Фахрий Ҳиротий “Радойиф ул-ашъор” (“Радифдош шеърлар”) баёзида XV аср форс-тожик тилида ҳам шеърлар ёзиб, маълум эътиборга эга бўлган ижодкорлар рўйхатини тузиб, ғазалларидан намуналар келтирган. Ушбу асар ЎзР ФА Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институти қўлёзмалар фондида 7695 инвентарь билан сақланмоқда. Асарнинг 4-б саҳифасидаги мундарижа қисмида “Мавлоно Гадоий қуддисия сирруҳу” тарзида номи келтирилган ва 46-б саҳифада эса, Гадоийнинг беш байтли ушбу ғазали ёзилган…

ГАДОИЙНИНГ ФОРСЧА ҒАЗАЛИ
Ҳафиза Асланова

Ўзбек мумтоз адабиётида зуллисонайнлик анъанаси XV аср бадиият майдонида ўзига хос ўринга эга. Ўша даврда яшаган ўзбек мумтоз адабиётининг ёрқин намояндаларидан бири Гадоийнинг ғазал жанри тараққиётига қўшган ҳиссаси ҳам салмоқлидир. Маълумки, Гадоий ҳақидаги маълумотлар фақат Навоийнинг “Мажолис ун-нафойис” тазкирасидагина учрайди: “Мавлоно Гадоий – туркигўйдир, балки машоҳириндур. Бобур Мирзо замонида шеъри шуҳрат тутти. Бир навъи айтур ва анинг машҳур матлаларидан бири будурким:

Оҳким, девона кўнглум мубтало бўлди яна,
Бу кўнгулнинг илкидин жонға бало бўлди яна.

Мавлононинг ёши тўқсондин ўтубдур. Бу матла анингдурким:

Дилрабо, сенсиз тириклик балойи жон эмиш,
Ким анинг дарди қошида юз ўлум ҳайрон эмиш”.

Навоийнинг “Мажолис ун-нафойис” тазкираси туркий адабиётимизнинг гавҳарларидандир. Ушбу асарнинг таржималари Навоий вафотидан “20-22 йилдан сўнг амалга ошди. “Мажолис ун-нафойис”ни форс-тожик тилига ўгириш масъулиятини бир вақтнинг ўзида икки маданий марказда икки таржимон ўз зиммасига олади. Ҳиротда 1521-1522 йиллар орасида шоир ва фозил Султон Муҳаммад Фахрий Ҳиротий ва 1522-1523 йилларда Қазвинда Муҳаммад Ҳакимшоҳ Қазвиний бу ишни амалга оширдилар”, деб таъкидлайди навоийшунос олим Раҳимжон Воҳидов.

Мутаржимлар ишини фақат таржима деб эмас, балки асарнинг форс-тожик тилидаги янги тўлдирилган варианти дейиш мумкин. Чунки Навоий қайд этган ижодкорлар сони таржима асарларда бойитилган ҳолатда эканлиги яққол кўзга ташланади. Фахрий Ҳиротийнинг “Латойифнома” ва “Радойиф ул-ашъор” асарларига мурожаат қилганимизда, шу нарса маълум бўлдики, “Фахрий қаламига мансуб “Латойифнома”нинг Британия музейида сақланаётган 7669 рақамли нусхаси”нинг 83 саҳифасида Гадоий ҳақида маълумотлар мавжуд. Унга кўра, 239 тартиб рақамида Гадоий тўғрисида шундай фикрни учратдик: “Мавлоно Гадоий аз шуъаройи машоҳир туркигўй аст, дар замоне Бобур Мирзо шеъри ў шуҳрат гирифт. Ин матлаи турки аз ў аст:

Оҳким, девона кўнглум мубтало бўлди яна,
Бу кўнгулнинг илкидин жонға бало бўлди яна.

Ин матла аз ў аст:

Дилрабо, сенсиз тириклик балойи жон эмиш,
Ким анинг дарди қошида юз ўлум ҳайрон эмиш”.

Кўриниб турибдики, ушбу фикр “Мажолис ун-нафойис”нинг форсий тўлиқ таржимасидир. Лекин, Фахрий Ҳиротий “Радойиф ул-ашъор” (“Радифдош шеърлар”) баёзида XV аср форс-тожик тилида ҳам шеърлар ёзиб, маълум эътиборга эга бўлган ижодкорлар рўйхатини тузиб, ғазалларидан намуналар келтирган. Ушбу асар ЎзР ФА Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институти қўлёзмалар фондида 7695 инвентарь билан сақланмоқда. Асарнинг 4-б саҳифасидаги мундарижа қисмида “Мавлоно Гадоий қуддисия сирруҳу” тарзида номи келтирилган ва 46-б саҳифада эса, Гадоийнинг беш байтли ушбу ғазали ёзилган:

Чашмони ман з ашк дамодам чу лолаҳо,
Доранд аз фироқ ту пурхун пиёлаҳо.

Набвад ғизоларо чу ба чашми ту нисбате,
Айни хатост нисбати ўро ғазолаҳо.

Килки қазо ба сафҳайи он руйи дилкушо,
Аз мушки тар навишта ба хўби рисолаҳо

Эй най агар з дарду жудойи з ман нафас,
Як дам биёки бо ту барорем нолаҳо.

Бо лаъли ёр ҳамчу Гадойи бабазми хеш,
Дорам з хуни дийда лаболаб пиёлаҳо.

Мазмуни: Кўз ёши билан тўлган менинг кўзларим дам-бадам лолага ўхшаб кетади, улар худди ҳажр қони билан тўлдирилган пиёлага ўхшайди. Кийикнинг кўзлари ҳам ҳатто сенинг кўзларингга тенг келолмайди, қиёслаб бўлмайди. Айни шундай ўхшатиш Гадоийнинг туркий ғазалиётида ҳам учрайди:

Сайрон қилан хиромлаб ушўл лолазор аро,
Сайд-и Хўтан ва ёхуд Эрамнинг ғазолидур.

Мазмуни: Лолазорларда сайр этиб ноз юришлар,
Эрам кийик кўзли ёки Хўтан оҳуси кўзли ёр.

Қазо килки (тақдир қалами) оқ саҳифага мушкдан нақш туширганки, сенинг юзингдаги қошу кўзлар нақшлар каби жилога эга.

Бундай байт яна Гадоийнинг туркий шеъриятида ҳам бор:

Ул зулфи ҳалқаки, пурпечу тоб эрур,
Сунбулдур арғувон уза ё мушк-и ноб эрур.

Мазмуни: Сенинг сочинг бетакрор гўзалликка эга,
Асли тақдир қалами шундай чиройли яратган.

Эй най менинг жудолик дарди билан чиқарган нафасларимга сенинг ёрдамингда нолалар чиқарайлик. Ёр лаъли (лаби) хаёлида Гадоий қизнинг қон ёшларига тўла пиёлага айланди.

Ғазал ҳақида Эркин Аҳмадхўжаев ҳам ўз монографиясида шундай ёзади: “Фахрий Ҳиротийнинг “Радойиф ул-ашъор” номли тазкирасининг кейинги асрларда кўчирилган мукаммалроқ нусхаси(да)…… XV асрнинг иккинчи ярми XVI асрнинг бошларида яшаган ўзбек шоирларидан Мавлоно Лутфий, Амирий, Яқиний, Убайдий, Ҳусайний, Заҳириддин Муҳаммад Бобур, Муҳаммад Солиҳ кабиларнинг форсий ғазаллари билан бир қаторда, Гадоийнинг ҳам форсий ғазали киритилганлиги маълум бўлди. Тўпламнинг 140-141 варағида Мавлоно Гадоийнинг форсий ғазали мавжуд.

Чашмони ман з ашк дамодам чу лолаҳо,
Доранд аз фироқ ту пурхун пиёлаҳо.

Набвад ғизоларо чу ба чашми ту нисбате,
Айни хатост нисбати ўро ғазолаҳо.

Килки қазо ба сафҳайи он руйи дилкушо,
Аз мушки тар навишта ба хўби рисолаҳо…

Мазмуни:

Кўзёши билан тўлган менинг кўзларим дам-бадам лолага ўхшаб кетади,
Сенинг фироқингда бу лолаларнинг пиёлалари қон билан тўлатилган.

Кийик кўзларининг сенинг кўзларингга нима алоқаси бор?
Кимки сенинг кўзларинг уникига ўхшайди деса, жуда катта хато қилади.

У гўзалнинг юзи саҳифасига тақдир қалами
Унинг гўзаллиги рисоласини ҳўл мушк билан ёзиб қўйган”.

Ғазал Шарқ адабиётига хос анъанавий ошиқона руҳида ёзилган. Унда ошиқнинг маъшуқасига таърифи турли истиора ва ташбиҳ санъатлари асосида ифодаланади. Маълумки, ташбиҳ тўртта жузв асосида ташкил топади. Гадоийнинг мазкур ғазали ҳар бир байти қуйидагича ташхиснинг таркибий қисмига эга:

1. Мушаббиҳ – нима ўхшатилган бўлса, ўша нарса ё тушунча – чашмон (кўз);
2. Мушаббиҳун биҳ – нимага ўхшатилган бўлса, ўша нарса ё тушунча- ашк (ёш);
3. Важҳи шабиҳ – мушаббиҳ билан мушаббиҳун биҳ орасидаги муносабат – пур хун пиёлаҳо (қон тўлдирилган пиёла);
4. Воситаи ташбиҳ – ўхшатилиш белгиси – дамодам чу лолаҳо (лолага худди қуйиладию.)

Биринчи байт таҳлилига кўра, “ҳақиқий ташхис” санъати қўлланилган. Чунки, ташбиҳ унсурларининг барчаси иштирок этган ва шунинг учун ҳам у “ташбиҳи муфассал” деб юритилади. Гадоийнинг поэтик маҳорати шунда кўринадики, байтда беқиёс ўхшатиш санъатидан фойдаланган. Яъни, кўз ёшларнинг лолага қуйилиб тўлиши, қон тўлдирилган пиёлага менгзалган.

Иккинчи байт таҳлили эса қуйидагича:

1. Мушаббиҳ – нима ўхшатилган бўлса, ўша нарса ё тушунча – ғазолеро (кийик кўз);
2. Мушаббиҳун биҳ – нимага ўхшатилган бўлса, ўша нарса ё тушунча – бачашми (кўзларингга);
3. Важҳи шабиҳ – мушаббиҳ билан мушаббиҳун биҳ орасидаги муносабат;
4. Воситаи ташбиҳ – ўхшатилиш белгиси – нисбати (ўхшашлиги.)

Ушбу байтда ташбиҳнинг учинчи жузви йўқ. Шунинг учун ҳам у “ташбиҳи мужмал” типида ёритилган. Шуни таъкидлаш лозимки, шоир анъанавий ўхшатиш санъати бўлган – кўзнинг оҳуникига қиёсини келтирмасдан, маъшуқасининг кўзлари кийикникидан-да гўзал ва унга тенглаша олмаслигини моҳирлик билан яратади.
Учинчи байтда эса, Гадоий “ташбиҳи измор” (яширин) ўхшатишдан фойдаланган. Чунки, “килки қазо” (тақдир) ва унинг фаолияти натижасини –оқ саҳифадаги қора чизгилар, инсон юзининг қошу кўз каби нақшлари яширин тарзда нозик ҳислар билан ифодаланган.

Кейинги байтнинг мазмунига эътибор қаратадиган бўлсак, иғроқ санъати қўлланганлигини англашимиз мумкин. Бунда ақлан ишониш мумкин бўлган “най агар з дарду жудойи з ман нафас” (най билан ҳижрон навосининг дардли нафасини чиқаришлик) келтирилади. Аммо, мазмунан ҳаёт ҳақиқатига тўғри келмайдиган “як дам биёки бо ту барорем нолаҳо” (бир бора келки (найга ишора) сен билан нола қилайлик) каби фикр юзага чиқади. Мақтаъ байтда шоир анъанавий услубда тахаллусини қўллаган. Байт “ташбиҳи киноя”да ифодаланган. Айни “лаъли” (мушаббиҳ) туширилиб қолдирилган бўлса-да, ўхшатилган нарса (мушаббиҳун биҳ) номигина, яъни, “лаб”га ишора сақлаганди. Аммо мушаббиҳни осонгина англаш мумкин. Чунки мумтоз шеъриятда лаб – қизил ёқутга қиёслаш санъати анъанавий тус олган шарқона поэтикага асосланилган. Гадоий ҳам, айнан, шу услубдан фойдаланган, қолаверса, “лаб” сўзининг тушириб қолдирилиши байт маъносига халал бермаган, аксинча, уни янада кучайтирган.

Ғазал арузнинг ҳазажи мусаммани ахраби макфуфи аштар рукнида ёзилган ва у қуйидаги тақтиъ кўринишига эга:

Чашмони /ман зи ашк/ дамодам чу/ лолаҳо,
— — V — V — V V — — V — V —
Доранд/ аз фироқ/ ту пур хун пи/ёлаҳо.
— — V — V — V V — — V — V —
(Мафъувлу мафоъийлу мафоъийлу фоилун.)

Қолаверса, Гадоийнинг туркий шериятида ҳам 46 та ғазали арузнинг ҳазаж баҳрида ёзилган.
Кўриниб турибдики, қофияланишда “о” унлиси чўзиқ ҳижони ташкил қилиб, аруз баҳри ритмининг аштар – шартли рукнида ёзилган. Айни ўринда, қофияни лолаҳо-пиёлаҳо, ғазолаҳо, дилкушо-рисолаҳо, нолаҳо, пиёлаҳо сўзларида ифодаланиб, равий ҳам “о” унлисидир. Қофия а-а, б-а, а-а, в-а, г-а тизимига эга. Ғазал тузилишига кўра энг кичик шакл бирлигига эга. Аммо, Гадоийнинг туркий ғазаллари сингари ташбиҳ санъати бетакрор сўз қўлланилишида акс этади.

Манба: «Шарқ юлдузи» журналининг 2013 йилдаги 1-сони

ГАДОИЙ (тахаллуси; асл исми ҳозирча номаълум) (1403/04 — 15-а. охири) — шоир. Ғазал жанри, аруз илми ва шеърият қоидаларини яхши билган. Асосан туркий (ўзбек) ва қисман форс тилида ғазал, қитъа, туюқ, мустазод, қасидалар яратган. Гадоий ўз ижоди билан 15-аср ўзбек мумтоз шеърияти ривожига катта ҳисса қўшган. Хусусан, унинг ғазаллари мазмунан ҳаётийлиги, бадиий ва шаклан баркамоллиги билан ажралиб туради. Айрим ғазал ва қитьаларида шоирнинг ўз ҳаёти лавҳалари ва руҳий кечинмалари акс этган. Шеъриятида «чарх жафоси», «рўзғор жаври»дан фиғон, «ғурбат меҳнати» ва «роҳиблар тазйиқидан» шикоят оҳанглари сезилади. Гадоий шеърлари арузнинг халқ қўшиқларига яқин рамал, ҳазаж баҳрларида ёзилган; тили халқона содда, вазни енгил, шух ва уйноки.
Гадоийнинг 15-аср 2-ярми — 16-аср бошларида номаълум котиб томонидан кўчирилган «Девони Гадо» асари бор. Унга 2974 мисрадан иборат 230 ғазал, 1 мустазод, 1 қасида, 5 қитъа, туюқ кирган. «Девон»даги қасида темурий шаҳзода Муҳаммад Жаҳонгир Мирзонинг ўғли Халил Султон мадҳига бағишланган. Девон қўлёзмаси Париж Миллий кутубхонасида (инв. № 981), миккрофильми ва фотонусхаси Ўзбекистон ФА Шарқшунослик институтида сақланади. Гадоийнинг форсийдаги шеърлари Фаҳри Ҳиравийнинг «Радойиф ул-ашъор» тазкирасига киритилган. Гадоий шеърлари Туркия (1960) ва АҚШ (1971) да босилиб чиққан. Ўзбекистонда Гадоийнинг «Шеърлар» (Т., 1965) ва шеърий девони (Т., 1973) нашр этилган.

GADOIY (taxallusi; asl ismi hozircha noma’lum) (1403/04 — 15-a. oxiri) — shoir. G’azal janri, aruz ilmi va she’riyat qoidalarini yaxshi bilgan. Asosan turkiy (o’zbek) va qisman fors tilida g’azal, qit’a, tuyuq, mustazod, qasidalar yaratgan. Gadoiy o’z ijodi bilan 15-asr o’zbek mumtoz she’riyati rivojiga katta hissa qo’shgan. Xususan, uning g’azallari mazmunan hayotiyligi, badiiy va shaklan barkamolligi bilan ajralib turadi. Ayrim g’azal va qit`alarida shoirning o’z hayoti lavhalari va ruhiy kechinmalari aks etgan. She’riyatida «charx jafosi», «ro’zg’or javri»dan fig’on, «g’urbat mehnati» va «rohiblar tazyiqidan» shikoyat ohanglari seziladi. Gadoiy she’rlari aruzning xalq qo’shiqlariga yaqin ramal, hazaj bahrlarida yozilgan; tili xalqona sodda, vazni yengil, shux va uynoki.
Gadoiyning 15-asr 2-yarmi — 16-asr boshlarida noma’lum kotib tomonidan ko’chirilgan «Devoni Gado» asari bor. Unga 2974 misradan iborat 230 g’azal, 1 mustazod, 1 qasida, 5 qit’a, tuyuq kirgan. «Devon»dagi qasida temuriy shahzoda Muhammad Jahongir Mirzoning o’g’li Xalil Sulton madhiga bag’ishlangan. Devon qo’lyozmasi Parij Milliy kutubxonasida (inv. № 981), mikkrofil`mi va fotonusxasi O’zbekiston FA Sharqshunoslik institutida saqlanadi. Gadoiyning forsiydagi she’rlari Fahri Hiraviyning «Radoyif ul-ash’or» tazkirasiga kiritilgan. Gadoiy she’rlari Turkiya (1960) va AQSH (1971) da bosilib chiqqan. O’zbekistonda Gadoiyning «She’rlar» (T., 1965) va she’riy devoni (T., 1973) nashr etilgan.

 

GADOIYNING FORSCHA G’AZALI
Hafiza Aslanova

O’zbek mumtoz adabiyotida zullisonaynlik an’anasi XV asr badiiyat maydonida o’ziga xos o’ringa ega. O’sha davrda yashagan o’zbek mumtoz adabiyotining yorqin namoyandalaridan biri Gadoiyning g’azal janri taraqqiyotiga qo’shgan hissasi ham salmoqlidir. Ma’lumki, Gadoiy haqidagi ma’lumotlar faqat Navoiyning “Majolis un-nafoyis” tazkirasidagina uchraydi: “Mavlono Gadoiy – turkigo’ydir, balki mashohirindur. Bobur Mirzo zamonida she’ri shuhrat tutti. Bir nav’i aytur va aning mashhur matlalaridan biri budurkim:

Ohkim, devona ko’nglum mubtalo bo’ldi yana,
Bu ko’ngulning ilkidin jong’a balo bo’ldi yana.

Mavlononing yoshi to’qsondin o’tubdur. Bu matla aningdurkim:

Dilrabo, sensiz tiriklik baloyi jon emish,
Kim aning dardi qoshida yuz o’lum hayron emish”.

Navoiyning “Majolis un-nafoyis” tazkirasi turkiy adabiyotimizning gavharlaridandir. Ushbu asarning tarjimalari Navoiy vafotidan “20-22 yildan so’ng amalga oshdi. “Majolis un-nafoyis”ni fors-tojik tiliga o’girish mas’uliyatini bir vaqtning o’zida ikki madaniy markazda ikki tarjimon o’z zimmasiga oladi. Hirotda 1521-1522 yillar orasida shoir va fozil Sulton Muhammad Faxriy Hirotiy va 1522-1523 yillarda Qazvinda Muhammad Hakimshoh Qazviniy bu ishni amalga oshirdilar”, deb ta’kidlaydi navoiyshunos olim Rahimjon Vohidov.

Mutarjimlar ishini faqat tarjima deb emas, balki asarning fors-tojik tilidagi yangi to’ldirilgan varianti deyish mumkin. Chunki Navoiy qayd etgan ijodkorlar soni tarjima asarlarda boyitilgan holatda ekanligi yaqqol ko’zga tashlanadi. Faxriy Hirotiyning “Latoyifnoma” va “Radoyif ul-ash’or” asarlariga murojaat qilganimizda, shu narsa ma’lum bo’ldiki, “Faxriy qalamiga mansub “Latoyifnoma”ning Britaniya muzeyida saqlanayotgan 7669 raqamli nusxasi”ning 83 sahifasida Gadoiy haqida ma’lumotlar mavjud. Unga ko’ra, 239 tartib raqamida Gadoiy to’g’risida shunday fikrni uchratdik: “Mavlono Gadoiy az shu’aroyi mashohir turkigo’y ast, dar zamone Bobur Mirzo she’ri o’ shuhrat girift. In matlai turki az o’ ast:

Ohkim, devona ko’nglum mubtalo bo’ldi yana,
Bu ko’ngulning ilkidin jong’a balo bo’ldi yana.

In matla az o’ ast:

Dilrabo, sensiz tiriklik baloyi jon emish,
Kim aning dardi qoshida yuz o’lum hayron emish”.

Ko’rinib turibdiki, ushbu fikr “Majolis un-nafoyis”ning forsiy to’liq tarjimasidir. Lekin, Faxriy Hirotiy “Radoyif ul-ash’or” (“Radifdosh she’rlar”) bayozida XV asr fors-tojik tilida ham she’rlar yozib, ma’lum e’tiborga ega bo’lgan ijodkorlar ro’yxatini tuzib, g’azallaridan namunalar keltirgan. Ushbu asar O’zR FA Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti qo’lyozmalar fondida 7695 inventar` bilan saqlanmoqda. Asarning 4-b sahifasidagi mundarija qismida “Mavlono Gadoiy quddisiya sirruhu” tarzida nomi keltirilgan va 46-b sahifada esa, Gadoiyning besh baytli ushbu g’azali yozilgan:

Chashmoni man z ashk damodam chu lolaho,
Dorand az firoq tu purxun piyolaho.

Nabvad g’izolaro chu ba chashmi tu nisbate,
Ayni xatost nisbati o’ro g’azolaho.

Kilki qazo ba safhayi on ruyi dilkusho,
Az mushki tar navishta ba xo’bi risolaho

Ey nay agar z dardu judoyi z man nafas,
Yak dam biyoki bo tu barorem nolaho.

Bo la’li yor hamchu Gadoyi babazmi xesh,
Doram z xuni diyda labolab piyolaho.

Mazmuni: Ko’z yoshi bilan to’lgan mening ko’zlarim dam-badam lolaga o’xshab ketadi, ular xuddi hajr qoni bilan to’ldirilgan piyolaga o’xshaydi. Kiyikning ko’zlari ham hatto sening ko’zlaringga teng kelolmaydi, qiyoslab bo’lmaydi. Ayni shunday o’xshatish Gadoiyning turkiy g’azaliyotida ham uchraydi:

Sayron qilan xiromlab usho’l lolazor aro,
Sayd-i Xo’tan va yoxud Eramning g’azolidur.

Mazmuni: Lolazorlarda sayr etib noz yurishlar,
Eram kiyik ko’zli yoki Xo’tan ohusi ko’zli yor.

Qazo kilki (taqdir qalami) oq sahifaga mushkdan naqsh tushirganki, sening yuzingdagi qoshu ko’zlar naqshlar kabi jiloga ega.

Bunday bayt yana Gadoiyning turkiy she’riyatida ham bor:

Ul zulfi halqaki, purpechu tob erur,
Sunbuldur arg’uvon uza yo mushk-i nob erur.

Mazmuni: Sening soching betakror go’zallikka ega,
Asli taqdir qalami shunday chiroyli yaratgan.

Ey nay mening judolik dardi bilan chiqargan nafaslarimga sening yordamingda nolalar chiqaraylik. Yor la’li (labi) xayolida Gadoiy qizning qon yoshlariga to’la piyolaga aylandi.

G’azal haqida Erkin Ahmadxo’jaev ham o’z monografiyasida shunday yozadi: “Faxriy Hirotiyning “Radoyif ul-ash’or” nomli tazkirasining keyingi asrlarda ko’chirilgan mukammalroq nusxasi(da)…… XV asrning ikkinchi yarmi XVI asrning boshlarida yashagan o’zbek shoirlaridan Mavlono Lutfiy, Amiriy, Yaqiniy, Ubaydiy, Husayniy, Zahiriddin Muhammad Bobur, Muhammad Solih kabilarning forsiy g’azallari bilan bir qatorda, Gadoiyning ham forsiy g’azali kiritilganligi ma’lum bo’ldi. To’plamning 140-141 varag’ida Mavlono Gadoiyning forsiy g’azali mavjud.

Chashmoni man z ashk damodam chu lolaho,
Dorand az firoq tu purxun piyolaho.

Nabvad g’izolaro chu ba chashmi tu nisbate,
Ayni xatost nisbati o’ro g’azolaho.

Kilki qazo ba safhayi on ruyi dilkusho,
Az mushki tar navishta ba xo’bi risolaho…

Mazmuni:

Ko’zyoshi bilan to’lgan mening ko’zlarim dam-badam lolaga o’xshab ketadi,
Sening firoqingda bu lolalarning piyolalari qon bilan to’latilgan.

Kiyik ko’zlarining sening ko’zlaringga nima aloqasi bor?
Kimki sening ko’zlaring unikiga o’xshaydi desa, juda katta xato qiladi.

U go’zalning yuzi sahifasiga taqdir qalami
Uning go’zalligi risolasini ho’l mushk bilan yozib qo’ygan”.

G’azal Sharq adabiyotiga xos an’anaviy oshiqona ruhida yozilgan. Unda oshiqning ma’shuqasiga ta’rifi turli istiora va tashbih san’atlari asosida ifodalanadi. Ma’lumki, tashbih to’rtta juzv asosida tashkil topadi. Gadoiyning mazkur g’azali har bir bayti quyidagicha tashxisning tarkibiy qismiga ega:

1. Mushabbih – nima o’xshatilgan bo’lsa, o’sha narsa yo tushuncha – chashmon (ko’z);
2. Mushabbihun bih – nimaga o’xshatilgan bo’lsa, o’sha narsa yo tushuncha- ashk (yosh);
3. Vajhi shabih – mushabbih bilan mushabbihun bih orasidagi munosabat – pur xun piyolaho (qon to’ldirilgan piyola);
4. Vositai tashbih – o’xshatilish belgisi – damodam chu lolaho (lolaga xuddi quyiladiyu.)

Birinchi bayt tahliliga ko’ra, “haqiqiy tashxis” san’ati qo’llanilgan. Chunki, tashbih unsurlarining barchasi ishtirok etgan va shuning uchun ham u “tashbihi mufassal” deb yuritiladi. Gadoiyning poetik mahorati shunda ko’rinadiki, baytda beqiyos o’xshatish san’atidan foydalangan. Ya’ni, ko’z yoshlarning lolaga quyilib to’lishi, qon to’ldirilgan piyolaga mengzalgan.

Ikkinchi bayt tahlili esa quyidagicha:

1. Mushabbih – nima o’xshatilgan bo’lsa, o’sha narsa yo tushuncha – g’azolero (kiyik ko’z);
2. Mushabbihun bih – nimaga o’xshatilgan bo’lsa, o’sha narsa yo tushuncha – bachashmi (ko’zlaringga);
3. Vajhi shabih – mushabbih bilan mushabbihun bih orasidagi munosabat;
4. Vositai tashbih – o’xshatilish belgisi – nisbati (o’xshashligi.)

Ushbu baytda tashbihning uchinchi juzvi yo’q. Shuning uchun ham u “tashbihi mujmal” tipida yoritilgan. Shuni ta’kidlash lozimki, shoir an’anaviy o’xshatish san’ati bo’lgan – ko’zning ohunikiga qiyosini keltirmasdan, ma’shuqasining ko’zlari kiyiknikidan-da go’zal va unga tenglasha olmasligini mohirlik bilan yaratadi.Uchinchi baytda esa, Gadoiy “tashbihi izmor” (yashirin) o’xshatishdan foydalangan. Chunki, “kilki qazo” (taqdir) va uning faoliyati natijasini –oq sahifadagi qora chizgilar, inson yuzining qoshu ko’z kabi naqshlari yashirin tarzda nozik hislar bilan ifodalangan.

Keyingi baytning mazmuniga e’tibor qaratadigan bo’lsak, ig’roq san’ati qo’llanganligini anglashimiz mumkin. Bunda aqlan ishonish mumkin bo’lgan “nay agar z dardu judoyi z man nafas” (nay bilan hijron navosining dardli nafasini chiqarishlik) keltiriladi. Ammo, mazmunan hayot haqiqatiga to’g’ri kelmaydigan “yak dam biyoki bo tu barorem nolaho” (bir bora kelki (nayga ishora) sen bilan nola qilaylik) kabi fikr yuzaga chiqadi. Maqta’ baytda shoir an’anaviy uslubda taxallusini qo’llagan. Bayt “tashbihi kinoya”da ifodalangan. Ayni “la’li” (mushabbih) tushirilib qoldirilgan bo’lsa-da, o’xshatilgan narsa (mushabbihun bih) nomigina, ya’ni, “lab”ga ishora saqlagandi. Ammo mushabbihni osongina anglash mumkin. Chunki mumtoz she’riyatda lab – qizil yoqutga qiyoslash san’ati an’anaviy tus olgan sharqona poetikaga asoslanilgan. Gadoiy ham, aynan, shu uslubdan foydalangan, qolaversa, “lab” so’zining tushirib qoldirilishi bayt ma’nosiga xalal bermagan, aksincha, uni yanada kuchaytirgan.

G’azal aruzning hazaji musammani axrabi makfufi ashtar ruknida yozilgan va u quyidagi taqti’ ko’rinishiga ega:

Chashmoni /man zi ashk/ damodam chu/ lolaho,
— — V — V — V V — — V — V —
Dorand/ az firoq/ tu pur xun pi/yolaho.
— — V — V — V V — — V — V —
(Maf’uvlu mafo’iylu mafo’iylu foilun.)

Qolaversa, Gadoiyning turkiy sheriyatida ham 46 ta g’azali aruzning hazaj bahrida yozilgan.
Ko’rinib turibdiki, qofiyalanishda “o” unlisi cho’ziq hijoni tashkil qilib, aruz bahri ritmining ashtar – shartli ruknida yozilgan. Ayni o’rinda, qofiyani lolaho-piyolaho, g’azolaho, dilkusho-risolaho, nolaho, piyolaho so’zlarida ifodalanib, raviy ham “o” unlisidir. Qofiya a-a, b-a, a-a, v-a, g-a tizimiga ega. G’azal tuzilishiga ko’ra eng kichik shakl birligiga ega. Ammo, Gadoiyning turkiy g’azallari singari tashbih san’ati betakror so’z qo’llanilishida aks etadi.

Manba: «Sharq yulduzi» jurnalining 2013 yildagi 1-soni