Бешинчи куни эсган изғирин кўзни очирмай қўйди. Кўзни қамаштиргувчи оппоқ қор ва ғира-шира илғанаётган, совуқ забтига олган хутор кулбаларидан бирида қайғу ҳукмрон эди: бу уйда мурғак бир бола оғриб ётарди. Кичкина бемор иситмаси кўтарилиб, алаҳсираганида ғингшиб аллақандай қизил чиптаковуш беришларини ёлвориб сўрарди.

ИВАН БУНИН
ЧИПТАКОВУШ*
Умид Али таржимаси

Таниқли рус шоири ва ёзувчиси Иван Бунин 1870 йилнинг 22 октябрида Россиянинг Воронеж шаҳрида туғилган. Петербург Фанлар Академияси фахрий академиги (1909). 1920 йилда она ватанини тарк этишга мажбур бўлган. Ижодининг дастлабки палласиданоқ рус мумтоз шеърияти анъаналарининг давомчиси сифатида намоён бўлган. Ҳикоя ва повестларида асосан октябрь тўнтаришидан аввалги Россия ҳаётини тасвирлашга мойил бўлиб, дворянлар хонадонининг қашшоқлашуви («Антонов олмалари», 1900), қишлоқнинг оғир қисмати («Қишлоқ», 1910; «Қақраган водий», 1911), турмуш маънавий асосларини унутишга маҳкумлик фожиаси («Сан-Францисколик жаноб», 1915) яққол тасвирланган.
Кундалик тарзидаги «Бадбахт кунлар» (1918 й., 1925 й.да нашр этилган)да октябр тўнтариши кескин рад этилган; Россиянинг ўтмишини тиклаш, адибнинг ўз болалик ва ёшлигига қайтиш кайфиятлари акс этган.
Севги ҳақидаги ҳикояларида («Митянинг севгиси», 1925); «Қоронғи хиёбонлар» (1943) китобида инсоният тақдирининг фожиавийлиги қаламга олинган. Бунин мемуарлар ёзган. Г. Лонгфеллонинг «Гаявата ҳақида қўшиқ» (1896) асарини таржима қилган. Рус адибларидан биринчи бўлиб Нобел мукофоти билан тақдирланган (1933). Адиб 1953 йил 8 ноябрда Париж шаҳрида вафот этган.

Бешинчи куни эсган изғирин кўзни очирмай қўйди. Кўзни қамаштиргувчи оппоқ қор ва ғира-шира илғанаётган, совуқ забтига олган хутор кулбаларидан бирида қайғу ҳукмрон эди: бу уйда мурғак бир бола оғриб ётарди. Кичкина бемор иситмаси кўтарилиб, алаҳсираганида ғингшиб аллақандай қизил чиптаковуш беришларини ёлвориб сўрарди. Муштипар она куну тун жажжи ўғлининг тўшаги олдидан жилмас, қўрқув ва ночорликдан аламиини ичга сиғдиролмай аччиқ-аччиқ кўз ёш тўкарди. Нима қилса бўлади, қандай ёрдам бериш мумкин? Эр хизмат сафарида бўлса, отлар ювошмас, эплаш қийин, касалхонагача эса ўттиз чақирим йўл босиш керак. Дўхтирга хабар етказилган тақдирда ҳам бундай совуқ авжига чиққан кунда унинг келиши даргумон…

Даҳлизда тақиллаган овоз эшитилди-Нефед келтирган бир уюм похолни полга ташлаб, ҳансираган кўйи кафтларини уҳлаб, бир-бирига ишқаб, иситаркан, сўнг хона эшигини қия очиб, бекага юзланди:
-Хўш, бекам, аҳволи қандай? Хиёл енгиллашиб қолдими?
-Қаёқда дейсан, Нефед! Аллақаёқдаги нарсаларни сўрайдимией? Қизил чиптаковушни сўраяпти…
-Қизил чиптаковуш? Бу нима бўлдийкан?
-Худо билади. Алаҳсираяпти. Иситмаси тушмаяпти. Оташи жаҳон бўлиб ётибди, болам бечора.

Нефед телпак бостирилган бошини ирғаб, ўйга ботди. Телпак, соқол, эски почапўстин, қийшайган пиймалар… қор остида қолган, муз қотган… Туйқус ўжарлиги тутди йигитнинг:
-Таёқчани сўраяптими, кўнгли шу нарсани хоҳлаяптими, демак топиш керак, топиш.
-Қаерда экан бу зормонда?
— Новосёлкага бориш керак. Растада бордир. Қизили топилмаса ҳам фуксин билан бўяймиз.
-Худо хайрингни берсин, Новосёлкагача олти чақиримлик йўлку? Бу изғиринда юриб бўладими?
Тағин ўйга ботди Нефед, аммо зум ўтмай тилга кирди.
-Ҳечқиси йўқ, бораман. Чиқмаган жондан умид, яёв борсам ҳам зарар қилмайди. Шамолга терс туриб бораман.

Нефед эшикни қия очиқ қолдирганча чиқиб кетди. Ошхонада бир сўз ҳам қотмай, чакмонни кийди-да, устидан калтапўстинни эгнига илиб, белини оҳори кетган белбоғ билан гир айлантириб маҳкам сиқди. Сўнг қўлига қамчини олиб эшикка чиқди. Қоруюмларини ғарч-қурч босганча ҳовли оша дарвозага етди ва мисоли қутураётган чўл денгизига рўбарў бўлди.

Туш ўтиб, сўнг атрофга қоронғи туша бошлагач, муштипар аёлнинг кўнглига хавотир оралади – Нефед бу маҳалгача қайтмаганди. “Етиб олган бўлса, тунаш учун қўноққа қолгандир”,-дея ўзини овутди. Неча кунларга чўзиладиган бундай совуқ ҳавода уйга қайтишга ҳам эринасан киши. Эртага тушликкача кутиш керак. Хизматкорнинг уйда йўқлиги аёлнинг кўнглига баттар ваҳм солар, тун тобора қўрқинчли туйиларди. Бутун уйни мана шу хавф-хавотир чулғаб олганди: зим-зимистонда, кўзни очирмайдиган бўронли қорда шўрлик не аҳволда қолди экан?

Мойчироқ олови ловуллаб ёнар, титраб-кўтарилиб ёлқин таратарди. Муштипар она уни олиб полга, кроватдан сал нарига қўйди. Болакай қилт этмай ётар, шуълада унинг сояси девор бўйлаб кўтарилиб, ҳайбатли тус олар, олов ҳар титраганда соя ҳам шунга монанад нари бориб – нари келарди. Бемор ҳуш-беҳуш кўнгил истаги тинчлик бермаётган нарсани талаб қилишдан тўхтамасди. Баъзан аччиқ кўз ёшларини оқизиб, ёлворишга ҳам тушарди:
-Ойижон, бера қолинг! Жон ойижон, чиптаковушмни беринг!

Бу дам онаизор тиззаларини ерга ташлаб, кўксини муштлай кетарди:
-Эй худо, ёрдам бер! Ўзинг қутқар!
Ниҳоят, тун ариб, тонг оқаргач, дераза ортида ғала-ғовур эшитилди. Бека бу изғирин товуши эмаслигига, одамлар овози келаётганига амин бўлди. Кейин кимдир деразани бетоқатларча тиқиллатди.

Беканинг ҳовлисига шошиб кириб келганлар новосельсклик эркаклар эди. Улар Нефеднинг буткул муз қотиб тарашадай қотган, оппоқ, жонсиз жасадини кўтариб келишганди. Улар шаҳардан қайтишаётганда адашиб қолиб, туни билан изғишган, тонгда ногоҳ ўтлоқ олдидан чиқиб қолишибди. Сал нарида даҳшатли қорга ботиб тарракдай қотган отга йўлиқишибди. Бу аянчли манзарадан ичларига қўрқув тушиб, “энди барчамиз шу ерда ўлиб кетамиз” деб умидлари сўнганида учи кўриниб турган пиймани кўриб қолишибди. Қорни титиб, пийма кийган одамни қор уюмидан тортиб чиқаришса, у жуда таниш одам чиқибди, аммо бахтга қарши танада жондан асар қолмаган экан. Ўтлоқ хуторга қарашли эканига ишонч ҳосил қилган новосельсклик йўловчилар нажот топилганидан мамнун бўлишибдию, аммо бошқа тарафдан кўнгилларини қайғу қамраб олибди. Улар жасадни даст кўтариб, беканинг кулбаси томон юришибди.

Дарвоқе, Нефеднинг қўйнида янги чиптаковушси ва фуксин бўёғи солинган шиша ҳам бор экан.

*чиптаковуш – юпқа, тилим-тилим пўстлоқдан тўқилган оёқ кийими

IVAN BUNIN
CHIPTAKOVUSH*
Umid Ali tarjimasi

Taniqli rus shoiri va yozuvchisi Ivan Bunin 1870 yilning 22 oktyabrida Rossiyaning Voronej shahrida tug’ilgan. Peterburg Fanlar Akademiyasi faxriy akademigi (1909). 1920 yilda ona vatanini tark etishga majbur bo’lgan. Ijodining dastlabki pallasidanoq rus mumtoz she’riyati an’analarining davomchisi sifatida namoyon bo’lgan. Hikoya va povestlarida asosan oktyabr` to’ntarishidan avvalgi Rossiya hayotini tasvirlashga moyil bo’lib, dvoryanlar xonadonining qashshoqlashuvi («Antonov olmalari», 1900), qishloqning og’ir qismati («Qishloq», 1910; «Qaqragan vodiy», 1911), turmush ma’naviy asoslarini unutishga mahkumlik fojiasi («San-Frantsiskolik janob», 1915) yaqqol tasvirlangan.
Kundalik tarzidagi «Badbaxt kunlar» (1918 y., 1925 y.da nashr etilgan)da oktyabr to’ntarishi keskin rad etilgan; Rossiyaning o’tmishini tiklash, adibning o’z bolalik va yoshligiga qaytish kayfiyatlari aks etgan.
Sevgi haqidagi hikoyalarida («Mityaning sevgisi», 1925); «Qorong’i xiyobonlar» (1943) kitobida insoniyat taqdirining fojiaviyligi qalamga olingan. Bunin memuarlar yozgan. G. Longfelloning «Gayavata haqida qo’shiq» (1896) asarini tarjima qilgan. Rus adiblaridan birinchi bo’lib Nobel mukofoti bilan taqdirlangan (1933). Adib 1953 yil 8 noyabrda Parij shahrida vafot etgan.

Beshinchi kuni esgan izg’irin ko’zni ochirmay qo’ydi. Ko’zni qamashtirguvchi oppoq qor va g’ira-shira ilg’anayotgan, sovuq zabtiga olgan xutor kulbalaridan birida qayg’u hukmron edi: bu uyda murg’ak bir bola og’rib yotardi. Kichkina bemor isitmasi ko’tarilib, alahsiraganida g’ingshib allaqanday qizil chiptakovush berishlarini yolvorib so’rardi. Mushtipar ona kunu tun jajji o’g’lining to’shagi oldidan jilmas, qo’rquv va nochorlikdan alamiini ichga sig’dirolmay achchiq-achchiq ko’z yosh to’kardi. Nima qilsa bo’ladi, qanday yordam berish mumkin? Er xizmat safarida bo’lsa, otlar yuvoshmas, eplash qiyin, kasalxonagacha esa o’ttiz chaqirim yo’l bosish kerak. Do’xtirga xabar yetkazilgan taqdirda ham bunday sovuq avjiga chiqqan kunda uning kelishi dargumon…

Dahlizda taqillagan ovoz eshitildi-Nefed keltirgan bir uyum poxolni polga tashlab, hansiragan ko’yi kaftlarini uhlab, bir-biriga ishqab, isitarkan, so’ng xona eshigini qiya ochib, bekaga yuzlandi:
-Xo’sh, bekam, ahvoli qanday? Xiyol yengillashib qoldimi?
-Qayoqda deysan, Nefed! Allaqayoqdagi narsalarni so’raydimiey? Qizil chiptakovushni so’rayapti…
-Qizil chiptakovush? Bu nima bo’ldiykan?
-Xudo biladi. Alahsirayapti. Isitmasi tushmayapti. Otashi jahon bo’lib yotibdi, bolam bechora.

Nefed telpak bostirilgan boshini irg’ab, o’yga botdi. Telpak, soqol, eski pochapo’stin, qiyshaygan piymalar… qor ostida qolgan, muz qotgan… Tuyqus o’jarligi tutdi yigitning:
-Tayoqchani so’rayaptimi, ko’ngli shu narsani xohlayaptimi, demak topish kerak, topish.
-Qaerda ekan bu zormonda?
— Novosyolkaga borish kerak. Rastada bordir. Qizili topilmasa ham fuksin bilan bo’yaymiz.
-Xudo xayringni bersin, Novosyolkagacha olti chaqirimlik yo’lku? Bu izg’irinda yurib bo’ladimi?
Tag’in o’yga botdi Nefed, ammo zum o’tmay tilga kirdi.
-Hechqisi yo’q, boraman. Chiqmagan jondan umid, yayov borsam ham zarar qilmaydi. Shamolga ters turib boraman.

Nefed eshikni qiya ochiq qoldirgancha chiqib ketdi. Oshxonada bir so’z ham qotmay, chakmonni kiydi-da, ustidan kaltapo’stinni egniga ilib, belini ohori ketgan belbog’ bilan gir aylantirib mahkam siqdi. So’ng qo’liga qamchini olib eshikka chiqdi. Qoruyumlarini g’arch-qurch bosgancha hovli osha darvozaga yetdi va misoli quturayotgan cho’l dengiziga ro’baro’ bo’ldi.

Tush o’tib, so’ng atrofga qorong’i tusha boshlagach, mushtipar ayolning ko’ngliga xavotir oraladi – Nefed
bu mahalgacha qaytmagandi. “Etib olgan bo’lsa, tunash uchun qo’noqqa qolgandir”,-deya o’zini ovutdi. Necha kunlarga cho’ziladigan bunday sovuq havoda uyga qaytishga ham erinasan kishi. Ertaga tushlikkacha kutish kerak. Xizmatkorning uyda yo’qligi ayolning ko’ngliga battar vahm solar, tun tobora qo’rqinchli tuyilardi. Butun uyni mana shu xavf-xavotir chulg’ab olgandi: zim-zimistonda, ko’zni ochirmaydigan bo’ronli qorda sho’rlik ne ahvolda qoldi ekan?

Moychiroq olovi lovullab yonar, titrab-ko’tarilib yolqin taratardi. Mushtipar ona uni olib polga, krovatdan sal nariga qo’ydi. Bolakay qilt etmay yotar, shu’lada uning soyasi devor bo’ylab ko’tarilib, haybatli tus olar, olov har titraganda soya ham shunga monanad nari borib – nari kelardi. Bemor hush-behush ko’ngil istagi tinchlik bermayotgan narsani talab qilishdan to’xtamasdi. Ba’zan achchiq ko’z yoshlarini oqizib, yolvorishga ham tushardi:
-Oyijon, bera qoling! Jon oyijon, chiptakovushmni bering!

Bu dam onaizor tizzalarini yerga tashlab, ko’ksini mushtlay ketardi:
-Ey xudo, yordam ber! O’zing qutqar!
Nihoyat, tun arib, tong oqargach, deraza ortida g’ala-g’ovur eshitildi. Beka bu izg’irin tovushi emasligiga, odamlar ovozi kelayotganiga amin bo’ldi. Keyin kimdir derazani betoqatlarcha tiqillatdi.

Bekaning hovlisiga shoshib kirib kelganlar novosel`sklik erkaklar edi. Ular Nefedning butkul muz qotib tarashaday qotgan, oppoq, jonsiz jasadini ko’tarib kelishgandi. Ular shahardan qaytishayotganda adashib qolib, tuni bilan izg’ishgan, tongda nogoh o’tloq oldidan chiqib qolishibdi. Sal narida dahshatli qorga botib tarrakday qotgan otga yo’liqishibdi. Bu ayanchli manzaradan ichlariga qo’rquv tushib, “endi barchamiz shu yerda o’lib ketamiz” deb umidlari so’nganida uchi ko’rinib turgan piymani ko’rib qolishibdi. Qorni titib, piyma kiygan odamni qor uyumidan tortib chiqarishsa, u juda tanish odam chiqibdi, ammo baxtga qarshi tanada jondan asar qolmagan ekan. O’tloq xutorga qarashli ekaniga ishonch hosil qilgan novosel`sklik yo’lovchilar najot topilganidan mamnun bo’lishibdiyu, ammo boshqa tarafdan ko’ngillarini qayg’u qamrab olibdi. Ular jasadni dast ko’tarib, bekaning kulbasi tomon yurishibdi.

Darvoqe, Nefedning qo’ynida yangi chiptakovushsi va fuksin bo’yog’i solingan shisha ham bor ekan.

*chiptakovush – yupqa, tilim-tilim po’stloqdan to’qilgan oyoq kiyimi