarixining har bir bosqichida uning xaloskori bo’lgan va kishilar qalbiga cho’g’ tashlab uni yondirgan Buyuk insonga duch kelamiz. Dunyo tarixi buyuk shaxslarning tarjimai holidir».6 Haqiqatan ham dunyo tarixi Buyuk shaxslar faoliyatini o’zida mujassam etgan ko’zgudir. Yigimanchi asrning yishirma-o’ttizinchi yillardagi o’lkamiz va shimoliy Afg’oniston tarixini Ibrohimbek fenomenisiz tasavvur etish juda qiyin.

Ushbu asarda Ibrohimbek siymosiga hamda o’sha davr harbiy-siyosiy jarayonlariga sub’ektiv yondoshishni o’z oldiga maqsad qilib qo’ymasdan, balki Sharqiy Buxoroda Ibrohimbek qo’mondonligida olib borilgan xalq harakatining, ya’ni kurashlarning qisqacha mazmunini xronolik tarzda bayon etib, muammo mohiyatiga e’tibor qaratish, ayovsiz taqdirning g’irrom o’yinlari el boshida qonli qilichini o’ynatib, zug’um o’tkazib kelganini jonli misollar vositasida yana bir bor eslatishdan iboratdir. Ushbu maqsadlarni amalga oshirish yo’lida asarda O’zbekiston Respublikasi Markaziy Davlat arxivi, Rossiya Federatsiyasi Markaziy Davlat arxivi, Tojikiston Respublikasi Markaziy Davlat arxivi, Tojikiston Respublikasi Markaziy muzeyining ilmiy fondi materiallari, XX-asrning 20-30 yillardagi matbuot materiallari, qator ilmiy, publitsistik materiallardan, shuningdek, Ibrohimbekning harbiy faoliyati haqida laqay elati vakillaridan yig’ilgan og’zaki va yozma materiallardan faol foydalanilib, ma’lumotlar taqqoslanib, muallif tomonidan ob’ektiv reallikka nisbatan mos deb hisoblangan voqea va jarayonlar qisqa, xolis tarzda yoritilishga harakat qilindi.

Ushbu asarning yaratilishida o’zlarining qimmatli maslahatlarini ayamagan elatdoshlarimga, shuningdek, ustozlar va do’stlarimga, xususan tarixchi olimlar Qahramon Rajabovga, Kamoliddin Abdullaevga, yozuvchi Nabijon Boqiyga, afg’onistonlik olimlar Ustod Hamidulloh va Abdulloh Toshqinlarga beg’araz maslahatlari uchun o’zimning samimiy minnatdorchiligimni bildiraman.

————————
1 Sm. Vasil`evich V. Bonapart iz Lokaya.//Za partiya (jurnal). 1927. №3. 121 s.
2 Xuddi shuningdek tojikistonlik yosh tarixshunos olim Nurali Davlatovning maqolalariga ham qarang: Vopasin Amiri Buxoro.//Chavononi Tojikiston. 1998. 23 oktyabr`. Anvarposho josusi Lenin bud!//Samar. 1997. 25-iyul`.
3Bugungi Tojikiston Respublikasi (Tog’li Badaxshon avtonom viloyati va So’g’d viloyatidan tashqari) va O’zbekiston Respublikasining Surxondaryo viloyati.
4 Mulla-diniy ilmining mukammalligiga, ya’ni madrasani xatm etganligiga ishora, bek-viloyat hokimi lavozimiga teng, biy-Turkiya armiyasida janob so’ziga sinonim sifatida oliy martabali ofitserlarga nisbatan qo’llanilgan, devonbegi-vazir martabasiga teng, lashkarboshi — harbiy kuchlarning boshilig’i – bosh qo’mondoni, to’pchiboshi-artilleriya boshlig’i, g’ozi-din, ya’ni e’tiqod va imon himoyachisi.
5 Sayyid Tavakkalxon. Muhammad Ibrohimbek (tarixiy qissa).–Dushanbe, 2009. – B. 48.
6 Psixologiya i psixoanaliz vlasti. T. 2. – Samara: Izd-y dom «Baxron», 1999. – S.42.

I-BOB: Sharqiy Buxoroda bol`sheviklarga qarshi dastlabki harakatning boshlanishi,
ushbu harakatda Muhammad Ibrohimbekning o’rni

1. Harakat mohiyati: tarixiy-falsafiy aspekt

Bol`sheviklarning bosqinchiligiga qarshi O’rta Osiyoda keng quloch yoygan xalq harakati bolsheviklar tomonidan «bosmachilik» harakati deb, ushbu harakat ishtirokchilari «bosmachilar» deb atala boshlandi. Aslida «bosmachi» so’zi «bosmoq» fe’lidan olingan bo’lib, muayyan hududni bosmoq, talamoq ma’nosini bildiradi. Bu isbot ham, ilmiy talqin ham talab qilmaydigan aksioma. Xuddi mana shu sabab tufayli o’tgan asrning yigirmanchi yillaridan boshlab chiqarilayotgan deyarli barcha ilmiy maqolalarda atamaning yuqoridagi talqini ustuvor mohiyat kasb etib kelmoqda. Bu so’z yurt mudofaachilari va erku imon himoyachilarini xalqqa yomon ko’rsatib, badnom qilish uchun bol`sheviklar tomonidan ishlatilib, keyinchalik harbiy va ilmiy-siyosiy muomalaga kiritilgan atamadir. Aslida bosmachi muayyan hududga o’zga yurtdan bostirib kelganlarga nisbatan ishlatilsa to’g’ri bo’ladi. Masalaning ikkinchi tomoniga ham e’tibor qaratish lozimki, o’sha qonli mojarolar avjiga chiqqan yillardagi siyosiy hokimiyatning tamoman falajligi sharoitida ba’zi kriminal elementlar ham qurollanib, ayrim hududlarda talonchilik qilishgan. Bunday kimsalar yurt va imon-e’tiqod himoyasi uchun birlashgan dastalar orasida ham yo’q emas edi (yaqin o’tmishni esga olaylik, hamma davrda ham shunday bo’lgan). Mana shunday kimsalarga nisbat berilib, aholi orasida ularga nisbatan salbiy kayfiyat uyg’otish maqsadida bol`sheviklar yurt himoyasi uchun otlangan butun boshli guruhlarni ham bosqinchi to’dalar, ya’ni bosmachilar deb atay boshlaganlar.7 Aslida, har ikki tomonda ham bunday kimsalar bo’lib, aholini talash hollari qizillarning ham orasida bor edi. Esimda, «Laqay ovozi» assotsiatsiyasida ishlab yurgan kezlarim, bizga nisbatan yoshi ancha ulug’ bo’lgan bir elatdoshimiz so’zlab bergan edi: «O’sha «bosmachilik» yillari qizillar qishloqqa kirib uyma-uy yurib, qurol axtarish maqsadida ayollarning ham butun tugunlarini titkilar, ko’ziga ko’ringan ayollar taqinchoqlarini ham olib ketar, bunday paytda momom onasidan qolgan tilla taqinchog’ini «katte chavdesh» (choygum)ga solib, ustidan suv quyib, baqirlatib choy qaynatib o’tirar ekan. Xuddi shu yo’l bilan o’sha tilla taqinchoq bir necha «talav»lardan omon qolgan ekan». Demak, talonchilik hamma zamonda ham, har qanday kuchlar orasida ham bo’lgan. Buni inkor etish hodisalarga bir tomonlama munosabatda bo’lish demakdir. Lekin, tadbirli qo’rboshilar o’z guruhida mana shunday salbiy holatlarning oldini olishga harakat qilganlar. «Ibrohimbek o’z qo’shini safida qattiq tartib-intizom o’rnata oldi. Tinch aholini talashda qatnashgan yoki begunoh musulmonlarni o’ldirgan askarlar mabodo uchrab qolsa, ular shafqatsiz jazolangan. Ibrohimbek tomonidan qo’l ostidagi qo’rboshilari Abdulaziz va Abdurahmonboyga yozgan maktublari ko’p jihatdan ahamiyatlidir. Ibrohimbek o’z maktubida Abdurahmonboyga quyidagi so’zlarni yozgan edi: «…askarlarni maxsus ruxsatnomasiz miltiqlari bilan jo’natayapsiz – bu juda yomon». Demak, qo’rboshilar o’z yigitlarini qishloqlarga miltiqlari bilan yuborishsa, ularga maxsus ruxsatnoma berishgan».8 Xudi shu mazmunda Ibrohimbekning Xonaqa hududidagi qo’rboshi Mulla Niyoz Muhammad inoq-biy nomiga yozgan xati ham xarakterlidir: «Sizning qo’l ostingizdagi askarlardan ba’zilari shariat qonunlariga xilof ravishda dehqonlarning mol-mulkini talash va o’g’irlash bilan ham shug’ullanayotgan ekan, shunday kimsalarni aniqlab jazolashingizni talab qilaman».9 Abdulaziz qo’rboshi nomiga yozilgan yana bir maktubda: «Menga yetkazilgan ma’lumotlarga ko’ra, sizning bir yigitingiz, shariat asoslariga xilof ravishda gunohsiz bir mo’minni o’ldirgan ekan, ushbu voqea yuzasidan qattiq tekshiruv o’tkazib, ma’lumot tasdiqlansa, o’sha askarga nisbatan qat’iy chora-hatto otuvga hukm qilishlikni talab etaman».10

Muammoning yana bir tomoni, bosqinchi atamasi, o’zga yurtdan bosib kelgan guruhga nisbatan ishlatilsa haqiqatga yaqinroq bo’ladi. Demak, bol`sheviklarning o’zlari bosmachilik siyosati tufayli O’rta Osiyo hududlarini bosib olib, o’zlarining harbiy-siyosiy qilmishlarini xaspo’shlash uchun ayrim o’g’ri guruhlar siymosida ushbu salbiy atamani yurt himoyachilariga nisbatan ham qo’llay boshladilar. Sharqiy Buxorodan istiqlolchi kuchlarning yo’lboshchilari 1922 yilda Boysun garnizonidagi bol`sheviklar hukumati vakillariga quyidagi talabni qo’yadi va bu xat Sovet hukumatining Boysundagi vakili Olimjon Akchurinning qo’liga kelib tushadi: «Boysun shahridagi bolsheviklar vakiliga. Haqiqiy mustaqil Buxoro tuprog’idagi aholining vakillari bo’lgan bizlar Sizlarga shuni ma’lum qilamizki, sizlar vatanimizdan chiqib ketmaguningizcha jangni davom ettiraveramiz deb hammamiz bir qarorga keldik. Hozirgi vaqtda behuda qon to’kilmasin deb va odamgarchilik qilib sizlarga mamlakatimizdan chiqib ketishni taklif qilayotirmiz. Shunday qilsangiz Sizning do’stlaringiz bo’lib qolamiz va o’zimiz yordam berib sizlarni ochlikdan saqlab qolamiz, aks holda, Sizlar vataningizda ochlikdan o’layotgan oilalaringiz kabi mahv etilasiz. Hozir biz gunohkor bo’lmaylik deb odam qonini to’kishni istamayotirmiz. Lekin xalqimizning istagiga xilof ravishda vatanimizda bostirib kirgan sizlar bilan jang qilishni muqaddas burchimiz deb bilamiz. Bizlar xursandlik bilan bu yo’lda qonimizni to’kib, shahid bo’lishdan qaytmaymiz.

Muhrlar: Mulla Muhammad Ibrohim. Dodxoh Abdulla Hoji, Hoji Sulton Sadr, Fazliddin G’ozi».11 Demak, harakat ishtirokchilari hech qachon o’zlarini «bosmachi» deb atashmagan, balki xalq vakili deb hisoblashgan. Atrofda bol`sheviklar va ularning mafkurachilari yurt himoyachilarini ushbu atama bilan badnom qilishni davom ettiraverganlar. Xuddi shuningdek, Moskvada nashr etilgan Katta Sovet Entsiklopediyasining birinchi nashri 5-tomida: «Bosmachilik harakati shiddatli siyosiy, aksilsovet xarakter kasb etdi va butun Osiyoning mavjud uch respublikasi-Buxoro, Turkiston, Xorazm aholisining ommaviy harakatiga aylandi. Harakatning dohiylari… Ko’r Shermat, Ibrohimbek kabi alohida boshliqlari bo’lib qolmasdan, balki unga mahalliy ziyolilar, mulla va boylar ham rahbarlik qila boshladilar»,12 deyiladi.

Ommaviy harakat qachon boshlanadi?! Birinchidan, yirik siyosiy, harbiy, iqtisodiy yoki ma’naviy tahdid vujudga kelgan taqdirda hamda tashqi bosqin xavfi vujudga kelsa va bu bosqin real mohiyat kasb etsa. Ikkinchidan, hech qanday siyosiy-lingvistik leksikonda ommaviy harakat «bosmachilik» deb atalmaydi. Bu atama bol`shevistik rejim vakillari tomonidan o’ylab topilib, o’z raqiblariga nisbatan harbiy va mafkuraviy jang uchun qo’llagan mudhish atamalaridir. Xuddi shu atama orqali ularni badnom qilishga harakat qilindi va qaysidir jihatdan o’z niyatlariga yetishdilar ham. Keyingi yetmish yillik bol`sheviklar rejimi sharoitida ushbu atama yurt mudofaachilari va e’tiqod himoyachilariga nisbatan faol ishlatilib, harbiy-siyosiy va ilmiy leksikonda barqaror mohiyat kasb etib, bugungi kungacha ba’zi manfaatdor hududiy birliklarda chop etilgan ilmiy nashrlarda eski, bol`shevikcha qarashlarga sodiq holda, yurt himoyachilarini bosmachilar, harakatni esa bosmachilik sifatida bir tomonlama baho berib: «Bosmachi-millatchilik kayfiyatidagi qurolli harakat qatnashchisi, bosmachilik esa millatchilik kayfiyatidagi qurolli harakat» sifatida ta’riflanmoqda. Vaholanki, ushbu harakat hech qachon millatchilikni o’z oldiga maqsad qilib qo’ymasdan, yurt mudofaasi va e’tiqod himoyasi yo’lida barcha millat vakillarining boshini birlashtirib, bosqinchilarga qarshi kurashga da’vat etganlar. Ibrohimbek qo’shinining o’zida o’ndan ziyod millat vakillari (hatto yahudiylar ham) nafaqat oddiy askar, balki qo’rboshi sifatida ham faoliyat ko’rsatishganlar.

Atama genezisiga e’tibor qaratishda yana bir jihatni ham e’tibordan chetda qoldirmaslik lozimki, harakat ishtirokchilarining harbiy amaliyot jarayonida yigitlarni jasoratga chorlab, g’ayratlantiruvchi hayqirig’i «ur-bas», «bas-bas», «baso-bas» terminlari edi. Laqaylarning hayqirig’i «ur-bas» ekanligi, qo’ng’irotlarniki «bas-bas», boshqa qurolli guruhlarniki ham «baso-bas» ekanligi, mana shu hayqiriqlarga qarab qizillar qaysi guruh bilan urushayotganliklarini aniqlashganlar.13 Harakat ishtirokchilarining bol`sheviklar tomonidan «bosmachi» deb atalishida mana shu jihatlar ham rol` o’ynagan bo’lishi mumkin. Amerika va Farb olimlari ham o’sha davr mohiyatini aks ettirishda «bosmachilik» atamasidan u yoki bu mazmunda foydalandilar.

XX asrning 90 yillari boshida O’zbekiston va Tojikiston matbuotida bosmachilik harakatiga bag’ishlangan bir qator maqolalar chop etilib, harakatning mazmun-mohiyatiga e’tibor berila boshlandi. Xususan, «Hayot va iqtisod» jurnalida bosilgan A.Akromovning maqolasida bosmachilik so’zi bol`shevik mafkurachilari tomonidan harakat mohiyatini buzib ko’rsatish uchun qo’llanib kelinganligi haqida to’xtaladi va harakat mohiyatiga e’tibor qaratish fikrini ilgari suradi.14 «Zvezda Vostoka» jurnalida Boymirza Hayitning bosmachilik harakati haqidagi asari ushbu harakat proletariat diktaturasiga qarshi milliy ozodlik harakati ekanligi qayd etilib, proletariat diktaturasi chor Rossiyasining Turkiston respublikalari bilan olib borgan mustamlakachilik siyosatining davomli ko’rinishi ekanligi, bosmachilik harakati esa mana shu mustamlakachilik harakatiga qarshi milliy davlatchilik tizimini o’rnatish uchun olib borilayotgan harakat ekanligi ta’kidlanadi.15 90 yillarning o’rtalariga kelib, O’zbekiston tarixchi olimlari davrasida ushbu atama harakat mohiyatiga zid ekanligi muhokama qilinib, harakat «istiqlolchilik harakati», ishtirokchilar esa «istiqlolchilar» deb atalishi lozim, degan to’xtamga kelinadi.16 Hamda ushbu muammoga aloqador olimlar ovozlari matbuotda ham aks-sado bera boshlaydi.17 Ayrim olimlar bosmachilik atamasining o’zi harakat mohiyatini aks ettirishini, harakat ishtirokchilari bol`sheviklarga qarshi bosmachilik usulidan keng foydalanganligini aytib, ushbu atamaning qolishini taklif etadi.18 Ayrim olimlar esa har ikki variantdan ham voz kechib uchinchi atama bilan, ya’ni qarshilik harakati deb atash taklifi bilan chiqadilar.19 Ba’zilar esa harakatga nisbatan istiqlolchilik atamasi qo’llanilishi lozimligini yoqlab, harakat mohiyati jihatidan «qarshilik» harakatining muhim va keskin ko’rinishlaridan biri ekanligini ta’kidlab, bu harakat uyushgan, shiddatli va uzoq davom etgan xalq harakati, milliy ozodlik harakati edi, deydi.20 Lekin, XX asr boshlarida siyosiy-ilmiy elita orasida ushbu harakatningda butunlay ijtimoiy hayotda ijobiy mohiyat kasb etganligiga shubha bilan qarash hollari ham namoyon bo’la boshlab, olimlar va tadqiqotchilar harakatga juda ehtiyotkorlik bilan munosabat bildira boshlaydilar.21 Ba’zi ilmiy nashrlarda ushbu harakatni qo’zg’olonchilik harakati22 sifatida ham talqin etilayotgani harakatga turli xil qarashlar mavjudligidan dalolatdir. Ilm-bahslar, turfa qarashlarning hosilasidan iborat, ilmiy haqiqat esa ana shu bahslar va qarashlarning aksariyat olimlar tomonidan e’tirof etilgan jihatidir. Biz ham baholi qudrat  voqealarga ob’ektiv yondoshishga intilib, har bir tarixiy shaxs va jarayonga baho berishda o’sha murakkab tarixiy davr mohiyati hamda shart-sharoitidan kelib chiqishga harakat qildik. Shuningdek, xuddi shunday munosabat hamda talqin voqea va jarayonlarning reallik darajasini oshirib, bir tomonlama munosabatdan xoli bo’lishini ta’minlaydi, degan umiddamiz.

Bosmachilik tarixnavisligi(istoriografiyasi)ga e’tibor qaratadigan bo’lsak, muammoga xolis yondoshuv Sovet olimlariga nisbatan chet ellik olimlar tadqiqotlarida o’z o’rnini topganligining guvohi bo’lamiz. Sovet olimlari tadqiqotlarida bosmachilik harakati kolonial Britaniya hukumatining bol`sheviklar tizimiga qarshi maqsadli faoliyatining hosilasi sifatida qaralib, butun harakat faoliyati o’sha hukmron g’oya andozalari bilan o’lchanadi. Har bir shaxs faoliyati yoki voqea va hodisalarga baho berishda o’sha tarixiy davr, shart-sharoit hamda o’sha hukmron g’oyaning xalq kundalik hayoti va turmush tarzidagi ifodasi parallel ravishda taqqoslanib baho berilsa masalaga ob’ektiv yondoshilgan bo’ladi. Shu jihatdan ham sobiq tizim sharoitida mafkuraning mustahkam qobiqlariga o’rab tashlangan fan o’zga mazmundagi asarni hazm qila olmas edi.

Chet el olimlari muammo mohiyatiga nisbatan realroq yondoshib, ularning tadqiqotlarida «bosmachilik» harakatida Britaniyaning ishtiroki inkor etilib, harakat mazmun-mohiyati jihatidan xalq harakati ekanligi g’oyasi ilgari suriladi.23

«Bosmachilik» harakatining mohiyati va tarixi Pokistonning Peshovar shahrida joylashgan «O’rta Osiyoni o’rganish markazi» tomonidan ham o’rganilib, Fazlal Rahimxonning «O’rta Osiyoda bosmachilik harakati» tadqiqoti Pokistonda yashovchi afg’onistonlik Abdujabbor Sobit tomonidan dariy tiliga o’girilib chop etilib, mahalliy xalqning bol`sheviklar bosqiniga qarshi ommaviy, qahramonlik harakati sifatida e’tirof etiladi.24

Demak, harakatning nomlanishi qanday bo’lsa maqsadga muvofiq bo’ladi: bosmachilikmi yoki istiqlolchilikmi?! Albatta ushbu harakatning dastlabki davrida yurt mudofaachilari va erku-imon himoyachilariga nisbatan ushbu atamaning qo’llanilishi noto’g’ri bo’lgan. Bunday atamaning o’zini ham harakat ishtirokchilari tan olmaganlar. Chekist A. Valishevning ta’kidlashicha: «Chekistlarga tez-tez bosmachilar va ularning hamkorlarini so’roqqa tutishga to’g’ri kelar edi. –Nima uchun bosmachiga yordam berayapsan, degan savolga ular: «men bosmachiga emas, qiyin holatda bo’lgan o’z elatimning vakiliga yordam berayapman», deb javob qaytarganlar. Agar umuman bosmachilar haqida so’z ketganda, ular bosmachi deb Ollohning inoyati bilan faoliyat olib boruvchi hokimiyatni tan olmasdan, o’g’rilik va qaroqchilik bilan shug’ullanuvchilarga nisbatan tushunardilar».25 Demak, harakat ishtirokchilari hech-qachon o’zlarini «bosmachi» deb atamaganlar. Shuningdek, o’tgan asrning 20-30 yillarda Sovet xavfsizlik va razvedka xizmatlari (OGPU)da ishlab, keyinchalik chet elga qochib ketgan G.Og’abekov, o’sha yerda chop ettirgan asarida o’zi xizmat qilgan bol`sheviklar kirdikorini fosh etib: «… Budyonov diviziyasi Sharqiy Buxoro tomon harakati davomida yo’ldagi hech bir toshni nazoratsiz qoldirmasdan, aholining bir qismini qilichdan o’tkazar, qolgan qismi esa qochib, bosmachilarga qo’shilar edi»26, deb yozadi. Shu bilan bir qatorda qizil armiya tomonidan tinch aholi orasida talonchilik va tartibsizliklarning haddan oshganligi bois, aholi qizil askarlarga nafrat bilan qaraganliklarini aytadi.27

O’tgan yetmish-sakson yil mobaynida «bosmachilik» termini Sovet va chet el ilmiy, siyosiy, adabiy va harbiy leksikonida faol qo’llanilib, turg’unlik mohiyat kasb etganligi bois, shu bilan birgalikda O’zbekistonda ushbu mavzuda yaratilayotgan asarlarning ham qo’shni respublikalar hamda chet el ilmiy davralarida ham yaxshi hazm bo’lishi uchun «bosmachilik» atamasi qo’shtirnoq ichida qo’llanilib ketilsa maqsadga muvofiq deb o’ylaymiz. Chunki, tarix sahifalaridan joy olgan ushbu termindan voz kechish shartmi, gap atamada emas, mohiyatda, maqsadda. Qolaversa, qo’shtirnoq ichiga olingan har bir so’z, atama aks mazmunni anglatilishi barchaga ayon.

Masalaning yana bir jihatiga e’tibor qaratadigan bo’lsak, ilmiy davralarda «bosmachilik» harakati mohiyati to’g’risida turlicha qarashlar mavjud bo’lib, ba’zi olimlar milliy mustaqillik uchun olib borilgan ommaviy xalq harakati, ya’ni milliy ozodlik harakati28 sifatida talqin qilsalar, ayrim olimlar toptalgan islomiy qadriyatlarni tiklash yo’lida olib borilgan diniy-ozodlik harakati29 sifatida, ba’zi olimlar bol`shevik bosqinchilarga qarshi aksilinqilobiy, ya’ni qarshilik harakati30 sifatida talqin etadilar. Shuni ham unutmasligimiz lozimki, harakatning asosida islom, ya’ni diniy omil yotar edi. Harakat ishtirokchilari «o’lsa shahid, yengsa g’oziy» bo’lish shiori ostida muhoraba maydoniga kirishib, ushbu shior ko’pincha g’azavot muvaffaqiyatini ta’minlar edi. Ana shu jihatlarga e’tibor qaratadigan bo’lsak, harakat ishtirokchilarini yurt mudofaasi bilan bir qatorda diniy asos mustahkam jipslashtirib turar edi. Demak, harakat islom qadriyatlari va qiymatlari, ya’ni e’tiqod himoyasi yo’lida olib borilgan diniy-ozodlik harakati edi.

Mana shu harakatdagi Markaziy siymolardan biri Ibrohimbek haqida turfa ilmiy maqola va nashrlarda, olim va adiblar orasida turlicha qarashlar mavjuddir. Ibrohimbek haqida nisbatan real ma’lumotlarni Said Olimxonning dastlab 1929 yilda turkistonlik muhojirlar tashabbusi bilan Parijda frantsuz tilida va Konstantinopolda turk tilida chiqqan asarida o’z ifodasini topgan.31 Ibrohimbek haqida yanada realroq ma’lumot sobiq SSSR DXK arxividan olingan Ibrohimbekning 1931-1932 yillardagi so’rov protokollari nusxasi Parijdagi aka-uka Mezonneflar Sharq va Amerika kutubxonasi fondida ham saqlanmoqda.32

Ayniqsa, sobiq Sovet tuzumi sharoitida nashr etilgan asarlarning barchasida Ibrohimbek qoralanib, voqealar rivoji sobiq hukmron mafkura manfaatlariga moslanib tasvirlanadi va talqin etiladi. Faqatgina to’qsoninchi yillardan so’ng voqealar tasviri va tarixiy siymolarga munosabat nisbatan ob’ektiv mohiyat kasb etib, qo’rboshilar, jumladan Ibrohimbek haqida ham xolis, ob’ektiv yondoshuv asosida qator ilmiy materiallar e’lon qilinib, jarayonlar rivojining real manzarasi davriy nashr va adabiyotlarda o’z ifodasini topmoqda. Rossiyalik olim Shevchenko D.V.: O’rta Osiyo qurolli kurash tarixida Ibrohimbek boshqa maslakdoshlaridan farqli ravishda musulmon an’anaviy qadriyatlariga qat’iy amal qilgan yetakchi sifatida biror marotiba ham sovetlar tomoniga o’tib jang qilmadi hamda tinch aholiga nisbatan talon-taroj ishlarni amalga oshirmadi. Shu bois musulmon huquqi hamda qonli terror, sovet hokimiyati hamda ko’pgina «bosmachi» komandirlar me’yorlari nuqtai nazaridan Ibrohimbek shaxsiyati musulmonlarni birlashtiruvchi ideal omil edi, deydi.33 Bugungi kunda harakat mohiyati va unda Ibrohimbek o’rni kabi masalalar doirasida o’zbekistonlik olim Qahramon Rajabov tomonidan yangicha talqinlar ilgari surilmoqda.34 Tadqiqotchi D.Mo’minov: «Ibrohimbek boshchiligida olib borilgan janglar Buxorodagi milliy ozodlik harakati tarixining yorqin sahifalarini tashkil qiladi. …Bu kurashda Ibrohimbek mansub bo’lgan laqay elatining xizmati katta bo’lgan», — deydi.35 Yozuvchi Nabijon Boqiy ham to’qsoninchi yillarning boshlarida O’zbekiston va Tojikiston respublikalari xavfsizlik xizmatlari, davlat va partiya arxivlarida tadqiqot ishlari olib borib, davriy nashrlarda Ibrohimbek haqida qator ilmiy va badiiy maqolalar e’lon qilib, harakatning dastlabki yillariga baho berar ekan: «Ibrohimbek… Hisor vodiysida xalqning birdan-bir ishongan tog’i bo’lib qoladi. Xalq nazarida u adolat timsoliga aylanadi. Milliy ulamo, eshonlar-laqaylarning pirlari, xususan, Donoxon domla Ibrohimbekni «g’oziy» deb e’lon qiladilar va «g’azovot»ga fatvo beradilar: machitlarda Ibrohimbekning nomi ham amir Olimxon nomi bilan bir qatorda xutbaga qo’shilib tilga olinadi. Ibrohimbekka (hali «qorovulbegi» darajasida turgan paytlaridayoq, demak 1921 yilning yoz va kuz faslida) ulamo ham, ahli muslim ham yagona najotkor sifatida umid bog’laydi», — deydi.36 Shuningdek, 1931 yilda Afg’onistonda tug’ilib, ayni paytda Turkiyada istiqomat qilayotgan Sayid Olimxonning o’g’li – Sayyid Mansur Olimiyning 1996 yili Turkiyada arab imlosida fors tilida nashr etilgan «Buxoro – gahvorai Turkiston» (ushbu asar o’zbek tiliga o’girilib 2004 yili Buxoroda nashr etilgan) asarida Ibrohimbekning faoliyatiga yuksak baho berib, «General Ibrohimbekning… nomi tarixda ehtirom ila tilga olinadi»37, deydi. Qozog’istonda qozoq tilida nashr etilgan «Turkiston xalqaro entsiklopediyasi»da hamda «Qozog’iston milliy entsiklopediyasi»da harakat mohiyatiga baho berilib, Turkiston xalqlarining Sovet rejimiga qarshi ozodlik kurashi sifatida e’tirof etilib, Xiva xonligi hududida Junaidxon, Buxoro amirligi hududida Ibrohimbek yetakchilik qilgan xalq harakatlari kuchayganligi ta’kidlanadi.38 Ibrohimbekning haqiqiy siymosini xalqqa tanishtirishda elatdoshimiz Eshmuhammad Donaxonovning ham xizmatlarini alohida ta’kidlab o’tish joizdir. Asardagi xalqchillik jihatlari va badiiy qiymati «Quyun» qissasining respublikadan tashqarida ham shuhrat qozonishini ta’minladi.39 Shuningdek, taniqli shoir Asqar Mahkam ham Ibrohimbek va laqaylar siymosini keng jamoatchilik orasida targ’ib qilishi harakat mohiyati hamda elatning etnoxususiy jihatlarini o’rganishda muhim ahamiyat kasb etadi.40

Ibrohimbek siymosidagi ijobiy xususiyatlarni ommalashtirishda hamda elatimiz taqdiri haqidagi tarixiy-etnografik ma’lumotlarni yoritishda Omonulla Olimovning xizmatlarini ta’kidlash muhim. U kishi o’zining «Qora unvon» tarixiy biografik ocherkida harakat ishtirokchilaridan olgan ma’lumotlarga tayanib: «Ibrohimbekning bo’y-basti o’rtamiyonadan baland, keng yelkali, ko’zi tim qora, nigohlari o’tkir, kamsuqum, xotirasi kuchli va jasur yigit bo’lgan. Odatdagidan yo’g’onroq ovozda, biroz dimog’i bilan gapirgan….Ibrohimbek o’ta qo’rqmas kishi edi. Har bir hujum yoki mudofaa oldidan ta’kidlab aytardiki, biz o’z uyimizni-Vatanimizni, dinimizni himoya qilayotirmiz. Biz bol`sheviklar yurtiga bostirib borgan emasmiz, ular bosqinchilik qilib kelishgan. Qo’rqmanglar. Hushyor, epchil bo’linglar. Pirlarimiz madadkor bo’lsin, omin!».41 Ushbu jihatlar ham Sharqiy Buxoroda bol`sheviklarga qarshi harakat mohiyati hamda uning sarvari maqsadini oydinlashtirishga xizmat qiladi. Sayyid Tavakkalxonning «Muhammad Ibrohimbek» nomli tarixiy qissa xulosasida: «U haqiqatan ham o’z vatani va xalqi qahramonidir. Hanuzgacha xalq Ibrohimbekni jonfido vatanparvar, xalqparvar, jasur, yovqur qo’mondon va oru nomusli chin musulmon sifatida e’tirof etadi va qadrlaydi», — deydi.42 Ushbu jihatlar xalq orasida Ibrohimbek siymosining buyuk va bardavomligidan dalolatdir.

Ibrohimbek siymosiga ijobiy yondoshuv Afg’onistonlik o’zbek va tojik olimlarning asarlarida keng o’rin topib, Ibrohimbek mahalliy o’zbek, tojik, qozoq va turkmanlarni pushtunlar rejimiga qarshi birlashtira olib, qisqa vaqt mobaynida qator harbiy muvaffaqiyatlarni qo’lga kiritib, Afg’oniston shimolidagi ba’zi mintaqalarni vaqtincha bo’lsada egallab, o’z boshqaruv usulini joriy qila olgan qahramon sifatida tasvirlanadi.43 Jumladan, afg’onistonlik mashhur adib Xalilulloi Xaliliy Afg’onistonda Habibullaxon44 hukmronligi davrida yosh yigit bo’lishiga qaramasdan hukumat a’zolari tarkibida Afg’oniston shimolida bir necha marta Ibrohimbek bilan uchrashganini aytib bunday deydi: «Ibrohimbek bol`sheviklarning sarsaxt dushmani, ozodlikka intiluvchi kuchlarning rahnamosi sifatida Afg’onistondan panoh topib, unga 2000 otliq suvoriy hamrohlik qilar edi. Men uningdek shahomatli va jasoratli mardni kam ko’rganman.

Uning chehrasi va suhbatida g’urur va siyosat bor edi. Chehrasida shukuh va haybat bo’lib, o’zgalarni tezda jalb qilardi. U asosan qora, yaltiroq etik, kulrang jelak kiyib, sallasini did bilan o’rab yurardi. Qilichi chap tomonida bo’lib, muborak Qur’on jildi doimo o’ng yonida osig’liq yurar edi. Otda yurganda qamchisining uchi bilan farmon berar edi».45 Afg’onistonlik Bashir Bag’loniy Ibrohimbek jasoratli va kamgap shaxs edi, deydi.46 Shuningdek, Amerikada istiqomat qiluvchi asli Afg’onistonlik bo’lgan doktor Inoyatulloh Shahroniy o’zining qator tadqiqotlarida Ibrohimbek siymosini ommalashtirishga intilib: «O’tgan yetmish yildan buyon Movarounnahrning qahramon mujohidi, shahid, g’oziy, mullo Muhammad Ibrohimbek Laqayning nomi Afg’onistonlik vatandoshlari orasida mashhurdir», — deydi.47

Farb olimlari ham bol`sheviklarning O’rta Osiyo hududini bosib olishda yerli xalq tomonidan qattiq qarshilikka uchraganliklarini ta’kidlab, xalq qarshilik harakatidagi Markaziy siymolardan biri Ibrohimbek ekanligini haqli e’tirof etib, harakat yo’lboshchisining siyosiy-harbiy siymosini yaratishga intilishganlar.48 Jumladan, nemis olimi Reynxard Eyzener Ibrohimbek haqida Sovet tarixnavisligi (istoriografiyasi)ni o’rganib, Sovet ilmiy adabiyotlaridagi Ibrohimbekni «o’g’riboshi», «bosmachi», «avantyurist» kabi nisbatlar tahlilidan kelib chiqib «Ibrohimbek kim bo’lgan?!», degan muammoni o’rtaga tashlab, arxiv ma’lumotlari asosida jarayonlar rivojini tahlil etib: «Ibrohimbek – Transoksaniya (Movarounnahr)da ko’plab vatanparvarlar kabi o’z yerini bosqinchilardan ozod etish uchun kurash bayrog’ini ko’targan qahramonlarning sardori edi»,-degan xulosaga keladi.49 Shuningdek, Tojikistonlik olim Kamoluddin Abdullaev: O’nlab yillar davomida qizil qo’shin va o’sha davr hokimiyatini tahlikaga solib kelgan Ibrohimbek siymosi Tojikiston va O’zbekiston jamiyatidagi ba’zilar uchun o’g’ri va bosqinchi sifatida gavdalansa, ba’zilar uning ismini faxr va g’urur bilan tilga olishib, qizil armiyaga qarshi uzoq yillar kurashgan milliy qahramon sifatida e’zozlashadi. Haqiqatan ham Ibrohimbekning o’zi kim?, — degan savolni o’rtaga quyib, javob izlashga harakat qiladi.50 Yuqoridagi talqin, tahlil, bahs va baholardan kelib chiqib, Ibrohimbekning shaxsiyati va o’sha davr harbiy-siyosiy jabhadagi o’rni har bir kishini qiziqtirishi tabiiy.

———————
7 Sm. Radjabov K.K. Voorujennoe dvijenie v Turkestanskom krae protiv sovetskogo rejima (1918-1924gg.). Avtoreferat diss… dokt.istor.nauk. –Tashkent,2005. –S.9.
8 Rajabov Q. Istiqlol shahidlari.//Sharq yulduzi. 2002. To’rtinchi fasl. 110-bet.
9 Pogranichnie voyska SSSR. 1918-1928. Moskva. Nauka. 1973. Str. 681.
10 Pogranichnie voyska SSSR. 1918-1928. Moskva. Nauka. 1973. Str. 674.
11 Fayzulla Xo’jaev. Tanlangan asarlar. I tom, Toshkent, 1976. 247-248 betlar.
12 Xodjaev F. Basmachestvo //Bol`shaya Sovetskaya Entsiklopediya. T.5. –M.: 1927. –S.36.
13 Qarang: Djurabaev G. Xurrambek. Roman. Tashkent. 1960.
14 Qarang: Akromov A. Bosmachilik harakati va uning mohiyati. //Hayot va iqtisod. 1991. № 7.
15 Qarang: Baymirza Xait. Basmacheskoe dvijenie.//Zvezda Vostoka. 1992. № 1.
16 Qarang: Istiqlolimizning tarixiy ildizlari. Davra suhbati. //Sharq yulduzi. 1995. № 11-12. B. 3-29.
17 Qarang: Rajabov Q. Istiqlolchi degan ma’qul. //Fan va turmash. 1995. № 3. B. 28-29.
18 Qarang: Xolboev S. Aslining o’zi to’g’ri //Fan va turmush. 1995. № 3. B. 29.
19 Qarang: Umarov R. «Qarshilik harakati» — hammasini qamraydi. //Fan va turmush. 1996. № 2
20 Qarang: Ziyoeva D. Turkiston milliy ozodlik harakati. Toshkent. 2000. B. 156 –158.
21 Qarang: Alimova D. Nauka trebuet ob’ektivnosti.//Narodnaya slova. 2003. 6-mart. Alimova D., Rashidov U. Tarix-xolislik tarafdori //Tafakkur, 2006. №1. 60-63 betlar.
22 Sm. Istoriya tadjikskogo naroda. Tom V. Noveyshaya istoriya (1917-1941 gg.) Dushanbe, 2004. S. 265-284.
23 Clenda Fraser. Basmachi-I. //Central Asian Survey. Vol. VI , 1987, N 1. P. 1-73.. Clenda Fraser. Basmachi-II. //Central Asian Survey. Vol. VI , 1987, N 2. P. 7-42… Marie Broxup. The Basmachi. //Central Asian Survey. 1983.Vol.2. N 1. P. 57-82. Lemercier – Quelauejay C., Bennigsen A., Soviet experience of muslim querilla war fare and the war in Afghanistan. //The USSR and the Muslim World L.: 1981. P. 206-214.
24 Dar muqobili kommunizmi rusy. Navisanda Fazlal Rahimxon, mutarjim Abdujabbor Sobit. (dariy)
25 Valishev A.N. Chekistskie bili. Dushanbe, «Irfon», 1988. Str. 212
26 Agabekov G. Sekretniy terror. Moskva. Terra-Knijniy klub. 1998. Str. 48.
27 Agabekov G. Sekretniy terror. Moskva. Terra-Knijniy klub. 1998. Str. 59.
28 Qarang: Istiqlolimizning tarixiy ildizlari. Davra suhbati. //Sharq yulduzi. 1995. № 11-12. B. 3-29. Baymirza Xait. Basmacheskoe dvijenie. //Zvezda Vostoka. 1992.№ 1. Ziyoeva D. Turkiston milliy ozodlik harakati. Toshkent. 2000. Bet 156-158.
29 Abdugani Mamadazimov. Politicheskaya istoriya tadjikskogo naroda. Dushanbe, 2000. Str. 265.
30 Qarang: Umarov R. «Qarshilik harakati» — hammasini qamraydi. //Fan va turmush. 1996. № Doniyolov SH. Muxtoriyat qismati. //Sharq yulduzi. 1991. № 12.
31 Keyingi yillarda ushbu asar o’zbek, tojik va rus tillariga ham tarjima qilindi.
32 Vostochnaya i Amerikanskaya biblioteka brat`ev Mezonnef. Tiraj ogranichen 1000 ekzemplyarov i ne pushen v obrashenie. Perevod s frantsuzskogo. Sostoit iz 2x glav. Glava I. Istoriya bedstviy, ispitannix narodami Buxari; Glava II. Memorandum yego visochestva Emira Buxarskogo Saida Alim Xana po voprosu ob obshem polojenii Buxarskogo emirata, adresovanniy sovetu i obshemu sobraniyu ligi natsiy(sentyabr` 1927 g.). Shuningdek, Ibrohimbek qo’lga tushib tergov qilingach, so’rov protokollaridan ayrimlari ham ushbu materiallarga ilova qilinganki, bu tarixiy hujjatning bir qismi muallif tomonidan 1998 yilning may oyida Vengriya respublikasining poytaxti Budapesht shahriga ilmiy seminarda qatnashish uchun tashrif buyurganda qo’lga kiritilgan.
33 Shevchenko D.V. Ibragim-bek – lider «basmacheskogo dvijeniya» Vostochnoy Buxari (po materialam rassekrechennix dokumentov Federal`nix Rossiyskix arxivov) //«XIX asr oxiri – XX asr boshlarida Buxoro» mavzusidagi Respublika ilmiy-nazariy anjumani materiallari. Buxoro, 2010. – B. 148.
34 Qarang: Qahramon Rajabov. Ibrohimbek qo’rboshi. //O’zbekiston mustaqilligi-uning fani va texnologiyasini rivojlantirish kafolatlari. (5-6 dekabr` 1996 yilgi konferentsiya materiallari). T:-1997. 169-170 bb. Uning o’zi. Ibrohimbek nega Anvar Poshoni xushlamadi. //Yozuvchi gazetasi. 1997 yil. 7-may. Uning o’zi. Ibrohimbek. O’zbekiston Milliy Entsiklopediyasi. 4-jild. T:-2002. 64-65 betlar. Uning o’zi. Buxoroga qizil armiya bosqini va unga qarshi kurash. –T.: Ma’naviyat, 2002 va b.
35 Mo’minov D. Sharqiy Buxoroda qizil armiyaga qarshi kurash tarixidan ayrim lavhalar //«XIX asr oxiri – XX asr boshlarida Buxoro» mavzusidagi Respublika ilmiy-nazariy anjumani materiallari. Buxoro, 2010. – B. 110-113.
36 Qarang: Nabijon Boqiy. Chingiz afandiga maktublar. //Sharq yulduzi jurnali. 2004. Birinchi fasl. B. 23-79. Inqilob va Muhammad Ibrohimbek. //Laqay ovozi. 1991. №2. Shuningdek, Tojikiston O’zbeklar jamiyatining nashri «Haq so’z» haftanomasining bir necha sonlarida.
37 Sayyid Mansur Olimiy. Buxoro-Turkiston beshigi. Buxoro – 2004. B. 116-117.
38 Qarang: Turkistan xaliqaraliq entsiklopediya. Almati. Qazaq entsiklopediyasi, 2000. B. 181-182. Qazaqstan ulttiq entsiklopediya. Almati. Qazaq entsiklopediyasi, 1999. B. 167.
39 Eshmuhamad Donaxonovning «Quyun» qissasi «Laqay ovozi» haftanomasining qator sonlarida bosilib, to’liq holda 1992 yilda «O’zbegim» to’plamida bosilib chiqdi.
40 Qarang: Asqar Mahkam. Oq kitob. — Dushanbe, 2004.
41 Olimov Omonulla. Qora unvon //Zamondosh (Haftanoma). — Dushanbe, 2006. №43
42 Sayyid Tavakkalxon. Muhammad Ibrohimbek (tarixiy qissa). – Dushanbe, 2009.– B. 48.
43 Qarang: Muhammad Fayziddin. Ibrohimbeki Laqay. Islomobod. 1993., Asadullo Valvolijiy. Ibrohimbek va uning ayanchli taqdiri. //Andisha jaridasi, Balx, 1994, 5-son. (dariy tilida). Inoyatulloh Shahroniy. Chehrai aslii mujohidi qahramon Ibrohimbeki Laqay… //Paymon jurnali. N`yu York. AQSH. 1999.
44 Habibullaxon – Bachai Saqo.
45 Ustod Xalily. Majallai Mezon. Shumorai 39. Sah. 6 (dariy tilida)
46 Qarang: Abdullaev K. Ot Sin`tszyanya do Xorasana: Iz istorii sredneaziatskoy emigratsii XX veka. – Dushanbe: Irfon, 2009. – S. 185.
47 Inoyatulloh Shahroniy. Chehrai aslii mujohidi qahramon Ibrohimbeki Laqay
//«Paymon» jurnali. (N`yu York). 1999. (dariy tilida). Inoyatulloh Shahroniy. Ibrohimbek kim edi // «Belgi» haftaligi (Kobul Milliy instituti nashri). № 25, 26, 27. 1385 hijriy (2006 milodiy) yili, iyul oyi.
48 Qarang: Nemis olimi Reynhard Eyzener. Ibrohimbek kim bo’lgan?! (ingliz tilida). YESKAS(O’rta Osiyoni tadqiq qilish Yevropa jamiyati)ning Avstriyaning poytaxti Vena shahrida bo’lib o’tgan VII-konferentsiyasi (2000 y. 27-30 sentyabr`)da qilgan dokladi. Frazer Glenda. Bosmachilar. O’rta Osiyo sharhi. (O’rta Osiyoni o’rganish jamiyatining jurnali. Ingliz tilida) Angliya, Oksford, 1987, №1,2.
49 Reynhard Eyzener. Ibrohimbek kim bo’lgan?! (ingliz tilida). YESKAS(O’rta Osiyoni tadqiq qilish Yevropa jamiyati)ning Avstriyaning poytaxti Vena shahrida bo’lib o’tgan VII-konferentsiyasi(2000 y. 27-30
sentyabr`)da qilgan dokladi.
50 Qarang: Kamoluddin Abdullaev: «Napoleon iz Lokaya».//Gazeta «Asia-Plus». Dushanbe, 5,13,20-noyabrya 2003 g.

2. Muhammad Ibrohimbek harbiy faoliyatining boshlanishi hamda
harakatda siyosiy figura sifatidagi o’rni

Muhammad Ibrohimbek, 1889 yilda, hozirgi Dushanbe shahridan o’n ikki kilometr uzoqlikda joylashgan Ko’ktoshda tug’ilgan bo’lib, o’zbek millatining laqay elatidan, laqaylarning to’rt urug’idan biri bo’lgan — esanxo’ja urug’idandir.

Ibrohimbekning otasi Chaqaboy Bobo o’g’li qishloq oqsoqoli hamda Ko’ktosh laqaylarining urug’ boshlig’i edi. Shu bilan birgalikda Chaqaboy oqsoqolga Buxoro amiri tomonidan – 1870 yilda miroxur va 1894 yilda to’qsabo unvoni berilgan edi.51 Chaqaboy to’qsabo52 umrining oxirigacha Ko’ktoshda yashab, 1910 — 1911 yillar atrofida vafot etgan. Chaqaboy to’qsabo badavlat kishi bo’lib, hovlisida doimiy ravishda ikki-uch xizmatkor mehnat qilgan. A. Valishevning ta’kidlashicha: «Chaqaboy to’qsaboning 140 gektar sug’oriladigan yeri, 700 oti, 2000 qo’yi, 40 tuyasi, tegirmon, objuvoz va boshqa ko’chma hamda ko’chmas mulklari bo’lgan».53 U o’z davrining an’analariga sodiq ravishda hamda islom sunnatlariga amal qilgan holda to’rt xotin olgan. To’rt xotindan olti o’g’il, olti qiz ko’rgan. Farzandlarining barchasi turli yoshlarda vafot etib, taqdir va zamonning qaltis o’yinlariga garov sifatida faqatgina kenja o’g’il Ibrohim omon qolgan.

Ibrohim otasi Chaqaboy to’qsaboning tirikligi paytida musulmoncha maktabda o’qib savod chiqargan. So’ngra sho’rcha(Yovon)lik Domulla Muhammadining madrasasida va Hisor madrasalarida ta’lim oladi. U yoshligidan laqaylarda muntazam uchrab turadigan — uloq, ya’ni ko’pkarilarda qatnashib, dadilligi va g’ayratliligi bilan o’z tengqurlari ichida ajralib turgan.

Otasining vafotidan so’ng, zamona zayli bilan hamda o’sha paytdagi og’ir ijtimoiy hayot sabab, Ibrohimning ham turmushi qiyinlasha boshlagan. Garchi, bu davrda u otasi Chaqaboy oqsoqolning do’sti marqa urug’idan bo’lgan Yangibozorlik Imonqulboyning Tuymaxol ismli qiziga uylangan bo’lsada, farzand ko’rmagan.54 1919 yilda Hisor begi tomonidan qorovulbegi unvoni bilan taqdirlanib, Ko’ktosh laqaylaridan zakot yig’ilishiga mutasaddi shaxs sifatida vazifaga tayinlangan. Keyinchalik u Abduqayum Parvonachining Bibixaticha ismli qiziga uylangan. 1930 yilda Afg’onistonda Mustafoqul hojining Mayxuvan ismli singlisiga uylanadi. Mayxuvan momo o’tgan asrning yetmishinchi yillari oxirida Afg’onistonning Hilman viloyati Lashkargohida yetmish yoshlardan oshib vafot etadi.55

Abduqayum Parvonachining kenja qizi Zumrad momo Qayumova56ning guvohlik berishicha Ibrohimbekning Bibixatichadan Fulomhaydar ismli o’g’li bo’lib, taxminan 1932 yillarda to’rt yoshida kasallikdan vafot etgan. Ko’p o’tmasdan Fulomhaydarning onasi ham Dang’ara tumanida o’z opalarining qo’lida vafot etadi.

Buxoro amiri Said Olimxon57 bol`sheviklar va jadidlarning so’l qanoti vakillari tazyiqi ostida Buxoroni 1920 yilning 1-sentyabrida tark etib, Sharqiy Buxoroga yo’l olib, o’zining muvaqqat qarorgohini Hisor bekligidagi Dushanbeni belgilab, olti oy mobaynida Sharqiy Buxoroda davlat ishlarini boshqarishga intiladi. Amirning davlat taxtini osonlik bilan tashlab ketishining asosiy sababi Muhammad Ali Baljuvoniy ta’kidlaganlaridek: «…Buxoroning nizomiy askariy quvvati boshqa davlatlarga qaraganda zaif va yengilroqdir. Chunonchi, bu davlatning askariyasi faqat ikki yuz ming nafarga yetgan… Davlatimizda askaru qurol boru, ammo bu askarda siyosat va jasorat yo’q… Davlatimizdagi behisob xazina va boylik vazirlaru amaldorlar ziynati uchun sarfu xarj qilingan…Buxoro davlati siyosat shukuhidan bebahradir».58 Demak:

Birinchidan, mamlakatga harbiy-siyosiy e’tiborning sustligi, g’arbdan ehtimol tutilgan real xavfning ko’lami va imkoniyatlariga baho bera olmaslik;

Ikkinchidan, Yevropa ilmi va taraqqiyotini mamlakatga kirib kelishiga har tomonlama qarshilik qilish natijasida ushbu rivojlanishga xayrixoh kuchlarning, ya’ni jadidlarning muxolifat safiga o’tishi va yana shunga o’xshash bir qancha ob’ektiv hamda sub’ektiv sabablar yig’indisi taxt inqirozini tezlashtirdi. Amir Olimxon Sharqiy Buxoroda ekanligida ham inglizlardan yordam olishga intilishiga qaramay, Britaniyadan istagan yordamini ololmaydi, Sharqiy Buxoroda bol`sheviklarning faoliyati aktivlashgach hamda ushbu hududlarda ham harbiy amaliyotlar kuchaygach, ya’ni Turkiston fronti tarkibidan «1087 piyoda askar, 1528 otliq askar, 1830 ot, 22 pulemyot, jumladan 13 tasi Maksimka, 9 tasi L`yus, tog’li sharoitga moslashgan otliq otryad, shu bilan birgalikda maxsus qism»59dan iborat Hisor ekspeditsion otryadi tashkil etilib Boysunni egallaydi.60 YA.M.Mel`kumov61 qo’mondonligida kavaleriya brigadasi ham Sharqiy Buxoroga tashlanib, qisqa vaqt ichida (1921 yilning fevral` oyida) Denov, Yurchi, Sari-Osiyo, Regar, Qaratog’, Hisor, Dushanbe62 va Qo’rg’ontepani ishg’ol etadi. Natijada Said Olimxon Ko’lobga o’tishga majbur bo’ladi. U 1921 yilning fevral` oyining ikkinchi yarmida Dushanbedan Yangibozor — Norak-Xo’ja Charxiy (Sebiston) — Ko’li So’fiyon – Kangurt – Jorubqo’l — Chirqirovuq aholi punktlari orqali Ko’lobga o’tishda Jorubqo’lda laqaylardan bo’lgan Suyunxolboyning mehmonxonasida ikki kun davomida mehmon bo’ladi.63

Tevarak atrofda sobiq amirga e’tiqodi yuksak bo’lgan xalqning bir qismi tortiqlar hadya etishadi va ular o’z navbatida Said Olimxon tomonidan unvon va darajalar bilan siylanadilar. Said Olimxon Ko’lobga joylashib, vaziyat taranglasha boshlagach, ikki haftadan so’ng o’zining ikki yuzdan ortiq amaldorlari bilan, uch yuzga yaqin navkarlar hamrohligida 1921 yilning 4-martida Amudaryoning Chubek64 atrofidagi Darqad o’tish uchastkasidan Afg’oniston hududiga o’tib ketadi.65 Olimxonning hududlarini bol`sheviklarga qo’sh-qo’llab topshirishi tufayli 1921 yilning 15-martida qizillar Ko’lobni ham egallaydilar.66

Said Olimxon Afg’onistonga o’tgach, amaldorlardan bir qismini Xonobod va Mozori Sharifda qoldirib, eng yaqinlari bilan Kobulga, 1921 yilning may oyida, Afg’oniston amiri Omonullaxon iltifotiga binoan Kobul atrofidagi Qal`ai Fotu qarorgohiga joylashib, Buxoroda aholi tomonidan olib borilayotgan harbiy amaliyotlarni bevosita bo’lmasada, bilvosita boshqarishga intiladi. Said Olimxon Buxoro hududida faoliyat olib borayotgan qo’rboshilari bilan aloqani hamda ma’lumotlarni asosan tog’asi Tag’aybek vositasida amalga oshiradi.

RSFSR bilan Afg’oniston o’rtasida 1919 yilda o’zaro do’stlik haqidagi shartnoma imzolangan bo’lib, Buxoroda Afg’oniston bilan bog’liq voqealarning keyingi rivojida Sovet Rossiyasi Afg’oniston hukumatiga o’sha shartnomani tez-tez eslatib turar, bol`sheviklarning dushmanlariga har qanday sharoitda ham yordam bermaslikka da’vat etib, birgalashib umumiy dushman – Britaniya imperializmiga qarshi kurashishga chaqirar edi. Shu sababli Afg’oniston ham ushbu masalaga juda ehtiyotkorona munosabatda bo’ladi. Diniy mentalitetning umumiyligi, ikkinchi tomondan Britaniyaning ushbu muammoga xayrixohligi Omonullaxon hukumatini buxoroliklarni baqadri imkon qo’llab-quvvatlashga undasada, o’z chegarasiga yaqinlashib qolgan Rossiya bol`shevizmi yanada qattiqroq o’ylantirib, «six ham kuymasligi kerak, kabob ham» qabilida juda ehtiyotkorlik bilan munosabat etishni taqozo etar edi.

Amir Olimxon Afg’onistonga ketmoqchi bo’lib, Dushanbe atrofidan o’tayotganida Ibrohim67 Ko’ktoshda yashar edi. Ushbu hududlarda ham qizil armiya qo’shinlari va inqilobiy g’oya tarafdorlari bo’lgan jadidlarning so’l qanoti vakillari yaqinlashgani sari vaziyat murakkablasha boshlaydi, jumladan Ibrohimning vatani — Ko’ktosh ham notinch bo’lib, aholi nisbatan tinchroq — tog’li qishloqlarga keta boshlaydilar. Ibrohim ham aholining muayyan qismi bilan Baljuvon bekligi hududidagi laqaylar yashaydigan qishloqlardan biriga ketadi. U yerda biror oylar davomida tinchroq yashagach, mash’um bosqinchilik urushining ko’lankasi u yerlarga ham soya tashlay boshlaydi. Amir Olimxon hokimiyati yurtni tashlab ketgach, aholi orasida boshboshdoqlik, betartiblik va vahimalar keng qanot yoya boshlab, hokimiyatsizlik tufayli siyosiy kollaps68 keng quloch yoyadi.69

Bu orada Buxoro amirining ishonchli kishisi Eshon Sultondan70 va Baljuvon begi Davlatmandbiydan Baljuvon bekligi hududidagi laqaylarga bol`shevik qo’shinlariga va jadidlarga qarshi kurashish uchun birlashishga chaqiruvchi choparlar, xat va chaqiriqlar kela boshlaydi.71 Choparlar Eshon Sulton Darvozda o’z odamlari bilan istehkom olganini, Angliya, Afg’oniston va boshqa davlatlar bol`shevik qo’shinlariga qarshi Said Olimxonga yordam berajaklarini, laqaylar ham ushbu jihodda aktiv faoliyat ko’rsatmoqlari lozimligi aytilar, yuborilgan xat va chaqiriqlarda ham aynan shu mazmun takrorlanar edi. Bunday chaqiriq, iltimos va murojaatlarga qo’shilgan holda, laqaylar dastlab Abduqayum Parvonachi, Barotbek va Tog’ay Sari72 boshchiligida bir qancha qurolli guruhlar tuza boshlaydilar. O’ttiz bir yoshli, kuch-quvvatga to’lgan, jasur Ibrohim ham o’z qaynotasi bo’lgan Abduqayum parvonachi boshchiligidagi harbiy guruhga dastlab «jigit» — ya’ni askar bo’lib kiradi. Shu tariqa Ibrohimning harbiy faoliyati boshlanadi.73 Asosan laqaylardan iborat, yuqorida tilga olingan uch harbiy guruh ikki oylar davomida Baljuvon bekligi hududidagi Dang’ara, Kangurt va Oqsuv atroflarida bol`shevik hamda jadidlarning so’l qanoti vakillariga qarshi faoliyat olib borib, Ko’lob muzofotida qator muvaffaqiyatlarni qo’lga kiritadilar. Bu davrda Ibrohim siyosiy sahnada harbiy figura sifatida hali namoyon bo’lmagan edi.

Ko’lob bol`sheviklar tomonidan egallangach (1921 yil, mart oyi), Davlatmandbiy va Eshon Sultonlar boshchiligida Ko’lobni bol`sheviklardan tozalash amaliyoti boshlanadi. Bu harbiy amaliyot 1921 yilning 20 martida amalga oshirilib, Davlatmandbiy va Eshon Sulton umumiy qo’mondonligida Mo’lla Nazar (Ko’lobdan), Tog’ay Sari (Ko’lob atrofidan), Ismat polvon (Qizilmozordan), Ortiq polvon (Qizilmozordan), Abduqayum Parvonachi (Dang’ara, Kavreklidan), Mo’lla kenja (Kavreklidan), Mo’lla Ahmad (Mo’ndaqdan), Ibrohim qirqquloq (Sartezdan), Bo’ri Javlen (Ilonli tog’dan), Mo’lla Ernazar qozoq (Saroykamardan) qo’rboshilar o’z yigitlari bilan jalb etiladi. Lekin, sezilarli muvaffaqiyat qo’lga kiritilmaydi. Ibrohimbek bu jangda Abduqayum Parvonachi qo’shinida «jigit» sifatida ishtirok etadi.

1921 yilning bahorida Abduqayum Parvonachi Dang’ara atrofidagi Qoratavdagi harbiy amaliyotlar jarayonida ot bosib jiddiy shikastlanadi, natijada harbiy guruhga boshchilik qilishi murakkablashadi hamda o’zining kuyovi va boshqa yigitlarga nisbatan jur’atliroq, xarakterida tashkiliy qobiliyati ustun bo’lgan Ibrohimni o’ziga o’rinbosar etib tayinlaydi. Abduqayum Parvonachining salomatligi sabab, harbiy amaliyotlarda butun faoliyat va mas’uliyat Ibrohimning zimmasiga tushib boraveradi. Xuddi shunday sharoitda Eshon Sulton va boshqa qo’rboshilarning talabi bilan harbiy faoliyatni davom ettirish hamda Sharqiy Buxorodagi boshqa qo’rboshilarni qo’llab quvvatlash uchun Ibrohim boshchiligidagi laqay qurolli guruhlari Baljuvon bekligi hududidan Hisor bekligi hududiga o’tadilar. Bu davrda Ibrohim bir necha zafarli harbiy amaliyotlarni boshqarib, harbiy va siyosiy jabhada yetarli obro’ — e’tibor orttirib ulgurgan edi. Dastlab, asosan laqaylardan iborat harbiy guruhlar tarkibiga boshqa o’zbek elatlari, turkiy elat va tojiklar ham kelib qo’shiladilar hamda ayrim hududlarda alohida guruhlar ham tuzilib, Laqayda ushbu harakat keng yoyiladi. Sobiq chekist A. Valishevning ta’kidlashicha: «Bosmachilikning eng yirik o’chog’i Hisor vodiysida, ya’ni asosan laqaylar yashaydigan hududda edi».74

1921 yilning iyunida Ko’lob shahrida bo’lgan qizil armiyaning maxsus bo’limi ularga qarshi turayotgan kuchlarning boshida bo’lgan shaxslarning ba’zilarini, jumladan Abduqayum Parvonachini ham Ko’lobga olib kelib qamaydilar. Qizil armiya tomonidan qilingan bunday harakat, ya’ni aholining obro’yli va ta’sirli qatlamini jazolash mahalliy aholi orasida qattiq norozilikni keltirib chiqarib, kundan-kunga aholining Ko’lob garnizoniga bostirib kelish ehtimoli kuchaya boradi. Natijada ushbu davrda Ko’lobda bo’lgan Buxoro respublikasi vakili Usmon Xo’ja (Usmon Xo’ja Po’latxo’jaev) ularni ozod etadi. Bari-bir ushbu norozilik xalq qalbida qizil armiyaga nisbatan intiqom hissini kuchaytirib, harbiy harakatlarni avjlantiradi hamda qurolli to’qnashuvlar natijasida dastlabki muvaffaqiyatlarni qo’lga kirita boshlaydilar. Albatta, har qanday ijtimoiy-siyosiy harakat qonli to’qnashuvni o’z oldiga maqsad qilib qo’ymaydi. Qurolli kurash muammo yechimi imkoniyatsiz pallada qo’llaniladigan oxirgi usul. Shu sababli harakat yetakchilari masala yechimining qonli kurashsiz usulini axtaradilar. 1921 yilning 12-avgustida Davlatmandbiy, Eshon Sulton va Abduqayum Parvonachilar Buxoro respublikasining vakili Atoulla Xo’ja (Atoulla Po’latxo’jaev) bilan birgalikda o’zaro kelishuv bitimini tuzib, Buxorodan g’ayridinlarning tamoman chiqib ketishini, shundagina yosh Buxoro respublikasini tan olishib, qurolli guruhlarni tarqatishlarini aytadilar. Shuni e’tibordan chetda qoldirmaslik kerakki, ular yashayotgan jamiyatning asosi islom, ya’ni shariat qoidalari asosida qurilgan bo’lib, mamlakat rahbariyatida o’z e’tiqodlariga hamohang kuchlarni ko’rishni istar edilar. Bunday kelishuv yosh Buxoro respublikasi rahbariyatida bo’lgan jadidlar manfaatiga mos kelsada, bol`sheviklar manfaatiga tamoman yot edi. Shu jihatdan ham dastlab ushbu kelishuv Buxoro respublikasi vakillari tomonidan qo’llab-quvvatlangan bo’lsada, sal o’tgach qizil armiya tomonidan yana qurolli harakatlar avj olinadi. Natijada Sharqiy Buxorodagi kuchlar ham o’z tarkibini mustahkamlab, harbiy harakatlarning faol ishtirokchilariga aylana boradi.

Qizil armiyaga qarshi Sharqiy Buxoroda harbiy guruhlarning dastlabki tashkilotchilari – Dang’arada Abduqayum Parvonachi, Qizil Mozorda Tog’ay Sari, Baljuvonda Davlatmandbiy, Ko’lobda Ashur to’qsabo, Darvozda Eshon Sulton, Dushanbeda Rahmon Dodxoh, Qorateginda Fuzayl Maxsum (Fuzayl Maxdum), Hisorda Temurbek, Surxonda Xurrambek, Laqayda Ibrohimbek edilar.75 Qo’rboshilarning ichida o’zining jasurligi va botirligi bilan Ibrohimbek tez orada qator muvaffaqiyatlarni qo’lga kiritib, voqealarni chetdan kuzatayotgan Said Olimxonning e’tiborini jalb etib, Ibrohimbekni umidlantiruvchi maktublar jo’nata boshlaydi. Jumladan: «Men Buxoroga qaytadigan kun yaqin qoldi. Umid qilamanki, men vatanga qaytgach Siz bilan shaxsan uchrashaman va barcha istaklaringizni bajo keltiraman», deydi76 hamda Ibrohimbekka harbiy unvon va tortiqlar jo’nata boshlaydi. Demak, Ibrohimbek bu paytgacha Said Olimxon bilan uchrashmagan. Ushbu fikrni Kolxozobod (Tojikiston)lik Haydarxon Eshonboboning so’zlari ham tasdiqlaydi: «O’sha paytlari biz 7-8 yoshli bola edik. (Ibrohim) tinib-tinchimas, dovyurak yigit edi. Huv, adirlarda, soyloqlarda ov qilib yurardi… (Ibrohim atrofiga yigitlarni to’plab, qator muzofotlarda harbiy muvaffaqiyatlarni qo’lga kiritadi. – N.N.) … Qochgan xon Afg’onda turib laqayning g’azotini eshitdi. Umid paydo bo’lganidan butun inon – ixtiyorini Ibrohimga topshirib, bek ko’tardi».77 Demak, Ibrohimbek Sharqiy Buxoroda Said Olimxon bilan uchrashmagan. «Bu ikki shaxs dastlab 1926 yilning kech yozida Kobulda uchrashdilar».78

1921 yilning yozida Afg’onistondan Said Olimxon nomidan yuborilgan quyidagi maktub diqqatga sazovordir: «Hurmatli Ibrohim-to’qsabo, Mulla Abduqayum to’qsabo va Mulla Xanjar eshik og’aboshi janoblariga! …Maktublaringizni oldim, Sizlarning e’tiqod yo’lidagi xizmatlaringiz yaratgan egam tomonidan qo’llab-quvvatlanadi, degan umiddaman».79 Demak, o’sha davrdan Ibrohimbek Amir Olimxonning hurmatiga sazovor bo’lgan edi. Keyinchalik ushbu davrga baho berib, Said Olimxon: «Mulla Ibrohimbek … andak fursat ichida o’n ming nafar askar to’pladi, shu bilan Ko’lob va Baljuvonga hujum qilib, bu ikki viloyatni dushman qo’lidan xalos qildi… Qorategin va Darvoz viloyatlari ustiga hujum qilib bosib bordi va bu ikki viloyatni ham egalladi»,80 deydi. Hisor vodiysida Ibrohim aholi tomonidan bek etib saylanib, ikki hafta davomida xalqqa to’y va tomoshalar beradi. So’ng, 1921 yilning yozida ikki-uch oy davomida Hisor vodiysida bol`sheviklar va Usmon Xo’ja81 boshchiligidagi inqilobiy g’oya tarafdorlari bo’lgan jadidlarning so’l qanoti82 qo’shinlariga qarshi harbiy faoliyat olib boradi.

1920 yilning ikkinchi yarmiga qaytadigan bo’lsak, Buxoroda amirning davlatni idora etishida hamda mamlakat madaniy-ma’rifiy hayotida eski usullar bilan bir qatorda yevropacha — yangicha usullarni joriy etish masalasida o’zaro muxolifatda bo’lgan jadidlar Said Olimxon Buxoroni tark etgach, Buxoro respublika deb e’lon qilinib, jadidlar vakili Fayzulla Xo’jaev BXSR xalq nozirlar sho’rosining raisi etib saylanadi. Amirni qo’llab-quvvatlovchi ulamolar jadidlarni yoqtirishmaydi va ularni amir hokimiyati tanazzulining sababchilari deb biladilar. Lekin, jadidlar jamiyatni mavjud inqirozdan olib chiqishni o’z oldilariga asosiy maqsad qilib qo’ygan, Sharq va G’arb madaniyati konvergentsiyasidan83 iborat tafakkur tarziga ega bo’lgan ziyolilar qatlami edi. Jadidlar taraqqiyot va islohotni o’zlarining bosh maqsadi deb biladi, lekin jamiyatning barcha qatlami ham ularning g’oyalarini qabul qila olmaydilar. Hatto «Gazeta o’quvchilarni ham… jadidlar deb atay boshlaydilar».84 Jamiyatning ma’lum qatlami orasida asosan, madaniy-ma’rifiy markazlardan uzoq bo’lgan hamda hali ham taxtdan ayrilgan Buxoro amirining ta’sirida bo’lgan Sharqiy Buxoroda jadidlarga nisbatan shakllangan salbiy kayfiyat shu jamiyat vakillarining harbiy-siyosiy peshvosi bo’lgan Ibrohimbek tafakkurida ham o’zining mustahkam aksini topib, jadidlarning so’l qanoti bilan bo’lgan to’qnashuvlar natijasida ilgaridanda ziddiyatli bo’lgan munosabatlar yanada chigallashib boraveradi.

Har qanday harakat dastlab muayyan hududda, muayyan kuch yoki etnik birlik doirasida shakllanadi. Sharqiy Buxoroda Davlatmandbiy, Abduqayum Parvonachi, Tog’ay Sari, Barotbek, Ismatbek, Ortiq qo’rboshi, Xurrambek va boshqalar rahbarligida etnik va hududiy belgilariga qarab shakllangan qurolli guruhlar Ibrohimbek siymosida yagona kuch sifatida birlashib, etnik va hududiy qobig’idan chiqib, ozodlik harakati sifatida mohiyat kasb eta boshlaydi. To’g’ri tan olish ham kerakki, ushbu kuchlar tarkibida ba’zan o’zaro ixtiloflar ham bo’lib turdi, lekin yagona markazlashgan hokimiyatning yo’qligiga qaramasdan, Ibrohimbek tomonidan kuchlarni yagona qo’mondonlik ostiga birlashtirishga harakat qilindi.

Ibrohimbek bol`sheviklar va jadidlarning so’l qanoti vakillariga qarshi janglarda zafarlar qo’lga kiritib, qisqa vaqt mobaynida aholi orasida katta hurmat-ehtiromga sazovor bo’ladi. «…Ibrohimbek dastlab o’z atrofiga to’rt mingga yaqin kishini to’plagan bo’lsa, 1921 yilning dekabriga kelib unga bo’ysunuvchi askarlar soni o’n mingga yetdi».85 «U qisqa muddat ichida 10.000 nafardan ortiq askar to’plab, Ko’lob, Baljuvon, Qorategin, Darvoz, Hisor viloyatlarini qizil qo’shindan tozalagan».86 Natijada Sayid Olimxon «…bir jild Qur’oni Karim, bir qit’a rizonoma va Buxoroning mo»tabar nishonlaridan hisoblangan «Uchinchi Iskandar» nishonini hamda bir zarbof harbiy to’nni Mullo Ibrohimbekka yubordi».87

Ibrohimbek o’ziga bo’ysunuvchi guruhlar tarkibini mustahkamlashga kirishib, kichik guruhlarni yiriklashtiradi. «U guruhlarni harbiy talablarga javob beradigan tarzda qayta tashkil etib, shu asosda beshta yiriklashgan kavaleriya va bitta piyodalar otryadi, jami olti yiriklashgan otryadni shakllantirdi».88 Ibrohimbekning muvaffaqiyatlari shu darajaga yetadiki, hatto Kobuldan Said Olimxondan kelgan vakillar ham orqalariga qaytmasdan Ibrohimbekning atrofida qoladi. Bu haqda Said Olimxon Ibrohimbekka maktub jo’natib, undan kelgan barcha vakillarni Kobulga qaytarishi ta’kidlanadi.89

Ibrohimbek qo’shini qisqa vaqt ichida ulkan zafarlarga erishib, qo’shin tarkibini mustahkamlash uchun maxsus chaqiriqlar, maktub va talabnomalar orqali aholini yurt mudofaasiga jalb qila boshlaydi hamda atrofida tuzilayotgan barcha kichik guruhlarni birlashtiradi. Shu o’rinda ta’kidlash lozimki, Ibrohimbekning harbiy-siyosiy jabhada tashkilotchilik va strategik qobiliyatining ustunligi bois:

1. Sharqiy Buxoroda mustaqil harbiy faoliyat olib boruvchi barcha guruhlarni yagona qo’mondonlik ostiga yig’ishga muvaffaq bo’ldi;
2. O’z qo’shinida qat’iy intizom o’rnatishga erishish bilan bir qatorda ularning harbiy maydondagi botirligini ham ta’minlay oldi;
3. Eng asosiysi, siyosiy kollaps90 sharoitida o’zi nazorat qiluvchi hududlarda o’ziga xos boshqaruv usulini joriy eta oldi.91

Vaholanki, amir nafaqat hokimiyatni, balki mamlakatni ham tark etgan edi.

Dastlab, 1921 yilning avgustida Ko’lobni bol`sheviklardan tozalab: «Ibrohimbek, Eshon Sulton, Davlatmandbiy, Abdulqayumbiy, Tog’ay Sari, Barotbek va boshqa qo’rboshilar o’z navkarlari va yigitlari bilan birga Ko’lob shahrida to’plandilar. Hammalari… Ibrohimbekni o’zlariga boshliq etib tayinladilar».92 Ushbu muvaffaqiyatlardan xabar topgan Said Olimxon Ibrohimbekni Buxoroda faoliyat olib boruvchi butun qo’rboshi guruhlarga Oliy bosh qo’mondon etib tayinlaydi. Ko’lobni qo’lga kiritgach, Ibrohimbek mintaqada tojiklar yashaydigan hududda umumiy rahbar sifatida Davlatmandbiyni, o’zbeklar yashaydigan hududlarda Tog’ay Sarini qoldirib, o’zi bolsheviklarga qarshi faol amaliyotni Laqay va Hisorda ham davom ettiradi. Natijada bol`sheviklarning Dushanbeda joylashgan garnizonini egallab, bosqinchilarni chekintirishga muvaffaq bo’ladi. «Ko’lobni egallagandan so’ng, Dushanbeni egallash uchun Ibrohimbek o’z qo’shinining sonini to’rt ming kishiga yetkazadi».93 Ibrohimbek 1921 yilning 22-sentyabrida Dushanbeni egallab, Hazrati Mavlonoda94 o’zining qarorgohini o’rnatib, dushmanga tahdid solib turadi. Ushbu ma’lumotlar Sadriddin Ayniy asarlarida ham o’z aksini topgan.95 Ibrohimbekni qutlash uchun Darvoz, Qorategin, Ko’lob, Kuhistondan, Hisor va Vaxsh vodiylaridan qurolli guruhlar boshliqlari kelishib, uni islom qo’shininning lashkarboshisi sifatida e’tirof etishadi.96 Ushbu qarorgohdan Ibrohimbek tuman va hududlarda o’z vakillarini tayinlab, fuqaroviy va harbiy hokimiyatni boshqarishga intiladi. Asadullabek Ibrohimbekning topshirig’i bilan Kobulga borib, Said Olimxon bilan uchrashadi. Sharqiy Buxorodagi muvaffaqiyatlarni Asadullabekning o’zidan eshitib, Olimxon Asadullabekni qorovulbegi harbiy unvonidan muroxur unvoniga ko’tarib, Ibrohimbekni esa biy unvoni bilan mukofotlaydi.

Ibrohimbekning dovrug’i butun Buxoroni qamrab olib, mamlakat tashqarisida ham yirik harbiy-siyosiy figura sifatida e’tirof etila boshlanadi. Markaziy va Farbiy Buxorodan, shuningdek, Fijduvon, Pirmast, Vobkent, Xo’ja Orif, Xutfar, Vang’oze, Qorako’l tumanlaridan aholi Ibrohimbekka vakillar jo’natib, Ibrohimbekning kelib ularning ham bol`sheviklarga qarshi kurashlariga rahbarlik qilishini so’rashadilar. Ibrohimbek o’z navbatida aholining ushbu tilak va takliflarini Said Olimxonga yetkizadi. Olimxon bu davrda Kobulda o’z atrofida bo’lgan Mulla Abdulqahhorni Markaziy va Farbiy Buxorodagi fuqarolarning bol`sheviklarga qarshi kurashiga rahbarlik qilishi uchun jo’natadi. Mulla Abduqahhor Kobuldan Sharqiy Buxoroga kelib Ibrohimbek bilan uchrashadi va Markaziy Buxoroga yo’l olib, u yerda harakat rahbarligini o’z qo’liga olib, yirik muvaffaqiyatlarga erishadi.97 Bu davrga kelib Ibrohimbekning dovrug’i shu darajaga yetadiki, Sharqiy Buxorodagi qo’rboshilardan tashqari «…Markaziy va Farbiy Buxorodagi qo’rboshilar, hatto Mulla Abduqahhor ham unga bo’ysunadilar».98 Tarixiy-hujjatli asarlarning birida 1921 yilning voqealari qalamga olinib, boysunlik Tursun mergan haqida to’xtaladi. Uning ixtiyorida 115ta otliq yigitlar bo’lganligi ta’kidlanib, u ham 45 qo’rboshi singari Ibrohimbekka bo’ysunishi aytiladi.99

Har bir yirik lashkarboshining o’z bayrog’i va tamg’asi bo’lganidek, Ibrohimbek qo’shinining bayrog’i bo’lib, ushbu bayroq harbiy amaliyotlar jarayonida ham olib yurilgan.100 Bu davr mobaynida Laqay, Hisor, Ko’lob, Baljuvon va Qo’rg’ontepa Ibrohimbekka bo’ysunuvchi qo’rboshi guruhlar qo’lida edi. «Ibrohimbek… Hisor viloyatiga hujum uyushtirib, istagiga erishdi, mazkur viloyatdan anchagina xazina va harbiy qurol-yarog’larni qo’lga kiritdi».101 Va Dushanbeda BXSR Markaziy ijroiya qo’mitasi raisi Usmon Xo’ja hamda bol`sheviklar Rossiyasi davlatining bosh konsuli Nagorniylarga o’z talabini qo’yadi. Bu talabnomaga muvofiq Ibrohimbek Sharqiy Buxoroning boshlig’i sifatida e’tirof etilib, bol`sheviklar o’z qismlarini, asosan maxsus bo’limni Sharqiy Buxorodan olib chiqib ketishlari lozim edi.102 Lekin, Boysun garnizoniga chekingan bol`sheviklar ko’p o’tmasdan ushbu kelishuvni buzib, qo’shimcha kuch va qurol olib, mintaqada harbiy amaliyotlarni faollashtiradilar. Natijada Ibrohimbek 1921 yilning 13-oktyabrida Dushanbedan Ko’ktoshga chekinadi. Ushbu davrda arxiv ma’lumotlarida ta’kidlanishicha, bezgak (malyariya) kasalligi Sharqiy Buxoroda keng tarqalgan bo’lib, kasallikdan har ikki qarama-qarshi tomonlar ham jiddiy zarar ko’radilar.103

1921 yilning kuzida Ko’lobda Ashur toxsabo va Tog’ay Sari o’rtasidagi hokimiyat talashish va o’zaro ichki nizolar, qurolli janjalga aylanib, hududdagi etnik muvozanatning vaqtincha bo’lsada taranglashuviga olib keladi. Bunday yirik figuralar orasiga etnik zamindagi nizo olovini yoqib, kuchlarni zaiflashtirishdan manfaatdor bo’lgan bol`sheviklarning ham qo’li yo’q emas edi.104 Tog’ay Sari guruhlari tomonidan yengilgan Ashur to’qsabo Davlatmandbiydan harbiy yordam so’raydi. Davlatmandbiy askar yig’ib Tog’ay Sarining guruhlariga qarshi kurashib, uni Ko’lobdan chekintiradi. Bunday yirik figuralarning asosiy dushman qolib, o’zaro qurolli mojarolarini hamda Davlatmandbiy qo’shinidagi Eshonbola guruhi ushbu qurolli to’qnashish jarayonida tinch aholiga nisbatan vahshiyliklar qilganligini Ibrohimbek Laqayda G’ozimalikda ekanligida eshitib, Baljuvon va Ko’lob mintaqalarida faoliyat olib boruvchi qurolli dastalarni Kuli Sufiyonga chaqiradi. Barcha munosabatlar muhokama etilib, gunohkorlar Ibrohimbek tomonidan jazolanadi hamda Davlatmandbiy, Ashur to’qsabo, Tog’ay Sari, Barotbek va boshqa qo’rboshilar umumiy dushmanga qarshi yakdil faoliyat yo’lida vazifalantirilib, bundan buyon kimki etnik zaminda mojaro chiqaradigan bo’lsa «jani vo’limde, mali talavda» degan qat’iy tartib o’rnatadi.

—————
51 Tojikiston Kom.partiyasi arxivi. F.31, op. 1, delo 248, 4-5- varaqlar.
52 Buxoro amirligida harbiy va fuqarolik unvon va darajalarini berish tartibi: qorovulbegi, miroxur, to’qsabo, eshik og’aboshi, biy, parvonachi, dodxoh, kichik inoq, katta inoq, devonbegi, qushbegi, otaliq, to’pchiboshi.
53 Valishev A.N. Chekistskie bili. Dushanbe: «Irfon», 1988. Str. 32
54 1925 yili Yangibozor (bugungi Vahdat nohiyasi)da istiqlolchi kuchlarning mavqei susayib, bolsheviklarning mavqei orta boshlagach, Ibrohimbekka ruhiy ta’sir qilish maqsadida uning Tuymaxol ismli xotinini Norboy ismli jamoa raisi ikkinchi xotin qilib oladi. Bu Ibrohimbekka sodiq qo’rboshi sifatida Azim marqaning g’azabini keltirib, jamoa raisining boshini olib ketadi.
55 Omonulla Olimovning ta’kidlashicha Ibrohimbekning birinchi xotini g’arov(Yovon)lik Kichimbiyning qizi Turdigul, ikkinchi xotini qorayog’och(Yovon)lik Abduzoyirbiyning qizi bo’lgan. Qarang: Olimov Omonulla. Qora unvon //Zamondosh (Haftanoma). Dushanbe, 2006. №43.
56 Zumrad momo Qayumova, 80 yoshda bo’lib, ayni paytda Tojikistonning Qo’rg’ontepa mintaqasi Vaxsh nohiya(tuman)ining S.Turdiev nomli dehqon xo’jaligi (sobiq Kirov sovxozi)da yashaydi.
57 Amir Olimxon-Buxoroning oxirgi hukmdori. 1944 yilning 29 aprelida Kobulda 64 yoshida vafot etadi hamda uning jasadi Kobuldagi «Shuhadoi solihin» qabristoniga qo’yilgan. Said Olimxon vafoti oldidan o’z qabr toshiga: «Amiri bevatan zoru-haqir ast, Gado gar dar Vatan mirad-amir ast» misralarini yozishlarini vasiyat qiladi, lekin, ba’zi istiholalar sabab ushbu misralar sobiq amirning qabr toshiga bitilmaydi.
58 Muhammad Ali Baljuvoniy. Tarixi nofeiy. Toshkent. 2001. Bet 30-31.
59 SGA SA, f. 110, op. 3. D . 508, l. 2.
60 Ba’zi manbalarda qizil askarlarning ushbu amaliyot jarayonidagi miqdorini to’rt ming deb ko’rsatiladi. Qarang: Mel`kumov YA. A. Turkestantsi (Voennie memuari), M.,: Voenizdat, 1960. Str 44.
61 Mel`kumov – Yoqub to’ra, 1885 yilda Kavkazda tug’ilib, Rossiya armiyasida xizmat qiladi. So’ng Oktyabr` inqilobida qatnashib, pulemetli diviziyaga qo’mondon sifatida fuqaroviy urushda qatnashadi. So’ng 1-, keyinchalik 8-Turkiston harbiy brigadasi qumondoni sifatida Buxoroda va Afg’oniston shimolida, jumladan Ibrohimbek kuchlariga qarshi kurashadi. 1962 yil vafot etgan.
62 Amir Olimxonning oxirgi rezidentsiyasi – Dushanbe 1921 yilning 20-fevralida qizillar tomonidan egallanadi.
63 Said Olimxonning Jorubqo’lda bo’lishi tarixchi olim Xushvaqt Abdunazarovning «Vaxshonzamin» kitobida bir kun bo’lgan de yilib, bu sana 1921 yilning 1 yoki 2 marti deb belgilanadi. Qarang: Abdunazarov X.Vaxshonzamin.Dushanbe, 2003. Sah. 78.
64 Amudaryoning o’sha qismi Panj daryosi ham de yilib, Chubek o’tish uchastkasi Tojikistonning hozirgi Xatlon viloyati Moskva rayoni hududidadir.
65 Said Olimxonning Afg’onistonga o’tishi baljuvonlik (ko’loblik) laqaylar tomonidan quyidagicha nazmiy talqin etiladi. «Amir aynam akuli, Aq atining kakuli. Suvdan birev vo’tayatir Amir aynam shekilli» (Ushbu to’rtlik Qizilmazor julgesining Tavashar qishlog’ida istiqomat qiluvchi Namozqul Hazratqulovdan yozib olindi).
66 Shuni ham esda saqlash lozimki, Usmon Xo’ja boshliq Buxoro respublikasi vakillari (jadidlarning so’l qanoti) ham Amir Olimxon kuchlariga qarshi uni Panj (Amu) daryosidan o’tkizgunga qadar kurashadi.
67 Sovet davrida chop etilgan ilmiy va badiiy adabiyotlarda Ibrohimbek, Ibrohim – galli tarzida ishlatilib, «galli» so’zi bilan Ibrohimbek siymosiga salbiy mazmun bermoqchi bo’ladilar. Lekin, laqay shevasida «galli» tushunchasi neytral fenomen bo’lib, aksariyat etnohududiy birliklarda botir, dangal shaxslarga nisbatan ham ishlatiladi.
68 Kollaps – hokimiyatsizlik, betartiblik, inqiroz.
69 Ushbu yillar aholi orasida shunday to’rtlik paydo bo’lgan edi: Amir jurtti tayladi, Dushman kelib jayladi. Yeldi bekapen qilip Suvimizdi layladi. Dala yozuvi. 1991 yil, Ko’ktosh.
70 Bu paytda Qorategin begi Fuzayl maxsumning mingga yaqin, Darvoz begi 45 yoshlar atrofida bo’lgan Eshon Sultonning ham 700-800 otliq sarbozlari bo’lgan.
71 Bu davrda xalq orasida shunday to’rtlik paydo bo’lgan: Chabar keldi alistan, Xaber kepti voristan. Alcha? tore bash koter. Uyxu qimbat balishtan.
72 Tog’ay Sari laqayning to’rtuul urug’ining ko’sa degan shoxchasidan bo’lgan.
73 Ayrim ilmiy va badiiy asarlarda Ibrohimbekning harbiy jabhadagi qo’mondonlik faoliyatini Said Olimxonning Markaziy Buxorodan Sharqiy Buxoroga qochish davri bilan bog’lab, Ibrohimbekni qo’shin boshlig’i etib, Said Olimxon tayinlagan degan farazni ilgari surishadilar. Ushbu faraz Said Olimxon xotiralarida ham o’z ifodasini topgan bo’lib, ushbu xotiralar yozilgan payt Ibrohimbek siyosiy maydonda yirik harbiy figura sifatida tanilib, Kobulda Said Olimxonning yonida bo’lgan. Shu jihatdan Ibrohimbekka nisbatan siyosiy komplement sifatida Said Olimxon tomonidan garchi voqe’likka to’g’ri kelmasada, yuqoridagi farazni ilgari surgan bo’lishi mumkin.
74 Valishev A.N. Chekistskie bili. Dushanbe, «Irfon» 1988. Str. 24
75 Sm. Irkaev M. Istoriya grajdanskoy voyni v Tadjikistane. Dushanbe, 1963. Str 274.
76 Tojikiston Kompartiyasi arxivi. Fond 31. Opis` 1, Delo № 68. B. 37.
77 Qarang: Asqar Mahkam. Oq kitob. Dushanbe – 2004. 15 – bet.
78 Qarang: Abdullaev K. Ot Sin`tszyanya do Xorasana: Iz istorii sredneaziatskoy emigratsii XX veka. – Dushanbe: Irfon, 2009. – S. 185.
79 Pogranichnie voyska SSSR. 1918-1928. Moskva.Nauka, 1973. Str. 576
80 Amir Sayyid Olimxon. Buxoro xalqining hasrati tarixi. Toshkent. «Fan», 1991. Bet 19.
81 Usmon Xo’ja Po’latxo’jaev-Buxoro xalq sovet respublikasi Markaziy Ijroiya Qo’mitasining raisi, so’ngra Sharqiy Buxoro muxtor hay’atining raisi. U keyinchalik xorijga muhojir bo’lib ketgan.
82 Jadid, usuli jadidiya – arab tilidan olingan bo’lib, asosiy g’oyalari eskilik bilan bir qatorda yangilikni targ’ib etish, an’anaviy ta’limni yevropacha ta’lim usullari bilan isloh qilish, aholining ma’rifiy doirasini oshirish yo’li bilan keyingi taraqqiyotni ta’minlash. Jadidlarning o’ng qanoti ma’rifatparvarlik yo’lini tutgan bo’lsalar, jadidlarning so’l qanoti inqilobiy g’oya tarafdorlari, ya’ni qurol kuchi bilan hokimiyatni egallash tarafdorlari bo’lganlar.
83 Konvergentsiya – yaqinlashuv, aralashuv.
84 Jadidchilik: islohot, yangilanish, mustaqillik va taraqqiyot uchun kurash. Toshkent: Universitet, 1999. Bet 24.
85 Basmachestvo: sotsial`no-politicheskaya sushnost`. Tashkent: «Fan», 1984. Str. 88.
86 Rajabov Q. Ibrohimbek. //O’zbekiston Milliy entsiklopediyasi. 4-jild. T:. 2002. B 64-65.
87 Sayyid Mansur Olimiy. Buxoro – Turkiston beshigi. Buxoro. 2004. B. 95.
88 Valishev A.N. Chekistskie bili. Dushanbe, «Irfon» 1988. Str. 35
89 Sm. Pogranichniy voyska SSSR. 1918-1928. Moskva. Nauka, 1973. Str. 669
90 Kollaps – bu yerda hokimiyatsizlik, tartibsizlik ma’nosida.
91 Sm. Irkaev M. Istoriya grajdanskoy voyni v Tadjikistane. Dushanbe, 1963.Str. 262.
92 Sadriddin Ayniy. Asarlar. Sakkiz tomlik, 2-tom. Toshkent –1964. B. 338-339.
93 Istoriya tadjikskogo naroda. Moskva: Politizdat, 3-tom. Kn.1. 1963. Str. 110.
94 Hazrati Mavlono Dushanbening sharqiy qismida bo’lib, Said Olimxon sharqiy Buxoroda ekanligida o’z qarorgohini ushbu hududda tiklagan edi.
95 Sadriddin Ayniy. Asarlar. Sakkiz tomlik, 2-tom. Toshkent –1964. B. 345-346.
96 Ushbu ma’lumotlar Irkaev M., ning Istoriya grajdanskoy voyni v Tadjikistane. Dushanbe, 1963, asarining 285-286-betlarida ham uchraydi.
97 Qarang: Amir Sayyid Olimxon. Buxoro xalqining hasrati tarixi. Toshkent. «Fan», 1991. Bet 20-21.
98 Irkaev M. Istoriya grajdanskoy voyni v Tadjikistane. Dushanbe, 1963. Str.292.
99 Bu haqda qarang: Nor Hayit. Tohir Usmon. Kurash yillari. Toshkent: Mehnat, 1992. Bet. 27.
100 Il`yutkoning ta’kidlashicha Ibrohimbekning bayrog’i qizil rangda edi, deydi. Qarang: Il`yutko F. Basmachestvo v Lokae. S 4 sxemami. Moskva-Leningrad. 1929. Str.
82. Bunday talqin boshqa manbalarda uchramaganligi bois, ushbu fikrdan foydalana olmadik.
101 Amir Sayyid Olimxon. Buxoro xalqining hasrati tarixi. Toshkent. «Fan», 1991. Bet 20.
102 Sm. Pogranichniy voyska SSSR. 1918-1928. Moskva. Nauka, 1973. Str. 669
103 Sobiq Marksizm-Leninizm institutining Markaziy partarxivi. F. 62, opis` 1, delo 62, l. 21.
104 Nig. Ayniddin Gadozoda. Sipehri haftod. Dushanbe, 2000. Sah. 66.

Nasriddin Nazarov. Muhammad Ibrihimbek Laqay by Khurshid Davron on Scribd