Гадоийнинг номи ҳозирча маълум эмас. Бу адиб ҳақидаги тарихий-адабий маълумотлар ҳам оз. Алишер Навоийнинг «Мажолис ун-нафоис» ҳамда «Маҳбуб ул-қулуб» асарларида Гадоий ҳақида айрим қайдлар учрайди. Фахри Ҳиротийнинг «Радойиф ул-ашъор» номли тазкирасида Гадоийнинг форс-тожик тилида яратилган ғазали мавжуд. Бу ҳолат адибнинг икки тилда ижод этгани — зуллисонайн шоир бўлгани ҳақида маълумот беради. Бу билан у «Муҳаббатнома» муаллифи Хоразмий анъаналарини давом эттиргандир.

ГАДОИЙ
ҒАЗАЛЛАРИДАН НАМУНАЛАР

Гадоийнинг номи ҳозирча маълум эмас. Бу адиб ҳақидаги тарихий-адабий маълумотлар ҳам оз. Алишер Навоийнинг «Мажолис ун-нафоис» ҳамда «Маҳбуб ул-қулуб» асарларида Гадоий ҳақида айрим қайдлар учрайди. Фахри Ҳиротийнинг «Радойиф ул-ашъор» номли тазкирасида Гадоийнинг форс-тожик тилида яратилган ғазали мавжуд. Бу ҳолат адибнинг икки тилда ижод этгани — зуллисонайн шоир бўлгани ҳақида маълумот беради. Бу билан у «Муҳаббатнома» муаллифи Хоразмий анъаналарини давом эттиргандир.
Алишер Навоий Гадоий ижодига юқори баҳо беради. Уни туркигўй адиблар орасида алоҳида ҳурмат ва эътиборга сазоворлигини уқтиради. «Мажолис ун-нафоис» тазкирасида шундай ёзади: «Мавлоно Гадоий туркигўйдур, балки машоҳирдиндур. Бобур Мирзо замонида шеъри шуҳрат тутти, бир навое айтур ва унинг машҳур матлаларидин бири будурким:»

Оҳким, девона кўнглум мубтало бўлди яна,
Бу кўнгулнинг илгидин жонга бало бўлди яна.

Мавлононинг ёши тўқсондин ўтибдур. Бу матлаъ анингдурким:

Дилбаро, сенсиз тириклик бир балойи жон эмиш,
Ким анинг дарди қошида, юз ўлум ҳайрон эмиш».

Ушбу парчадаги иккита нуқта алоҳида эътиборга молик: 1. Гадоийнинг яшаган даври ҳақидаги маълумот. Демак,Гадоий Бобур Мирзо замонида яшаган, ижод қилган. Бобур Мирзо – Абулқосим Бобурдир. У 1452–1457- йилларда ҳукмронлик қилган. 2. Адибнинг ёши ҳақидаги маълумот. Маълумки, «Мажолис ун-нафоис» ҳижрий 807 (милодий 1491- 1492)- йилда тузилган. Агар шу пайтда Мавлоно Гадоийнинг тўқсон ёшларда эканлигини назарда тутсак, адиб тахминан ХV аср бошларида туғилган бўлади.
Гадоий девон тузган шоир. Унинг девонида ғазаллар асосий ўрин тутади. Шунингдек, унда мустазод, қитъа жанрларининг намуналари мавжуд.

Мубтало бўлди яна…

Оҳким, девона кўнглум, мубтало бўлди яна,
Бу кўнгилнинг илкидин жонға, бало бўлди яна.

Дўсттин ойирди бу чархи жафогустар* яна,
Эй дариғо, ҳожати душман раво бўлди яна.

Неча бўлсун, соқиё, охир ғубори хотирим*,
Тут майи софийки*, ҳангоми сафо* бўлди яна.

Хушдурур оё пари пайкар била гулкаштким
Бўстон-у боғи Эрамтек, дилкушо бўлди яна.

Оҳ эвиндин қўймас эрдин чиққали, эй шум рақиб,
Шукрлиллаҳ, бориким, юзунг қаро бўлди яна.

Чини зулфиндин дам урмоғлиқ не нисбат, эй абир*,
Бу киноят бори сендин, бас, хато бўлди яна.

Шод бўлғил, эй Гадоким, мавсуми наврўзидин,
Гулбуни уммид* бобарг-у* наво бўлди яна.

Унутма

Бути сийминбарим*, бизни унутма,
Дудоқи шакарим, бизни унутма.

Фалакка етти оҳимнинг тутуни,
Аё маҳпайкарим*, бизни унутма.

Чу торож* айладинг жон-у кўнгилни,
Кўзи ғоратгарим*, бизни унутма.

Севар жоним, бегим, хоним, умидим,
Азизим, дилбарим, бизни унутма.

Гадо қонин жафо бирла шу тўктунг,
Қароқи кофарим*, бизни унутма.

Санга

Эй кўнгул, дилбар хаёли чунки ҳамдамдур санга,
Водийи ҳижрон ичинда ўзга не ғамдур санга.

Алҳақ ушбу лутфи хулқ-у ҳусни истиғно била,
Кишвари кўрк ичра султонлиғ мусалламдур санга.

Ул кўзи ўтлуқни севдунг ўз ҳадингни билмайин,
Ишқ ўти ҳар неча куйдурса, ҳануз камдур санга.

Қон ютармен рашк элиндин ҳар кеча тонгға дегин —
Ким, нечук боди сабо ҳамроз-у ҳамдамдур санга.

Айб эмастур гар паришонсен доғи ошуфтаҳол,
Эй Гадо, чун орзуйи зулфи пурхамдур санга.

Ёз фасли

Ёз фасли ин бори бу лаззат-у ишрат била,
Ёлғуз мен мубтало дард-у ғам-у меҳнат била.

Халқ хуш гулгашт этарлар ғунчатек ўйнаб – кулуб,
Кунжи меҳнаттур дағи, мен йиғла-ю ҳасрат била.

Ерга тушгай кул бўлиб бу сақфи мино шаксизин,
Субҳидам гар оҳ уруб, қилсам фиғон риққат била.

Ҳосил айтур: «Ул эшикда хорсен тупроқтек»,
Оғзи -оғзиға урунг, сўзласун иззат била.

Эй рақиб, охир сени овора қилғумдур, дединг,
То на ерга етгайсен наҳс бу ният била.

Чун азалдин ғусса-ю ғамдур насибинг, эй кўнгул,
Не ишинг бордур жаҳонда, шоди-ю лаззат била.

Гарчи ҳасрат бирла ўлтурдунг Гадони хор-у зор,
То қиёмат умр берсун ҳақ санга давлат била.

Яна ёз бўлди-ю…

Яна ёз бўлди-ю, топти бўстон нашъу намо,
Эй насими руҳпарвар, ҳайра мақдам, марҳабо.

Эмди хуштур (моҳ) пайкарлар била гулгаштким,
Боғи ризвонтек чаман бўлди латиф-у жонфизо.

Уч мунунгтек фаслда мен васли дилбардин йироқ,
Аср-у зулм ўлғай, илоҳий, тутмасун тенгри раво.

Гарчи бор эрди бурун андак ғубори хотирим,
Шукрлиллаҳким, муяссар бўлди анвойи сафо.

Хоҳ ўлтур, хоҳ тиргуз, ихтиёр илгингдадур,
Ул сенинг ноз-у итобингга менинг жоним фидо.

Ҳусн ичинда қудрати яздони сен-сен, ё ҳабиб,
Бу давринда хўблар хони сен-сен, ё ҳабиб.

Ул лаби жонбахшни кўрганҳ равоне англадим-
Ким, жароҳатлиқ кўнгил дармоне сен-сен, ё ҳабиб.

Сен париваш ҳурни эл-одам ўғли соғинур,
Билмайинким, одамийлар жони сен-сен, ё ҳабиб.

Оллоҳ-оллоҳ, бу маломатким, зулол эрнингдадир,
Хизрнинг сарчашмайи ҳайвони сен-сен, ё ҳабиб.

Куфри зулфингга гар иқрор айлади мискин Гадо,
Бок эмас чун равнақи иймони сен-сен, ё ҳабиб.

* қўйилган сўзларнинг изоҳи

* жафогустар – жафо қилувчи, жафокор
* ғубори хотир – хотира (кўнгил ғашлиги)
* софий – соф, тоза, софлик, тиниқлик
* ҳангоми сафо – софлик вақти
* абир – анбар, иðор. кўч. ёқимли ҳид
* гулбуни уммид – умид ниҳоли
* бобарг – баргли
* бути сийминбар – кумуш танли санам
* маҳпайкар – ой суратли, ойдай гўзал
* торож – ўғирлик
* ғоратгар – талончи, қароқчи

GADOIY
G’AZALLARIDAN NAMUNALAR

Gadoiyning nomi hozircha ma’lum emas. Bu adib haqidagi tarixiy-adabiy ma’lumotlar ham oz. Alisher Navoiyning «Majolis un-nafois» hamda «Mahbub ul-qulub» asarlarida Gadoiy haqida ayrim qaydlar uchraydi. Faxri Hirotiyning «Radoyif ul-ash’or» nomli tazkirasida Gadoiyning fors-tojik tilida yaratilgan g‘azali mavjud. Bu holat adibning ikki tilda ijod etgani — zullisonayn shoir bo‘lgani haqida ma’lumot beradi. Bu bilan u «Muhabbatnoma» muallifi Xorazmiy an’analarini davom ettirgandir.
Alisher Navoiy Gadoiy ijodiga yuqori baho beradi. Uni turkigo‘y adiblar orasida alohida hurmat va e’tiborga sazovorligini uqtiradi. «Majolis un-nafois» tazkirasida shunday yozadi: «Mavlono Gadoiy turkigo‘ydur, balki mashohirdindur. Bobur Mirzo zamonida she’ri shuhrat tutti, bir navoye aytur va uning mashhur matlalaridin biri budurkim:»

Ohkim, devona ko‘nglum mubtalo bo‘ldi yana,
Bu ko‘ngulning ilgidin jonga balo bo‘ldi yana.

Mavlononing yoshi to‘qsondin o‘tibdur. Bu matla’ aningdurkim:

Dilbaro, sensiz tiriklik bir baloyi jon emish,
Kim aning dardi qoshida, yuz o‘lum hayron emish».

Ushbu parchadagi ikkita nuqta alohida e’tiborga molik: 1. Gadoiyning yashagan davri haqidagi ma’lumot. Demak,Gadoiy Bobur Mirzo zamonida yashagan, ijod qilgan. Bobur Mirzo – Abulqosim Boburdir. U 1452–1457- yillarda hukmronlik qilgan. 2. Adibning yoshi haqidagi ma’lumot. Ma’lumki, «Majolis un-nafois» hijriy 807 (milodiy 1491- 1492)- yilda tuzilgan. Agar shu paytda Mavlono Gadoiyning to‘qson yoshlarda ekanligini nazarda tutsak, adib taxminan XV asr boshlarida tug‘ilgan bo‘ladi.
Gadoiy devon tuzgan shoir. Uning devonida g‘azallar asosiy o‘rin tutadi. Shuningdek, unda mustazod, qit’a janrlarining namunalari mavjud.

Mubtalo bo‘ldi yana…

Ohkim, devona ko‘nglum, mubtalo bo‘ldi yana,
Bu ko‘ngilning ilkidin jong‘a, balo bo‘ldi yana.

Do‘sttin oyirdi bu charxi jafogustar* yana,
Ey darig‘o, hojati dushman ravo bo‘ldi yana.

Necha bo‘lsun, soqiyo, oxir g‘ubori xotirim*,
Tut mayi sofiyki*, hangomi safo* bo‘ldi yana.

Xushdurur oyo pari paykar bila gulkashtkim
Bo‘ston-u bog‘i Eramtek, dilkusho bo‘ldi yana.

Oh evindin qo‘ymas erdin chiqqali, ey shum raqib,
Shukrlillah, borikim, yuzung qaro bo‘ldi yana.

Chini zulfindin dam urmog‘liq ne nisbat, ey abir*,
Bu kinoyat bori sendin, bas, xato bo‘ldi yana.

Shod bo‘lg‘il, ey Gadokim, mavsumi navro‘zidin,
Gulbuni ummid* bobarg-u* navo bo‘ldi yana.

Unutma

Buti siyminbarim*, bizni unutma,
Dudoqi shakarim, bizni unutma.

Falakka yetti ohimning tutuni,
Ayo mahpaykarim*, bizni unutma.

Chu toroj* aylading jon-u ko‘ngilni,
Ko‘zi g‘oratgarim*, bizni unutma.

Sevar jonim, begim, xonim, umidim,
Azizim, dilbarim, bizni unutma.

Gado qonin jafo birla shu to‘ktung,
Qaroqi kofarim*, bizni unutma.

Sanga

Ey ko‘ngul, dilbar xayoli chunki hamdamdur sanga,
Vodiyi hijron ichinda o‘zga ne g‘amdur sanga.

Alhaq ushbu lutfi xulq-u husni istig‘no bila,
Kishvari ko‘rk ichra sultonlig‘ musallamdur sanga.

Ul ko‘zi o‘tluqni sevdung o‘z hadingni bilmayin,
Ishq o‘ti har necha kuydursa, hanuz kamdur sanga.

Qon yutarmen rashk elindin har kecha tongg‘a degin —
Kim, nechuk bodi sabo hamroz-u hamdamdur sanga.

Ayb emastur gar parishonsen dog‘i oshuftahol,
Ey Gado, chun orzuyi zulfi purxamdur sanga.

Yoz fasli

Yoz fasli in bori bu lazzat-u ishrat bila,
Yolg‘uz men mubtalo dard-u g‘am-u mehnat bila.

Xalq xush gulgasht etarlar g‘unchatek o‘ynab – kulub,
Kunji mehnattur dag‘i, men yig‘la-yu hasrat bila.

Yerga tushgay kul bo‘lib bu saqfi mino shaksizin,
Subhidam gar oh urub, qilsam fig‘on riqqat bila.

Hosil aytur: «Ul eshikda xorsen tuproqtek»,
Og‘zi -og‘zig‘a urung, so‘zlasun izzat bila.

Ey raqib, oxir seni ovora qilg‘umdur, deding,
To na yerga yetgaysen nahs bu niyat bila.

Chun azaldin g‘ussa-yu g‘amdur nasibing, ey ko‘ngul,
Ne ishing bordur jahonda, shodi-yu lazzat bila.

Garchi hasrat birla o‘lturdung Gadoni xor-u zor,
To qiyomat umr bersun haq sanga davlat bila.

Yana yoz bo‘ldi-yu

Yana yoz bo‘ldi-yu, topti bo‘ston nash’u namo,
Ey nasimi ruhparvar, hayra maqdam, marhabo.

Emdi xushtur (moh) paykarlar bila gulgashtkim,
Bog‘i rizvontek chaman bo‘ldi latif-u jonfizo.

Uch munungtek faslda men vasli dilbardin yiroq,
Asr-u zulm o‘lg‘ay, ilohiy, tutmasun tengri ravo.

Garchi bor erdi burun andak g‘ubori xotirim,
Shukrlillahkim, muyassar bo‘ldi anvoyi safo.

Xoh o‘ltur, xoh tirguz, ixtiyor ilgingdadur,
Ul sening noz-u itobingga mening jonim fido.

Husn ichinda qudrati yazdoni sen-sen, yo habib,
Bu davrinda xo‘blar xoni sen-sen, yo habib.

Ul labi jonbaxshni ko‘rgañh ravone angladim-
Kim, jarohatliq ko‘ngil darmone sen-sen, yo habib.

Sen parivash hurni el-odam o‘g‘li sog‘inur,
Bilmayinkim, odamiylar joni sen-sen, yo habib.

Olloh-olloh, bu malomatkim, zulol erningdadir,
Xizrning sarchashmayi hayvoni sen-sen, yo habib.

Kufri zulfingga gar iqror ayladi miskin Gado,
Bok emas chun ravnaqi iymoni sen-sen, yo habib.

* qo’yilgan so’zlarning izohi

* jafogustar – jafo qiluvchi, jafokor
* g‘ubori xotir – xotira (ko‘ngil g‘ashligi)
* sofiy – sof, toza, soflik, tiniqlik
* hangomi safo – soflik vaqti
* abir – anbar, iðor. ko‘ch. yoqimli hid
* gulbuni ummid – umid niholi
* bobarg – bargli
* buti siyminbar – kumush tanli sanam
* mahpaykar – oy suratli, oyday go‘zal
* toroj – o‘g‘irlik
* g‘oratgar – talonchi, qaroqchi