22 октябр — Нобель мукофоти соҳиби Иван Бунин таваллуд топган кун
Кузнинг мунгли тўлин ойи анчадан бери кўкда сузиб юргандай, кун давомидаги майда ташвишлар ва ёлғон-яшиқлардан ором оладиган вақт киргандай туюлди менга. Менимча, бутун Париж, ҳатто энг чеккадаги ғариб кулбалар ҳам уйқуга чўмган эди.
Иван БУНИН
ОЙДИН КЕЧАДА
Ориф Толиб таржимаси
Иван Бунин — атоқли рус ёзувчиси, шоири ва академиги. Рус адиблари ичида биринчи бўлиб Нобель мукофотига сазовор бўлган (1933). 1870 йилнинг 22 октябрида Россиянинг Воронеж шаҳрида дворян оиласида туғилган. Биринчи шеърий машқини саккиз ёшида қоғозга туширган. Матбуотда илк бор 1887 йил февралда чиқиш қилган – “Родина” газетасида “Надсон қабри ёнида” номли шеъри чоп этилган. Илк китоби “Шеърлар” 1891 йили “Орёл хабарномаси” газетасига илова сифатида нашр қилинган.
“Митиннинг муҳаббати” (1924), “Қуёш зарби” (1925), “Корнет Елагин иши” (1925), “Арсеньев ҳаёти” асарлари ва “Қоронғу хиёбонлар” ҳикоялар туркуми машҳур. Адабиётшунослар Иван Бунинни рус мумтоз адабиётининг сўнгги вакили сифатида баҳолайди.
Адиб 1953 йил 8 ноябрда Парижда вафот этди ва Сент Женевьев де Буа қабристонига дафн этилди.
__________________________________
Бу тушмиди ёки менга рўё бўлиб кўриндими?
Кузнинг мунгли тўлин ойи анчадан бери кўкда сузиб юргандай, кун давомидаги майда ташвишлар ва ёлғон-яшиқлардан ором оладиган вақт киргандай туюлди менга. Менимча, бутун Париж, ҳатто энг чеккадаги ғариб кулбалар ҳам уйқуга чўмган эди. Узоқ ухладим, уйқу мени жуда секин тарк этди. У худди ўз ишини қойилмақом бажаргачгина кетадиган куйинчак дўхтирга ўхшарди. Бундай табиб бемор соғайиб, кўксини тўлдириб нафас олгачгина, кўзларини очиб, ҳаётга қайтиш қувончи билан кулиб қарагачгина, хотиржам бўлади. Уйқудан уйғонганимда сокин ва ойдин тун чўккан эди.
Бешинчи қаватдаги хонамда сассиз қадам ташлаб, деразалардан бирининг ёнига келдим. Ғира-шира ёришиб турган кенг хонага кўз ташладим, сўнг деразанинг устки ойнасидан ойга тикилдим. У мени ўз нурларига чўмдирди, мен эса унинг юзига узоқ термулиб турдим. Ёғдулар парда тўрлари орасидан ўтиб, хонадаги қоронғиликни бироз тарқатар эди. Бу томондан ой кўринмасди. Лекин тўртала ойна ҳам, уларнинг ён-атрофидаги нарсалар ҳам ёришиб турарди. Ёғду оқиш-мовий ва оқиш-кумушранг дераза рахлари ёнидан ўтар, уларнинг қийшиқ ва кулранг соялари эса хиёл ёришиб турган курси ва ўриндиқларга ўзини ташлаган эди. Энг чекка дераза ёнидаги курсида мен севган аёл ўтирарди. Кўйлаги қизчаларникидай оппоқ, юзи рангпар ва чиройли эди. У ҳозир иккаламиз бошдан кечирган ва бизни кўпинча ғазабга миндириб, муросасиз душманларга айлантирадиган жамики нарсалардан толиқиб ўтирарди.
Бу кеча унинг ҳам уйқуси қочган. Нега?
Аёлимга қарашдан қочдим, ёнига бордим-да, дераза токчасига ўрнашдим… Ҳа, вақт алламаҳал бўлган – қаршимиздаги беш қаватли уйнинг бутун девори зим-зиё. Деразалари худди сўқир кўзга ўхшайди. Пастга қарадим – кўчанинг тор ва чуқур йўлаги ҳам қоронғи ва кимсасиз. Бутун шаҳар шундай. Хира нур сочаётган ойгина бир томонга бироз қийшайиб, ғилдираб боряпти, аммо тутундай ёйилган булутлар орасида ҳаракатсиздай кўринади. Шаҳар бўйлаб биргина у уйғоқ кезяпти. У тўппа-тўғри менга тикилиб турибди, бироз кемтилган ва шу сабабдан ғамгин кўринади. Булутлар унинг олдидан тутундай сузиб ўтяпти. Ой ёнида улар анча ёруғ эди, эриётганга ўхшарди, нарироққа бориб анча қуюқлашди, томларнинг четига етганда эса буткул қора кийиб, зулмат бағрига сингиб кетди…
Ойдин тунни кузатмаганимга ҳам минг йил бўлганди ўзи! Ўйларим яна олис, деярли унутилган куз кечаларига йўл олди. Бундай кечаларни болалигимда, ўрта Россиянинг баланд-паст даштларида кўрганман. Парижни хаёлан тарк этдим ва бутун Россия, юксак осмон остида ётган улкан кенгликлар бир лаҳза кўз олдимда намоён бўлди. Ана – Бойкўл денгизининг тиллодай товланиб турган сатҳи. Манави бўлса – шарққа томон ёришиб бораётган зим-зиё қарағай ўрмони, булар эса – унда-бунда ўрмонлар, ботқоқликлар, сийрак дарахтзорлар. Улардан қуйида жанубга томон бепоён далалар ва текисликлар чўзилган. Ўрмонлар орасидан юз чақиримлаб ўтган темирйўл рельслари ой нурида кучсиз ялтирайди. Йўл ёқасидаги уйқусираган турфа ранг чироқлар кўзларини пирпиратиб, ватанимга томон бирин-кетин чопиб бораётгандай. Олдимда паст-баланд далалар, уларнинг ўртасида эса – заминдорнинг эски уйи. Нураб, тутдай тўкилай деб тургани ой нурида аниқ кўринади… Наҳотки бу болалигимда хонамга мўралаган, ўсмирлигимда йўлдош бўлган ўша ой бўлса? Ҳозир у омадсиз ёшлигимни эслаб мен билан дардлашиб турибди, ёруғ тун бағрида менга овунч бўляпти…
– Нега ухламаяпсан? – аёлимнинг жураътсиз товуши эшитилди.
Қайсарлигимиз сабаб узоқ давом этган сукунатни биринчи бўлиб у бузди, бу эса кўнглимда оғриқли бир қониқиш ҳиссини уйғотди.
– Билмадим… Ўзинг-чи?
Яна узоқ жим қолдик. Ой томларга яқин келиб қолган, хонамизга ўйчан тикилиб туради.
– Кечир, – дедим унга яқинлашиб.
У жавоб бермади ва кўзларини қўллари билан беркитди.
Мен унинг қўлларини кўзларидан олдим. Ёноқларига ёш думалаб тушди, киприклари ёш боланикидай титраниб турарди. Аёлимнинг қаршисига тиз чўкиб, бағрига юзимни босдим. Икковимиз ҳам сел бўлиб йиғладик.
– Наҳот сен айбдор бўлсанг? – шивирлади аёлим. – Ахир ҳаммасига мен сабабчимасманми?
Аёлимнинг кўзёш ювган юзларига шодон ва мунгли табассум ёйилди.
Мен эса иккаламиз айбдор эканимизни айтдим. Чунки иккаламиз ҳам бахт қасамини буздик. Айни дамда биз яна бир-биримизни ўтли муҳаббат билан севардик. Бундай ҳисни бирга изтироб чеккан, бирга янглишган, шу билан бирга, ҳақиқатнинг камдан-кам учрайдиган лаҳзаларини ҳам бирга қаршилаганларгина туйиши мумкин.
Бизнинг бахтимизга хира тортган, мунгли ойгина гувоҳ эди…
1899
Манба: “Ёшлик” журналининг 2016 йил 4-сони
Ivan BUNIN
OYDIN KECHADA
Orif Tolib tarjimasi
Ivan Bunin — atoqli rus yozuvchisi, shoiri va akademigi. Rus adiblari ichida birinchi bo‘lib Nobel mukofotiga sazovor bo‘lgan (1933). 1870 yilning 22 oktyabrida Rossiyaning Voronej shahrida dvoryan oilasida tug‘ilgan. Birinchi she’riy mashqini sakkiz yoshida qog‘ozga tushirgan. Matbuotda ilk bor 1887 yil fevralda chiqish qilgan – “Rodina” gazetasida “Nadson qabri yonida” nomli she’ri chop etilgan. Ilk kitobi “She’rlar” 1891 yili “Oryol xabarnomasi” gazetasiga ilova sifatida nashr qilingan. “Mitinning muhabbati” (1924), “Quyosh zarbi” (1925), “Kornet Yelagin ishi” (1925), “Arsenyev hayoti” asarlari va “Qorong‘u xiyobonlar” hikoyalar turkumi mashhur.
Adabiyotshunoslar Ivan Buninni rus mumtoz adabiyotining so‘nggi vakili sifatida baholaydi.
Adib 1953 yil 8 noyabrda Parijda vafot etdi va Sent Jenevyev de Bua qabristoniga dafn etildi.
__________________________________
Bu tushmidi yoki menga ro‘yo bo‘lib ko‘rindimi?
Kuzning mungli to‘lin oyi anchadan beri ko‘kda suzib yurganday, kun davomidagi mayda tashvishlar va yolg‘on-yashiqlardan orom oladigan vaqt kirganday tuyuldi menga. Menimcha, butun Parij, hatto eng chekkadagi g‘arib kulbalar ham uyquga cho‘mgan edi. Uzoq uxladim, uyqu meni juda sekin tark etdi. U xuddi o‘z ishini qoyilmaqom bajargachgina ketadigan kuyinchak do‘xtirga o‘xshardi. Bunday tabib bemor sog‘ayib, ko‘ksini to‘ldirib nafas olgachgina, ko‘zlarini ochib, hayotga qaytish quvonchi bilan kulib qaragachgina, xotirjam bo‘ladi. Uyqudan uyg‘onganimda sokin va oydin tun cho‘kkan edi.
Beshinchi qavatdagi xonamda sassiz qadam tashlab, derazalardan birining yoniga keldim. G‘ira-shira yorishib turgan keng xonaga ko‘z tashladim, so‘ng derazaning ustki oynasidan oyga tikildim. U meni o‘z nurlariga cho‘mdirdi, men esa uning yuziga uzoq termulib turdim. Yog‘dular parda to‘rlari orasidan o‘tib, xonadagi qorong‘ilikni biroz tarqatar edi. Bu tomondan oy ko‘rinmasdi. Lekin to‘rtala oyna ham, ularning yon-atrofidagi narsalar ham yorishib turardi. Yog‘du oqish-moviy va oqish-kumushrang deraza raxlari yonidan o‘tar, ularning qiyshiq va kulrang soyalari esa xiyol yorishib turgan kursi va o‘rindiqlarga o‘zini tashlagan edi. Eng chekka deraza yonidagi kursida men sevgan ayol o‘tirardi. Ko‘ylagi qizchalarnikiday oppoq, yuzi rangpar va chiroyli edi. U hozir ikkalamiz boshdan kechirgan va bizni ko‘pincha g‘azabga mindirib, murosasiz dushmanlarga aylantiradigan jamiki narsalardan toliqib o‘tirardi.
Bu kecha uning ham uyqusi qochgan. Nega?
Ayolimga qarashdan qochdim, yoniga bordim-da, deraza tokchasiga o‘rnashdim… Ha, vaqt allamahal bo‘lgan – qarshimizdagi besh qavatli uyning butun devori zim-ziyo. Derazalari xuddi so‘qir ko‘zga o‘xshaydi. Pastga qaradim – ko‘chaning tor va chuqur yo‘lagi ham qorong‘i va kimsasiz. Butun shahar shunday. Xira nur sochayotgan oygina bir tomonga biroz qiyshayib, g‘ildirab boryapti, ammo tutunday yoyilgan bulutlar orasida harakatsizday ko‘rinadi. Shahar bo‘ylab birgina u uyg‘oq kezyapti. U to‘ppa-to‘g‘ri menga tikilib turibdi, biroz kemtilgan va shu sababdan g‘amgin ko‘rinadi. Bulutlar uning oldidan tutunday suzib o‘tyapti. Oy yonida ular ancha yorug‘ edi, eriyotganga o‘xshardi, nariroqqa borib ancha quyuqlashdi, tomlarning chetiga yetganda esa butkul qora kiyib, zulmat bag‘riga singib ketdi…
Oydin tunni kuzatmaganimga ham ming yil bo‘lgandi o‘zi! O‘ylarim yana olis, deyarli unutilgan kuz kechalariga yo‘l oldi. Bunday kechalarni bolaligimda, o‘rta Rossiyaning baland-past dashtlarida ko‘rganman. Parijni xayolan tark etdim va butun Rossiya, yuksak osmon ostida yotgan ulkan kengliklar bir lahza ko‘z oldimda namoyon bo‘ldi. Ana – Boyko‘l dengizining tilloday tovlanib turgan sathi. Manavi bo‘lsa – sharqqa tomon yorishib borayotgan zim-ziyo qarag‘ay o‘rmoni, bular esa – unda-bunda o‘rmonlar, botqoqliklar, siyrak daraxtzorlar. Ulardan quyida janubga tomon bepoyon dalalar va tekisliklar cho‘zilgan. O‘rmonlar orasidan yuz chaqirimlab o‘tgan temiryo‘l relslari oy nurida kuchsiz yaltiraydi. Yo‘l yoqasidagi uyqusiragan turfa rang chiroqlar ko‘zlarini pirpiratib, vatanimga tomon birin-ketin chopib borayotganday. Oldimda past-baland dalalar, ularning o‘rtasida esa – zamindorning eski uyi. Nurab, tutday to‘kilay deb turgani oy nurida aniq ko‘rinadi… Nahotki bu bolaligimda xonamga mo‘ralagan, o‘smirligimda yo‘ldosh bo‘lgan o‘sha oy bo‘lsa? Hozir u omadsiz yoshligimni eslab men bilan dardlashib turibdi, yorug‘ tun bag‘rida menga ovunch bo‘lyapti…
– Nega uxlamayapsan? – ayolimning jura’tsiz tovushi eshitildi.
Qaysarligimiz sabab uzoq davom etgan sukunatni birinchi bo‘lib u buzdi, bu esa ko‘nglimda og‘riqli bir qoniqish hissini uyg‘otdi.
– Bilmadim… O‘zing-chi?
Yana uzoq jim qoldik. Oy tomlarga yaqin kelib qolgan, xonamizga o‘ychan tikilib turadi.
– Kechir, – dedim unga yaqinlashib.
U javob bermadi va ko‘zlarini qo‘llari bilan berkitdi.
Men uning qo‘llarini ko‘zlaridan oldim. Yonoqlariga yosh dumalab tushdi, kipriklari yosh bolanikiday titranib turardi. Ayolimning qarshisiga tiz cho‘kib, bag‘riga yuzimni bosdim. Ikkovimiz ham sel bo‘lib yig‘ladik.
– Nahot sen aybdor bo‘lsang? – shivirladi ayolim. – Axir hammasiga men sababchimasmanmi?
Ayolimning ko‘zyosh yuvgan yuzlariga shodon va mungli tabassum yoyildi.
Men esa ikkalamiz aybdor ekanimizni aytdim. Chunki ikkalamiz ham baxt qasamini buzdik. Ayni damda biz yana bir-birimizni o‘tli muhabbat bilan sevardik. Bunday hisni birga iztirob chekkan, birga yanglishgan, shu bilan birga, haqiqatning kamdan-kam uchraydigan lahzalarini ham birga qarshilaganlargina tuyishi mumkin.
Bizning baxtimizga xira tortgan, mungli oygina guvoh edi…
1899
Manba: “Yoshlik” jurnalining 2016 yil 4-soni
