Ҳаётда мол-дунёга ҳирс қўйиб яшаш эмас, аксинча, бу дунёнинг дўзахий азобларидан ўзини ҳимоя қилиш чораларини кўриш фойдалидир. Нодон роҳат-фароғат кетидан қувлайди ва умиди пучга чиқади, доно эса бало-офатлардан ўзини четга олади. Агар шундай қилиш қўлидан келмаса, тақдирга тан бериб юраверади. Бу нарса қай даражада амалга ошмасин, ўзини алдангандек ҳис қилмаслиги лозим, чунки у ҳаётда бор нарса. Роҳат-фароғатни бекордан-бекорга қурбон бериб ҳеч нарсага эришмаган тақдирда ҳам мазкур ҳолат зарар келтирмайди, чунки у хаёлий нарса, афсусланишга арзимайди.

Артур Шопенгауэр
ҲАЁТ САБОҚЛАРИ
Абдунаби Абдуқодиров таржимаси

Олмон файласуфи Артур Шопенгауер ўзига тўқ савдогар оиласида дунёга келди. У аввал тижорат, тиббиётдан сабоқ олиб, кейин фалсафани ўргана бошлади. 1809 йилдан бошлаб Германиядаги энг машҳур Геттинген дорилфунунида ўқиди. Тиббиёт, физика, зоология, фалакиётшунослик, табиий тарих, психология, мантиқ, инсон мияси анатомияси фанларини ўрганди. 1811 йилдан эса Берлин дорилфунунида Фихте ҳамда Шлеермахер маърузаларини тинглаб, фалсафадан сабоқ олди.
Шопенгауерда ёшлигиданоқ тушкунлик кайфияти шакллана бошлаган. «Ҳаёт – жуда шубҳали нарса ва мен умримни у ҳақда фикрлаш учун бағишлашга қарор қилдим», — деб ёзганди файласуф ўзининг ҳаётий маслаги тўғрисида. Шопенгауернинг ўзига ишончи жуда юксак бўлган.
У кексайган чоғида ҳам хасислиги, сўзларининг кескинлиги ва сабрсизлиги билан шуҳрат қозонган. Ҳамкасбларининг таъкидлашича, Шопенгауер ўта сершубҳа одам бўлган. Доимо атрофидагилар гўёки ундан ниманидир яшириб, унга қарши фитна уюштираётганидан гумонсираб юрган.Шопенгауернинг Берлин дорилфунунидаги дотсентлик фаолияти узоқ давом этмаган. Чунки у ўз маърузаларида бошқа файласуфларни таҳқирлаб ёдга олар ёки уларни умуман тилга олмасди.
1825 йилда Шопенгауер ўқитувчиликни ташлаб, Франкфурт-Майн шаҳрига кўчиб боради ва ҳаётининг кўп қисмини шу ерда ўтказади. У инглиз, франтсуз, италян ва испан тилларини мукаммал билган.Шопенгауер 30 ёшида «Олам ирода ва тасаввур сифатида» деб номланган энг машҳур асарини ёзган.У биринчи бўлиб «руҳий ҳаловат» атамасини қўллаган. «Энг олий даражадаги турфа ва давомий ҳузур-ҳаловат руҳий ҳаловатдир…» деб ёзганди файласуф.
Шопенгауер куннинг асосий қисмини икки хонали уйидаги иш бўлмасида ўтказган. Мутолаа – унинг энг севимли машғулоти эди.Файласуф бир умр бўйдоқ ўтган. У юқумли касаллик туфайли вафот этишдан ўлгудек қўрққан. Шундай хавфни сезиши билан дарҳол турар жойини алмаштирган.
Шопенгауернинг қуйидаги асарлари маълум:«Кўз ва гуллар тўғрисида» (1816), «Олам ирода ва тасаввур сифатида» (1819), «Ахлоқнинг асоси» (1841), «Этиканинг икки асосий муаммоси» (1841), «Дин ҳақида» (1851), «Парерга ва Парамипоменон» (1851), «Севги метафизикаси». Бу асар икки жилддан иборат бўлиб, «Парерга» – лотинча «Қўшимча асарлар» деган маънони англатади. Шопенгауернинг машҳур «Турмуш ҳикматлари» тўплами ҳам ана шу китобга киритилган.
Артур Шопенгауер 1860 йилда вафот этди. Ўлим тўшагида ётган файласуфдан дўстлари қаерга дафн этиш тўғрисида сўраганларида, у: «Менга барибир. Улар мени излаб топишади», деб жавоб берган экан.
Ўлимидан сўнг Артур Шопенгауернинг номи кўз кўриб қулоқ эшитмаган даражада шуҳрат қозонди. Асрнинг сўнгги ўттиз йили давомида у Овруподаги энг ўқимишли немис муаллифига айланди.

Кўрилаётган мавзуни иложи борича қисқароқ ифодалашга ҳаракат қилдим, акс ҳолда, турмуш қоидалари ҳақида барча замон мутафаккирлари томонидан айтилган фикрларни такрорлашга тўғри келарди. Шунга қарамасдан, фикрларимиз бир жойдан чиққанда уларни эслатиб ўтишни лозим топдим. Қолаверса, қамров кенгайиб кетган тақдирда уларни тартибга солиш қийинлашган бўларди, бу ҳолат эса ўқувчини зериктириб қўйиши мумкин. Мен шунчаки миямга келган фикрларни айтишга арзигулик деб ҳисобладим. Хотирамга таяниб яна шуни айтмоқчиманки, бу борада ҳали фикрлар тўлалигича ва айнан шундай шаклда ифодаланган эмас. Бошқача айтганда, шу мавзуда тўпланган фикрларга қўшимча қилдим, холос.

Бу борада турли-туман қарашларни тартибга келтириб қуйидаги мезонларга кўра дастлаб ўзимизга доир ахлоқий қоидаларни, сўнг бу қоидалар асосида бошқаларга қилинадиган муносабатни ва ниҳоят, олам тартиб-қоидаларига, қисматга нисбатан қарашларни алоҳида-алоҳида ажратиб чиқдим.

Умумий қоидалар

Ҳаётда орттирилган донишмандликнинг энг олий қоидаси деб Арастунинг “Никомах этикаси”да гап орасида айтиб кетган: “Мулоҳазали одам ҳузур-ҳаловатни эмас, азоб-уқубатдан қутулиш йўлини излайди”, деган иборани тан олган бўлардим. Бу ҳақиқат сўзларининг илдизи шундаки, ҳар қандай ҳузур-ҳаловат ва бахт табиатан олганда салбий, қайғу эса ижобийдир.

Ҳар куни кузатиш мумкин бўлган бир мисол орқали буни тушунтиришга ҳаракат қиламан. Танамиз соппа-соғ пайтида бирорта аъзомиз кичкина жароҳат олиб, оғриқ пайдо бўлди дейлик. Ана шунда бор диққат-эътиборимиз жароҳат ва оғриққа қаратилади, бутун танамизнинг ороми йўқолади.

Худди шунга ўхшаш, ишларимиз истакларимизга ҳамоҳанг бўлиб юришиб турганда, мақсадимизга етишишга халал берадиган бирорта ишкал чиқиб, гарчи бу нарса унчалик жиддий бўлмаса-да, фикри-зикримиз шунга қаратилади. Мақсад сари интилишда бошқа ишларимиз яхши кетаётган бўлса-да, ана шу ишкални тез-тез ўйлайверамиз.

Ҳар икки ҳолатда ҳам иродамизга зиён етади: биринчисида оғриқ бутун баданимизда, иккинчисида эса – орзу-интилишимизда мужассамлашади. Ҳар икки ҳолатда ҳам у иродамизга салбий таъсир кўрсатади, чунки у бевосита эмас, нари борса рефлекс орқали қабул қилади. Унинг йўлидаги бу тўсиқ ижобий бўлиб, у ўз-ўзимизни билиб олишимизга хизмат қилади. Ҳар қандай роҳат-фароғат унга етишиш йўлидаги ғовни бартараф қилишдангина иборат, бу эса қисқа фурсатни талаб қилади.

Диққатимизни роҳат-фароғатга эмас, балки ҳаётимизда тўлиб-тошиб ётган иллатларни иложи борича четлаб ўтишга қаратишни маслаҳат берган Арастунинг юқоридаги бу сабоқлари ана шунга асосланган деб биламан. Агар бу ёлғон бўлганда эди, Вольтернинг: “Бахт – бу тушдан иборат, дард эса бор нарса”, деган сўзларини ҳам рад этиш мумкин эди, лекин унинг сўзлари ҳақиқатдир.

Шу сабабли кимдир ўтмишини сарҳисоб қилиб кўрадиган бўлса, у, аввало, қувончли кунларини эмас, бало-офатлардан қутулиб қолган кунларини ҳисобласин. Шу маънода инсон “бахтли кун”лари кўпайишини эмас, “бахтсиз кун”лари озайишини истаган ҳолда борига қаноат қилиб яшашни ўрганиши керак. Ҳар ҳолда, ҳаёт инсонга умрини роҳат-фароғатда ўтказишга эмас, балки бардош бериб, сабр-қаноат қилиб яшаш учун берилган.

Кексаликнинг юпанчи ўтмишда қолган меҳнатингдир, шунинг учун кексалик гашти бадастир ва фаровон ҳаёт кечиришда эмас, балки ҳам руҳан, ҳам жисмонан осойишта умр ўтказишдадир, чунки роҳат-фароғат бахт мезони бўла олмайди, у салбий бўлиб қолаверади. Фақат бойлик бахт келтиради, деб ўйлаш хато…

Аслида, бошимизга тушган азоб-уқубатлар ижобий аҳамиятга эга, турмушимиздаги бахт унинг йўқлигида, агар зерикиш ҳам бўлмаса нур устига аъло нур, бошқаси эса қуруқ орзу-ҳавасдан бошқа нарса эмас. Роҳат-фароғатга қайғу эвазига эришиш мутлақо нотўғри, акс ҳолда, биз реал ижобий нарса ўрнига салбий ҳодисага эга бўламиз.

Қайғудан қутулиш учун роҳат-фароғатни қурбон қилсак арзийди. Ҳар икки ҳолатда ҳам: у қайғудан олдин келадими ёки кейин келадими фарқи йўқ. Қайғуни қувноқлик билан енгмоқчи бўлган одам ёки уни озайтириш чорасини кўриш ўрнига роҳат-фароғат ва қувончга қараб интилган одам ҳам катта хатога йўл қўяди.

Ҳаётда мол-дунёга ҳирс қўйиб яшаш эмас, аксинча, бу дунёнинг дўзахий азобларидан ўзини ҳимоя қилиш чораларини кўриш фойдалидир. Нодон роҳат-фароғат кетидан қувлайди ва умиди пучга чиқади, доно эса бало-офатлардан ўзини четга олади. Агар шундай қилиш қўлидан келмаса, тақдирга тан бериб юраверади. Бу нарса қай даражада амалга ошмасин, ўзини алдангандек ҳис қилмаслиги лозим, чунки у ҳаётда бор нарса. Роҳат-фароғатни бекордан-бекорга қурбон бериб ҳеч нарсага эришмаган тақдирда ҳам мазкур ҳолат зарар келтирмайди, чунки у хаёлий нарса, афсусланишга арзимайди.

Ширин хаёлларга берилиб, ушбу ҳақиқатни менсимаслик кўп бахтсизликларни келтириб чиқаради. Қайғудан холи пайтимизда истакларимиз безовта қила бошлайди: бахт ҳақида хомхаёлларга бериламиз, хаёлий қасрлар қурамиз, уларга эришмоқчи бўламиз. Шу билан биз ўзимизни бало-қазога йўлиқтирамиз, бу эса бор гап. Ана шунда биз бой берган осойишталигимизни ўйлаб афсусланамиз. Аллақандай иблисона хомхаёллар эвазига оромимиздан ажраламиз.

Фақат тажрибасиз ўсмиргина бу дунё роҳат-фароғат учун яратилган, унга эпчил ва уддабурон одамларгина эришиши мумкин, деб ўйлайди. Бундай деб ўйлашга ўқиган китоб­лари, атрофида тўлиб-тошиб ётган мунофиқ, сотқин одамларгина сабабчи бўладилар. Шу туфайли у ўйлаб-ўйламай ана шу бахт кетидан қувади, таваккал қилиб йўлда учраган хавф-хатарни шунчаки арзимас нарса деб ўйлайди.

Йўқ нарсанинг ортидан қувиш охир-оқибатда реал бахтсизликка олиб боради: бу – қайғу-ҳасрат, азоб-уқубат, дард, касаллик, жудолик, ғам-ташвиш, камбағаллик, шармандалик ва шунга ўхшаш минглаб муҳтожликлардир. Умидсизлик жуда кеч келади.

Аксинча, агар инсон шу қоидага амал қилиб турли бало-офатлардан, қайғу-ғамдан, касалликлардан, муҳтожликлардан ўзини четга тортиб яшашни мақсад қилиб қўйса, баъзан бирмунча муваффақиятга эришиши, мақсадини ўзгартирмаса катта ютуқларга ҳам етиши мумкин. Гёте ўзининг “Танланган воситалар” (“Избирательные средства”) асаридаги доимо ўзгаларнинг бахти ҳақида қайғурадиган қаҳрамони Воситачи тилидан шундай дейди: “Кимдир қандайдир бало-офатдан қутулмоқчи бўлса, у ўз мақсадини аниқ билади, кимдир борига шукур қилиб яшаш ўрнига ортиқча нарсага эга бўлишни истаса у мутлақо кўр одам”. Бу “Яхшиликнинг душмани ундан афзалроғи” деган ажойиб француз мақолини эслатади. Кинизм (роҳат-фароғатни инкор қилувчи фалсафий оқим)нинг асосий ғоясини ҳам шунга қиёслаш мумкин. Киниклар бу борада азоб-уқубатларни бартараф қилишни афзал кўрадилар. Роҳат-фароғат салбий, азоб-уқубат эса ижобий, деган фикр улар онгига чуқур сингиб кетган. Ёвузликни бартараф этишга қатъий риоя қилганлар, роҳат-фароғатни бу йўлда қўйилган тузоқ деб билганлар.

Барчамиз ҳаётга қадам қўяр эканмиз, у бизга бахт-саодат беради, деб ишонамиз ва амалда шунга қараб беҳуда интиламиз. Тез орада ўйлаганларимиз пуч эканлиги маълум бўлади. Тақдир бу ҳаётда ҳеч бир нарса: на мол-мулкимиз, на оила-ю бола-чақамиз, на тану жонимиз бизга тегишли эмаслигини исботлаб беради.

Эртами-кечми ҳаёт тажрибамиздан маълум бўладики, бахт ва роҳат-фароғат саробдан бошқа нарса эмас экан. Узоқдан бизни мафтун қилади-ю, яқинлашган сари йўқолади. Азоб-уқубат ва дард эса, аксинча, шунчалик реал воқеаки, у бизни кутдириб ўтирмайди, сўроқсиз кириб келаверади. Агар бу нарса бизга сабоқ бўлса, у ҳолда бахт ва роҳат-фароғат кетидан қувмасдан имкон борича азоб-уқубат ва дарддан халос бўлиш ҳақида ўйлашимиз лозим.

Энг яхшиси, қайғусиз, осойишта, чидаса бўладиган даражада кун кечириш ва шунга интилиш, жуда бахтсиз яшамаслик учун ўта катта бахтни талаб қилмаслик лозим. Гётенинг ёшликдаги дўсти Мерк буни яхши тушунгани учун “Орзу-ҳавасимиздаги энг ярамас нарса ҳузур-ҳаловатда яшашга бўлган талабимиздир, у эса умримизни хазон қилади. Кимки борига қаноат қилиб, нафс кўйига кирмасдан яшайдиган бўлса, тўғри йўлини топиб олади”, деб ёзган.

Шунинг учун роҳат-фароғат, бойлик, мансаб, обрў каби нарсаларга эришиш ҳақидаги истакларимизни жиловлашимиз керак, акс ҳолда, жуда катта бахтсизликларга дучор бўламиз.

Бахтсиз бўлиб яшаш жудаям осон нарса, аммо катта бахтга эга бўлиш нафақат қийин, ҳатто мутлақо иложсиз. Энг фойдали ва доно маслаҳат мана шу.

Шоир буни қуйидаги мисралар билан жуда тўғри ифодалаган:

Олтин мўътадиллик обод йўл очар:
Омонат кулбадан қочар донишманд,
Ҳасад маддаланган саройдан қочар,
Фисқу фасод, шумлик зимдан берур панд.
Улкан қарағайни йиқитар довул,
Баланд миноралар бўлар ерпарчин.
Чўққиларни яшин уради нуқул
Булутларни туртиб тургани учун.

***

Менинг бу фалсафий таълимотимни тўла ўзлаштирган одам билади: бизни ўраб турган борлиқнинг боридан кўра йўқ бўлгани маъқул эди. Ўзлигимизни инкор қилиш ва ўзликдан воз кечиш буюк донишмандликдир. Бундай одам дунёдаги бирор нарсага умид боғламайди, бирор нарсанинг кетидан қувмайди, омадсизлиги ҳақида ўзгага шикоят ҳам қилмайди. “Инсоннинг қилмишида мусибат чекишга арзигулик бирор нарса йўқ”, деган Афлотуннинг айтганларига амал қилади. Саъдийнинг “Гулистон”идаги эпиграфга эътибор беринг:

Бой берсанг, йўқотсанг бутун дунёни,
Асло қайғурмагин, ахир, бу – ҳечдир.
Гар бой бўлсанг, топсанг бутун дунёни,
Кўп ҳам қувонмагин, ахир, бу – ҳечдир.
Қайғу ҳам, қувонч ҳам кечар дунёдан,
Сен ҳам дунёдан кеч, ахир, у – ҳечдир.

(Анвар Суҳайлий)

Бу дунёнинг иккиюзламачи эканлиги юқоридаги нажоткор сўзларга бўлган ишончни қийинлаштиради, ваҳоланки, дунёнинг мунофиқлигини ёшликданоқ тушунишимиз керак эди. Ҳаётимизда содир бўлаётган воқеаларнинг кўпчилиги дабдабабозликдан иборат. Бу эса театр декорацияларига ўхшаб ҳақиқий моҳиятни яшириб туради.

Байрамларда байроқлар ва анвойигуллар билан безатилган бинолар, карнай-сурнай, ноғора овозлари, шод-хуррам қичқириқлари – булар ҳаммаси ниқоб, рамзий белгилар холос, ҳақиқий қувончнинг ўзи бу дабдабада қатнашмайди. Қувонч бетаклиф ва бетакаллуф арзимас бир сабаб билан кутилмаганда кириб келаверади. Унинг қаерда эканлиги ҳеч кимга маълум эмас, гўё ер юзига сийрак қилиб сочилгандек, бирор воқеа-ҳодиса туфайли унинг заррасини кўриб қоламиз. У ҳеч қандай қонун-қоидага бўйсунмайди.

Қувонч кўпинча тасаввурда яратилади, бошқаларни эса унинг ҳақиқий эканлигига ишонтирмоқчи бўлишади.

Қайғунинг йўли бутунлай бошқача. Худди дафн маросимига келган одамлардек сафи чўзилиб кетган, аммо тобут бўш. Ҳамдардликнинг ёрқин намунаси бу. Сиз бу инсонларнинг хулқ-атворига эътибор беринг: сохталик, айёрлик, икки юзламачилик шундоққина кўриниб туради.

Яна бир мисол. Тантанали маросимга жуда кўп меҳмонлар таклиф қилинган. Ҳамма башанг кийинган, олижаноблик, ҳамжиҳатликнинг юксак намунаси дейсиз. Амалда эса худди биров уларни мажбурлаб, бўйнидан арқон боғлаб судраб келгандек, иложини қилиб бу зерикарли жойни ташлаб кетишга тайёр. Улар орасида қаланғи-қасанғилари ҳам талайгина. Бундай маросимларга одамларни тор доирада таклиф қилган маъқулроқ.

Умуман олганда, сершовқин зиёфатлар ва байрам тантаналарининг мағзи пуч, ҳамоҳанглик йўқ, чунки ҳаётимизда ҳар қадамда учрайдиган қайғули ва аянчли ҳолатларга таққослаганда улар янада яққолроқ кўзга ташланади. Лекин ташқаридан қараганда тантаналар одамларда яхши таассурот қолдиргандек, мақсад ҳам шу эди, шекилли. Шамфор бу ҳақда жуда яхши фикр билдирган: “Зодагонлар давраси деб аталмиш меҳмондорчиликлар, зиёфатлар бемаъни ва расво саҳна асарига ўхшайди, уларни фақат машиналару декорациялар ушлаб туради”.

Худди шунга ўхшаш академиялар ва фалсафа кафедралари ҳам донишмандлик ниқоби остида, донишмандликнинг ўзи эса аллақаерларда яшириниб юрипти. Черков қўнғироқларию руҳонийларнинг жуббалари, диний расм-русумлар ҳам художўйликнинг ниқобидан бошқа нарса эмас.

Хуллас, дунёдаги деярли барча нарсалар пуч ёнғоққа ўхшайди, мағзи камёб. Уни бошқа жойдан қидириш керак, тасодифан топиб олиш мумкин.

* * *

Бирор одамдан, бахт нуқтаи назаридан, нима ёқади деб эмас, нима ёқмайди, деб сўранг. Ёқмайдиган нарса ўз ҳолича қанчалик даражада арзимас бўлса, бахти ўз ҳолича шу даражада юқори бўлади. Нарсаларнинг арзимаслигини билиш учун инсон маълум даражада фаровон яшаши керак, бахтсизликда эса биз уларни сезмаймиз.

Бахтга кенг кўламда эришишни орзу қилманг, чунки унга етишиш қийин, қолаверса, у осонгина барбод бўлиши мумкин. Катта бахтнинг йўлида ўзига яраша тўсиқлари ҳам кўп бўлади. Имкониятига қараб тикланган кичкина бахт катта бахтсизликдан асрайди.

* * *

Ҳаётда жуда кўп нарсаларга эришмоқни мақсад қилиб шунга интилмоқчи бўлган одам аҳмоқона иш тутган бўлади. Умрини зое кетказади. Бу нарса жудаям озчиликка насиб қилиши мумкин. Жуда узоқ умр кўрган одамнинг ҳам ўйлаганлари амалга ошиши қийин, чунки бу йўлда тўсиқлар, омадсизликлар ҳар қадамда учрайди.

Амалга ошган тақдирда ҳам биз кўп нарсаларни олдиндан била олмаймиз, масалан, замонлар ва давр талаблари ўзгаришини, қолаверса уларнинг инсонга бўлган таъсири уни ҳам ўзгартириб юборишини. Бошқача айтганда, вақт ўтиши билан қобилиятимиз, имкониятимиз, фаолиятимиз, қувонч ва шодликка муносабатимиз ҳам ўзгаради. Шунинг учун сарфлаган меҳнатимиз эвазига етишганларимиз эҳтиёжларимизга мос тушмай қолади.

Бирорта ниятимизни амалга оширмоқ учун тайёргарлик кўрамиз, шу билан овора бўлиб вақтни бой берганимизни, уни амалга ошириш учун куч-қувватдан қолганимизни ҳам сезмай қоламиз. Жуда кўп меҳнат ва вақт сарфлаб қийинчилик билан ниятимизга етганда, энди у бизни қаноатлантирмайди, ўзгалар учун тер тўкканимиз маълум бўлади. Ниятимиз жуда кеч амалга ошди, энди бизнинг куч-қувватимиз ҳам, имкониятимиз ҳам чекланган. Кўзлаган мансабга узоқ йиллар меҳнат қилиб, ташвиш чекиб эришганимизда биз худди шундай аҳволга тушамиз.

Гап ижодкор ва ижод ҳақида кетганда бунинг акси ҳам бўлиши мумкин. Яратган асарларимиз ўсиб улғайган янги авлодни қизиқтирмайди, давр талаби ҳам бошқача. Бошқа бировлар эса қисқа йўлдан бориб биздан ўтиб кетиши мумкин ва ҳоказо…

Ҳаётимиз сайёҳ йўлига ўхшайди. Узоқдан кўринган нарса унга яқинлашган сари ўзгара бошлайди, етиб борганда бутунлай бошқача тус олади.

Истакларимиз ҳам худди шунга ўхшаб кетади. Кўпинча қидирган нарсамиздан ҳам яхшироғига дуч келамиз. Роҳат-фароғат, бахт ва қувонч излаганимизда йўлимизда учраган нарсалардан яхшигина сабоқ оламиз, тушунмаганимизни тушуниб, билиб оламиз – бу эса хаёлий ва ўткинчи орзу-ҳаваслардан кўра муҳимроқ.

Интеллектуал характерга эга бўлган “Вильгельм Мейстер” романининг асосий ғояси ҳам шунга ўхшаш. Инсон табиатининг фақат ирода кучи томонидан тасвирлаган Вальтер Скоттнинг этик мазмунда яратган романларидан юқорироқ ўринда туради деб биламан.

Моцартнинг “Сеҳрли флейта” операсига қўполроқ кўринишда бўлса ҳам, шу ғоя асос қилиб олинган…

Буюк ва олижаноб одамлар тақдирнинг бундай сабоғини итоатгўйлик ва миннатдорчилик билан қабул қилади. Улар ҳаётда бахтдан бошқа ибрат бўларли ишлар кўплигини биладилар ва шунга шукур қилиб яшашга кўникиб қолганлар. Улар Петрарка тилидан: “Мен учун ўқиб-ўрганишдан ўзга бахт йўқ”, дея ғойибона бахтга ишонмайдилар.

Улар гўё истак-хоҳишларини амалга ошириш учун ҳаракат қилаётгандек кўринсалар-да, аслида, ибрат бўларли даражада хайрли ишларни амалга оширадилар, бу эса уларга мушоҳада қилувчи ўткир ақл-идрок, улуғворлик ва юксаклик бахш этади. Шу маънода кумушни олтинга айлантирмоқчи бўлган, тадқиқот давомида бошқа нарсаларни, ҳатто табиат қонунларини кашф этган кимёгар қисматига шерик бўламиз.

Ўзимизга бўлган муомаламиз ҳақида

Қурилишда қатнашаётган ишчи бино битгандан сўнг қандай бўлишини кўрмайди, нари борса тасаввур қилиб кўради, шунга ўхшаш инсоннинг умри ўтаверади, лекин қандай мавқега эга бўлишини билмайди. У қанчалик даражада муносиб ва аҳамиятли, режали ва ўзига хос бўлса, шу даражада фойдали ва зарур, шунинг учун инсон вақти-вақти билан келажакка назар солиб туриши керак.

Бунинг учун у ўзлигини қай даражада билиши борасида нималарга эришганини билмоғи зарур, яъни аввало истак-хоҳиш нима эканлигини, бахт учун қандай шарт-шароитлар зарурлигини, кейинги ўринларда нималар туришини билиб олиши лозим. Шунингдек, у нималарга мойиллигини, атроф-оламга бўлган муносабати ва тутган ўрнини тушуниши керак. Агар у буюк ва муҳим ишларни кўзлаган бўлса, мақсад доирасини бироз торроқ олиши керак, бу нарса уни дадилроқ ҳаракат қилишида қўллаб-қувватлайди, юксалтиради, рағбатлантиради, бошқа ишларга чалғишга йўл қўймайди.

Тепаликка чиқиб кузатган одамга теварак-атроф яққол намоён бўлади: қайси йўлдан юргани, қаерда бурилиш, қайрилишлар борлигини кўради.

Инсон ҳам маълум бир даврга етганда (ёки умрининг охирида) ўтмишига назар ташласа, босиб ўтган йўли, амалий ишлари, уларнинг бир-бири билан алоқаси, муҳимлиги, ҳатто қадр-қимматини ҳам яққол кўриб, тушуниб етади.

Биз иш билан банд эканмиз, ҳаракатимиз хусусиятларига мос равишда, турли сабаб­лар таъсирида ва қобилиятимизга яраша ҳаракат қиламиз. Ҳаракатимиз тўғри ва одоб доирасида деб ишонганимиз учун бошқа нарсаларга парво қилмаймиз. Ишимиз натижасига кўра қилмишимиз маълум бўлади.

Буюк жасоратлар кўрсатаётганимизда ёки ўлмас асарлар яратаётганимизда ҳам натижаси қандай бўлишини билмаймиз, лекин бажараётган ишимизни ҳозирги вақт нуқтаи назаридан тўғри ва зарур, деб ҳисоблаймиз. Натижа эса ҳаракатларимиз уйғунлигини ва нималарга қодир эканлигимизни кўрсатади.

Ижобий натижага эришганимизда танланган йўлимиз тўғри эканлиги маълум бўлади, салбий натижа эса аксинча. Бу нарса амалий ишга ҳам, назарий ишга ҳам тааллуқли. Бажараётган ишимизнинг муҳим эканлиги кўпинча ўша пайтда эмас, кейинчалик маълум бўлади.

* * *

Ҳаётда орттириладиган донишмандликнинг муҳим жойи эътиборимизни бугунги кун билан эртанги куннинг ўртасида тўғри тақсимлашдир, токи бири иккинчисига зарар етказмасин. Кўплар бугунги кун билан яшайди – бу енгилтаклик. Бошқалари фақат келажакни ўйлашади – бу ташвишли ва хавотирли. Камдан-кам одам мувозанат сақлайди.

Кимдир, гўё бахтни интизорлик билан кутиб олиш мақсадида фақат келажакка қараб интилса ва умид боғласа, бугунги кунни қўлдан бой беради. Уларни қанчалик доно бўлмасин, итальян латифасидаги эшакка қиёслаш мумкин: эшакни юришга мажбурлаш учун учига бир боғ беда осилган узун таёқни бошига боғлаб қўйишган, унга етишиш мақсадида эшак тинимсиз юраверган. Бундай одам ўз ҳаётига ўзи зомин бўлади, то ўлгунича эртанги кун билан яшайверади.

Тинимсиз келажакни ўйлаб ташвиш чекиш ёки ўтмишни эслаб афсусланиш ўрнига бугунги кун нақд эканлигини унутмаслигимиз керак. Тасаввуримиздаги келажак кўпинча биз ўйлагандек бўлавермайди, ўтмишимиз ҳам жуда сермазмун эмас.

Узоқдаги нарса ақлимизни ўғирлайди. Фақат бугунги кунгина қўлимиздаги нақд борлиғимиз, шунинг учун ўтмишдаги кўнгилсиз воқеалардан ҳоли бўлиб, келажак ташвишини чекмасдан, борига қаноат қилиб, хафагарчиликни йиғиштириб ақл билан иш қилишимиз лозим.

Ўтмиш юкини ортмоқлаб, келажакдан хавотирланиб бугунги кундан четлашмоқ ақлли одамнинг иши эмас. Ғам-ташвиш ва тавба-тазарру учун маълум бир вақт ажратилади, содир бўлган ҳодисалар ҳақида эса шундай ўйлаш керак:

Ўтган барча кўргуликни унутгаймиз қанча оғир бўлса ҳам,

Юрак дардин ичимизга ютажакмиз кўзни юмиб ноилож…

Келажак ҳақида эса: у боқий илоҳлар ихтиёрида, бугунги кун ҳақида: “Ёдингда бўлсин, кунлар кетма-кет ўтаверади, ҳаёт бир марта берилган, бу – ягона имконият, биз уни дилкашлик билан ўтказишимиз керак», деган маъқул.

Содир бўлиши аниқ бўлган бало-офатларгина бизни безовта қилиши мумкин, чунки содир бўлиш эҳтимоли бўлса-да, қачон рўй бериши номаълум. Бунинг таъсирига тушиб қолганимизда осойишталигимиз йўқолади.

Осойишталигимизни йўқотмаслик учун содир бўлиши даргумон бўлган офатларни юз бермайди деб, қачон содир бўлиши номаълумларини эса ҳали-бери содир бўлмайди, деган кўникма ҳосил қилишимиз керак.

Бошқа жиҳатдан олганда хавотиримиз пасайгач, энди бизни истак-интилишлар ва эҳтиросларимиз жунбишга келиб безовта қила бошлайди. Гётенинг “Мен қиморга ҳеч нарсамни тикдим”, деган машҳур қўшиғининг маъноси шундаки, биз истак-хоҳишларимизни жиловлай олганимиздагина ва оддий тирикчиликка кўникканимиздагина инсон бахтининг асоси бўлмиш осойишталикка эришамиз. Бугунги кунимиздан, қолаверса, бутун ҳаётимиздан мамнун бўлиб яшамоқ учун шу нарса зарур.

Худди шу маънода бугунги кунимиз ҳеч қачон қайтиб келмаслигини ҳам ёдда тутмоғимиз керак. Хаёлимизда бугунги кун эртага ҳам қайтариладигандек, аммо эртамиз – бу бошқа кун, у ҳам бир марта келади. Ҳар бир кунимиз алоҳида ва у ҳаётимизнинг ажралмас қисмидир.

Бошимиз ёстиққа текканда, қайғуга ботган кунларимизда осойишта ва тинч ўтган кунларимизнинг қадрига етганимизда эди, бугунги куннинг қай даражада муҳим эканлигини ва ундан оқилона фойдаланиш кераклигини тушунган бўлардик, қўлдан бой берган имкониятларимизга афсусланиб юрмасдик.

Яхши кунларимиз ўтиб кетганлигини сезмай қоламиз, фақат қайғуга ботганимиздагина аттанг деймиз. Ҳаётимизнинг тинч ўтказишимиз лозим бўлган кўп қисмини бекордан-бекорга ташвишга тушиб, хафаланиб ўтказиб юборамиз, аммо уларни қайтаришнинг иложи йўқ. Вақтимизни бепарволик билан ўтказиш ўрнига унинг ҳурматини жойига қўйсак ва у хотирамизда абадий ўчмас из қолдиришини унутмасак, вақти келиб дилимиз сиёҳ бўлиб турганда кўнглимизни кўтариб, бизга далда бериб туришини истасак, шу бугуннинг қадрига етиб шукур қилишимиз лозим.

* * *

Ҳар қандай чеклаш, ҳатто руҳий чеклаш ҳам бахтга етаклайди. Бахт ҳақидаги тасаввуримиз қанчалик даражада тор, унга бўлган интилишларимиз камроқ бўлса, биз шунга яраша бахтлимиз, у қанчалик кенг бўлса, ташвишларимиз ва азоб-уқубатларимиз доираси ҳам кенгаяди. Чунки унга етишиш йўлида чекадиган ғам-ташвишлар, истак-хоҳишлар, қўрқув-хавотирлар ҳам кўпаяди. Худди мана шу сабабли ҳатто кўзи ожизлар ҳам унчалик бахтсиз эмаслар, уларнинг юз ифодаларидаги беозор ювошлик, шодлик аломатлари бунинг гувоҳидир.

Ёшимиз қайтганда ҳаётимиз олдингига нисбатан кўпроқ қайғу-ғамдан иборат бўлиши ҳам шу боисдан. Умримиз ўтгани сайин мақсадларимиз ҳам кенгая боради. Болалигимизда у оила ва яқинларимиз доирасида бўлади, ёшлик давримизда бирмунча кенгаяди. Етук ёшимизда бутун умримизни, ҳатто давлатлар ва халқларни ҳам қамраб олади, кексайганимизда эса авлодларимизни забт этади.

Ҳар қандай чеклашлар, ҳатто руҳий чеклашлар ҳам, бахтимизга ижобий таъсир кўрсатади. Чунки ҳаяжонимиз қанчалик оз бўлса, азоб-уқубатларимиз шунчалик камаяди. Бахт салбий эканлиги, азоб-уқубат эса ижобий эканлигини яхши биламиз. Ҳаракат доирамизнинг чекланганлиги иродамизни ташқи таъсирлардан асрайди, руҳий чекланиш эса ички оламимизни. Кейингисининг салбий томони шундаки, дилимиз сиёҳ бўлиб ҳувуллаб қолади ва бу бўшлиқни азоб-уқубат эгаллай бошлайди, биз эса ундан қутулиш учун ўзимизни ҳар ёққа урамиз: овунчоқ қидирамиз, ўйин-кулгига, ортиқча дабдабага бериламиз, ичкиликка ружу қўямиз ва сарф-ҳаражатларимиз кўпайиб хонавайрон бўламиз, оқибатда турли бахтсизликка дучор бўламиз. Бекорчиликдаги хотиржамлик хавфлидир.

Биздаги яхшилик ҳам, ёмонлик ҳам ақл-онгимиз нима билан банд эканлигига бориб тақалади. Омадсизлик, азоб-уқубат, изтироб, қийноқлардан иборат турмушнинг оғир юки остида эзилиб турган пайтларимизда интеллектуал фаолият шунга лаёқатли ақл-онгимизга кўпроқ фойда келтиради. Бунинг учун, албатта, руҳий мойиллигимиз устун бўлиши зарур. Ташқарига йўналтирилган фаолият вақтимизни чоғ қилиб бизни чалғитади, ақлимизни ўғирлайди, аксинча, ақлий меҳнат ташвиш ва ҳаяжондан холи қилади. Амалий фаолият учун куч-қувват зарур бўлган пайтларда вақтичоғликни четга суриб қўйишга тўғри келади.

* * *

Турмушда мулоҳазали бўлиш ва шахсий тажрибамиздан тўғри хулоса чиқариб олиш учун тез-тез ўтмишимизга назар ташлаб туришимиз керак. Нималарга эришдик, нималарни йўқотдик, қаерда хато қилдик, шуларни англаб олишимиз зарур. Ниятимизни амалга ошириш учун қандай йўл тутдик, ҳозир қайси йўлдан кетаяпмиз, буларни солиштириш, таққослаш ва натижалари қай даражада бизни қониқтирганлигини англашимиз лозим. Бу фойдадан холи эмас.

Шахсий тажрибаларимиз асосий мавзу бўлса, бу борадаги мулоҳазаларимиз, билимимиз унга берилган шарҳ бўлади. Тажрибамиз оз бўла туриб мулоҳазага берилиб кетсак, ёки тажриба етарли бўлиб, мулоҳаза кам бўлса, кўп ҳолатлар англанмай қолиши мумкин.

«Кечқурун уйқудан олдин, кун бўйи нима иш қилганингни кўриб чиқ», деган Пифагор қоидаси шунга мос тушади. Кимки ўтмишга танқидий назар билан қарамасдан, ҳаётини фақат ташвиш ёки вақтичоғлик билан ўтказар экан, у эс-ҳушини йўқотиб қўйиши мумкин. Унинг ҳиссиётлари аралаш-қуралаш бўлиб, фикрлари чигаллашиб кетади, буни гап-сўзларидан, ўзини тутишидан ҳам пайқаб олса бўлади.

Вақт ўтиши билан уларнинг бизга бўлган таъсири камайиб борса-да, бироқ ўша пайтда айтганларимиз ёдимизда туради, чунки улар фаолиятимиз натижаси ва ўлчовидир. Ҳаётимизнинг энг муҳим пайтларида айтганларимизни ёдда сақлаш зарур. Кундалик дафтар тутиш ҳам мумкин.

* * *

Ўзлигингдан қаноатланиш, барча нарсаларга ўзингдан жавоб топиш учун “Ўзимники ўзим билан” дейдиган даражада имкониятли бўлиш керак. Бу нарса бахтга эришишда қулайлик туғдиради. Арастунинг “Эҳтиёжини қондириш учун ўз имкониятига эга бўлган одамгина бахтли бўла олади”, деган фикри мазмунан Шамфорнинг “Бахтга эришиш осон эмас, уни ички оламингдан топиш жуда қийин, ўзга жойдан топиш асло мумкин эмас”, деган фикрларини билдиради. Бир томондан ўзингдан бошқа одамга умид боғлай олмайсан, бошқа томондан, ҳаётимизда қийинчиликлар, хавф-хатарлар, хафагарчиликлар шу даражада кўпки, уларни четлаб ўтишнинг сира иложи йўқ.

Аянчли турмушдан воз кечиб қувончу шодликда, роҳат-фароғатда, ҳузур-ҳаловатда оқсуяклар орасида яшаб бахтга эришмоқчи бўлган одам ҳам қаттиқ янглишади, умиди пучга чиқади, чунки бундай ҳаёт ўзаро алдов ва ёлғонга асосланган.

Яланғоч танамизни кийим яшириб турганидек, руҳимиз ҳам ёлғондан иборат пардага ўралган. Сўзларимиз, хатти-ҳаракатларимиз, бутун борлиғимизга ёлғон сингиб кетган. Яланғоч танамиз тасодифан кийим орасидан кўриниб қолгандек, баъзан ҳақиқий қиёфамиз сезилиб қолади. Ҳар қандай жамиятдаги ҳаётимиз ўзаро мослашишга, муросасозликка мўлжалланган. Улар қанчалик кўп бўлса, шунчалик мужмал бўлиб қолади. Жамиятда яшаётган инсон ҳеч қачон эркин бўла олмайди, бунинг учун у ёлғиз яшаши лозим.

Ҳар қандай жамиятнинг ажралмас йўлдоши – мажбурлаш, бу йўлда шахс эркинлиги қурбон бўлади. Шахс қанчалик ўзига хос хусусиятларга эга бўлса, бу шунчалик оғир кечади. Шунинг учун инсон ёлғизликдан қочадими, у билан муроса қиладими ёки ёқтирадими, ўз шахсининг қадрига мувофиқ ўз йўлини ўзи танлайди. Танҳоликда фақир ўз фақирлигини ҳис қилади, буюк ақл эгалари ўзининг қалб тубига етиб боради, хуллас, кимнинг ким эканлиги ўзига маълум бўлади.

Табиат иерархиясида эгаллаган ўрнимиз қанчалик юқори бўлса, ёлғизлигимиз шу даражада бўлади, моҳиятан олганда, бу – муқаррар. Руҳий ёлғизлигимизга жисмоний ёлғизлик ҳам қўшилса яхши бўларди, акс ҳолда, атрофимиздаги бошқа муҳитдан бўлган оломон бизни чиқиштирмас, бизга ҳатто душманлик кайфиятида бўлиб, “мен”лигимизни тортиб олиб, четга чиқариб ташларди.

Одамлар орасида ахлоқ ва интеллектуал маънода фарқ бор. Уни табиат белгилаган бўлса-да, жамият бу билан ҳисоблашмасдан барча одамларни тенглаштирмоқчи бўлади ёки сунъий фарқ ўрнатади: табақаларга, мартабаларга, унвонларга ажратади. Бу эса кўпинча табиат ўрнатган қоидаларнинг тамоман акси. Бунинг устига табиат белгилаган қуйи табақадагилар жамият ўрнатган тақсимотга кўра жуда яхши ўринга эришадилар, табиат берган ҳақиқий истеъдод эгалари бўлган озчилик кўпинча тан олинмайди. Мана шу сабабли, одатда, улар ўзларини жамиятдан четга олиб юрадилар, чунки кўпчиликни ташкил қилган жамият орасида пасткашлик ҳукмрон.

Жамиятда ўрнатилган тенг ҳуқуқлилик, айни пайтда, истеъдод ва қобилиятнинг талабларини, халқ олдидаги хизматларини ҳам тан олмаслик дегани. Жамият турли устунликлар ўрнатишни ёқтиради, фақат руҳий устунликни эмас. У жамиятда ўз ўрнини топа олмайди. У бизни жамиятда ҳукм сураётган турли бемаъниликлар, нодонликлар, хурофоту бидъатлар, бефаҳмлик, бефаросатликларга чидаб, чексиз сабр-бардошли бўлишга мажбур қилади. Шахсий устунлик, ўзини худди гуноҳ қилиб қўйгандек, айбдордек ҳис қилади ёки яшириниб олади, чунки ақлий устунликни атрофдагилар ўзлари учун ҳақорат деб қабул қилади.

Шундай қилиб, яхши жамият нолойиқ одамларни яхшилари билан ёнма-ён яшашга мажбур қилади, шунингдек, яхшиларга ўз фазилатлари ва имкониятларига муносиб яшашга йўл бермайди. Аксинча, муросасозлик ўрнатиш мақсадида сиқувда яшашга, ҳатто ўзимизни расво қилишгача олиб боради.

Ақлли гаплар ва фикрларни онгли жамиятгагина қаратиш ўринли, оддий жамиятда эса уларни нафрат билан қабул қилади. Яхшиси, бирор нарсага эришмоқчи бўлсанг, бошқалардан ажралмасдан, ҳамма қатори яшаш керак. Ҳамма нарсангдан воз кечиб, ўзлигингни унутиб яшаш оғир бўлса-да, бошқа иложинг йўқ. Тўғри, бу аҳволда йўқотганинг ўрнини тўлдириб бўлмайди, эвазига топганларинг арзимас бўлиб чиқади. Одамлар билан мулоқот қилишдан кўнглинг тўлмайди, чунки у зерикарли, ноқулай ва ёқимсиз, ўзлигингдан воз кечиб, вақт кетказишга арзимайди. Танҳоликни афзал кўрган одам янглишмайди. Одамлар орасида ноёб бўлган ҳақиқий руҳий устунликни жамият ёқтиравермайди, уни “Яхши муомала” дейишади ва у авлоддан-авлодга ўтиб келаверади. Ҳақиқий руҳий устунлик билан тўқнашганда унинг ёлғончилиги билиниб қолади. “Яхши муомала” пайдо бўлганда соғлом фикр йўқолади.

Умуман олганда, инсон дўсти ёки севгилиси билан эмас, фақат ўзи билангина тўла муросада бўла олади. Ҳар бир одамнинг ўзига хос хусусиятлари, кайфияти оз бўлса-да келишмовчиликка олиб келади. Инсоннинг бой ички олами, унинг осойишталиги ва соғлиғи уйғун бўлса дунёда бундан ортиқ неъмат йўқ, бунга эса фақат ёлғизликдагина эришиш мумкин. Шу билан бирга, инсоннинг “мен”лиги буюк даражада ва сермазмун бўлса, бу ёруғ оламда ундан бахтли одам йўқ.

Дўстлик, севги, никоҳ одамларни қанчалик мустаҳкам боғламасин, рўйирост муносабат фақат ўзига нисбатангина бўлади, фарзандларига ҳам бўлиши мумкин. Объектив ва субъектив шароитлардан келиб чиққан ҳолда одамлар билан муносабатимиз қанчалик кам бўлса, шунча яхши.

Танҳоликда ўзимизнинг барча иллатларимизни сезиб қоламиз, жамиятда эса аксинча, оммавий ўйин-кулгилар, кўнгилочарликлар каби тузоқлар бизни чалғитади… Ёшликда олинадиган муҳим сабоқлардан бири ёлғизликка кўникиш, чунки у руҳий осойишталик ва бахтимиз манбаи бўлиб қолади.

Юқоридагилардан хулоса чиқариб айтишимиз мумкинки, ким ўз муаммоларини ўзи ҳал қилишга қурби етса, фақат ўзигагина ишонса, у хор бўлмайди. Цицерон айтгандек: “Ким барча нарсаларда ўзига ишонса ва ўзи ҳал қилса, бахтли бўлмасликнинг бошқа иложи йўқ”. Инсоннинг ўзлигидаги бор нарсаси қанчалик кўп бўлса, ўзгаларга муҳтожлиги қолмайди.

Инсоннинг ички олами қанчалик бой бўлиб, ўз эҳтиёжини ўзи қондириш имконияти кенг бўлса, жамиятда йўқотганлари, қурбон берган нарсалари учун шунчалик кам азият чекади. Буни акси бўлган одам, жамиятга ўзини уришдан бошқа илож тополмайди, чунки ёлғизликни кўтара олмайди.

Ҳақиқий қадр-қимматга эга бўлган нарсалар эътибордан четда қолади. Диққат-эътиборга сазовор, буюк инсонларнинг танҳоликда кечаётган умри бунга мисол. Ўз қадрини билган бундай инсонлар ҳақиқий донишмандлардир, улар муҳтожликка тушган пайтларида бошқалардан саховат кутмай ўз эҳтиёжларини жиловлай оладилар, ўзгаларга қарам бўлмай, эркини сақлай биладилар.

Одамларнинг киришимли бўлиб кетиши уларнинг ёлғизликни кўтара олмасликлари билан боғлиқ. Ички оламнинг қашшоқлиги, ёлғизликдан тўйиб кетиш одамларни жамоага етаклайди, ўзга юртларни кезишга чорлайди. Бирор нарса билан шуғулланишга уларнинг ички даъвати етишмайди, шунинг учун ичкиликка ружу қўядилар. Худди шу сабабли улар ташқаридан, худди ўзига ўхшаганлардан кучли туртки олиб туришга муҳтожлик сезадилар. Шу бўлмаса, руҳияти пасайиб летаргик ҳолатга тушиб қоладилар.

Қайғуни биргаликда енгиш осон кечади, деган тушунча бор. Одамлар зерикишдан ҳам шу йўл билан қутулиш мумкин деб ўйласалар керак, шу сабабли улар бирга йиғилишни ёқтирадилар.

Ҳаётга муҳаббат асосида ўлимдан қўрқиш ҳисси ётади. Одамларнинг жамоага бирлашиш мойиллигида ҳам, моҳиятан, ёлғизликдан қўрқиш ҳисси бор, чунки кўпчилик танҳолик юкини кўтара олмайди. Ундан кўра, нолойиқ одамлар билан мулоқот қилишга тўғри келса ҳам, шунга чидайди, шуни афзал кўради.

Бундай турмуш жонига тегиб ёлғизликни одат қилган одам, унинг оғир юкини ҳам кўтара олади ва жамоани қўмсамасдан, ёлғизликнинг яхши томонларини маъқул кўра бошлайди.

Ақли калта, фикри саёз, калтабин ёки мунофиқ одамлар эзгу ишларни амалга ошириш мақсадида бирлашган яхши инсонларнинг ҳам орасига суқилиб кириб оладилар ва оқибатда яхши ниятлар амалга ошмай қолади.

Бундай тоифадаги одамларни совуқ кунлари кўпчилик таратган ҳароратда исиниб олиш учун ўзини тўдага урган жонзотга ўхшатиш мумкин. Аксинча, ақл-идрокли, интеллектуал олами кенг инсонлар бундай тўдага муҳтож эмаслар. Улар ҳароратни ўзининг бой ички оламидан топадилар. Бу тоифадаги одамларнинг эса икки томонлама ютуғи бор: биринчидан, улар ўзлари истаган ёлғизликка эришадилар, иккинчидан, ҳар хил қаланғи-қасанғи, мунофиқ одамлар билан мулоқот қилишдан қутуладилар. Иккинчиси муҳимроқ, чунки бу йўлда турли мажбуриятлар, ноқулайликлар, ҳатто хавф-хатарлар ҳам тўлиб ётади.

“Барча кўргиликларимиз ёлғизликни кўтара олмаслигимизда” дейди Лабюйер. Кўпчилик билан киришиб кетишлик бизни хавф-хатарга бошлайди. Биз билан мулоқотга киришган одамларнинг кўпчилиги бефаҳм, ахлоқан бузуқ. Улардан қочиб юрганларни эса одамови дейишади.

Инсон учун энг қадрли нарса унинг соғ-саломатлиги бўлса, иккинчиси осойишталик ва хотиржамликдир. Одамлар билан мулоқотга киришганимизда биз шу нарсаларни йўқотиб мусибатларга дучор бўламиз. Ваҳоланки, биз ўзимиздаги интеллектуал бойлигимизни, ички оламимизни бойитиш ва сермазмун бўлишга эришмоғимиз керак эди.

Ҳақиқий бахт руҳий осойишталикда, деб тушунган киниклар ҳар қандай мулкдан воз кечганлар. Бернарден де Сент-Пьер “Нафсини тийганлар жисмонан, мулоқотдан тийилганлар руҳан соғлом бўладилар” дея бекорга айтмаган.

Шундай қилиб, кимки ёшликдан ёлғизликка кўникса ва уни ёқтириб қолса, у беҳисоб хазинага эга бўлади. Бундай қобилиятга ҳар ким ҳам етиша олмайди. Чунки дастлаб муҳтожлик, қолаверса бу йўлдаги диққатбозлик уни оломонга етаклайди, уларсиз ҳар қандай одам ҳам ёлғиз қолган бўларди. Фақат шундай шароитдагина бу дунёнинг беҳаловат эканлигини, ҳар қадамда хўрликлар, ур-йиқитлар, топташлар чиқиб қолишини, ниятлар амалга ошмаслигини, қолаверса, ўз қадр-қимматини билиб олади.

Шу маънода ёлғизлик ҳар бир инсон учун табиий шароит эканлигини, яъни Одам Ато каби жаннатда ҳузур-ҳаловатда яшаётгандек ҳис қилади ўзини.

Лекин Одам Атонинг на отаси, на онаси бўлмаган! Шу сабабли, ёлғизлик инсонга хос эмас, чунки уни дунёга келтирган ота-онаси, ака-укалари, опа-сингиллари бор, демак, у жамиятда дунёга келган.

Ёлғизликка мойиллик инсонга азалдан ато қилинмаган, балки ҳаёти давомида орттирган тажрибаларига таяниб юритган мулоҳазалари, руҳий куч-қудратининг юксалиб бориши, мулоқотлардан кўнгли тўлмаслиги, ўзгалар билан чиқишиб кета олмаслиги ва унинг ёшига боғлиқ.

Гўдак ёлғиз қолганда ночор аҳволга тушганини сезиб дод солади. Ўғил бола учун ёлғизлик – катта жазо. Ўсмирлар жон-жон деб бир-бирлари билан мулоқотга киришадилар. Фақат насл-насаби яхши оиладан чиққанлари, замонасининг юксак мақсадларига интилганларгина вақти-вақти билан ёлғизлик истаб қоладилар, шунда ҳам узоқ муддатга эмас. Балоғатга етган эркак бора-бора танҳоликка кўника боради. Ўз тенгқурларини йўқотиб, турмуш ҳузур-ҳаловатларидан кўнгли қолган, авлодлари учун энди оғир юк бўлиб қолган кексаларгина ёлғизликда ором топадилар.

Айрим одамларда алоҳида яшашга ва танҳоликка мойиллик ёши ва ақл-заковатига қараб ортиб боради. Бу бизнинг табиий эҳтиёжларимиздан келиб чиқмайди, балки кўпчиликнинг ахлоқи ва ақл-онги пастлигини тушуниб борганимиз сари юксала боради. Энг ёмони – одамларнинг феъл-атвори, одоб-ахлоқи уларнинг ақли пастлигидан далолат беради ва шу нарса чидаб бўлмас даражада кўнгилсизликларга олиб боради.

Бу дунёда ярамас нарсалар қанчалик кўп бўлмасин, энг ёмони – бу жамият ҳатто энг дилкаш одамлардан бўлмиш француз Вольтер ҳам, “Ер юзи мулоқот қилишга арзимайдиган одамлар билан тўлиб кетган”, деб тан олади. Энг ювош ва ёлғизликни ёқтирган Петрарка бунинг сабабини қуйидагилар билан изоҳлайди:

Онги бузуқ, иймонсиз, тубан каслардан қочдим

Қирғоқларга, ўрмонга, далаларга, кўлларга.

Циммерманнинг “Ёлғизлик ҳақида”ги асарига туртки бўлган “Танҳоликда ўтган умр” китобида ҳам гап шу ҳақда боради. Одамовилар ҳақида Шамфор ҳам пичинг аралаш: “Хилватда яшаётган одамлар жамиятни ёқтиришмайди”, деб айтади. Кўп ҳолларда бу бирор одамнинг тунги ўғрихоналарда тентираб юришини ёқтирмаганлиги учунгина: “У сайр қилишни ёқтирмайди”, дегандек гап.

Саъдий “Гулистон”ида ҳам шу маънодаги сатрлар бор: “Ўша кундан бошлаб биз ҳам нотанишлар даврасидан воз кечиб, хилватни ихтиёр этдик, чунки осойишталик танҳоликдадир”. Айнан шу маънода беозор христиан Ангелус Силезиус мифологик фразеологиясида: “Ирод – душман, Юсуф – ақл, унга Худо тушларида белги беради. Олам Вифлеемда мужассам, Миср – хилват, руҳим хоҳлаган жойингга бор, акс ҳолда қайғуни тарк этолмайсан”, – дея таъкид қилади.

Жордано Брунонинг: “У дунё роҳатидан тотиб кўришни истаганларнинг барчаси жамиятдан қочдим, танҳоликда қолдим”, деганлар. Саъдий “Гулистон”да ўзи ҳақида айтади: “Дамашқдаги дўстлар давраси жонимга теккач, Қудс саҳросига йўл олдим ва у ерда ваҳший ҳайвонлар билан дўстлашдим…”

Бошқалардан ажралиб алоҳида яшашга ва ёлғизликка мойиллик зодагонларга хос туйғу. Ҳар хил қаланғи-қасанғи одамлар бир-бирлари билан тез киришиб кетади, олижаноб тоифадаги инсонлар улар билан бўлган мулоқотдан ҳеч нарса топа олмайди, ёлғизликни афзал кўради. Ёши ўтган сари ишонч-эътиқоди кучайиб икки йўлдан бирини танлайди: ё жамиятдаги пасткашлик ё танҳолик. “Ёлғизлик қийин, лекин разил бўлмасанг, ҳамма жойда ҳам ундан ором топасан”, деб хулоса қилади Ангелус Силезиус.

Инсон зотининг ҳақиқий етакчи устозлари бўлган буюк ақл-идрок эгалари ўзгалар билан мулоқот қилишдан ўзларини тийиб юрадилар.

Демак, ёлғизликка мойиллик инсонга азалдан берилмаган, аксинча, у жамиятда яшашга маҳкум. Олижаноб инсон аста-секин жамиятдаги иллатларни кўриб-билиб ёлғизлик учун кураша бошлайди, табиат берган дилкашлик ўрнини танҳолик эгаллайди. Бу борада Мефистофель шундай насиҳат қилади:

Жигарни чўқиган калхатга ўхшаб
Юракка чанг солган дардингни унут.
Одам одамларсиз билмайди яшаб,
Бузилган бўлса ҳам жамият, муҳит.

Ёлғизлик барча буюк ақл эгалари қисматидир: афсус-надомат билан бўлса-да, улар шу йўлни танлайдилар. Ёш ўтиб ақл тўлишганда бу нарса осонроқ кечади, етмишларга борганда, ҳатто табиийдек туюлади.

Энди инсондаги барча нарсалар шуни юксалтиришга киришади. Одамлар билан бўладиган муносабатларга рағбатлантирувчи кучларнинг асосийларидан бири – жинсий ҳиссиёт майли. У бора-бора пасайиб, йўқ бўлади, бинобарин, аёлларга бўлган қизиқиш ва эҳтиёж ҳам. Бу эса ўз навбатида муносабатларнинг бошқа кўринишларини ҳам сиқиб чиқаради.

Энди биз беҳисоб ёлғон ва алдовлардан, нодонликлардан халос бўлдик. Фаол ҳаётимизнинг кўп қисми ўтиб кетди, келажакка кўпам умид боғламаймиз, режалар тузмаймиз. Биз тенги авлод ҳаёт саҳнасидан тушиб кетди, атрофимизда бегона авлод, объектив нуқтаи назардан олганда ҳам ёлғизмиз. Вақт тутқич бермайди, уни имконият борича ақлий меҳнатга сарфлашга ҳаракат қиламиз. Ақлимиз жойида бўлиб, ҳаётдан олган сабоқларимиз, тажрибаларимизни жамлаб ақлий меҳнатга берилишимиз вақти етди.

Илгари бизга мавҳум бўлиб келган беҳисоб нарсалар энди бизга яққолроқ кўрина бошлайди, бошқалардан устунроқ (афзалроқ) эканлигимизни ҳис қила бошлаймиз. Кўп йиллик тажрибаларимиз натижаси ўлароқ, энди биз яқинларимиздан кўп нарсани кутмаймиз, улар яқиндан танишганимизда қадри ортиб борадиган одамлар қаторида эмаслигига амин бўламиз. Инсон зотида ноёб бўлган буюк шахслар ўрнига ҳамма жойда тўлиб-тошиб ётган руҳан қашшоқ арзимас одамларгагина дуч келишимизни биламиз, яхшиси уларга яқинлашмаган маъқул. Шунинг учун энди биз ёлғонларга учмаймиз, ҳар бир одам аслида ким эканлигини сезиб оламиз, улар билан алоқа боғлаш истаги деярли йўқолади.

Агар биз ёлғизликка ёшликданоқ кўникиб қолган бўлсак, у ҳолда одамовилик феъл-атворимизга айланиб қолади. Илгари бизга оғирлик қилган танҳолик энди эркин ва табиий ҳолатимизга айланади.

Гарчи бу афзаллик барча учун хос бўлса-да, ундан фойдаланиш ҳар бир шахснинг интеллектуал даражасига боғлиқ. Фақат ички олами қашшоқ ва пасткаш одамларгина ҳалиям ёш авлодга аралашиб юраверади, ваҳоланки, улар энди янги авлод шунчаки уларга тоқат билан муомала қилаётганликларини тушунгиси келмайди, бир маҳаллар кимларгадир нажоткор бўлган бўлсалар-да, энди уларга кераги йўқ.

Ёш билан киришимлилик ўртасидаги номутаносибликда илоҳий маъно ҳам бор. Ёш йигит турли ўгитлар, маслаҳатлар, насиҳатларга муҳтож, буларни у фақат жамиятдаги муносабатлар орқалигина олади. Мактаб, китоблар эса табиий омил эмас, жамият маҳсули.

Гул тикансиз бўлмайди деганликларидек, “Тўкис, бенуқсон бахт бўлмайди”, дейди Гораций. Ёлғизликнинг ҳам ўзига яраша фойдасиз ва ноқулай томонлари бор, лекин жамиятдаги кўргиликлар олдида улар арзимас, шунинг учун кимнингдир ўзига яраша қадр-қиммати бўлса, одамлар билан мулоқотсиз ҳам умр кечираверади.

Ёлғизликнинг фойдасиз томонларидан бири шуки, биз ташқи таъсирларга берилувчан бўлиб қоламиз. Танамиз нозиклашиб қолгандек руҳимиз ҳам таъсирчан бўлиб қолади. Ўзгаларнинг арзимаган сўзлари, юз ифодалари бизни ранжитиб, хафа қилиб қўйиши мумкин. Одамлар орасида яшаганимизда эса биз уларга эътибор бермаймиз.

Ёшлик чоғларимизда баъзан бизни ноҳақ хафа қилиб қўйишади, шунда уларга нисбатан нафратимиз ошиб, ёлғизликни қидириб қоламиз, аммо бу узоққа чўзилмайди. Бундай одамларга “ёлғизликни жамиятда ҳам ўзингиз бирга олиб юринг”, деб маслаҳат берган бўлардим. Бунинг учун ўз фикрларингизни ўзгаларга билдирманг, ўзгаларнинг гап-сўзларига ҳам аҳамият берманг. Одоб-ахлоқ ва интеллектуал маънода улардан кўп нарса кутманг, уларнинг фикрларига бефарқ бўлинг, шунда сабр-бардошингиз ошади. Ана шунда биз бутун борлиғимиз билан одамлар орасига сингиб кетмаймиз, ўзлигимизча қоламиз, уларга нисбатан объектив муносабатимиз сақланиб қолади. Бу билан биз омманинг турли иллатлари, ҳатто ҳақоратларидан ўзимизни ҳимоя қиламиз. Бундай чекланган муносабатларнинг намуналаридан бири Маратиннинг комедиясида дон Педро образи орқали берилган. Шу маънода жамиятни гулханга таққослаш мумкин: ақлли одам керакли масофа сақлаб исиниб олади, аҳмоқ эса ўйламасдан ўзини ўтга уради.

Ҳасад табиатан инсонга хос бўлса-да, у ҳам иллат, ҳам бахтсизлик. Ҳасад инсонни қай даражада бахтсиз эканлигини кўрсатади: доимо ўзгаларнинг хатти-ҳаракатларини кузатишга бўлган қизиқиши эса қанчалик даражада зерикарли ҳаёт кечираётганлигини билдиради. Уни инсон бахтининг душмани, ёвуз иблис сифатида йўқ қилиш керак. Сенека шунга шама қилиб айтади: “Ўзимизни ўзгаларга таққосламасдан, қисматимиздан рози бўлиб яшайлик. Ўзгаларнинг бахтини кўролмаган одам ҳеч қачон бахтли бўлолмайди”. У яна: “Қанчадан-қанча одамлар сендан ўзиб кетганини кўрсанг, қанчаси орқада қолиб кетганини ҳам ўйлаб кўр”, – дея қўшимча қилади.

Демак, биздан кўра омадлироқ одамларни эмас, аксинча, омадсизроқларни ҳисобга олишимиз керак. Бошимизга мушкул иш тушганда биздан кўра кўпроқ мусибат чекаётганларни кўриб кўнглимиз таскин топади, ўзимизга ўхшаш одамлар билан эса дардлашамиз.

Бу ҳасаднинг актив томони. Унинг пассив томонига келсак, ҳеч қандай нафрат ҳам унинг олдида ип эшолмайди. Айнан шу сабабли биз ўзгаларда шу ҳиссиётни қўзғатишга бор кучимиз билан ҳаракат қиламиз. Уларнинг айримлари оқибатда қандай хавф-хатарга олиб боришини билганимизда эди, ўзимизни тийган бўлардик.

Зодагонларнинг уч тури бор: 1) наслий зодагонлик, 2) пулдор зодагонлик, 3) маънавий (руҳий) зодагонлик. Охиргиси ҳурмат-эътиборга лойиғидир. Буюк Фридрих: “Уларни ҳукмдорлар билан тенг”, деб ҳисоблаган ва Вольтерга министрлар ва генераллар қаторида эмас, балки ўз ёнидан жой берган.

Ҳар бир зодагоннинг атрофида унга ҳасад қилувчилар давраси бўлган. Ҳар бири унга нисбатан кек сақлаб, уларнинг хатти-ҳаракатлари, ўзларини тутишларидан “Мендан афзал жойинг йўқ!” деган маънони уқиб олиш мумкин. Уларнинг айнан шу ишончи акс маънони билдиради.

Бундай одамлардан қутулиш йўли улардан ўзингни четроқ олиб юриш, иложи борича яқинлаштирмаслик ва доимо масофа сақлаб юриш. Бунинг имкони бўлмаса, улар билан совуқроқ муносабатда бўлиш, ҳасадни ўзига юқтирмаслик: бу нарса кўпчиликка хос. Зодагонлар ўзаро тил топишиб кетаверади, чунки уларнинг ҳар бири ўзича ўз афзаллигини устун кўради.

* * *

Ҳар қандай ишни бошлашдан олдин уни атрофлича кўриб чиқиб, муҳокама қилиб, натижасига ишонч ҳосил қилгандагина бошлаш керак. Инсоннинг билиш доираси чексиз эмаслигини, ҳар қадамда кутилмаган ҳодисалар (тўсқинликлар) чиқиб қолишини назарда тутиб, ниятларимиз амалга ошмай қолишининг олдини олишимиз керак.

Буни англаш муҳим ишларни амалга оширишда бизга қўшимча имконият яратади. Бирор ишни бошладикми, уни оқимига қараб натижасини кутишимиз керак. Иш бошладингми, энди нима бўлар экан деб ташвишланма. Аксинча, бўлар иш бўлди, энди уни муҳокама қилишга ҳожат йўқ, натижасини хотиржамлик ва ишонч билан кутиш керак. “Эгар мустаҳкам бўлса, йўлинг бехатар бўлади”, деган Гёте, итальян мақолини мазмунан таржима қилиб.

Агар натижа ёмон бўлса, одамзоднинг йўли ўзи шунақа, тасодиф ва хатоларга тўла. Энг доно инсон Суқрот ҳам буни тан олган. Бу ерда инсон ожиз.

Рим папаларидан қайсидир бирининг «бошимизга тушган мусибатларда, қай маънода қисман бўлса-да, ўз айбимиз бор», деб айтган ҳикматли сўзлари ибратлидир. Омадсизлигини, бахтсизлигини ўзгалардан яшириб сир бой бермай юрган одамнинг ҳолати шуни эслатади. Уларнинг фикрича, чекаётган мусибат айби бор эканлигидан далолат беради.

Бошга тушган балони даф қилиб бўлмайди, шунинг учун унинг олдини олиш мумкинмиди, деган хаёл билан ўз этини ўзи ейишга йўл қўймаслик керак. Бундай фикр мусибатни янада ошириб юборади, қийноққа солади.

Бундай пайтда Довуд подшодан ўрнак олиш керак: бемор ётган ўғли ҳақида қайғуриб Яхвега тинимсиз ёлборади, ўғли ўлгач, қўл силтаб, бошқа бу ҳақда ўйламайди. Агар бунга кучи етмаса, тақдирга тан беришни ўрганиши керак. Пешонага ёзилганини кўрасан, тақдири азал шу.

Бахтсиз ҳодиса бошига тушган одамга таскин берувчи, тинчлантирувчи омил бу. Мабодо, бўлиб ўтган воқеаларда шахснинг ўзи айбдор бўлса, у ҳолда чекаётган изтироб, мусибат фойдадан холи эмас, чунки бу нарса келажакда сабоқ бўлади. Йўл қўйилган хатоларимиз оқибатида содир бўлганда, одатдагидек ўзимизни ўзимиз оқламаслигимиз, воқеаларни бўямасдан, айбимизни тан олиб, келажакда йўл қўймасликка қатъий қарор қилиш керак. Албатта, бу ўз-ўзидан бўлмайди, одам ўзидан норози бўлиб, ич-этини еб юради, азоб чекади. Гуноҳ жазосиз қолмаслиги керак.

* * *

Гап бахт-саодатимиз ёки мусибатларимиз ҳақида борганда биз ўзимизнинг тасаввурларимизни жиловлашимиз керак. Энг аввало, биз хаёлий қасрлар қуришдан ўзимизни тийи­шимиз лозим, чунки бу фойдасиз, оҳ-воҳ қилишга арзимайди.

Тасаввурларимиздаги бахтсизликларни ўйлаб хавотирланиш ундан ҳам ёмон. Хавотиримиз асоссиз бўлса ёки бошимизга тушадиган мусибат даргумон бўлса, тинчлигимизни йўқотганимиз қолади. Агар чуқурроқ мулоҳаза қилиб кўрадиган бўлсак, у саҳродаги саробдек ғойиб бўлади. Ихтиёримизда бўлган ҳозирги кундан хавотирларимизни чиқариб ташласак тинчроқ яшаймиз.

Фантазиямиз бу нарсаларни кўпам ёқтиравермайди: биз асоссиз равишда дарҳол хаёлий орзу-хавасларга бериламиз. Бахтсизликнинг учқуни сезилди дегунча, биз ғамга ботамиз, бахтсизликнинг турли кўринишларини ўйлаб азоб-уқубатларимиз ортаверади. Ҳали бостириб келмаган бало-қазони ўйлаб, хаёлимиздан даҳшатли фикрлар ўта бошлайди. Ўзингга келганингда хаёлий орзу-ҳаваслардан воз кечиш осонроқ кечади, лекин ғам-ғусса бизни тарк этиши қийин, чунки бало-қазонинг келиш эҳтимоли кўпроқ, фақат биз унинг қай даражада келишини билмаймиз. Қўрқув исканжасида қийналишимизнинг сабаби ҳам шунда.

Шу сабабли бахт-саодатимиз ва мусибатларимиз билан боғлиқ нарсалар ҳақида соғлом фикр юритишимиз, мулоҳазакорлик қобилиятини ишга солиб, оддий тушунчаларга таянган ҳолда совуққонлик билан хулоса қилишимиз керак. Хаёлотимиз бу ерда иш бермайди, чунки мулоҳаза юритиш унинг вазифаси эмас, у фақат тасаввуримизни бойитиб, изтиробимизни кучайтиради, холос.

Бу қоидага биз кўпроқ кечқурунлари риоя қилишимиз керак. Чунки тун қоронғилиги бизни қўрқоқ қилиб қўяди, ноаниқ фикрлар шунга етаклайди. Ҳар қандай ноаниқлик шубҳа туғдиради. Ақл-идрокимиз ва мулоҳаза юритиш қобилиятимиз сусайиб, уларни зулмат қоплайди, толиққан интеллектимиз воқеа-ҳодисалар ва уларни келтириб чиқарган сабабларга тўғри баҳо бера олмайди, балки ҳаяжонимизни орттиради ва осонлик билан қўрқув исканжасига тушиб қоламиз.

Кўпинча бу нарса тунда уйқудан олдин ёки уйғониб кетганимизда содир бўлади: ақл-идрок ўз вазифасини бажара олмайди, тасаввуримиз ишлаб турса-да, нарсаларни бузиб кўрсатади, шунда қайғуга ботиб ёмон фикрларга борамиз.

Эрталаб эса қўрқувларимиз ҳудди тушдек йўқолади. Шу боис кечқурунлари, айниқса тунда нохуш воқеаларни ўйлаш мумкин эмас. Бунинг учун энг қулай вақт – эрта тонг. Ақлий ва жисмоний меҳнат учун ҳам тонг яхши пайт.

Тонг – худди ёшликка ўхшайди, ҳамма нарса мусаффо, аниқ-тиниқ: биз ўзимизни кучли, ҳамма нарсага қодир деб ҳис қиламиз. Бунинг қадрига етиш лозим, уни беҳудага сарфламасдан, уйқуда ўтказмасдан, қайсидир маънода муқаддас деб билиб, унда ҳаётимиз моҳиятини кўра билишимиз керак.

Оқшом, аксинча, кексаликка ўхшайди: чарчаганимиздан сергап бўлиб қоламиз. Енгилтаклик қиламиз. Ҳар бир кунимиз ҳаётимизнинг бир қисми. Уйғонмоқ – бу туғилмоқ. Эрта тонг – ёшлик, тунги уйқу – кичкина ўлим.

Умуман олганда, соғлиғимиз, уйқу, таом, ҳарорат, об-ҳаво, шароит ва яна бошқа кўп нарсалар кайфиятимизга катта таъсир ўтказади, кайфият эса ўз навбатида фикру хаёлимизга. Мана шунинг учун ҳар қандай иш ҳамда уни бажаришга бўлган лаёқатимиз замон ва маконга узвий боғлиқ. Шунинг учун “яхши кайфиятдан фойдаланиб қол, у доим ҳам келавермайди” (Гёте).

Нафақат муҳим ва асосий фикрларимиз, балки фақат ўзимизга тааллуқли бўлган шахсий масалалар муҳокамасини ҳам, гарчи тайёргарлик кўрган бўлсак ҳам, ўзимиз белгилаган вақтда эмас, балки қулай вазият юзага келгандагина ўтказиш мақсадга мувофиқ. Муҳокаманинг ўзи ҳам вақт танламайди, ана ўшанда диққатимиз жамланиб, фикрларимиз қуйилиб келаверади.

Хаёлотларимизни жиловлаш ҳақидаги тавсияларга, ўтиб кетган адолатсизликлар, кўрган зарарларимиз, йўқотганларимиз, ҳақоратлар, илтифотсизликлар, хафагарчилик­ларни эсламаслик ҳам киради, акс ҳолда, биз эски нафрат, алам ва адоватларимизни қўзғатиб, қалбимизни булғаб қўямиз.

Неоплатониклардан Прокл тўқиган масалда айтилишича, ҳар бир шаҳарда олижаноб ва буюк шахслар билан бирга турли қаланғи-қасанғи одамлар ҳам яшайди. Шунга ўхшаш ҳар бир олижаноб ва буюк шахсларда ҳам табиат ато қилган, юқоридагиларга хос пасткашлик, разиллик унсурлари мавжуд. Ана шуларни қўзғатиб юбормаслик керак, зеро улар тасаввурларимизни эгаллаб олиб бизни расво қилади.

Озгина кўнгилсизлик, унинг манбаидан қатъий назар, тасаввуримизда катталашиб, қалбимизни чулғаб олади ва биз ўзлигимизни унутиб қўямиз. Ҳар қандай кўнгилсизликка ҳушёрлик билан, оддий воқеа сифатида қарашимиз керак, токи у бизни қийнаб қўймасин.

Кўз ўнгимиздаги кичик нарсалар атроф-оламни биздан тўсиб, билим доирамизни торайтириб қўяди. Худди шунингдек, яқин атрофимиздаги одамлар ва нарсалар, гарчи арзимас бўлса-да, диққатимизни тортади, чалғитади, муҳим ишларимиз эса қолиб кетади. Бунинг чорасини топишимиз зарур.

* * *

Бизга тегишли бўлмаган нарсаларга кўзимиз тушганда: “Агар шу нарса меники бўлганда эди”, деган фикр кела қолади, бу эса ҳиссиётларимизни қўзғатиб юборади. Унинг ўрнига ўзимизда бор нарсани йўқотиб қўйгандек: “Шу нарса меники бўлмаганда нима бўлар эди?” деб сўрашимиз керак.

Шу қатори ўзимизга тегишли бор нарсаларимизга ҳам: мулкларимиз, соғлигимиз, дўстларимиз, севгилимиз, хотин ва бола-чақамиз, ҳатто уй ҳайвонларимизгача, чунки биз уларни йўқотиб қўйгандагина қадр-қиммати маълум бўлади. Шу маънода биз биринчидан уларнинг қадрига етамиз, иккинчидан, уларни қўлдан чиқармасликка ҳаракат қиламиз – мол-мулкимизни хавф-хатардан сақлаймиз, дўстларимизнинг ғашига тегмаймиз, хотинимизни йўлдан оздирмаймиз, соғлигимизни сақлаймиз, болаларимизни асраймиз ва ҳоказо.

Бугунги кунимиздаги мужмалликларга аниқлик киритиш учун биз кўпинча келажакка умид боғлаб хомхаёлларга бериламиз, реал воқелик билан тўқнашганда улар чилпарчин бўлади, биз эса афсус-надоматлар чекиб қоламиз. Яхшиси ножўя ишлар ҳақида ўйлаганимиз маъқул, чунки уларнинг олдини олишга қисман бўлса-да ҳаракат қиламиз, қолаверса, улардан қутулгач кўнглимиз жойига тушади.

Ҳар қандай хавотир ўтиб кетганда кўнглимиз таскин топади. Тасодифан бошимизга тушиши мумкин бўлган катта бахтсизликларни ҳам тасаввур қилиб туришимиз керак, чунки ҳақиқатан бошимизга иш тушганда унга чидаш осонроқ кечади, ёмонроғига дучор бўлмаганлигимиздан таскин топамиз. Олдинроқ бўлиб ўтган хавф-хатарларни ҳам эътиборсиз қолдириш ярамайди.

* * *

Бизга тааллуқли бўлган ҳолатлар ва воқеа-ҳодисалар тартибсиз равишда, тарқоқ ҳолда бир-бирларини алмаштириб ўтаверади. Улар турли-туман кўринишда, бир-бирларига алоқадор эмас, бизга тааллуқли томонини ҳисобга олмасак, уларда умумийлик йўқ. Шунга яраша ташвиш-ўйларимиз ҳам уларга муносиб тарзда ҳар бирига алоҳида ёндошишни тақозо қилади.

Бирон-бир ишга киришганимизда бошқа нарсаларни четга суриб, диққатимизни фақат шунгагина қаратиш лозим, токи улар халал бермасин, мўлжаллаган вақтда уни якунлайлик. Ўй-фикрларимизни гўё алоҳида қутичаларда сақлаб, керак пайтда зарур бўлган қутичани очиб фойдаланайлик.

Бу билан биз етишган озгина ҳаловатимизни ҳам йўқотиб қўймаслик чорасини кўрган бўламиз, акс ҳолда ўринсиз келган фикрларимиз устимизга оғир юк ортади, муҳим ишларнинг ташвишида юрганимизда, майда-чуйдаларига бепарволик юзага келади ва ҳоказо.

Айниқса, олижаноб ва юксак фикр-мулоҳазаларга лаёқатли одамнинг ақл-идроки ҳар қандай арзимас чет фикрлардан, пасткашликлардан холи бўлиши керак. Бу тўла маънода “ҳаёт учун ҳаётимиз туб илдизига болта уриш” (Ювенал) демакдир.

Албатта, ўзимизни бирор нарсага йўналтириш ва тийиш учун ўзимизни мажбурлаш керак, чунки мажбурлаш ташқи таъсирлар остида келганда бунга чидаш жуда қийин, ҳаётда бунингсиз иложи йўқ. Керакли пайтда қўлланган ўзини-ўзи мажбурлаш кўп ҳолларда ташқи мажбурлашдан бизни ҳимоя қилади.

Бошқа бирор нарса бизни бу даражада ҳимоя қила олмайди. Сенеканинг ҳикматли ибораларида айтилгандек: “Ўзгалар устидан ҳукм юритмоқчи бўлсанг, ўзингни ақл-идрок ҳукмига топшир”. Шу билан бирга, ўз-ўзимизни мажбурлаш ўз ихтиёримизда қолади, агар уни жуда ошириб юборсак, жиловни бироз қўйиб юбориш кифоя. Ташқаридан юклатиладиган мажбурият эса ҳеч нарса билан ҳисоблашмайди, у аёвсиз ва бераҳм, шафқат нималигини билмайди. Агар биз унинг олдини олсак, донолик қилган бўламиз.

* * *

Истакларимизни чеклаш, эҳтиросларимизни жиловлаш, ғазабимизни бўйсундириш учун ҳар бир инсон ҳам бизга ўхшаб турли бало-қазолардан четда қолмаслигини, “қаноат ва сабр-тоқат” (Сенека) қилиб яшаш қоидаларига бўйсунмасликда на бойлик, на мансаб ёрдам бера олмаслигини ёдда тутмоғи лозим.

Горацийнинг шеърларида шундай маъно бор:

Ўзинг учун ўқи, ўрган, қил ихлос,
Донолар сўзидан ҳикматлар ахтар.
Очкўз нафс зулмидан бўлурсан халос,
Арзимас мол-мулкка қўймассан ҳавас,
Кўнглингдан қўрқувни қуварсан, хуллас,
Умрингни яшарсан сокин, бехатар.[1]

“Ҳаёт ҳаракатдан иборат” деганда Цицерон мутлақо ҳақ эди.

Шу маънода ҳаётимиз тўхтовсиз ҳаракатдан иборат ва шунга боғлиқ. Шунга монанд, ички руҳий ҳаётимиз ҳам доимо ҳаракатда бўлишимизни, яъни фаолиятимиз, ақл-идрокимиз иш билан банд бўлишини талаб қилади. Бунга мисол қилиб бекор қолган, ўй-фикрлардан холи бўлган одам дарҳол бирор нарсани тиқиллатиб ўтирганини келтириш мумкин.

Моҳиятан олганда, турмушимизда дам олишга ўрин йўқ. Шу сабабли бекорчилик тез орада жонга тегади, чидаб бўлмас даражада диққатимиз ошади, зерикамиз. Фаолликка бўлган интилишларимизни бошқаришимиз, йўналтиришимиз, қониқтиришимиз шарт.

Демак, инсон бахтли бўлиши учун ишлаши зарур. У нима биландир шуғулланиши, бирор нарса қилиши, қаердадир ниманидир ясаши, ҳеч бўлмаганда ўқиб-ўрганиши керак. Ундаги куч-қувват сарфланишга муҳтож, меҳнати натижасини ҳам кўришни истайди.

Энг яхши қониқиш бирор нарса яратаётганимизда – хоҳ сават тўқиш бўлсин, хоҳ китоб чоп этиш бўлсин, шу аснода пайдо бўлади. Ишимиз унумига қараб, кундан-кун ўз қўлимиз билан ясаётган нарсадан қониқишимиз ортиб, натижасини кўргач қувонамиз, ўзимизни бахтли сезамиз. Санъат ва бадиий асар яратганимизда, ҳатто ҳунармандчилик буюми ясаганимизда ҳам, худди шундай ҳол юз беради. Қанчалик даражада улуғвор нарсалар яратсак, ундан олган қониқиш ҳам шунчалик юқори бўлади.

Шу нуқтаи назардан олганда, энг бахтли одамлар – истеъдодли одамлардир. Улар ўз қобилиятига яраша энг муҳим ва буюк асарлар яратадилар. Улар юксак даражада ҳурматга сазовор, шундан ҳузур топадилар. Ҳаётини бемаъни ўтказаётган одамларни уларга тенглаштириб бўлмайди.

Барча қатори уларда ҳам моддий эҳтиёжларини қондириш истаги бор ва агар муҳтожликка тушиб қолмасалар, олий мақсадларини амалга ошириш учун маънавий дунёларини бойитадилар, келажакда буюк асарлар яратиш учун манба қидирадилар. Уларнинг ақл-идроки икки йўналишда: биринчиси оддий одамлар қатори муомалада бўлиш, иккинчиси – нарсаларни объектив тушунишга қаратилади.

Уларнинг ҳаёти икки хил характерга эга: бир маҳалда ҳам томошабин, ҳам ижрочи (актёр) бўла олади, қолган одамлар фақат ижрочи (актёр) бўладилар. Майли, ҳар ким ўз қобилиятига яраша иш билан шуғуллана қолсин. Агар ишимиз режали кетмаса бизга ёмон таъсир қилади. Бу нарса узоқ муддат кўнгилочар саёҳатга чиққанимизда билинади, чунки ўрганиб қолган ишимиздан маҳрум бўлиб, одатланган табиий муҳитни биров тортиб олгандек бўлади, шунда ўзимизни ожиз ва бахтсиз ҳис қиламиз.

Йўлимиздаги тўсиқларни бартараф қилиш ҳам инсон эҳтиёжига киради, бу кўрсичқон ер қазигандек табиий ҳол. Узоқ муддат ҳузур-ҳаловатдан келиб чиққан бекорчилик чидаб бўлмас даражадаги ҳолатга олиб келади. Турмушдан ҳақиқий ҳузур-ҳаловат топиш қийинчиликларни енгишда: улар моддийми, маънавийми ёки амалиётда учрайдими, барибир, энг муҳими, улар билан курашиш ва енгишда – бу нарса бахт келтиради. Агар қийинчиликлар бўлмаса, у ҳолда қўлимиздан келганча ўзимиз яратамиз, бу эса шахс­нинг ўзига хос хусусиятларидан келиб чиқади: ов қилади, бальбок ўйнайди ёки ички бир турткига бўйсуниб жанжал қидиради, фитна уюштиради, муттаҳамлик йўлига кириб ярамас ишлар билан шуғулланади, нима қилиб бўлса-да, ўзи тоқат қилолмаётган ҳолатдан чиқишга ҳаракат қилади. Бекорчиликдаги осойишталик хавфлидир.

Инсон ўзи кўриб турган мавжуд нарсалардан олган таассуротларининг ҳақиқий эгаси – ҳукмдори бўлиши керак. Англаб етилган таассуротларимиздан кўра бевосита кўриб билганларимиз кучлироқ…

Ўзгалар билан бўладиган муомаламиз ҳақида

Инсон эҳтиёткор ва кўнгилчан бўлиши керак. Улар ҳаётда жуда асқотади: биринчиси зарар-заҳматдан, иккинчиси эса баҳс-жанжаллардан асрайди.

Ҳар бир одам (индивидуал) ўзига хос хусусиятларга эга эканлигини тан олишимиз керак. Бу хусусиятлар кулгилими, ачинарлими, ўша одамнинг табиатига мос. Бундай одамларни учратганда ўзимизча: “Ҳа, шунақаси ҳам бўлар экан-да”, деб қўя қолишимиз керак. Ўзимизни бошқача тутсак ўзимизга душман орттириб олган бўламиз. Ҳеч ким ўзининг шахсий индивидуаллигини, яъни маънавий характери, билим орттириш қобилиятини, мижозини, қиёфасини ўзгартира олмайди. Қандай бўлса, шундайлигича қабул қилмасдан биз уни айблай бошласак, у бизга қарши кураш бошлайди, чунки бошқа иложи йўқ, ўзини ўзгартира олмайди, у шунақа яратилган.

Одамлар билан ёнма-ён бўлиб яшашни истасак, ҳар бирининг индивидуаллигини, у қандай бўлмасин, қабул қилишимиз керак. Бу индивидуалликдан ўзимиз хулоса чиқариб, яхши жиҳатларидан фойдаланишгагина ҳақимиз бор, уни айблаш, таъна қилишнинг ҳеч кераги йўқ. Ҳаёт барчага баробар берилган. Кимки ўзига хос хусусиятлардан батамом қутула олса, ўзини бахтлиман деб ҳисоблайверсин. Бу осон эмас, албатта. Одамлар билан тоқат қилиб муомала қилишни ўрганиш учун жонсиз нарсалардан фойдаланиш қулай, бунинг йўли осон.

Шу йўл билан орттирилган сабр-тоқатни одамларга нисбатан ҳам қўллаш мумкин, олдинги тажрибамиз бу ерда қўл келади, ахир йўлингда учраган тошдан хафа бўлиш тентаклик-ку. “Мен уни ўзгартира олмайман, лекин ундан фойдаланиш мумкин”, – деган фикрга келиш ақлли одамнинг ишидир.

* * *

Одамлар билан бўлган суҳбатда уларнинг ақл-онги ва қалби қай даражада ўхшаш ёки турли-туман эканлигини билиш осон кечади: уни майда-чуйда нарсалардан ҳам билиб олиш мумкин.

Суҳбат ишга алоқаси йўқ, арзимас нарсалар ҳақида кетганда ҳар ким уни ҳар хил қабул қилади, кимнингдир, ҳатто, жаҳли чиқади.

Ўхшаш одамларнинг эса фикри бир жойдан чиқади, апоқ-чапоқ бўлиб кетади. Ўртамиёна одамлар бир-бирлари билан тез тил топишиб кетишларини шу билан изоҳлаш мумкин. Истеъдод эгалари аксинча, барча билан тил топишиб кетавермайди, ажралиб туради, мабодо ўзига ўхшашини учратиб қолсагина озгина қувонч сезади. Тенг тенги билан деган ибора бежиз айтилмаган.

Ҳақиқий буюк ақл эгалари танҳоликни ёқтиради. Маслакдошлар тез топишади, қандайдир кўзга кўринмас куч уларни бир-бирига тортади.

Тубан ниятли, пасткаш ва уқувсиз одамлар орасида бу нарсани кўпроқ кузатиш мумкин, чунки улар беҳисоб. Ҳақиқий истеъдодлилар эса жуда кам. Пес песни қоронғида топганидек, икки ярамас, қабиҳ ниятларини амалга ошириш учун, кўпчилик орасида бир-бирларини тез топадилар.

Тасаввур қилинг (бу бўлиши мумкин эмас) жуда ақлли ва истеъдодли одамлар даврасига иккита калтафаҳм тушиб қолди дейлик. Улар тезда топишиб оладилар-да, ўзларича “Бу ерда ақлли одам ҳам бор экан-ку!” – дея ич-ичидан қувониб кетади.

Маънавий дунёси қашшоқ, ақли қисқа икки одамнинг учрашувига гувоҳ бўлиш жуда қизиқарли. Улар бир-бирларига кўзи тушди дегунча, қучоқ очиб, гўё эски қадрдонлардек оғиз-бурун ўпишадилар. Бу шу даражада яққол намоён бўладики, беихтиёр ёдингга ҳиндавийларнинг (реинкарнация) таълимоти келади: олдинги ҳаётларида улар ўзаро дўст бўлмаганмикан?

Бир-бирига ўхшаш одамларни нима ажратиб юборади, нима сабабдан ўрталарига нифоқ тушади? Бунинг сабаби ҳар бир кишининг ўша пайтдаги кайфиятига боғлиқ, кайфият эса турли вазиятлар, эгаллаб турган мавқеи, бажариб турган иши, жисмоний ҳолатларидан келиб чиқади. Шу боис иноқ бўлган одамлар ўртасида келишмовчилик юзага келади. Буни бартараф қилиш, иттифоқни тиклашга қобилият бўлиши ва шунга яраша шароит яратилиши керак.

Жамиятни бирлаштириш учун умумий кайфият яратилиши муҳим: оммавий кўнгил очишлар, ўйин-кулги, концертлар, турли томошалар, мусиқа ва шунга ўхшаш тадбирлар, ҳатто умумий хавф-хатар, ахборотлар, фикр алмашишлар ҳам бу борада ёрдам беради. Бундай пайтда шахсий манфаат ўрнини умумкайфият эгаллайди. Объектив таъсирлар етарли бўлмаса, субъектив таъсир кўрсатишга интиладилар: масалан, ичкилик. Бир пиёла чой устидаги суҳбат ҳам унинг ўрнини босиши мумкин.

Ҳар бир нарсани ҳар ким ўз қаричи билан ўлчайди. Пасткаш одамлар ўзгаларда фақат ўзида мавжуд бўлган камчиликлар, ожизликлар ва пасткашликларнигина кўра олади. Ўзгалар ҳақидаги тасаввурига шу нарсалар сиғади, холос, юксак фазилатлар эмас.

Ақл-фаросати йўқ одам, бошқаларда ҳам уни кўрмайди, қадр-қимматини ўз тарозисида ўлчайди. Суҳбатдошимиз билан ўзимизни тенг кўрамиз, кимнингдир афзаллиги ва керак пайтида ўз манфаатларидан воз кечиши ҳам сезилмайди.

Кўп одамларнинг фикрлаш тарзи ва ақлий қобилияти тубан ва ожиз эканлигини ҳисобга олсак, улар билан бошқача тарзда гаплашиш мумкин эмас, яъни улар билан суҳбатда ўшалар даражасига тушиб гаплашиш керак. Бундай одамларнинг асл моҳиятини тушунгач, улардан ўзингни олиб қочасан, бошқа йўли йўқ.

* * *

Кимнидир чуқур ҳурмат қилиш ва айни пайтда, унга катта меҳр боғлаш жуда қийинлигини Ларошфуко жуда тўғри пайқаган. Шунинг учун одамлардан меҳр кутамизми ёки ҳурматми, ўзимизга боғлиқ. Меҳрда, турли кўринишда бўлса-да, шахсий манфаат ётади. Бизга ёқиш ёки ёқмаслиги, ниманинг эвазига орттирилганлигига қараб баҳоланади.

* * *

Кўпчилик ўзига бино қўйиб юради, бошқа нарсалар уни қизиқтирмайди. Гап нима ҳақида кетмасин, улар дарҳол ўзлари ҳақида ўйлайдилар, гап орасида тасодифан уларга тааллуқли маълумот бўлса, диққат-эътибори фақат шунга қаратилади, гап маъноси уларга етиб бормайди. Манфаатларига ва шуҳратпарастликларига зид бўлган далилларни ҳам тан олмайдилар.

Манманлиги шу даражадаки, осонгина жиззакилиги тутиб, арзимаган нарсадан ўзларини ҳақоратланган ҳисоблаб, хафа бўлиб юрадилар. Улар билан суҳбатлашиш жуда қийин кечади, қилдан қийиқ ахтарадилар, арзимаган нарса уларнинг нозиклашиб қолган иззат-нафсларига қаттиқ тегади, ўтмаслашиб қолган ақл-идрок ва ҳиссиётлари эса тўғри гапни қабул қилишга ожиз, ўзгаларнинг чиройли сўз иборалари уларга бегона. Уларни лайча кучукларга қиёслаш мумкин – тасодифан панжасини босиб олсанг чинқириши оламни бузади. Ҳамма ёғини яра-чақа босиб кетган беморга ҳам ўхшатиш мумкин – қўл теккизиб бўлмайди. Суҳбатдошининг ақллироқ эканлигини ҳазм қилолмайди – ўша пайтда буни билинтирмаса ҳам, кейинчалик яшириб ўтирмайди. Билмаган одам, нега бу одамнинг ғазаб-нафратига учрадим, деган хаёлга боради. У хушомадни ва мақтовни ёқтиради, унинг атрофидагилар бундан усталик билан фойдаланадилар. Билим доираси тор, интеллекти ўта паст бўлса-да, истак-иродасига бўйсунади.

Унинг ожиз ва нотавон шахс эканлигини шундан ҳам билса бўлади-ки, мунажжимларнинг башоратларини ёқтиради, гўё улкан осмон жисмлари, юлдузлар ҳаракати тақдири билан боғлиқдек. Бу нарса қадимдан маълум.

* * *

Жамоатга ошкор қилинган ҳар қандай можаро хайрихоҳлик билан қабул қилинади, лекин шундайлигича қолиб кетмайди. Кейинчалик у ҳақда фикр билдирилади, муҳокама қилинади, хулоса чиқарилади. Тўғри хулоса чиқарилса, ҳамма нарса ойдек равшан бўлади.

Айрим маънода катталарни болаларга қиёслаш мумкин: танбеҳ бермагунча шўхликларини қўйишмайди, катталар эса индамасанг бошингга чиқиб олишади, шунинг учун жудаям кўнгилчан ва мулойим бўлиш ярамайди. Дўстинг қарз сўраганда бермасанг, муносабат йўқолмаслиги мумкин, қарз берсанг уни йўқотдим деявер. Дўст билан кўкракни кериб, бепарволик билан муносабатда бўлиш мумкин, лекин жудаям ошириб юбормаслик керак, шунингдек, ўта мулойимлик ва жонкуярликнинг ҳам кераги йўқ – бу уларни чидаб бўлмас даражада сурбет қилиб қўяди, дўстликка путур етади.

Кимгадир керак эканлигини билган одам ўзига бино қўйиб, такаббурга айланади. Айримларига ишинг тушса ёки тез-тез учрашиб сирдош оҳангда гаплашсанг ҳам шу ҳол рўй беради, ҳар қандай эркалик ва инжиқликларимни кўтаришга мажбур деган хаёлга боради, дўстлик чегарасини бузиб, одоб доирасидан чиқиб кетади.

Шунинг учун барчани дўст тутавериш ҳам ярамайди, шунчаки таниш-билишчилик билан кифояланиш, одамлардан эҳтиёт бўлиш керак. Кимдир “мен сенга эмас, сен менга муҳтожсан” деган фикрга борса, иш шу даражага бориб етади-ки, гўё унинг бирор нарсасини ўғирлаб олгансан-у, бунинг учун у сендан ўч олиб, нарсасини қайтариб олмоқчидек.

Ҳеч кимга, ҳеч нарсага муҳтож эмаслигимизни кўрсатиб қўйсак, атрофдагилардан афзаллигимиз ана шунда. Шу маънода вақти-вақти билан ҳар бир одам эркакми, аёлми билиб қўйсин, уларсиз ҳам ҳаётимиз яхши ўтаяпти: бу дўстликни мустаҳкамлайди. Кўпларига нисбатан, айрим пайтларда бироз илтифотсизликка йўл қўйсак ҳам, фойдадан холи эмас, дўстликнинг қадрига етадиган бўлишади.

“Ким ҳурмат кўрсатмаса, унга ҳурмат кўрсатишади” дейилади итальян мақолида. Кимки чин маънода бизга жуда қадрли бўлса, буни ўзидан яширишимиз керак. Бу яхши маслаҳат бўлмаса-да, тўғриси шу. Ортиқча эркалатиш ҳатто итларни бузади, одамлар ҳақида гапирмаса ҳам бўлади.

Олижаноб қалб ва юксак истеъдод эгалари, айниқса ёшликда, одамлар ҳақида ва турмуш масалаларида ҳеч нарсани билмасликлари ҳайрон қоларли даражада, шунинг учун улар ҳаётда кўпинча алданиб қоладилар ва хатога йўл қўядилар, пасткашлар эса аксинча, уддабурон ва ишбилармон бўлишади.

Бу нарса турмуш тажрибаси етишмаганликдан, яъни “олдиндан синалган” (a priori)лигига ишониб хулоса қилишдан келиб чиқади. Омма шу нарсани одатдаги ўлчов қилиб олган ва шундан фойдаланади, олижаноб ва истеъдодлилар эса фойдалана олмайди ва шу билан бошқалардан тубдан фарқ қилади. Бошқаларни ҳам ўзларига ўхшатганлари сабабли ўзгалар ҳақидаги фикрлари нотўғри чиқиб қолади.

Бундай одам ўзгаларнинг маслаҳати, йўл-йўриғи ва ўзининг шахсий тажрибасига таяниб охири омма ҳақида яхлит фикрга келади. Омманинг кўпчилик (олтидан беш) қисми билан уни боғлаб турадиган нарса йўқ, аксинча, маънавий ва интеллектуал маънода шу даражада пастки, яхшиси, улар билан имкони борича алоқа боғламаган маъқул.

Омманинг ярамас ва пасткашлиги ҳақида тушунчасининг поёни бўлмаса керак. У тирик экан, тушунчаси кенгайиб бораверади, лекин барибир ўз зарарига янглишаверади. Тушуниб етган тақдирда ҳам, нотаниш давраларга кириб қолганда, одамларнинг гап-сўзлари, юз ифодалари чиройлилиги, маъноли эканлигидан, ҳалол-пок, чин кўнгилдан гапираётганлигидан, ҳурмат-эътиборга сазовор, саховатли, фаҳм-фаросатли эканлигидан ҳайрон қолади.

Бу нарсалар уни янглиштирмаслиги керак, ахир табиат нўноқ ижодкор эмаски, ҳар бирининг пешонасига “Бу аблаҳ, буниси аҳмоқ, уларга ишонманг”, деб тамға босса.

Аксинча, Шекспир ва Гётенинг асарларидаги қаҳрамонлар, ҳатто иблис ҳам, шу даражада табиий тасвирланганки, уларнинг сўзлари ва хатти-ҳаракатларига ишонмасдан илож йўқ.

Шундай қилиб, кимдир бу дунёда шайтонлар шохли ва думли бўлади, аҳмоқлар масхарабозларга ўхшайди деб ҳисобласа, тез орада уларнинг тузоғига илинади. Бунга яна одамларнинг ўзаро муносабатларини ҳам қўшиш мумкин: улар, ойга ўхшаб, фақат бир томонинигина кўрсатади. Бу борада ҳар бир одамнинг туғма истеъдоди бор: юз ифодалари ёрдамида башараларини ниқобга айлантирадилар. Бу ерда ҳар бирининг ўзига хос хусусиятлари кўриниб, шу даражада мос тушадики, сохта эканлигини сезмай қоласиз.

Одамлар кимнидир ишончини қозониш мақсадида сохта қиёфага кирадилар. Бундай қиёфаларга ишонавериш керак эмас ва “Жаҳлдор ит ҳам думини ликиллатади” деган итальян мақолини унутмасликлари керак.

Ҳар ҳолда, эндигина танишган одам ҳақидаги яхши фикрлардан эҳтиёт бўлишимиз керак, акс ҳолда, умидимиз пучга чиқиб, уялиб қоламиз. Бу ҳақда Сенеканинг “Характернинг хусусиятларини майда-чуйда нарсалардан пайқаб олса бўлади”, – деганлари эътиборга лойиқ.

Ўзига эътибори йўқолган одам айнан шу майда-чуйдаларда феъл-атворини кўрсатиб қўяди. Айниқса, хатти-ҳаракатлардан ўзгаларни менсимаслиги, улар билан ҳисоблашмаслиги, худбинлигини ошкор қилади. Муҳим ишларда гарчи худбинлигини яширса-да, яққол кўринади. Турмушдаги кундалик икир-чикирлар, турли ҳодисалар, муносабатларда сурбетлик билан фақат ўз фойдасини, қулайликларни, ўзгаларга тегишли нарсаларни ўзлаштиришни ўйлаб ҳаракат қилса, билингки, у одамнинг қалбида адолатдан ном-нишон йўқ. Жиддий вазиятларда ҳам, агар қонун аралашмаса, аблаҳлигича қолади. Бундай одамлардан қоч! Атрофдагилардан тап тортмасдан мавжуд тартиб-қоидаларга риоя қилмайдиган одам, агар хавф сезмаса, давлат қонунларига ҳам итоат этмайди.

Агар кўнгиллари ёмонликдан кўра яхшиликка мойил бўлганида эди, адолат, садоқат, раҳм-шафқат, севги-вафо масалаларида уларга ишонса бўларди.

Кечирмоқ ва унутмоқ – мисқоллаб тўплаган тажрибалардан маҳрум бўлмоқдир.

Таниш-билиш, ошна-оғайнилардан кимдир бошимизга ғам-алам ёғдирса, ўйлаб кўришимиз керак, муносабатларни давом эттиришга арзийдими йўқми? Акс ҳолда, у баттар қилади.

Шунинг учун бундай одамлардан воз кечган, агар хизматкор бўлса, жавобини бериб юборган маъқул. Қасам ичган тақдирда ҳам уларга ишониш ярашмайди.

Инсон ҳамма нарсани унутиши мумкин. Фақат ўзлигини, ўз моҳиятини эмас. Хатти-ҳаракатимиз ички моҳиятимиздан келиб чиқади. Табиатимизни ўзгартириб бўлмаслиги сабабли бир хил вазиятда олдингиси яна қайтарилади. Ирода эрки ҳақида танловга тақдим қилинган асаримни ўқиб чиқишни тавсия қилардим, шунда адашмас эдингиз.

Дўстлик ришталари узилгач, қайтадан тиклаш бизга қимматга тушади. Чунки собиқ дўстнинг қилмишлари олдингидан юз чандон ошади, сурбетлиги чегара билмайди. Ҳайдалган хизматкор ҳақида ҳам шундай дейиш мумкин.

Одамларнинг фикрлаш тарзи, феъл-атвори, худди манфаатларидек, ўзгариб туради. Тубан ниятларини амалга оширишни пайсалга солиб ўтиришмайди. Бизни ишонтириш учун берган ваъдаларига лаққа тушмайлик. Самимийлигига ишондик дейлик, лекин унинг вазиятдан чиқиб кетиш мақсадида айтилган ваъдаси ёлғон, ҳақиқий табиати эса ўз феъл-атвори билан тўқнашганда намоён бўлади.

Ҳаётда учрайдиган пасткашликлар ва нодонликлардан хафа бўлишнинг ҳожати йўқ. Бу нарса инсон зотининг ўзига хос белгилардан бири эканлигини унутмайлик. Ўз ишининг устаси бўлган заршунос соф олтинни сохтасидан осонгина ажратиб олгани сингари, бизга кейинчалик бу билим асқотади.

Одамларнинг бир-биридан фарқи бор, албатта, лекин бу дунёда ёвузлик ҳукмрон – ёввойилар бир-бирининг гўштини ейди, маданийлашганлари бир-бирини алдаб кун кўради.

Давлат ўзи тузган турли маъмурий идоралар, ташкилотлари орқали одамлар орасидаги бошбошдоқликлар, адолатсизликларга чек қўйиши зарур эмасми? Тарихга назар солсак, тахтга ўтирган аксарият подшо аввалига халққа бироз енгиллик беради-да, кейин атрофига қўшин тўплаб, қўшни давлатга ҳужум уюштиради. Ҳар бир уруш, моҳиятан олганда, талончилик эмасми?

Қадимда мағлуб томон ғолибларнинг қулларига айланарди, товон ҳам тўларди. “Ҳар қандай уруш талончилик” деганда Вольтер ҳақ, олмонлар ҳам буни тан олишлари керак.

* * *

Фақат ўз кучигагина таяниб яшайдиган инсон бўлмаса керак, унга ҳаётда йўл-йўриқ кўрсатадиган панд-насиҳатлар, ўгитлар зарур. Масалага чуқурроқ кириб борадиган бўлсак, инсон ўз қобилияти қолиб, фақат ақл-идроки, билими орқали олган хусусиятларгагина таянадиган бўлса, у ҳолда табиат ҳам ўзини кўрсатиб қўяди.

Қайтаверар табиат

паншахада қувсанг ҳам.

Ўзгалар билан муносабатда мавжуд тартиб-қоидалар бор, буни яхши тушунамиз, амалда эса кўпинча четлаб ўтамиз. Тушкунликка тушманг, абстракт тушунчаларни, маслаҳатларни, ўгитларни қўллаб бўлмас экан-да, деган хаёлга борманг. Ёдингизда бўлсин: назария ва амалиёт бошқа-бошқа нарса: биринчиси – ўқиш, иккинчиси ўрганиш.

Шогирд устоз ўқитганларини амалда қўллаганда хатога йўл қўяди, машқ қилавергач етукликка эришади. Шу тарзда лапашанг эпчилга, дали-ғули камтарга, олижаноб мазахчига айланади.

Машқ орқали олинган амалиёт қанчалик мукаммал бўлмасин, инсон ўз табиатидан бутунлай қутула олмайди, вақти-вақти билан у ўзини кўрсатиб қўяди. Ташқаридан қабул қилинган хусусият, ички табиий хусусиятларини тамоман чиқариб юбора олмайди, фақат бир-бирини тўлдиради.

Наполеоннинг “Нотабиий нарсалар номукаммалликдир” деган ҳикматли сўзлари ўринлидир. Бу қоида барчага, ҳар бир одамга, моддият ва маънавиятга оид нарсаларга тааллуқли.

Муғамбирликдан сақланиш лозим, чунки у нафрат уйғотади. Биринчидан – у қўрқувга асосланган алдов, иккинчидан – муғамбирлик қилсанг, ўз қадрингни ўзинг ерга урган бўласан.

Ўзингдаги йўқ сифатлар билан мақтаниш ўша сифатлар йўқ эканлигини тан олишдир. Масалан, мардлик, жасорат, ақл-идрок, билим, донолик, бойлик, аёлларга ёқиш, насл-насаб борасида мақтаниш айнан ўша нарсалар йўқлигидан далолат. Бундай сифатларга эга бўлган одам ҳеч қачон мақтанмайди, аксинча, камтарлик билан яширади. Ахир, қозонда бори чўмичга чиқади-да!

Ҳеч ким ўз аслини кўрсатиб юриш мажбуриятини олмаган, албатта, лекин ниқоб остида турли иллатлар, табиатимизни ҳайвон даражасига тушириб қўядиган бузуқликлар яшириниб ётадики, уларни намойиш қилгандан кўра ниқобда юрган маъқул. Муғамбирлик кўпга чўзилмайди, сабаби ҳам тез ошкор бўлади. Қолаверса, эртами-кечми, ниқоб тушиб кетади. “Ҳеч ким узоқ муддат ниқобда яшай олмайди. Сохталик табиийликка тез алмашади” (Гораций).

* * *

Инсон ўз танасининг оғирлигини сезмай юраверади, аммо ўзга юкни кўтара олмайди. Шунга ўхшаш ўз хатоларимиз ва иллатларимизни эмас, ўзгаларникини кўрамиз.

Бошқаларда акс этган ўз атворимизни кўзгуга қараб акиллаётган итга ўхшатиш мумкин. Ўзгаларни танқид қилган одам ўз айбини ювмоқчи бўлади. Кимки ўзгаларнинг иллатларини танқид қилиш билан бирга ўзлари ҳам улардан қутулмоқчи бўлса, демак у одамда адолат, ҳеч бўлмаганда ғурур бор.

Кўнгилчан одам эса, сенда бор қусур менда ҳам бор, деган маънода иш кўради. Ўз қусурларини ўзгаларда кўриб, тузатмоқчи бўлган одам шу маънода кўзгуга зарурат сезади.

* * *

Олижаноб тоифага мансуб чиққан йигит одамларнинг фикрлаш тарзи, мулоҳазалари, қизиқишлари бир-бирларига яқин бўлганлиги учун муносабатлар мустаҳкам бўлади, деб ўйлайди. Бу муносабатлар асосида моддий манфаатдорлик ётишини эса кейинча тушуниб етади. Бу ҳар қандай муносабат асосида ётади, лекин кўпчилик бошқача бўлишини билмайди ҳам.

Шу сабабли алоқа боғлаётганда, ким қаерда, ким бўлиб ишлайди, мансаби, миллати, оиласини суриштиришади, шунга қараб муносабат турини белгилашади. Унинг шахсий сифатлари қандайлиги эса кўнгилларига келган пайтда сўралади.

* * *

Кумуш пул ўрнига қоғоз пул ишлатилганидек, ҳақиқий ҳурмат ва дўстлик ўрнини сохта мулозамат эгаллаган, баъзилар бундан жуда усталик билан фойдаланишади. Аслида шунга муносиб одамлар борми?

Чин дўстлик деганда беғараз муносабат, ёрдам, яхши-ёмон кунларида бирга бўлиш, қувонч ва қайғуларни баҳам кўриш, бир-бирини тенг кўриш тушунилади. Бу инсон табиатида азалдан бор бўлган худбинликнинг тамоман тескариси бўлиб, унга ишониш жуда қийин. Дўст тутинган одам ўзидаги худбинликни яширади, лекин оз миқдорда бўлса ҳам дўстликни кўрсатиб турувчи хатти-ҳаракатлари, унинг аломатлари бор, албатта. Бу ёлғончи дунёда баркамол нарсанинг ўзи йўқ, шунинг учун борига барака, деб шунга қаноат қилиб яшаймиз. Аммо ўша дўстларимиз орқаваротдан биз ҳақимизда қандай гаплар тарқатаётганлигини билишга ҳаракат қилмай қўяқолганимиз маъқул.

Кимнинг чин дўст эканлигини синаб кўрмоқчи бўлсанг, бунинг осон йўли бор. Дўстингга “Бошимга мушкул иш тушиб қолди”, де. Дўстинг чин дилдан ачинаяптими, бепарвоми, билиб оласан. “Дўст бошига тушган кулфат биз учун доим ҳам кўнгилсизлик дегани эмас”, деганда Ларошфуко ҳақ гапни айтган.

Одатдаги “дўстлар” бундай ҳолларда ич-ичидан тошиб келаётган шодлигини яширишга қанчалик уринмасин, ўзига бўйсунмаётган хоин лаблари буни билдириб қўяди. Бундай “дўстлар”нинг кайфиятини кўтармоқчи бўлсанг, бошингга тушган қайғу-ғамларни уларга билдириб, ожиз эканлигингни кўрсатиб тур.

Узоқ масофа ва айрилиқ дўстликка рахна солади. Вақт ўтган сари у абстракт тушунчага айланиб бораверади. Кўриб, учрашиб турган сайин қадрдонлашиб борамиз. Меҳр кўзда, деб бежиз айтилмаган. Инсон табиатан шунақа.

Дўстларни самимий деб айтамиз, душманларимиз-ку, шундоқ ҳам самимий, шунинг учун уларнинг койиб туришлари биз учун фойдали, бундан тўғри хулоса чиқариб оламиз, камчиликларимизни тузатамиз.

Муҳтожлик дўстларни камайтирадими? Қаёқда! Эндигина танишган дўстинг сендан қарз сўраб турса, нима деб ўйлайсан?

* * *

Соддадил одамлар истеъдод ва ақл жамиятда ҳурмат-эътибор келтиради, деб ўйлашади. Аслида, бу кўпчиликнинг ғазаб ва нафратини қўзғатади. Боиси улар ўз истеъдодларини яшириб, оғзига талқон солиб, писиб юришга мажбур.

Ҳамма гап шундаки, суҳбатдошининг ақллироқ эканлигини сезган одам, ўзининг ақли паст, ожиз эканлигини сездириб қўйганлигидан хавотирга тушади, шу нарса унинг ғазабини қўзғайди.

Гарсиан “Бировга яхши кўринишнинг ишончли усули тентаклик тўнини кийиб олишдир”, дея тўғри айтган. Ақл-идрокни намойиш қилиш, бошқаларнинг қобилиятсизлиги ва бефаросатлигини кўрсатиб қўйиш билан баробар. Пасткаш одам олижаноб кишини кўргач, ғазаби қайнайди, бунинг сабаби ҳасаддан бошқа нарса эмас. Манманликни қониқтириш – ўзини бошқалардан устун кўриб, шундан оладиган лаззат, деб ҳисоблайдилар.

Ақл жиҳатдан устунлик инсон учун асосий ифтихор омили, унинг жониворлардан фарқи ҳам шунда. Истак-ирода инсоннинг ўз хоҳиши билан бошқарилади, ақл эса унга ато қилинган неъматдир.

Ақл-идрок устунлигини кўпчилик олдида таъкидлаш – жасоратдир. У ўзига душман орттириб олади, кези келганда ҳақорат қилиш орқали ундан ўч олишади, бу эса ақлдан эмас.

Шу сабабли жамиятда мансаб ва бойликни ҳурмат қилишади, ақл эса бундан умидвор бўлмай қўя қолсин. Нари борса унга эътибор беришмайди, бўлмаса худди айб иш қилиб қўйгандек қарашади, кези келганда камситишади, у эса бўйнини қисиб, ялиниб-ёлвориб кечирим сўрайди. Саъдий “Гулистон”да айтади: “Нодоннинг донишмандга бўлган нафрати, донишманднинг нодонга бўлган нафратидан юз чандон ортиқ эканлигини билиб қўй”.

Аксинча, ақл ожизлиги тавсиянома ўрнини босади. Жисмимиз учун ҳарорат қанчалик таъсир қилса, ақлимиз учун бошқалардан устунлик туйғуси шунчалар таъсир кўрсатади, яъни ақли заифлардан устун эканлигимизни ҳис қиламиз.

Аёллар учун гўзаллик қанчалик муҳим бўлса, эркаклар учун ақл шу даражада аҳамиятли.

Эркаклар орасида жисмоний устунлик ўта муҳим аҳамият касб этмаса-да, аммо биз ўзимизни барваста одамлар олдида эмас, бўйи паст одамнинг олдида эркинроқ ҳис қиламиз. Эркаклар орасида эси паст, бемаъни одамлар кўпчиликнинг диққат марказида бўлади, аёллар орасида эса хунуклари. Ўз назарида бошқалардан устун эканлигини ҳис қилиш учун шу баҳонадан фойдаланишади.

Ҳар қалай, ақлий устунлик одамларни бошқалардан ажратиб турувчи омил, шу боис ундан камчилик топиб, шу баҳонада қочадилар, нафратланадилар.

Жамиятда муваффақиятга дўстлик ва ошна-оғайнигарчилик воситасида эришилади. Катта истеъдод одамни мағрур қилиб қўяди, шунинг учун у бошқалар олдида ялтоқланмайди, ўзини ерга урмайди, балки ўзидаги сифатларни яширади, обрўсини тўкмайди.

Қобилиятсиз одамлар ярамаслар олдида ҳам қўли кўксида, юмшоқ супурги бўлиб туради, шу йўл билан ошна-оғайни ва ҳомий орттиришади. Фақат давлат хизматидагина эмас, барча соҳада, ҳатто илмда ҳам шундай. Масалан, академияларда ҳақиқий илм эгалари эмас, ўртамиёна олимлар керилиб ўтиришади, муносибларига эса у ерда жой йўқ.

Аёллар ва ҳусн масаласида ҳам худди шу аҳвол: гўзал қизлар ўзларига муносиб дугона топа олмайдилар. Чунки гўзаллар шерикчиликка кўнмайдилар. Таққослашнинг ҳожати бўлмаган жойларда эса ҳусндан безак сифатида фойдаланишади.

* * *

Ўзгаларга ишонч билдиришимизда ялқовлик, худбинлик, шуҳратпарастлик катта аҳамият касб этади. Ялқовлик – ўзинг бажарадиган ишларни ўзгаларга юклаш, худбинлик – ўз манфаатинг йўлида ўзгаларни ишлатиш, шуҳратпарастлик эса мақтанчоқликни ёқтириш билан боғлиқ ишлардир. Шунга қарамай, ўзгалардан ишончимизни оқлашларини талаб қиламиз.

Ишончсизлик жаҳлимизни чиқармасин, ахир унда ҳалолликни мақташ аломатлари бор. Ҳалоллик эса камёб нарса.

* * *

Хушмуомалалик яхши фазилат эканлигини “Этика” номли китобимда айтиб ўтган эдим. Хушмуомалалик – ахлоқий ва интеллектуал камчиликларимизга эътибор бермасдан уларни яширишга доир сўзсиз келишувдир. Ҳар икки томон ҳам бундан манфаатдор эканлиги туфайли иш осон кечади.

Хушмуомалалик – оқилларнинг, қўполлик эса аҳмоқларнинг иши. Бу ўз ихтиёринг билан ўзингга душман орттириш, ўз уйингга ўт қўйиш дегани. Хушмуомалалик ҳисоб-китобни қалбаки пул воситасида амалга оширишга ўхшайди. Бу ерда хасислик қилиш ақлсизликдир. Ақлли одам бу борада сахий бўлмоғи лозим. Ҳақиқий манфаатларни қурбон қилиш эвазига хушмуомала бўлиш қоғоз пул турганда олтин улашишга ўхшайди.

Табиий ҳолатда мум қаттиқ бўлади, озгина ҳаракат уни юмшатади. Шунга ўхшаш, ҳар қандай жанжалкаш ва жаҳлдор одам ҳам хушмуомаладан, дўстларча илиқ муносабатдан гапга кўнадиган, хушфеъл одамга айланади.

Хушмуомалалик жуда қийин масала, чунки барча одамлар олдида қўлни кўкракка қўйиб, қуллуқ қилиб туриш керак, гарчи кўп одам бунга нолойиқ бўлса-да. Истамасангиз ҳам кимларгадир ҳамдардлик билдиришингиз, табассумингизни аямаслигингиз керак. Ғурурни хушмуомалаликка сингдириш – буюк санъат.

Агар манманликни ҳаддан ошириб юбормаганимизда, бошқалар ҳам биз ҳақимизда ўз фикрига эга эканлигини ҳисобга олсак, арзимаган гапдан хафа бўлишга ҳожат қолмасди.

Ўзгаларнинг танбеҳини эшитиш билан танишларинг сен ҳақингда ўзаро нималар деганини эшитиб қолиш ўртасида кескин фарқ бор. Одатдаги хушмуомалалик шунчаки ниқоб эканлигини ёддан чиқармаслигимиз лозим. Ниқоб гоҳо қийшайиб кетади, гоҳо бир неча дақиқага тушиб қолади. Ниқобни олиб ташлаган одам ўз аслига қайтиб, қўпол бўлиб қолади, бу эса жамиятда жуда хунук бўлиб кўринади.

* * *

Хатти-ҳаракатларимизда ҳеч қачон ўзгаларга тақлид қилиш ярамайди, чунки ҳар бир ҳолат ва вазиятда ҳар ким ўз табиатига хос хусусиятлардан келиб чиқиб ҳаракат қилади, акс ҳолда сохталиги ошкор бўлади.

* * *

Кимки ўзгаларнинг ишончини қозонмоқчи бўлса, ўз фикрини эҳтиросларга берилмасдан, совуққонлик билан ифодалаши лозим. Қизиққонлик истак-иродага боғлиқ, шунинг учун фикр-мулоҳазаларимизни билдирганмизда одамлар уларни нотўғри тушунишмасин. Истак-ирода инсоннинг туб унсури, билиш-англаш эса кейинчалик эгалланади, шунинг учун фикримиз табиий бўлиши шарт.

* * *

Ҳеч ким билан фикр талашма, одамларни беъмани фикрларидан қайтармоқчи бўлсанг, умринг зое кетади.

Гаплашаётганда ўзгаларнинг хатосини тузатишга уринма, хайрихоҳ бўлганингда ҳам тушунишмайди, осонликча хафа қилиб қўясан, кейин кўнглини олишинг қийин.

Суҳбат чоғида сенга ёқмайдиган бирорта бемаъни гап эшитиб қолсанг, ўзингни билмаганликка ол, гўё икки аҳмоқ комик роль ўйнаяпти, деб ҳисобла. Амалда бу синалган усул.

Бу бир кам дунёнинг камчиликларини тузатаман деб беҳуда уринма, соғ-омон юрганингга шукур қил, чунки шунинг ўзи бахт.

* * *

Алдов йўли билан олдириб қўйган пулингга ачинма, чунки келгусида бу сенга катта сабоқ бўлади.

* * *

Ҳақ бўлган тақдирингда ҳам мақтанчоқлик қилма, мақтаниш сени йўлдан оздиради. Мақтанчоқликни камтарлик ниқобига ўраб гапирганингда ҳам, одамлар унда шуҳратпарастликни кўради. Сен эса кулгига қоласан. Меъёрни билиш лозим.

* * *

Кимдир ёлғон гапираётганини сезиб қолсак, ўзимизни унга ишонгандек қилиб кўрсатамиз, лекин у ҳаддидан ошиб янада кўпроқ ёлғон қўшади, оқибатда ниқоби очилиб қолади. Кимнингдир гапларида ҳақиқат аломатларини сезиб қолсак, суҳбатдошимиз уни яширишга ҳаракат қилади, шунда биз ишончсизлик билдирсак, у бор гапни айтишга мажбур бўлади.

* * *

Шахсий ишларимизни яқин танишларимиздан ҳам сир тутганимиз маъқул. Биз ҳақимизда уларнинг ўзлари кўриб билганлари етарли. Энг арзимас нарсалар ҳам, вақти келганда, бизга зарар келтиради.

Ақли расо одам нима ҳақида гапиришдан кўра, нима ҳақида гапирмасликни яхши билади. Биринчиси шуҳратпарастлик аломати, иккинчиси ақлли одамнинг иши. Ҳар иккаласи учун ҳам имконият кенг, лекин кўпинча бир лаҳзалик истагимизни қондириш учун сукут олтинга тенг эканлигини ёдимиздан чиқариб қўямиз.

Баъзан юрагимизни бўшатиш учун ўз-ўзимизга овоз чиқариб гапириб юборамиз, айниқса, феъли тез одамларда бу кўпроқ кузатилади. Бу нарса одат тусига кириб қолмасин, чунки фикр ва сўз уйғунлиги содир бўлиб, ўзгалар билан бўлган суҳбатда ҳам шу нарса юз беради. Фикримиз билан сўзимиз ўртасида кенг масофа сақлашимиз керак. Баъзан бизга тааллуқли айрим ҳолатларга ўзгалар ишонмайди деб ўйлаймиз, амалда эса улар бунга чиппа-чин ишонишади. Уларнинг ишончини чиппакка чиқармоқчи бўлсак, уларнинг кўнглида бунга шубҳа уйғотишимиз керак. Аммо биз кўпинча ўзимиз уни ошкор қилиб қўямиз, бу ҳолатни сездирмаслик мумкин эмас, дея хатога йўл қўямиз. Бу ақлсиз ҳаракатни эсанкираш деб аташади.

Бошқа томондан қараганда, айрим муносабатларда бефаросат бўлган одам, гап ўзгалар ҳақида кетганда ўта зийраклик қилади, баъзи бир тафсилотларни ушлаб олади-да, масалани охиригача ечмасдан қўймайди.

Бирор ўтган воқеа ҳақида гапирганимизда эҳтиёт бўлишимиз лозим. Нафақат одамларнинг исмини, кимлигини билдирувчи белгилари, воқеа содир бўлган жой, вақт ва шунга тааллуқли ҳолатларни, ҳатто иккинчи даражали қатнашчилар ҳақидаги маълумотларни ҳам билдириш ноўрин, акс ҳолда суҳбатдошимизга воқеанинг тагига етадиган имконият яратиб қўйган бўламиз.

Зўр қизиқиш истак-ирода орқали ақлни ишга солади, у эса қилни қирқ ёриб воқеанинг тагига етмагунча қўймайди. Одамлар кўпчиликка маълум бўлган ҳақиқатга эмас, шахс­га тегишли ҳақиқатга ўч бўлишади.

Сукут сақлаш ҳақида барча давр ва халқларда ҳикматли сўзлар айтилган, шунинг учун гапни чўзмай бир неча араб мақоли билан чекланаман: “Душманингга билдирмаган нарсани дўстингга ҳам айтма”, “Сиримни яширсам у менинг асиримга айланади, ошкор қилсам мен унга асир бўламан”, “Сукут дарахтининг меваси – хотиржамлик”.

Иложи борича ўзгалар билан зиддиятга бормаган маъқул. Яхшиси, ҳар кимсанинг қадр-қиммати унинг хатти-ҳаракатига қараб белгиланишини ёдда сақла, ҳеч бўлмаса ўзинг учун. Шунга қараб муносабатларни мослаштириш мумкин, чунки феъл-атвор ўзгармас бўлиб, хатти-ҳаракат шундан келиб чиқади.

Инсондаги иллатларни унутиш, тўплаган бойликни беҳуда совуриш демакдир. Бу нарса бизни аҳмоқона ишонч ва дўстликдан асрайди.

“Меҳр боғламаслик, нафратга берилмаслик” турмуш ҳикматларининг тенг ярми; “Сукут сақлаш, ҳеч кимга ишонмаслик” – унинг иккинчи ярми. Бу дунёда қонун-қоидаларсиз яшашнинг иложи йўқ.

* * *

Қаҳр-ғазаб ва нафратимизни сўз ёки кўз қараши, хатти-ҳаракат билан ифодалаш бефойда, у кулгили, хавфли, қолаверса, бу ақлсизлик ва пасткашликдир. Биз уларни фақат амалдагина изҳор қилишимиз мумкин.

Заҳарли жонзотлар фақат совуққонлилар орасидагина учрайди.

* * *

Сўзга урғу бериш қадимги зодагонларга хос. Бу усул суҳбатдошига қарши мўлжалланган. Сўз маъноси етиб боргунча суҳбатдош талмовсираб тураверади, биз эса хотиржам ўз йўлимизга кетаверамиз. Сўзга урғу бериш суҳбатдошнинг ҳиссиётларини қўзғаши, жаҳл отига миндириши ҳам мумкин. Айрим одамларга очиқ чеҳра билан, дўстона оҳангда шу даражада қўпол гапларни айтиш мумкинки, оқибатидан хавотир олмасак ҳам бўлаверади.

Олам тартиб-қоидаларига ва тақдирга доир қарашлар

Инсон қай тарзда умр кечирмасин, унинг ҳаётида айнан бир хил унсур (таркибий қисм)лар мавжуд бўлади. Унинг умри кулбада ўтадими, қасрдами ва ёки зоҳидона тарзда ғордами, аҳамиятли хусусиятлари бир хил бўлади. Ҳаётда содир бўлган турли-туман воқеалар, саргузаштлар, бахтли ва бахтсиз ҳодисалар ҳақида айтадиган бўлсак, уларнинг асоси қандолат маҳсулотлари каби бир хил.

Шакл турли-туман, ўзак эса ягона. Бир одамнинг бошига тушган воқеа бошқача кўринишда иккинчи бир одамнинг бошига ҳам тушади. Ҳаётимиз мазмун-моҳияти бир хил, таассуротларимиз эса турли-туман.

* * *

Оламни уч хил куч – донолик, қудрат ва бахт бошқаради, дейди қадим мутафаккирлардан бири. Менимча, учинчи куч – бахт кучлироқ бўлса керак.

Умр йўлимизни кеманинг уммондаги сузишига қиёслаш мумкин. Тақдир гўё шамол каби кема елканларини хоҳлаган томонига буриб, гоҳ олдинга, гоҳ орқага ҳайдайди, бизнинг интилишларимиз, хатти-ҳаракатларимиз аҳамиятсиз бўлиб қолаверади. Интилишларимизни эшкакка ўхшатиш мумкин, шамол тинганда бироз фойдаланиш мумкин. Мабодо шамол ҳамроҳ бўлиб қолса – бу сенинг бахтинг. Испан мақолида: “Ўғлингга бахт бергин-у, денгизга от”, деб бежиз айтилмаган.

Воқеа-ҳодисалар – ёвуз кучлар, уларга ишониб бўлмайди… Тақдир бизга бирор нарсани инъом қилар экан, уни тамоман ўз ихтиёримизга бериб қўймайди, шунга муносиб эканлигимизни ҳам билдирмайди. Балки бизга илтифот кўрсатганидан инъом беради.

Ўтган умримизга назар ташласак, унинг қай даражада чалкашиб кетганини, кўплаб омад ва бахт имкониятларини бой берганимизни, қанчадан-қанча кулфатлар бошимизга ёғилганини кўрамиз, ана шунда афсус-надоматларимизнинг чеки бўлмайди.

Ҳаётдаги фаолиятимиз ўз ихтиёримизда эмас. Бу икки омилнинг маҳсули – воқеа-ҳодисалар тизими ва уларнинг ечимидир. Улар доимо бир-бирига қўшилиб, чалкашиб, бири иккинчисини ўзгартириб юборади. Воқеалар ечимини олдиндан топиб бўлмайди, воқеа-ҳодисаларнинг қачон келишини ҳам билиб бўлмайди, фақат реал воқеликда пайдо бўлгандагина бизга маълум бўлади.

Кўзлаган мақсадимизга ҳеч қачон тўғридан-тўғри етиб боролмаймиз. Унга тахминий йўллар билан интиламиз, бу йўлда анча қийинчиликларни бартараф қилишга тўғри келади. Реал воқелик билан ҳисоблашиб, омад ёр бўлишига умид боғлаб мавжуд имкониятларни ишга солиш керак, шунда мақсад сари яқинлашиб борамиз.

Ҳаётимизни ошиқ ўйинига ўхшатиш мумкин, лекин камдан-кам ҳолда ошиғинг олчи бўлади. Терентий айтгандек:

Ҳаёт – қимор, одамзод “Гардкам!” деб отар ошиқ.

Бироқ истаганингдек “олчи” тушмас отганинг.

Ошиғинг “товва” тушса, хатонгни ўнгла эплаб.

Ёки қартани тақдир чийлаб беради, биз эса қартабоз. Ҳаётни яна шахмат ўйинига ҳам ўхшатиш мумкин: сен ютишни режалаштирасан, аммо рақибинг сени эсанкиратиб қўяди. Қисмат ҳаётдаги рақибингдир. Қисматимиз режаларимизни шу даражада ўзгартириб юборадики, дастлабкисидан асар ҳам қолмайди.

Ҳаётда эришган муваффақиятларимизда биз билмаган яна нимадир бор. Кўпинча ўзимиз ўйлагандан ҳам кўра кўпроқ аҳмоқона ишлар қилиб қўямиз. Кўп ҳолларда ўзимиз ўйлагандан ҳам донороқ эканлигимиз ишимиз натижасига кўра билиниб қолади, лекин буни кечроқ тушунамиз.

Ақлимиздан бошқа бизда яна қандайдир табиий хислат – сезги бор. Энг муҳим пайтларда ўзимиз билмаган ҳолда ўша табиий сезги намоён бўлади.

Балки бу тушларимизда белги берар, лекин биз уйғонгач унутиб қўямиз, чунки бесаранжом ва иккиланувчи онгимиз у билан ҳамжиҳат бўлишга ожизлик қилади. Буюк жасорат эгалари ёшлигиданоқ бу ички яширин кучни сезиб уни ривожлантиришган. Умуман олганда, ўз-ўзини ҳимоя қилиш сезгиси барчада мавжуд, акс ҳолда инсоният қирилиб кетган бўларди.

Абстракт принципларга эргашиб ҳаракат қилиш учун кўп машқ қилиш керак, лекин у доим ҳам яхши натижа бермайди. Аксинча, инсонда қон-қонига сингиб кетган туғма принциплар бўладики, улар фикрлаш қобилияти, ҳиссиётлари ва хоҳиш-истаклар билан бирга кириб келган. Одам бу нарсани ўтмишга назар солгандагина сезади: уни қандайдир бир кўзга кўринмас куч бошқариб турганини англаб қолади. Ана ўша куч, ўзининг хусусиятларига кўра, ё бахтга етаклайди ёки бахтсизликка.

* * *

Вақт ҳамма нарсага ўз таъсирини ўтказмай қолмаслигини унутмайлик. Шу аснода нимани қўлга киритган бўлсак, шуларнинг аксини тасаввур қилиб туришимиз лозим. Бахтга эришганда бахтсизликни, дўстликда – душманликни, севгида – нафратни, ишончда – ишочсизликни, гуноҳда – тавбани, ҳаво очиқ кунлари – ёғингарчиликни ва аксинча, бахтсизлик пайти бахтни, қаҳратонда жазирамани эслаб қўяйлик. Турмуш донолигининг доимий сарчашмаларидан энг кераклиси шу. Чунки ёмонликнинг олдини олиш – келажакда алдов қурбони бўлмасликнинг шартидир. Бу дунёда ҳамма нарса ўзгарувчан – бебақо эканлигини назарда тутсак, тажриба ўрнини бу борада ҳеч нарса боса олмайди. Нафақат ўзгарувчанлигини, балки қайси томонга ўзгаришини ҳам олдиндан сеза олсак, ютуғимиз шунда. Ҳамма нарса ўзгарувчан, доимий нарса эса ўзгарувчанлик. Турмушда воқеа-ҳодисалар шу даражада кўпки, агар бирор хавф-хатарнинг олдини олмоқчи бўлсак, тасодиф туфайли у ўз-ўзидан бартараф бўлиши мумкин. Агар биз унинг олдини олмоқчи бўлиб ҳаракат қилган бўлсак, ёки бирор нарса эвазига эришмоқчи бўлсак, меҳнатимиз зое кетади.

Шунинг учун мўлжални жуда узоқдан олиш ярамайди, воқеа-ҳодисалар эҳтимолини ҳам назарда тутиб, яхши ниятда иш бошлаган маъқул.

Одатда одамлар воқеа-ҳодисаларнинг келиб чиқиш сабабларига эмас, оқибат натижаларига кўпроқ эътибор берадилар. Сабаб ва оқибатни боғлай олмаган одам янг­лишади, бошига бало-офатлар ёғилгач, мусибатларига ўзидан бошқа ҳамроҳ тополмайди.

Воқеа-ҳодисаларнинг олдини олмоқчи бўлган одам уни амалда эмас, назарий жиҳатдан қилиши керак. Воқеаларни тезлаштиришга ҳожат йўқ, вақти-соати келганда содир бўлаверади. Вақтни бўйсундириб бўлмайди, акс ҳолда у аямай ўч олади.

Масалан, тезроқ мева олиш мақсадида дарахтга турли сунъий ишловлар бериб, парваришни тезлаштирсак, кўп ўтмай у қуриб қолади. Ёки ўспирин болага ўттиз ёшли эркакнинг ташвишлари юклаб қўйилса, у эплаши мумкин, лекин кейинчалик бу нарса унга қимматга тушади – вақт унинг куч-қувватини, ҳатто умрининг бир қисмини тортиб олади.

Шундай касалликлар борки, табиий кечганда вақт ўтиши билан давоси топилиб асоратсиз ўтиб кетади. Тездан давосини топиб, оёққа туриб кетишини истаган одамга ҳам чораси топилади, лекин оқибатда у умрбод ожиз-нотавонга айланиши мумкин.

Уруш ва ғалаёнлар пайтида пул жуда зарур бўлиб қолса, уй-жиҳозимизни, қимматбаҳо қоғозларимизни арзон-гаровга сотиб юборишга мажбурмиз. Оқибатда бир неча йил чидаш ўрнига бор-будимиздан айриламиз. Қарзга ботиб саёҳатга чиққан одамнинг ҳам аҳволи шунга ўхшаш.

Буларнинг бари сабрсизлик қурбони.

* * *

Ақл билан иш кўришда жасорат ҳам муҳим ўрин тутади. Бу сифатларнинг биринчиси онадан, иккинчиси отадан мерос, истак-иродамиз эса уларни камолга етказади.

Дадил бўлинг!

Мағрур қарши олинг қисматнинг беаёв зарбаларин.

Бу дунёда яшаш учун мардонавор руҳ, темир ирода, мустаҳкам қалқон керак, токи улар тақдир зарбасидан, одамлардан бизни ҳимоя қилсин, чунки ҳаёт курашлардан иборат. Вольтер айтади: “Бу дунёда омадни фақат қилич дами билан қўлга киритадилар, қўлда қилич билан жон берадилар”.

Озгина хавфни сезгач ғужанак бўлиб бурчакка қисилиб олган, дод-вой қилиб тушкунликка тушган одам қўрқоқ одамдир. Аксинча, шиоримиз:

Кулфатга қайсарлик қил, енгилма ва олға бос.

Бирон бир хавф-хатар мавжуд эканми, унинг якунини кутмасдан, унга қарши курашни давом эттириш, тушкунликка тушмасдан нажот қидириш зарур. Бу борада ўзингни чиниқтир.

Яхшиликларни ҳисобга олмасак, бу дунё қўрқиб, юракни ҳовучлаб яшашга арзимайди.

Жасорат зўрликка айланиб кетиш эҳтимоли ҳам йўқ эмас. Жасоратнинг барқарор бўлиши учун маълум маънода бироз ҳадик ҳам бўлиши керак. Бироқ, бу ҳаддан ошиб кетса, қўрқоқлик пайдо бўлади.

Ҳаддан ташқари қўрқинч-ваҳимага тушиб қолиш ҳақида Бэкон Веруламский аниқ таъриф берган: “Ўз ҳаётини ҳимоя қилиш ва асраш, хавф-хатардан қутулиш, уни даф қилиш учун табиат ҳар бир жонзотга қўрқув ато қилган. Лекин табиат саҳийлик қилиб ўлчов бермаган, шунинг учун қуруқ ва асоссиз қўрқув табиий қўрқув билан қўшилиб кетади. Масалага чуқурроқ қарайдиган бўлсак, теварак-атрофни ваҳимали қўрқув босиб кетган, айниқса, одамларни…”

Даҳшатли қўрқувнинг ўзига хос хусусияти унинг асосини аниқ тушунтиришнинг имкони йўқлигидир. Қўрқув фақат тахминларга асосланган, керак бўлса, унга асос қилиб қўрқувнинг ўзинигина олиш мумкин.

“Шарқ юлдузи” журнали, 2014 йил, 1 ва 5-сонлар

[1] Шеърларни Рустам Мусурмон таржима қилган.

Artur Shopengauer
HAYOT SABOQLARI
Abdunabi Abduqodirov tarjimasi

Olmon faylasufi Artur Shopengauer o‘ziga to‘q savdogar oilasida dunyoga keldi. U avval tijorat, tibbiyotdan saboq olib, keyin falsafani o‘rgana boshladi. 1809 yildan boshlab Germaniyadagi eng mashhur Gettingen dorilfununida o‘qidi. Tibbiyot, fizika, zoologiya, falakiyotshunoslik, tabiiy tarix, psixologiya, mantiq, inson miyasi anatomiyasi fanlarini o‘rgandi. 1811 yildan esa Berlin dorilfununida Fixte hamda Shleyermaxer ma’ruzalarini tinglab, falsafadan saboq oldi.
Shopengauerda yoshligidanoq tushkunlik kayfiyati shakllana boshlagan. «Hayot – juda shubhali narsa va men umrimni u haqda fikrlash uchun bag‘ishlashga qaror qildim», — deb yozgandi faylasuf o‘zining hayotiy maslagi to‘g‘risida. Shopengauerning o‘ziga ishonchi juda yuksak bo‘lgan.U keksaygan chog‘ida ham xasisligi, so‘zlarining keskinligi va sabrsizligi bilan shuhrat qozongan.
Hamkasblarining ta’kidlashicha, Shopengauer o‘ta sershubha odam bo‘lgan. Doimo atrofidagilar go‘yoki undan nimanidir yashirib, unga qarshi fitna uyushtirayotganidan gumonsirab yurgan.Shopengauerning Berlin dorilfununidagi dotsentlik faoliyati uzoq davom etmagan. Chunki u o‘z ma’ruzalarida boshqa faylasuflarni tahqirlab yodga olar yoki ularni umuman tilga olmasdi.
1825 yilda Shopengauer o‘qituvchilikni tashlab, Frankfurt-Mayn shahriga ko‘chib boradi va hayotining ko‘p qismini shu yerda o‘tkazadi. U ingliz, frantsuz, italyan va ispan tillarini mukammal bilgan.
Shopengauer 30 yoshida «Olam iroda va tasavvur sifatida» deb nomlangan eng mashhur asarini yozgan. U birinchi bo‘lib «ruhiy halovat» atamasini qo‘llagan. «Eng oliy darajadagi turfa va davomiy huzur-halovat ruhiy halovatdir…» deb yozgandi faylasuf. Shopengauer kunning asosiy qismini ikki xonali uyidagi ish bo‘lmasida o‘tkazgan. Mutolaa – uning eng sevimli mashg‘uloti edi.Faylasuf bir umr bo‘ydoq o‘tgan. U yuqumli kasallik tufayli vafot etishdan o‘lgudek qo‘rqqan. Shunday xavfni sezishi bilan darhol turar joyini almashtirgan.
Shopengauerning quyidagi asarlari ma’lum:«Ko‘z va gullar to‘g‘risida» (1816), «Olam iroda va tasavvur sifatida» (1819), «Axloqning asosi» (1841), «Etikaning ikki asosiy muammosi» (1841), «Din haqida» (1851), «Parerga va Paramipomenon» (1851), «Sevgi metafizikasi». Bu asar ikki jilddan iborat bo‘lib, «Parerga» – lotincha «Qo‘shimcha asarlar» degan ma’noni anglatadi. Shopengauerning mashhur «Turmush hikmatlari» to‘plami ham ana shu kitobga kiritilgan.
Artur Shopengauer 1860 yilda vafot etdi. O’lim to‘shagida yotgan faylasufdan do‘stlari qaerga dafn etish to‘g‘risida so‘raganlarida, u: «Menga baribir. Ular meni izlab topishadi», deb javob bergan ekan.
O’limidan so’ng Artur Shopengauerning nomi ko’z ko’rib quloq eshitmagan darajada shuhrat qozondi. Asrning so’nggi o’ttiz yili davomida u Ovrupodagi eng o’qimishli
nemis muallifiga aylandi.

Ko‘rilayotgan mavzuni iloji boricha qisqaroq ifodalashga harakat qildim, aks holda, turmush qoidalari haqida barcha zamon mutafakkirlari tomonidan aytilgan fikrlarni takrorlashga to‘g‘ri kelardi. Shunga qaramasdan, fikrlarimiz bir joydan chiqqanda ularni eslatib o‘tishni lozim topdim. Qolaversa, qamrov kengayib ketgan taqdirda ularni tartibga solish qiyinlashgan bo‘lardi, bu holat esa o‘quvchini zeriktirib qo‘yishi mumkin. Men shunchaki miyamga kelgan fikrlarni aytishga arzigulik deb hisobladim. Xotiramga tayanib yana shuni aytmoqchimanki, bu borada hali fikrlar to‘laligicha va aynan shunday shaklda ifodalangan emas. Boshqacha aytganda, shu mavzuda to‘plangan fikrlarga qo‘shimcha qildim, xolos.

Bu borada turli-tuman qarashlarni tartibga keltirib quyidagi mezonlarga ko‘ra dastlab o‘zimizga doir axloqiy qoidalarni, so‘ng bu qoidalar asosida boshqalarga qilinadigan munosabatni va nihoyat, olam tartib-qoidalariga, qismatga nisbatan qarashlarni alohida-alohida ajratib chiqdim.

Umumiy qoidalar

Hayotda orttirilgan donishmandlikning eng oliy qoidasi deb Arastuning “Nikomax etikasi”da gap orasida aytib ketgan: “Mulohazali odam huzur-halovatni emas, azob-uqubatdan qutulish yo‘lini izlaydi”, degan iborani tan olgan bo‘lardim. Bu haqiqat so‘zlarining ildizi shundaki, har qanday huzur-halovat va baxt tabiatan olganda salbiy, qayg‘u esa ijobiydir.

Har kuni kuzatish mumkin bo‘lgan bir misol orqali buni tushuntirishga harakat qilaman. Tanamiz soppa-sog‘ paytida birorta a’zomiz kichkina jarohat olib, og‘riq paydo bo‘ldi deylik. Ana shunda bor diqqat-e’tiborimiz jarohat va og‘riqqa qaratiladi, butun tanamizning oromi yo‘qoladi.

Xuddi shunga o‘xshash, ishlarimiz istaklarimizga hamohang bo‘lib yurishib turganda, maqsadimizga yetishishga xalal beradigan birorta ishkal chiqib, garchi bu narsa unchalik jiddiy bo‘lmasa-da, fikri-zikrimiz shunga qaratiladi. Maqsad sari intilishda boshqa ishlarimiz yaxshi ketayotgan bo‘lsa-da, ana shu ishkalni tez-tez o‘ylayveramiz.

Har ikki holatda ham irodamizga ziyon yetadi: birinchisida og‘riq butun badanimizda, ikkinchisida esa – orzu-intilishimizda mujassamlashadi. Har ikki holatda ham u irodamizga salbiy ta’sir ko‘rsatadi, chunki u bevosita emas, nari borsa refleks orqali qabul qiladi. Uning yo‘lidagi bu to‘siq ijobiy bo‘lib, u o‘z-o‘zimizni bilib olishimizga xizmat qiladi. Har qanday rohat-farog‘at unga yetishish yo‘lidagi g‘ovni bartaraf qilishdangina iborat, bu esa qisqa fursatni talab qiladi.

Diqqatimizni rohat-farog‘atga emas, balki hayotimizda to‘lib-toshib yotgan illatlarni iloji boricha chetlab o‘tishga qaratishni maslahat bergan Arastuning yuqoridagi bu saboqlari ana shunga asoslangan deb bilaman. Agar bu yolg‘on bo‘lganda edi, Volterning: “Baxt – bu tushdan iborat, dard esa bor narsa”, degan so‘zlarini ham rad etish mumkin edi, lekin uning so‘zlari haqiqatdir.

Shu sababli kimdir o‘tmishini sarhisob qilib ko‘radigan bo‘lsa, u, avvalo, quvonchli kunlarini emas, balo-ofatlardan qutulib qolgan kunlarini hisoblasin. Shu ma’noda inson “baxtli kun”lari ko‘payishini emas, “baxtsiz kun”lari ozayishini istagan holda boriga qanoat qilib yashashni o‘rganishi kerak. Har holda, hayot insonga umrini rohat-farog‘atda o‘tkazishga emas, balki bardosh berib, sabr-qanoat qilib yashash uchun berilgan.

Keksalikning yupanchi o‘tmishda qolgan mehnatingdir, shuning uchun keksalik gashti badastir va farovon hayot kechirishda emas, balki ham ruhan, ham jismonan osoyishta umr o‘tkazishdadir, chunki rohat-farog‘at baxt mezoni bo‘la olmaydi, u salbiy bo‘lib qolaveradi. Faqat boylik baxt keltiradi, deb o‘ylash xato…

Aslida, boshimizga tushgan azob-uqubatlar ijobiy ahamiyatga ega, turmushimizdagi baxt uning yo‘qligida, agar zerikish ham bo‘lmasa nur ustiga a’lo nur, boshqasi esa quruq orzu-havasdan boshqa narsa emas. Rohat-farog‘atga qayg‘u evaziga erishish mutlaqo noto‘g‘ri, aks holda, biz real ijobiy narsa o‘rniga salbiy hodisaga ega bo‘lamiz.

Qayg‘udan qutulish uchun rohat-farog‘atni qurbon qilsak arziydi. Har ikki holatda ham: u qayg‘udan oldin keladimi yoki keyin keladimi farqi yo‘q. Qayg‘uni quvnoqlik bilan yengmoqchi bo‘lgan odam yoki uni ozaytirish chorasini ko‘rish o‘rniga rohat-farog‘at va quvonchga qarab intilgan odam ham katta xatoga yo‘l qo‘yadi.

Hayotda mol-dunyoga hirs qo‘yib yashash emas, aksincha, bu dunyoning do‘zaxiy azoblaridan o‘zini himoya qilish choralarini ko‘rish foydalidir. Nodon rohat-farog‘at ketidan quvlaydi va umidi puchga chiqadi, dono esa balo-ofatlardan o‘zini chetga oladi. Agar shunday qilish qo‘lidan kelmasa, taqdirga tan berib yuraveradi. Bu narsa qay darajada amalga oshmasin, o‘zini aldangandek his qilmasligi lozim, chunki u hayotda bor narsa. Rohat-farog‘atni bekordan-bekorga qurbon berib hech narsaga erishmagan taqdirda ham mazkur holat zarar keltirmaydi, chunki u xayoliy narsa, afsuslanishga arzimaydi.

Shirin xayollarga berilib, ushbu haqiqatni mensimaslik ko‘p baxtsizliklarni keltirib chiqaradi. Qayg‘udan xoli paytimizda istaklarimiz bezovta qila boshlaydi: baxt haqida xomxayollarga berilamiz, xayoliy qasrlar quramiz, ularga erishmoqchi bo‘lamiz. Shu bilan biz o‘zimizni balo-qazoga yo‘liqtiramiz, bu esa bor gap. Ana shunda biz boy bergan osoyishtaligimizni o‘ylab afsuslanamiz. Allaqanday iblisona xomxayollar evaziga oromimizdan ajralamiz.

Faqat tajribasiz o‘smirgina bu dunyo rohat-farog‘at uchun yaratilgan, unga epchil va uddaburon odamlargina erishishi mumkin, deb o‘ylaydi. Bunday deb o‘ylashga o‘qigan kitob­lari, atrofida to‘lib-toshib yotgan munofiq, sotqin odamlargina sababchi bo‘ladilar. Shu tufayli u o‘ylab-o‘ylamay ana shu baxt ketidan quvadi, tavakkal qilib yo‘lda uchragan xavf-xatarni shunchaki arzimas narsa deb o‘ylaydi.

Yo‘q narsaning ortidan quvish oxir-oqibatda real baxtsizlikka olib boradi: bu – qayg‘u-hasrat, azob-uqubat, dard, kasallik, judolik, g‘am-tashvish, kambag‘allik, sharmandalik va shunga o‘xshash minglab muhtojliklardir. Umidsizlik juda kech keladi.

Aksincha, agar inson shu qoidaga amal qilib turli balo-ofatlardan, qayg‘u-g‘amdan, kasalliklardan, muhtojliklardan o‘zini chetga tortib yashashni maqsad qilib qo‘ysa, ba’zan birmuncha muvaffaqiyatga erishishi, maqsadini o‘zgartirmasa katta yutuqlarga ham yetishi mumkin. Gyote o‘zining “Tanlangan vositalar” (“Izbiratelnыe sredstva”) asaridagi doimo o‘zgalarning baxti haqida qayg‘uradigan qahramoni Vositachi tilidan shunday deydi: “Kimdir qandaydir balo-ofatdan qutulmoqchi bo‘lsa, u o‘z maqsadini aniq biladi, kimdir boriga shukur qilib yashash o‘rniga ortiqcha narsaga ega bo‘lishni istasa u mutlaqo ko‘r odam”. Bu “Yaxshilikning dushmani undan afzalrog‘i” degan ajoyib frantsuz maqolini eslatadi. Kinizm (rohat-farog‘atni inkor qiluvchi falsafiy oqim)ning asosiy g‘oyasini ham shunga qiyoslash mumkin. Kiniklar bu borada azob-uqubatlarni bartaraf qilishni afzal ko‘radilar. Rohat-farog‘at salbiy, azob-uqubat esa ijobiy, degan fikr ular ongiga chuqur singib ketgan. Yovuzlikni bartaraf etishga qat’iy rioya qilganlar, rohat-farog‘atni bu yo‘lda qo‘yilgan tuzoq deb bilganlar.

Barchamiz hayotga qadam qo‘yar ekanmiz, u bizga baxt-saodat beradi, deb ishonamiz va amalda shunga qarab behuda intilamiz. Tez orada o‘ylaganlarimiz puch ekanligi ma’lum bo‘ladi. Taqdir bu hayotda hech bir narsa: na mol-mulkimiz, na oila-yu bola-chaqamiz, na tanu jonimiz bizga tegishli emasligini isbotlab beradi.

Ertami-kechmi hayot tajribamizdan ma’lum bo‘ladiki, baxt va rohat-farog‘at sarobdan boshqa narsa emas ekan. Uzoqdan bizni maftun qiladi-yu, yaqinlashgan sari yo‘qoladi. Azob-uqubat va dard esa, aksincha, shunchalik real voqeaki, u bizni kutdirib o‘tirmaydi, so‘roqsiz kirib kelaveradi. Agar bu narsa bizga saboq bo‘lsa, u holda baxt va rohat-farog‘at ketidan quvmasdan imkon boricha azob-uqubat va darddan xalos bo‘lish haqida o‘ylashimiz lozim.

Eng yaxshisi, qayg‘usiz, osoyishta, chidasa bo‘ladigan darajada kun kechirish va shunga intilish, juda baxtsiz yashamaslik uchun o‘ta katta baxtni talab qilmaslik lozim. Gyotening yoshlikdagi do‘sti Merk buni yaxshi tushungani uchun “Orzu-havasimizdagi eng yaramas narsa huzur-halovatda yashashga bo‘lgan talabimizdir, u esa umrimizni xazon qiladi. Kimki boriga qanoat qilib, nafs ko‘yiga kirmasdan yashaydigan bo‘lsa, to‘g‘ri yo‘lini topib oladi”, deb yozgan.

Shuning uchun rohat-farog‘at, boylik, mansab, obro‘ kabi narsalarga erishish haqidagi istaklarimizni jilovlashimiz kerak, aks holda, juda katta baxtsizliklarga duchor bo‘lamiz.

Baxtsiz bo‘lib yashash judayam oson narsa, ammo katta baxtga ega bo‘lish nafaqat qiyin, hatto mutlaqo ilojsiz. Eng foydali va dono maslahat mana shu.

Shoir buni quyidagi misralar bilan juda to‘g‘ri ifodalagan:

Oltin mo‘‘tadillik obod yo‘l ochar:
Omonat kulbadan qochar donishmand,
Hasad maddalangan saroydan qochar,
Fisqu fasod, shumlik zimdan berur pand.
Ulkan qarag‘ayni yiqitar dovul,
Baland minoralar bo‘lar yerparchin.
Cho‘qqilarni yashin uradi nuqul
Bulutlarni turtib turgani uchun.

***

Mening bu falsafiy ta’limotimni to‘la o‘zlashtirgan odam biladi: bizni o‘rab turgan borliqning boridan ko‘ra yo‘q bo‘lgani ma’qul edi. O‘zligimizni inkor qilish va o‘zlikdan voz kechish buyuk donishmandlikdir. Bunday odam dunyodagi biror narsaga umid bog‘lamaydi, biror narsaning ketidan quvmaydi, omadsizligi haqida o‘zgaga shikoyat ham qilmaydi. “Insonning qilmishida musibat chekishga arzigulik biror narsa yo‘q”, degan Aflotunning aytganlariga amal qiladi. Sa’diyning “Guliston”idagi epigrafga e’tibor bering:

Boy bersang, yo‘qotsang butun dunyoni,
Aslo qayg‘urmagin, axir, bu – hechdir.
Gar boy bo‘lsang, topsang butun dunyoni,
Ko‘p ham quvonmagin, axir, bu – hechdir.
Qayg‘u ham, quvonch ham kechar dunyodan,
Sen ham dunyodan kech, axir, u – hechdir.

(Anvar Suhayliy)

Bu dunyoning ikkiyuzlamachi ekanligi yuqoridagi najotkor so‘zlarga bo‘lgan ishonchni qiyinlashtiradi, vaholanki, dunyoning munofiqligini yoshlikdanoq tushunishimiz kerak edi. Hayotimizda sodir bo‘layotgan voqealarning ko‘pchiligi dabdababozlikdan iborat. Bu esa teatr dekoratsiyalariga o‘xshab haqiqiy mohiyatni yashirib turadi.

Bayramlarda bayroqlar va anvoyigullar bilan bezatilgan binolar, karnay-surnay, nog‘ora ovozlari, shod-xurram qichqiriqlari – bular hammasi niqob, ramziy belgilar xolos, haqiqiy quvonchning o‘zi bu dabdabada qatnashmaydi. Quvonch betaklif va betakalluf arzimas bir sabab bilan kutilmaganda kirib kelaveradi. Uning qaerda ekanligi hech kimga ma’lum emas, go‘yo yer yuziga siyrak qilib sochilgandek, biror voqea-hodisa tufayli uning zarrasini ko‘rib qolamiz. U hech qanday qonun-qoidaga bo‘ysunmaydi.

Quvonch ko‘pincha tasavvurda yaratiladi, boshqalarni esa uning haqiqiy ekanligiga ishontirmoqchi bo‘lishadi.

Qayg‘uning yo‘li butunlay boshqacha. Xuddi dafn marosimiga kelgan odamlardek safi cho‘zilib ketgan, ammo tobut bo‘sh. Hamdardlikning yorqin namunasi bu. Siz bu insonlarning xulq-atvoriga e’tibor bering: soxtalik, ayyorlik, ikki yuzlamachilik shundoqqina ko‘rinib turadi.

Yana bir misol. Tantanali marosimga juda ko‘p mehmonlar taklif qilingan. Hamma bashang kiyingan, olijanoblik, hamjihatlikning yuksak namunasi deysiz. Amalda esa xuddi birov ularni majburlab, bo‘ynidan arqon bog‘lab sudrab kelgandek, ilojini qilib bu zerikarli joyni tashlab ketishga tayyor. Ular orasida qalang‘i-qasang‘ilari ham talaygina. Bunday marosimlarga odamlarni tor doirada taklif qilgan ma’qulroq.

Umuman olganda, sershovqin ziyofatlar va bayram tantanalarining mag‘zi puch, hamohanglik yo‘q, chunki hayotimizda har qadamda uchraydigan qayg‘uli va ayanchli holatlarga taqqoslaganda ular yanada yaqqolroq ko‘zga tashlanadi. Lekin tashqaridan qaraganda tantanalar odamlarda yaxshi taassurot qoldirgandek, maqsad ham shu edi, shekilli. Shamfor bu haqda juda yaxshi fikr bildirgan: “Zodagonlar davrasi deb atalmish mehmondorchiliklar, ziyofatlar bema’ni va rasvo sahna asariga o‘xshaydi, ularni faqat mashinalaru dekoratsiyalar ushlab turadi”.

Xuddi shunga o‘xshash akademiyalar va falsafa kafedralari ham donishmandlik niqobi ostida, donishmandlikning o‘zi esa allaqaerlarda yashirinib yuripti. Cherkov qo‘ng‘iroqlariyu ruhoniylarning jubbalari, diniy rasm-rusumlar ham xudojo‘ylikning niqobidan boshqa narsa emas.

Xullas, dunyodagi deyarli barcha narsalar puch yong‘oqqa o‘xshaydi, mag‘zi kamyob. Uni boshqa joydan qidirish kerak, tasodifan topib olish mumkin.

* * *

Biror odamdan, baxt nuqtai nazaridan, nima yoqadi deb emas, nima yoqmaydi, deb so‘rang. Yoqmaydigan narsa o‘z holicha qanchalik darajada arzimas bo‘lsa, baxti o‘z holicha shu darajada yuqori bo‘ladi. Narsalarning arzimasligini bilish uchun inson ma’lum darajada farovon yashashi kerak, baxtsizlikda esa biz ularni sezmaymiz.

Baxtga keng ko‘lamda erishishni orzu qilmang, chunki unga yetishish qiyin, qolaversa, u osongina barbod bo‘lishi mumkin. Katta baxtning yo‘lida o‘ziga yarasha to‘siqlari ham ko‘p bo‘ladi. Imkoniyatiga qarab tiklangan kichkina baxt katta baxtsizlikdan asraydi.

* * *

Hayotda juda ko‘p narsalarga erishmoqni maqsad qilib shunga intilmoqchi bo‘lgan odam ahmoqona ish tutgan bo‘ladi. Umrini zoe ketkazadi. Bu narsa judayam ozchilikka nasib qilishi mumkin. Juda uzoq umr ko‘rgan odamning ham o‘ylaganlari amalga oshishi qiyin, chunki bu yo‘lda to‘siqlar, omadsizliklar har qadamda uchraydi.

Amalga oshgan taqdirda ham biz ko‘p narsalarni oldindan bila olmaymiz, masalan, zamonlar va davr talablari o‘zgarishini, qolaversa ularning insonga bo‘lgan ta’siri uni ham o‘zgartirib yuborishini. Boshqacha aytganda, vaqt o‘tishi bilan qobiliyatimiz, imkoniyatimiz, faoliyatimiz, quvonch va shodlikka munosabatimiz ham o‘zgaradi. Shuning uchun sarflagan mehnatimiz evaziga yetishganlarimiz ehtiyojlarimizga mos tushmay qoladi.

Birorta niyatimizni amalga oshirmoq uchun tayyorgarlik ko‘ramiz, shu bilan ovora bo‘lib vaqtni boy berganimizni, uni amalga oshirish uchun kuch-quvvatdan qolganimizni ham sezmay qolamiz. Juda ko‘p mehnat va vaqt sarflab qiyinchilik bilan niyatimizga yetganda, endi u bizni qanoatlantirmaydi, o‘zgalar uchun ter to‘kkanimiz ma’lum bo‘ladi. Niyatimiz juda kech amalga oshdi, endi bizning kuch-quvvatimiz ham, imkoniyatimiz ham cheklangan. Ko‘zlagan mansabga uzoq yillar mehnat qilib, tashvish chekib erishganimizda biz xuddi shunday ahvolga tushamiz.

Gap ijodkor va ijod haqida ketganda buning aksi ham bo‘lishi mumkin. Yaratgan asarlarimiz o‘sib ulg‘aygan yangi avlodni qiziqtirmaydi, davr talabi ham boshqacha. Boshqa birovlar esa qisqa yo‘ldan borib bizdan o‘tib ketishi mumkin va hokazo…

Hayotimiz sayyoh yo‘liga o‘xshaydi. Uzoqdan ko‘ringan narsa unga yaqinlashgan sari o‘zgara boshlaydi, yetib borganda butunlay boshqacha tus oladi.

Istaklarimiz ham xuddi shunga o‘xshab ketadi. Ko‘pincha qidirgan narsamizdan ham yaxshirog‘iga duch kelamiz. Rohat-farog‘at, baxt va quvonch izlaganimizda yo‘limizda uchragan narsalardan yaxshigina saboq olamiz, tushunmaganimizni tushunib, bilib olamiz – bu esa xayoliy va o‘tkinchi orzu-havaslardan ko‘ra muhimroq.

Intellektual xarakterga ega bo‘lgan “Vilgelm Meyster” romanining asosiy g‘oyasi ham shunga o‘xshash. Inson tabiatining faqat iroda kuchi tomonidan tasvirlagan Valter Skottning etik mazmunda yaratgan romanlaridan yuqoriroq o‘rinda turadi deb bilaman.

Motsartning “Sehrli fleyta” operasiga qo‘polroq ko‘rinishda bo‘lsa ham, shu g‘oya asos qilib olingan…

Buyuk va olijanob odamlar taqdirning bunday sabog‘ini itoatgo‘ylik va minnatdorchilik bilan qabul qiladi. Ular hayotda baxtdan boshqa ibrat bo‘larli ishlar ko‘pligini biladilar va shunga shukur qilib yashashga ko‘nikib qolganlar. Ular Petrarka tilidan: “Men uchun o‘qib-o‘rganishdan o‘zga baxt yo‘q”, deya g‘oyibona baxtga ishonmaydilar.

Ular go‘yo istak-xohishlarini amalga oshirish uchun harakat qilayotgandek ko‘rinsalar-da, aslida, ibrat bo‘larli darajada xayrli ishlarni amalga oshiradilar, bu esa ularga mushohada qiluvchi o‘tkir aql-idrok, ulug‘vorlik va yuksaklik baxsh etadi. Shu ma’noda kumushni oltinga aylantirmoqchi bo‘lgan, tadqiqot davomida boshqa narsalarni, hatto tabiat qonunlarini kashf etgan kimyogar qismatiga sherik bo‘lamiz.

O‘zimizga bo‘lgan muomalamiz haqida

Qurilishda qatnashayotgan ishchi bino bitgandan so‘ng qanday bo‘lishini ko‘rmaydi, nari borsa tasavvur qilib ko‘radi, shunga o‘xshash insonning umri o‘taveradi, lekin qanday mavqega ega bo‘lishini bilmaydi. U qanchalik darajada munosib va ahamiyatli, rejali va o‘ziga xos bo‘lsa, shu darajada foydali va zarur, shuning uchun inson vaqti-vaqti bilan kelajakka nazar solib turishi kerak.

Buning uchun u o‘zligini qay darajada bilishi borasida nimalarga erishganini bilmog‘i zarur, ya’ni avvalo istak-xohish nima ekanligini, baxt uchun qanday shart-sharoitlar zarurligini, keyingi o‘rinlarda nimalar turishini bilib olishi lozim. Shuningdek, u nimalarga moyilligini, atrof-olamga bo‘lgan munosabati va tutgan o‘rnini tushunishi kerak. Agar u buyuk va muhim ishlarni ko‘zlagan bo‘lsa, maqsad doirasini biroz torroq olishi kerak, bu narsa uni dadilroq harakat qilishida qo‘llab-quvvatlaydi, yuksaltiradi, rag‘batlantiradi, boshqa ishlarga chalg‘ishga yo‘l qo‘ymaydi.

Tepalikka chiqib kuzatgan odamga tevarak-atrof yaqqol namoyon bo‘ladi: qaysi yo‘ldan yurgani, qaerda burilish, qayrilishlar borligini ko‘radi.

Inson ham ma’lum bir davrga yetganda (yoki umrining oxirida) o‘tmishiga nazar tashlasa, bosib o‘tgan yo‘li, amaliy ishlari, ularning bir-biri bilan aloqasi, muhimligi, hatto qadr-qimmatini ham yaqqol ko‘rib, tushunib yetadi.

Biz ish bilan band ekanmiz, harakatimiz xususiyatlariga mos ravishda, turli sabab­lar ta’sirida va qobiliyatimizga yarasha harakat qilamiz. Harakatimiz to‘g‘ri va odob doirasida deb ishonganimiz uchun boshqa narsalarga parvo qilmaymiz. Ishimiz natijasiga ko‘ra qilmishimiz ma’lum bo‘ladi.

Buyuk jasoratlar ko‘rsatayotganimizda yoki o‘lmas asarlar yaratayotganimizda ham natijasi qanday bo‘lishini bilmaymiz, lekin bajarayotgan ishimizni hozirgi vaqt nuqtai nazaridan to‘g‘ri va zarur, deb hisoblaymiz. Natija esa harakatlarimiz uyg‘unligini va nimalarga qodir ekanligimizni ko‘rsatadi.

Ijobiy natijaga erishganimizda tanlangan yo‘limiz to‘g‘ri ekanligi ma’lum bo‘ladi, salbiy natija esa aksincha. Bu narsa amaliy ishga ham, nazariy ishga ham taalluqli. Bajarayotgan ishimizning muhim ekanligi ko‘pincha o‘sha paytda emas, keyinchalik ma’lum bo‘ladi.

* * *

Hayotda orttiriladigan donishmandlikning muhim joyi e’tiborimizni bugungi kun bilan ertangi kunning o‘rtasida to‘g‘ri taqsimlashdir, toki biri ikkinchisiga zarar yetkazmasin. Ko‘plar bugungi kun bilan yashaydi – bu yengiltaklik. Boshqalari faqat kelajakni o‘ylashadi – bu tashvishli va xavotirli. Kamdan-kam odam muvozanat saqlaydi.

Kimdir, go‘yo baxtni intizorlik bilan kutib olish maqsadida faqat kelajakka qarab intilsa va umid bog‘lasa, bugungi kunni qo‘ldan boy beradi. Ularni qanchalik dono bo‘lmasin, italyan latifasidagi eshakka qiyoslash mumkin: eshakni yurishga majburlash uchun uchiga bir bog‘ beda osilgan uzun tayoqni boshiga bog‘lab qo‘yishgan, unga yetishish maqsadida eshak tinimsiz yuravergan. Bunday odam o‘z hayotiga o‘zi zomin bo‘ladi, to o‘lgunicha ertangi kun bilan yashayveradi.

Tinimsiz kelajakni o‘ylab tashvish chekish yoki o‘tmishni eslab afsuslanish o‘rniga bugungi kun naqd ekanligini unutmasligimiz kerak. Tasavvurimizdagi kelajak ko‘pincha biz o‘ylagandek bo‘lavermaydi, o‘tmishimiz ham juda sermazmun emas.

Uzoqdagi narsa aqlimizni o‘g‘irlaydi. Faqat bugungi kungina qo‘limizdagi naqd borlig‘imiz, shuning uchun o‘tmishdagi ko‘ngilsiz voqealardan holi bo‘lib, kelajak tashvishini chekmasdan, boriga qanoat qilib, xafagarchilikni yig‘ishtirib aql bilan ish qilishimiz lozim.

O‘tmish yukini ortmoqlab, kelajakdan xavotirlanib bugungi kundan chetlashmoq aqlli odamning ishi emas. G‘am-tashvish va tavba-tazarru uchun ma’lum bir vaqt ajratiladi, sodir bo‘lgan hodisalar haqida esa shunday o‘ylash kerak:

O‘tgan barcha ko‘rgulikni unutgaymiz qancha og‘ir bo‘lsa ham,

Yurak dardin ichimizga yutajakmiz ko‘zni yumib noiloj…

Kelajak haqida esa: u boqiy ilohlar ixtiyorida, bugungi kun haqida: “Yodingda bo‘lsin, kunlar ketma-ket o‘taveradi, hayot bir marta berilgan, bu – yagona imkoniyat, biz uni dilkashlik bilan o‘tkazishimiz kerak», degan ma’qul.

Sodir bo‘lishi aniq bo‘lgan balo-ofatlargina bizni bezovta qilishi mumkin, chunki sodir bo‘lish ehtimoli bo‘lsa-da, qachon ro‘y berishi noma’lum. Buning ta’siriga tushib qolganimizda osoyishtaligimiz yo‘qoladi.

Osoyishtaligimizni yo‘qotmaslik uchun sodir bo‘lishi dargumon bo‘lgan ofatlarni yuz bermaydi deb, qachon sodir bo‘lishi noma’lumlarini esa hali-beri sodir bo‘lmaydi, degan ko‘nikma hosil qilishimiz kerak.

Boshqa jihatdan olganda xavotirimiz pasaygach, endi bizni istak-intilishlar va ehtiroslarimiz junbishga kelib bezovta qila boshlaydi. Gyotening “Men qimorga hech narsamni tikdim”, degan mashhur qo‘shig‘ining ma’nosi shundaki, biz istak-xohishlarimizni jilovlay olganimizdagina va oddiy tirikchilikka ko‘nikkanimizdagina inson baxtining asosi bo‘lmish osoyishtalikka erishamiz. Bugungi kunimizdan, qolaversa, butun hayotimizdan mamnun bo‘lib yashamoq uchun shu narsa zarur.

Xuddi shu ma’noda bugungi kunimiz hech qachon qaytib kelmasligini ham yodda tutmog‘imiz kerak. Xayolimizda bugungi kun ertaga ham qaytariladigandek, ammo ertamiz – bu boshqa kun, u ham bir marta keladi. Har bir kunimiz alohida va u hayotimizning ajralmas qismidir.

Boshimiz yostiqqa tekkanda, qayg‘uga botgan kunlarimizda osoyishta va tinch o‘tgan kunlarimizning qadriga yetganimizda edi, bugungi kunning qay darajada muhim ekanligini va undan oqilona foydalanish kerakligini tushungan bo‘lardik, qo‘ldan boy bergan imkoniyatlarimizga afsuslanib yurmasdik.

Yaxshi kunlarimiz o‘tib ketganligini sezmay qolamiz, faqat qayg‘uga botganimizdagina attang deymiz. Hayotimizning tinch o‘tkazishimiz lozim bo‘lgan ko‘p qismini bekordan-bekorga tashvishga tushib, xafalanib o‘tkazib yuboramiz, ammo ularni qaytarishning iloji yo‘q. Vaqtimizni beparvolik bilan o‘tkazish o‘rniga uning hurmatini joyiga qo‘ysak va u xotiramizda abadiy o‘chmas iz qoldirishini unutmasak, vaqti kelib dilimiz siyoh bo‘lib turganda ko‘nglimizni ko‘tarib, bizga dalda berib turishini istasak, shu bugunning qadriga yetib shukur qilishimiz lozim.

* * *

Har qanday cheklash, hatto ruhiy cheklash ham baxtga yetaklaydi. Baxt haqidagi tasavvurimiz qanchalik darajada tor, unga bo‘lgan intilishlarimiz kamroq bo‘lsa, biz shunga yarasha baxtlimiz, u qanchalik keng bo‘lsa, tashvishlarimiz va azob-uqubatlarimiz doirasi ham kengayadi. Chunki unga yetishish yo‘lida chekadigan g‘am-tashvishlar, istak-xohishlar, qo‘rquv-xavotirlar ham ko‘payadi. Xuddi mana shu sababli hatto ko‘zi ojizlar ham unchalik baxtsiz emaslar, ularning yuz ifodalaridagi beozor yuvoshlik, shodlik alomatlari buning guvohidir.

Yoshimiz qaytganda hayotimiz oldingiga nisbatan ko‘proq qayg‘u-g‘amdan iborat bo‘lishi ham shu boisdan. Umrimiz o‘tgani sayin maqsadlarimiz ham kengaya boradi. Bolaligimizda u oila va yaqinlarimiz doirasida bo‘ladi, yoshlik davrimizda birmuncha kengayadi. Yetuk yoshimizda butun umrimizni, hatto davlatlar va xalqlarni ham qamrab oladi, keksayganimizda esa avlodlarimizni zabt etadi.

Har qanday cheklashlar, hatto ruhiy cheklashlar ham, baxtimizga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Chunki hayajonimiz qanchalik oz bo‘lsa, azob-uqubatlarimiz shunchalik kamayadi. Baxt salbiy ekanligi, azob-uqubat esa ijobiy ekanligini yaxshi bilamiz. Harakat doiramizning cheklanganligi irodamizni tashqi ta’sirlardan asraydi, ruhiy cheklanish esa ichki olamimizni. Keyingisining salbiy tomoni shundaki, dilimiz siyoh bo‘lib huvullab qoladi va bu bo‘shliqni azob-uqubat egallay boshlaydi, biz esa undan qutulish uchun o‘zimizni har yoqqa uramiz: ovunchoq qidiramiz, o‘yin-kulgiga, ortiqcha dabdabaga berilamiz, ichkilikka ruju qo‘yamiz va sarf-harajatlarimiz ko‘payib xonavayron bo‘lamiz, oqibatda turli baxtsizlikka duchor bo‘lamiz. Bekorchilikdagi xotirjamlik xavflidir.

Bizdagi yaxshilik ham, yomonlik ham aql-ongimiz nima bilan band ekanligiga borib taqaladi. Omadsizlik, azob-uqubat, iztirob, qiynoqlardan iborat turmushning og‘ir yuki ostida ezilib turgan paytlarimizda intellektual faoliyat shunga layoqatli aql-ongimizga ko‘proq foyda keltiradi. Buning uchun, albatta, ruhiy moyilligimiz ustun bo‘lishi zarur. Tashqariga yo‘naltirilgan faoliyat vaqtimizni chog‘ qilib bizni chalg‘itadi, aqlimizni o‘g‘irlaydi, aksincha, aqliy mehnat tashvish va hayajondan xoli qiladi. Amaliy faoliyat uchun kuch-quvvat zarur bo‘lgan paytlarda vaqtichog‘likni chetga surib qo‘yishga to‘g‘ri keladi.

* * *

Turmushda mulohazali bo‘lish va shaxsiy tajribamizdan to‘g‘ri xulosa chiqarib olish uchun tez-tez o‘tmishimizga nazar tashlab turishimiz kerak. Nimalarga erishdik, nimalarni yo‘qotdik, qaerda xato qildik, shularni anglab olishimiz zarur. Niyatimizni amalga oshirish uchun qanday yo‘l tutdik, hozir qaysi yo‘ldan ketayapmiz, bularni solishtirish, taqqoslash va natijalari qay darajada bizni qoniqtirganligini anglashimiz lozim. Bu foydadan xoli emas.

Shaxsiy tajribalarimiz asosiy mavzu bo‘lsa, bu boradagi mulohazalarimiz, bilimimiz unga berilgan sharh bo‘ladi. Tajribamiz oz bo‘la turib mulohazaga berilib ketsak, yoki tajriba yetarli bo‘lib, mulohaza kam bo‘lsa, ko‘p holatlar anglanmay qolishi mumkin.

«Kechqurun uyqudan oldin, kun bo‘yi nima ish qilganingni ko‘rib chiq», degan Pifagor qoidasi shunga mos tushadi. Kimki o‘tmishga tanqidiy nazar bilan qaramasdan, hayotini faqat tashvish yoki vaqtichog‘lik bilan o‘tkazar ekan, u es-hushini yo‘qotib qo‘yishi mumkin. Uning hissiyotlari aralash-quralash bo‘lib, fikrlari chigallashib ketadi, buni gap-so‘zlaridan, o‘zini tutishidan ham payqab olsa bo‘ladi.

Vaqt o‘tishi bilan ularning bizga bo‘lgan ta’siri kamayib borsa-da, biroq o‘sha paytda aytganlarimiz yodimizda turadi, chunki ular faoliyatimiz natijasi va o‘lchovidir. Hayotimizning eng muhim paytlarida aytganlarimizni yodda saqlash zarur. Kundalik daftar tutish ham mumkin.

* * *

O‘zligingdan qanoatlanish, barcha narsalarga o‘zingdan javob topish uchun “O‘zimniki o‘zim bilan” deydigan darajada imkoniyatli bo‘lish kerak. Bu narsa baxtga erishishda qulaylik tug‘diradi. Arastuning “Ehtiyojini qondirish uchun o‘z imkoniyatiga ega bo‘lgan odamgina baxtli bo‘la oladi”, degan fikri mazmunan Shamforning “Baxtga erishish oson emas, uni ichki olamingdan topish juda qiyin, o‘zga joydan topish aslo mumkin emas”, degan fikrlarini bildiradi. Bir tomondan o‘zingdan boshqa odamga umid bog‘lay olmaysan, boshqa tomondan, hayotimizda qiyinchiliklar, xavf-xatarlar, xafagarchiliklar shu darajada ko‘pki, ularni chetlab o‘tishning sira iloji yo‘q.

Ayanchli turmushdan voz kechib quvonchu shodlikda, rohat-farog‘atda, huzur-halovatda oqsuyaklar orasida yashab baxtga erishmoqchi bo‘lgan odam ham qattiq yanglishadi, umidi puchga chiqadi, chunki bunday hayot o‘zaro aldov va yolg‘onga asoslangan.

Yalang‘och tanamizni kiyim yashirib turganidek, ruhimiz ham yolg‘ondan iborat pardaga o‘ralgan. So‘zlarimiz, xatti-harakatlarimiz, butun borlig‘imizga yolg‘on singib ketgan. Yalang‘och tanamiz tasodifan kiyim orasidan ko‘rinib qolgandek, ba’zan haqiqiy qiyofamiz sezilib qoladi. Har qanday jamiyatdagi hayotimiz o‘zaro moslashishga, murosasozlikka mo‘ljallangan. Ular qanchalik ko‘p bo‘lsa, shunchalik mujmal bo‘lib qoladi. Jamiyatda yashayotgan inson hech qachon erkin bo‘la olmaydi, buning uchun u yolg‘iz yashashi lozim.

Har qanday jamiyatning ajralmas yo‘ldoshi – majburlash, bu yo‘lda shaxs erkinligi qurbon bo‘ladi. Shaxs qanchalik o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lsa, bu shunchalik og‘ir kechadi. Shuning uchun inson yolg‘izlikdan qochadimi, u bilan murosa qiladimi yoki yoqtiradimi, o‘z shaxsining qadriga muvofiq o‘z yo‘lini o‘zi tanlaydi. Tanholikda faqir o‘z faqirligini his qiladi, buyuk aql egalari o‘zining qalb tubiga yetib boradi, xullas, kimning kim ekanligi o‘ziga ma’lum bo‘ladi.

Tabiat ierarxiyasida egallagan o‘rnimiz qanchalik yuqori bo‘lsa, yolg‘izligimiz shu darajada bo‘ladi, mohiyatan olganda, bu – muqarrar. Ruhiy yolg‘izligimizga jismoniy yolg‘izlik ham qo‘shilsa yaxshi bo‘lardi, aks holda, atrofimizdagi boshqa muhitdan bo‘lgan olomon bizni chiqishtirmas, bizga hatto dushmanlik kayfiyatida bo‘lib, “men”ligimizni tortib olib, chetga chiqarib tashlardi.

Odamlar orasida axloq va intellektual ma’noda farq bor. Uni tabiat belgilagan bo‘lsa-da, jamiyat bu bilan hisoblashmasdan barcha odamlarni tenglashtirmoqchi bo‘ladi yoki sun’iy farq o‘rnatadi: tabaqalarga, martabalarga, unvonlarga ajratadi. Bu esa ko‘pincha tabiat o‘rnatgan qoidalarning tamoman aksi. Buning ustiga tabiat belgilagan quyi tabaqadagilar jamiyat o‘rnatgan taqsimotga ko‘ra juda yaxshi o‘ringa erishadilar, tabiat bergan haqiqiy iste’dod egalari bo‘lgan ozchilik ko‘pincha tan olinmaydi. Mana shu sababli, odatda, ular o‘zlarini jamiyatdan chetga olib yuradilar, chunki ko‘pchilikni tashkil qilgan jamiyat orasida pastkashlik hukmron.

Jamiyatda o‘rnatilgan teng huquqlilik, ayni paytda, iste’dod va qobiliyatning talablarini, xalq oldidagi xizmatlarini ham tan olmaslik degani. Jamiyat turli ustunliklar o‘rnatishni yoqtiradi, faqat ruhiy ustunlikni emas. U jamiyatda o‘z o‘rnini topa olmaydi. U bizni jamiyatda hukm surayotgan turli bema’niliklar, nodonliklar, xurofotu bid’atlar, befahmlik, befarosatliklarga chidab, cheksiz sabr-bardoshli bo‘lishga majbur qiladi. Shaxsiy ustunlik, o‘zini xuddi gunoh qilib qo‘ygandek, aybdordek his qiladi yoki yashirinib oladi, chunki aqliy ustunlikni atrofdagilar o‘zlari uchun haqorat deb qabul qiladi.

Shunday qilib, yaxshi jamiyat noloyiq odamlarni yaxshilari bilan yonma-yon yashashga majbur qiladi, shuningdek, yaxshilarga o‘z fazilatlari va imkoniyatlariga munosib yashashga yo‘l bermaydi. Aksincha, murosasozlik o‘rnatish maqsadida siquvda yashashga, hatto o‘zimizni rasvo qilishgacha olib boradi.

Aqlli gaplar va fikrlarni ongli jamiyatgagina qaratish o‘rinli, oddiy jamiyatda esa ularni nafrat bilan qabul qiladi. Yaxshisi, biror narsaga erishmoqchi bo‘lsang, boshqalardan ajralmasdan, hamma qatori yashash kerak. Hamma narsangdan voz kechib, o‘zligingni unutib yashash og‘ir bo‘lsa-da, boshqa ilojing yo‘q. To‘g‘ri, bu ahvolda yo‘qotganing o‘rnini to‘ldirib bo‘lmaydi, evaziga topganlaring arzimas bo‘lib chiqadi. Odamlar bilan muloqot qilishdan ko‘ngling to‘lmaydi, chunki u zerikarli, noqulay va yoqimsiz, o‘zligingdan voz kechib, vaqt ketkazishga arzimaydi. Tanholikni afzal ko‘rgan odam yanglishmaydi. Odamlar orasida noyob bo‘lgan haqiqiy ruhiy ustunlikni jamiyat yoqtiravermaydi, uni “Yaxshi muomala” deyishadi va u avloddan-avlodga o‘tib kelaveradi. Haqiqiy ruhiy ustunlik bilan to‘qnashganda uning yolg‘onchiligi bilinib qoladi. “Yaxshi muomala” paydo bo‘lganda sog‘lom fikr yo‘qoladi.

Umuman olganda, inson do‘sti yoki sevgilisi bilan emas, faqat o‘zi bilangina to‘la murosada bo‘la oladi. Har bir odamning o‘ziga xos xususiyatlari, kayfiyati oz bo‘lsa-da kelishmovchilikka olib keladi. Insonning boy ichki olami, uning osoyishtaligi va sog‘lig‘i uyg‘un bo‘lsa dunyoda bundan ortiq ne’mat yo‘q, bunga esa faqat yolg‘izlikdagina erishish mumkin. Shu bilan birga, insonning “men”ligi buyuk darajada va sermazmun bo‘lsa, bu yorug‘ olamda undan baxtli odam yo‘q.

Do‘stlik, sevgi, nikoh odamlarni qanchalik mustahkam bog‘lamasin, ro‘yirost munosabat faqat o‘ziga nisbatangina bo‘ladi, farzandlariga ham bo‘lishi mumkin. Ob’ektiv va sub’ektiv sharoitlardan kelib chiqqan holda odamlar bilan munosabatimiz qanchalik kam bo‘lsa, shuncha yaxshi.

Tanholikda o‘zimizning barcha illatlarimizni sezib qolamiz, jamiyatda esa aksincha, ommaviy o‘yin-kulgilar, ko‘ngilocharliklar kabi tuzoqlar bizni chalg‘itadi… Yoshlikda olinadigan muhim saboqlardan biri yolg‘izlikka ko‘nikish, chunki u ruhiy osoyishtalik va baxtimiz manbai bo‘lib qoladi.

Yuqoridagilardan xulosa chiqarib aytishimiz mumkinki, kim o‘z muammolarini o‘zi hal qilishga qurbi yetsa, faqat o‘zigagina ishonsa, u xor bo‘lmaydi. Sitseron aytgandek: “Kim barcha narsalarda o‘ziga ishonsa va o‘zi hal qilsa, baxtli bo‘lmaslikning boshqa iloji yo‘q”. Insonning o‘zligidagi bor narsasi qanchalik ko‘p bo‘lsa, o‘zgalarga muhtojligi qolmaydi.

Insonning ichki olami qanchalik boy bo‘lib, o‘z ehtiyojini o‘zi qondirish imkoniyati keng bo‘lsa, jamiyatda yo‘qotganlari, qurbon bergan narsalari uchun shunchalik kam aziyat chekadi. Buni aksi bo‘lgan odam, jamiyatga o‘zini urishdan boshqa iloj topolmaydi, chunki yolg‘izlikni ko‘tara olmaydi.

Haqiqiy qadr-qimmatga ega bo‘lgan narsalar e’tibordan chetda qoladi. Diqqat-e’tiborga sazovor, buyuk insonlarning tanholikda kechayotgan umri bunga misol. O‘z qadrini bilgan bunday insonlar haqiqiy donishmandlardir, ular muhtojlikka tushgan paytlarida boshqalardan saxovat kutmay o‘z ehtiyojlarini jilovlay oladilar, o‘zgalarga qaram bo‘lmay, erkini saqlay biladilar.

Odamlarning kirishimli bo‘lib ketishi ularning yolg‘izlikni ko‘tara olmasliklari bilan bog‘liq. Ichki olamning qashshoqligi, yolg‘izlikdan to‘yib ketish odamlarni jamoaga yetaklaydi, o‘zga yurtlarni kezishga chorlaydi. Biror narsa bilan shug‘ullanishga ularning ichki da’vati yetishmaydi, shuning uchun ichkilikka ruju qo‘yadilar. Xuddi shu sababli ular tashqaridan, xuddi o‘ziga o‘xshaganlardan kuchli turtki olib turishga muhtojlik sezadilar. Shu bo‘lmasa, ruhiyati pasayib letargik holatga tushib qoladilar.

Qayg‘uni birgalikda yengish oson kechadi, degan tushuncha bor. Odamlar zerikishdan ham shu yo‘l bilan qutulish mumkin deb o‘ylasalar kerak, shu sababli ular birga yig‘ilishni yoqtiradilar.

Hayotga muhabbat asosida o‘limdan qo‘rqish hissi yotadi. Odamlarning jamoaga birlashish moyilligida ham, mohiyatan, yolg‘izlikdan qo‘rqish hissi bor, chunki ko‘pchilik tanholik yukini ko‘tara olmaydi. Undan ko‘ra, noloyiq odamlar bilan muloqot qilishga to‘g‘ri kelsa ham, shunga chidaydi, shuni afzal ko‘radi.

Bunday turmush joniga tegib yolg‘izlikni odat qilgan odam, uning og‘ir yukini ham ko‘tara oladi va jamoani qo‘msamasdan, yolg‘izlikning yaxshi tomonlarini ma’qul ko‘ra boshlaydi.

Aqli kalta, fikri sayoz, kaltabin yoki munofiq odamlar ezgu ishlarni amalga oshirish maqsadida birlashgan yaxshi insonlarning ham orasiga suqilib kirib oladilar va oqibatda yaxshi niyatlar amalga oshmay qoladi.

Bunday toifadagi odamlarni sovuq kunlari ko‘pchilik taratgan haroratda isinib olish uchun o‘zini to‘daga urgan jonzotga o‘xshatish mumkin. Aksincha, aql-idrokli, intellektual olami keng insonlar bunday to‘daga muhtoj emaslar. Ular haroratni o‘zining boy ichki olamidan topadilar. Bu toifadagi odamlarning esa ikki tomonlama yutug‘i bor: birinchidan, ular o‘zlari istagan yolg‘izlikka erishadilar, ikkinchidan, har xil qalang‘i-qasang‘i, munofiq odamlar bilan muloqot qilishdan qutuladilar. Ikkinchisi muhimroq, chunki bu yo‘lda turli majburiyatlar, noqulayliklar, hatto xavf-xatarlar ham to‘lib yotadi.

“Barcha ko‘rgiliklarimiz yolg‘izlikni ko‘tara olmasligimizda” deydi Labyuyer. Ko‘pchilik bilan kirishib ketishlik bizni xavf-xatarga boshlaydi. Biz bilan muloqotga kirishgan odamlarning ko‘pchiligi befahm, axloqan buzuq. Ulardan qochib yurganlarni esa odamovi deyishadi.

Inson uchun eng qadrli narsa uning sog‘-salomatligi bo‘lsa, ikkinchisi osoyishtalik va xotirjamlikdir. Odamlar bilan muloqotga kirishganimizda biz shu narsalarni yo‘qotib musibatlarga duchor bo‘lamiz. Vaholanki, biz o‘zimizdagi intellektual boyligimizni, ichki olamimizni boyitish va sermazmun bo‘lishga erishmog‘imiz kerak edi.

Haqiqiy baxt ruhiy osoyishtalikda, deb tushungan kiniklar har qanday mulkdan voz kechganlar. Bernarden de Sent-Per “Nafsini tiyganlar jismonan, muloqotdan tiyilganlar ruhan sog‘lom bo‘ladilar” deya bekorga aytmagan.

Shunday qilib, kimki yoshlikdan yolg‘izlikka ko‘niksa va uni yoqtirib qolsa, u behisob xazinaga ega bo‘ladi. Bunday qobiliyatga har kim ham yetisha olmaydi. Chunki dastlab muhtojlik, qolaversa bu yo‘ldagi diqqatbozlik uni olomonga yetaklaydi, ularsiz har qanday odam ham yolg‘iz qolgan bo‘lardi. Faqat shunday sharoitdagina bu dunyoning behalovat ekanligini, har qadamda xo‘rliklar, ur-yiqitlar, toptashlar chiqib qolishini, niyatlar amalga oshmasligini, qolaversa, o‘z qadr-qimmatini bilib oladi.

Shu ma’noda yolg‘izlik har bir inson uchun tabiiy sharoit ekanligini, ya’ni Odam Ato kabi jannatda huzur-halovatda yashayotgandek his qiladi o‘zini.

Lekin Odam Atoning na otasi, na onasi bo‘lmagan! Shu sababli, yolg‘izlik insonga xos emas, chunki uni dunyoga keltirgan ota-onasi, aka-ukalari, opa-singillari bor, demak, u jamiyatda dunyoga kelgan.

Yolg‘izlikka moyillik insonga azaldan ato qilinmagan, balki hayoti davomida orttirgan tajribalariga tayanib yuritgan mulohazalari, ruhiy kuch-qudratining yuksalib borishi, muloqotlardan ko‘ngli to‘lmasligi, o‘zgalar bilan chiqishib keta olmasligi va uning yoshiga bog‘liq.

Go‘dak yolg‘iz qolganda nochor ahvolga tushganini sezib dod soladi. O‘g‘il bola uchun yolg‘izlik – katta jazo. O‘smirlar jon-jon deb bir-birlari bilan muloqotga kirishadilar. Faqat nasl-nasabi yaxshi oiladan chiqqanlari, zamonasining yuksak maqsadlariga intilganlargina vaqti-vaqti bilan yolg‘izlik istab qoladilar, shunda ham uzoq muddatga emas. Balog‘atga yetgan erkak bora-bora tanholikka ko‘nika boradi. O‘z tengqurlarini yo‘qotib, turmush huzur-halovatlaridan ko‘ngli qolgan, avlodlari uchun endi og‘ir yuk bo‘lib qolgan keksalargina yolg‘izlikda orom topadilar.

Ayrim odamlarda alohida yashashga va tanholikka moyillik yoshi va aql-zakovatiga qarab ortib boradi. Bu bizning tabiiy ehtiyojlarimizdan kelib chiqmaydi, balki ko‘pchilikning axloqi va aql-ongi pastligini tushunib borganimiz sari yuksala boradi. Eng yomoni – odamlarning fe’l-atvori, odob-axloqi ularning aqli pastligidan dalolat beradi va shu narsa chidab bo‘lmas darajada ko‘ngilsizliklarga olib boradi.

Bu dunyoda yaramas narsalar qanchalik ko‘p bo‘lmasin, eng yomoni – bu jamiyat hatto eng dilkash odamlardan bo‘lmish frantsuz Volter ham, “Yer yuzi muloqot qilishga arzimaydigan odamlar bilan to‘lib ketgan”, deb tan oladi. Eng yuvosh va yolg‘izlikni yoqtirgan Petrarka buning sababini quyidagilar bilan izohlaydi:

Ongibuzuq, iymonsiz, tuban kaslardan qochdim

Qirg‘oqlarga, o‘rmonga, dalalarga, ko‘llarga.

Simmermanning “Yolg‘izlik haqida”gi asariga turtki bo‘lgan “Tanholikda o‘tgan umr” kitobida ham gap shu haqda boradi. Odamovilar haqida Shamfor ham piching aralash: “Xilvatda yashayotgan odamlar jamiyatni yoqtirishmaydi”, deb aytadi. Ko‘p hollarda bu biror odamning tungi o‘g‘rixonalarda tentirab yurishini yoqtirmaganligi uchungina: “U sayr qilishni yoqtirmaydi”, degandek gap.

Sa’diy “Guliston”ida ham shu ma’nodagi satrlar bor: “O‘sha kundan boshlab biz ham notanishlar davrasidan voz kechib, xilvatni ixtiyor etdik, chunki osoyishtalik tanholikdadir”. Aynan shu ma’noda beozor xristian Angelus Silezius mifologik frazeologiyasida: “Irod – dushman, Yusuf – aql, unga Xudo tushlarida belgi beradi. Olam Vifleemda mujassam, Misr – xilvat, ruhim xohlagan joyingga bor, aks holda qayg‘uni tark etolmaysan”, – deya ta’kid qiladi.

Jordano Brunoning: “U dunyo rohatidan totib ko‘rishni istaganlarning barchasi jamiyatdan qochdim, tanholikda qoldim”, deganlar. Sa’diy “Guliston”da o‘zi haqida aytadi: “Damashqdagi do‘stlar davrasi jonimga tekkach, Quds sahrosiga yo‘l oldim va u yerda vahshiy hayvonlar bilan do‘stlashdim…”

Boshqalardan ajralib alohida yashashga va yolg‘izlikka moyillik zodagonlarga xos tuyg‘u. Har xil qalang‘i-qasang‘i odamlar bir-birlari bilan tez kirishib ketadi, olijanob toifadagi insonlar ular bilan bo‘lgan muloqotdan hech narsa topa olmaydi, yolg‘izlikni afzal ko‘radi. Yoshi o‘tgan sari ishonch-e’tiqodi kuchayib ikki yo‘ldan birini tanlaydi: yo jamiyatdagi pastkashlik yo tanholik. “Yolg‘izlik qiyin, lekin razil bo‘lmasang, hamma joyda ham undan orom topasan”, deb xulosa qiladi Angelus Silezius.

Inson zotining haqiqiy yetakchi ustozlari bo‘lgan buyuk aql-idrok egalari o‘zgalar bilan muloqot qilishdan o‘zlarini tiyib yuradilar.

Demak, yolg‘izlikka moyillik insonga azaldan berilmagan, aksincha, u jamiyatda yashashga mahkum. Olijanob inson asta-sekin jamiyatdagi illatlarni ko‘rib-bilib yolg‘izlik uchun kurasha boshlaydi, tabiat bergan dilkashlik o‘rnini tanholik egallaydi. Bu borada Mefistofel shunday nasihat qiladi:

Jigarni cho‘qigan kalxatga o‘xshab
Yurakka chang solgan dardingni unut.
Odam odamlarsiz bilmaydi yashab,
Buzilgan bo‘lsa ham jamiyat, muhit.

Yolg‘izlik barcha buyuk aql egalari qismatidir: afsus-nadomat bilan bo‘lsa-da, ular shu yo‘lni tanlaydilar. Yosh o‘tib aql to‘lishganda bu narsa osonroq kechadi, yetmishlarga borganda, hatto tabiiydek tuyuladi.

Endi insondagi barcha narsalar shuni yuksaltirishga kirishadi. Odamlar bilan bo‘ladigan munosabatlarga rag‘batlantiruvchi kuchlarning asosiylaridan biri – jinsiy hissiyot mayli. U bora-bora pasayib, yo‘q bo‘ladi, binobarin, ayollarga bo‘lgan qiziqish va ehtiyoj ham. Bu esa o‘z navbatida munosabatlarning boshqa ko‘rinishlarini ham siqib chiqaradi.

Endi biz behisob yolg‘on va aldovlardan, nodonliklardan xalos bo‘ldik. Faol hayotimizning ko‘p qismi o‘tib ketdi, kelajakka ko‘pam umid bog‘lamaymiz, rejalar tuzmaymiz. Biz tengi avlod hayot sahnasidan tushib ketdi, atrofimizda begona avlod, ob’ektiv nuqtai nazardan olganda ham yolg‘izmiz. Vaqt tutqich bermaydi, uni imkoniyat boricha aqliy mehnatga sarflashga harakat qilamiz. Aqlimiz joyida bo‘lib, hayotdan olgan saboqlarimiz, tajribalarimizni jamlab aqliy mehnatga berilishimiz vaqti yetdi.

Ilgari bizga mavhum bo‘lib kelgan behisob narsalar endi bizga yaqqolroq ko‘rina boshlaydi, boshqalardan ustunroq (afzalroq) ekanligimizni his qila boshlaymiz. Ko‘p yillik tajribalarimiz natijasi o‘laroq, endi biz yaqinlarimizdan ko‘p narsani kutmaymiz, ular yaqindan tanishganimizda qadri ortib boradigan odamlar qatorida emasligiga amin bo‘lamiz. Inson zotida noyob bo‘lgan buyuk shaxslar o‘rniga hamma joyda to‘lib-toshib yotgan ruhan qashshoq arzimas odamlargagina duch kelishimizni bilamiz, yaxshisi ularga yaqinlashmagan ma’qul. Shuning uchun endi biz yolg‘onlarga uchmaymiz, har bir odam aslida kim ekanligini sezib olamiz, ular bilan aloqa bog‘lash istagi deyarli yo‘qoladi.

Agar biz yolg‘izlikka yoshlikdanoq ko‘nikib qolgan bo‘lsak, u holda odamovilik fe’l-atvorimizga aylanib qoladi. Ilgari bizga og‘irlik qilgan tanholik endi erkin va tabiiy holatimizga aylanadi.

Garchi bu afzallik barcha uchun xos bo‘lsa-da, undan foydalanish har bir shaxsning intellektual darajasiga bog‘liq. Faqat ichki olami qashshoq va pastkash odamlargina haliyam yosh avlodga aralashib yuraveradi, vaholanki, ular endi yangi avlod shunchaki ularga toqat bilan muomala qilayotganliklarini tushungisi kelmaydi, bir mahallar kimlargadir najotkor bo‘lgan bo‘lsalar-da, endi ularga keragi yo‘q.

Yosh bilan kirishimlilik o‘rtasidagi nomutanosiblikda ilohiy ma’no ham bor. Yosh yigit turli o‘gitlar, maslahatlar, nasihatlarga muhtoj, bularni u faqat jamiyatdagi munosabatlar orqaligina oladi. Maktab, kitoblar esa tabiiy omil emas, jamiyat mahsuli.

Gul tikansiz bo‘lmaydi deganliklaridek, “To‘kis, benuqson baxt bo‘lmaydi”, deydi Goratsiy. Yolg‘izlikning ham o‘ziga yarasha foydasiz va noqulay tomonlari bor, lekin jamiyatdagi ko‘rgiliklar oldida ular arzimas, shuning uchun kimningdir o‘ziga yarasha qadr-qimmati bo‘lsa, odamlar bilan muloqotsiz ham umr kechiraveradi.

Yolg‘izlikning foydasiz tomonlaridan biri shuki, biz tashqi ta’sirlarga beriluvchan bo‘lib qolamiz. Tanamiz noziklashib qolgandek ruhimiz ham ta’sirchan bo‘lib qoladi. O‘zgalarning arzimagan so‘zlari, yuz ifodalari bizni ranjitib, xafa qilib qo‘yishi mumkin. Odamlar orasida yashaganimizda esa biz ularga e’tibor bermaymiz.

Yoshlik chog‘larimizda ba’zan bizni nohaq xafa qilib qo‘yishadi, shunda ularga nisbatan nafratimiz oshib, yolg‘izlikni qidirib qolamiz, ammo bu uzoqqa cho‘zilmaydi. Bunday odamlarga “yolg‘izlikni jamiyatda ham o‘zingiz birga olib yuring”, deb maslahat bergan bo‘lardim. Buning uchun o‘z fikrlaringizni o‘zgalarga bildirmang, o‘zgalarning gap-so‘zlariga ham ahamiyat bermang. Odob-axloq va intellektual ma’noda ulardan ko‘p narsa kutmang, ularning fikrlariga befarq bo‘ling, shunda sabr-bardoshingiz oshadi. Ana shunda biz butun borlig‘imiz bilan odamlar orasiga singib ketmaymiz, o‘zligimizcha qolamiz, ularga nisbatan ob’ektiv munosabatimiz saqlanib qoladi. Bu bilan biz ommaning turli illatlari, hatto haqoratlaridan o‘zimizni himoya qilamiz. Bunday cheklangan munosabatlarning namunalaridan biri Maratinning komediyasida don Pedro obrazi orqali berilgan. Shu ma’noda jamiyatni gulxanga taqqoslash mumkin: aqlli odam kerakli masofa saqlab isinib oladi, ahmoq esa o‘ylamasdan o‘zini o‘tga uradi.

Hasad tabiatan insonga xos bo‘lsa-da, u ham illat, ham baxtsizlik. Hasad insonni qay darajada baxtsiz ekanligini ko‘rsatadi: doimo o‘zgalarning xatti-harakatlarini kuzatishga bo‘lgan qiziqishi esa qanchalik darajada zerikarli hayot kechirayotganligini bildiradi. Uni inson baxtining dushmani, yovuz iblis sifatida yo‘q qilish kerak. Seneka shunga shama qilib aytadi: “O‘zimizni o‘zgalarga taqqoslamasdan, qismatimizdan rozi bo‘lib yashaylik. O‘zgalarning baxtini ko‘rolmagan odam hech qachon baxtli bo‘lolmaydi”. U yana: “Qanchadan-qancha odamlar sendan o‘zib ketganini ko‘rsang, qanchasi orqada qolib ketganini ham o‘ylab ko‘r”, – deya qo‘shimcha qiladi.

Demak, bizdan ko‘ra omadliroq odamlarni emas, aksincha, omadsizroqlarni hisobga olishimiz kerak. Boshimizga mushkul ish tushganda bizdan ko‘ra ko‘proq musibat chekayotganlarni ko‘rib ko‘nglimiz taskin topadi, o‘zimizga o‘xshash odamlar bilan esa dardlashamiz.

Bu hasadning aktiv tomoni. Uning passiv tomoniga kelsak, hech qanday nafrat ham uning oldida ip esholmaydi. Aynan shu sababli biz o‘zgalarda shu hissiyotni qo‘zg‘atishga bor kuchimiz bilan harakat qilamiz. Ularning ayrimlari oqibatda qanday xavf-xatarga olib borishini bilganimizda edi, o‘zimizni tiygan bo‘lardik.

Zodagonlarning uch turi bor: 1) nasliy zodagonlik, 2) puldor zodagonlik, 3) ma’naviy (ruhiy) zodagonlik. Oxirgisi hurmat-e’tiborga loyig‘idir. Buyuk Fridrix: “Ularni hukmdorlar bilan teng”, deb hisoblagan va Volterga ministrlar va generallar qatorida emas, balki o‘z yonidan joy bergan.

Har bir zodagonning atrofida unga hasad qiluvchilar davrasi bo‘lgan. Har biri unga nisbatan kek saqlab, ularning xatti-harakatlari, o‘zlarini tutishlaridan “Mendan afzal joying yo‘q!” degan ma’noni uqib olish mumkin. Ularning aynan shu ishonchi aks ma’noni bildiradi.

Bunday odamlardan qutulish yo‘li ulardan o‘zingni chetroq olib yurish, iloji boricha yaqinlashtirmaslik va doimo masofa saqlab yurish. Buning imkoni bo‘lmasa, ular bilan sovuqroq munosabatda bo‘lish, hasadni o‘ziga yuqtirmaslik: bu narsa ko‘pchilikka xos. Zodagonlar o‘zaro til topishib ketaveradi, chunki ularning har biri o‘zicha o‘z afzalligini ustun ko‘radi.

* * *

Har qanday ishni boshlashdan oldin uni atroflicha ko‘rib chiqib, muhokama qilib, natijasiga ishonch hosil qilgandagina boshlash kerak. Insonning bilish doirasi cheksiz emasligini, har qadamda kutilmagan hodisalar (to‘sqinliklar) chiqib qolishini nazarda tutib, niyatlarimiz amalga oshmay qolishining oldini olishimiz kerak.

Buni anglash muhim ishlarni amalga oshirishda bizga qo‘shimcha imkoniyat yaratadi. Biror ishni boshladikmi, uni oqimiga qarab natijasini kutishimiz kerak. Ish boshladingmi, endi nima bo‘lar ekan deb tashvishlanma. Aksincha, bo‘lar ish bo‘ldi, endi uni muhokama qilishga hojat yo‘q, natijasini xotirjamlik va ishonch bilan kutish kerak. “Egar mustahkam bo‘lsa, yo‘ling bexatar bo‘ladi”, degan Gyote, italyan maqolini mazmunan tarjima qilib.

Agar natija yomon bo‘lsa, odamzodning yo‘li o‘zi shunaqa, tasodif va xatolarga to‘la. Eng dono inson Suqrot ham buni tan olgan. Bu yerda inson ojiz.

Rim papalaridan qaysidir birining «boshimizga tushgan musibatlarda, qay ma’noda qisman bo‘lsa-da, o‘z aybimiz bor», deb aytgan hikmatli so‘zlari ibratlidir. Omadsizligini, baxtsizligini o‘zgalardan yashirib sir boy bermay yurgan odamning holati shuni eslatadi. Ularning fikricha, chekayotgan musibat aybi bor ekanligidan dalolat beradi.

Boshga tushgan baloni daf qilib bo‘lmaydi, shuning uchun uning oldini olish mumkinmidi, degan xayol bilan o‘z etini o‘zi yeyishga yo‘l qo‘ymaslik kerak. Bunday fikr musibatni yanada oshirib yuboradi, qiynoqqa soladi.

Bunday paytda Dovud podshodan o‘rnak olish kerak: bemor yotgan o‘g‘li haqida qayg‘urib Yaxvega tinimsiz yolboradi, o‘g‘li o‘lgach, qo‘l siltab, boshqa bu haqda o‘ylamaydi. Agar bunga kuchi yetmasa, taqdirga tan berishni o‘rganishi kerak. Peshonaga yozilganini ko‘rasan, taqdiri azal shu.

Baxtsiz hodisa boshiga tushgan odamga taskin beruvchi, tinchlantiruvchi omil bu. Mabodo, bo‘lib o‘tgan voqealarda shaxsning o‘zi aybdor bo‘lsa, u holda chekayotgan iztirob, musibat foydadan xoli emas, chunki bu narsa kelajakda saboq bo‘ladi. Yo‘l qo‘yilgan xatolarimiz oqibatida sodir bo‘lganda, odatdagidek o‘zimizni o‘zimiz oqlamasligimiz, voqealarni bo‘yamasdan, aybimizni tan olib, kelajakda yo‘l qo‘ymaslikka qat’iy qaror qilish kerak. Albatta, bu o‘z-o‘zidan bo‘lmaydi, odam o‘zidan norozi bo‘lib, ich-etini yeb yuradi, azob chekadi. Gunoh jazosiz qolmasligi kerak.

* * *

Gap baxt-saodatimiz yoki musibatlarimiz haqida borganda biz o‘zimizning tasavvurlarimizni jilovlashimiz kerak. Eng avvalo, biz xayoliy qasrlar qurishdan o‘zimizni tiyi­shimiz lozim, chunki bu foydasiz, oh-voh qilishga arzimaydi.

Tasavvurlarimizdagi baxtsizliklarni o‘ylab xavotirlanish undan ham yomon. Xavotirimiz asossiz bo‘lsa yoki boshimizga tushadigan musibat dargumon bo‘lsa, tinchligimizni yo‘qotganimiz qoladi. Agar chuqurroq mulohaza qilib ko‘radigan bo‘lsak, u sahrodagi sarobdek g‘oyib bo‘ladi. Ixtiyorimizda bo‘lgan hozirgi kundan xavotirlarimizni chiqarib tashlasak tinchroq yashaymiz.

Fantaziyamiz bu narsalarni ko‘pam yoqtiravermaydi: biz asossiz ravishda darhol xayoliy orzu-xavaslarga berilamiz. Baxtsizlikning uchquni sezildi deguncha, biz g‘amga botamiz, baxtsizlikning turli ko‘rinishlarini o‘ylab azob-uqubatlarimiz ortaveradi. Hali bostirib kelmagan balo-qazoni o‘ylab, xayolimizdan dahshatli fikrlar o‘ta boshlaydi. O‘zingga kelganingda xayoliy orzu-havaslardan voz kechish osonroq kechadi, lekin g‘am-g‘ussa bizni tark etishi qiyin, chunki balo-qazoning kelish ehtimoli ko‘proq, faqat biz uning qay darajada kelishini bilmaymiz. Qo‘rquv iskanjasida qiynalishimizning sababi ham shunda.

Shu sababli baxt-saodatimiz va musibatlarimiz bilan bog‘liq narsalar haqida sog‘lom fikr yuritishimiz, mulohazakorlik qobiliyatini ishga solib, oddiy tushunchalarga tayangan holda sovuqqonlik bilan xulosa qilishimiz kerak. Xayolotimiz bu yerda ish bermaydi, chunki mulohaza yuritish uning vazifasi emas, u faqat tasavvurimizni boyitib, iztirobimizni kuchaytiradi, xolos.

Bu qoidaga biz ko‘proq kechqurunlari rioya qilishimiz kerak. Chunki tun qorong‘iligi bizni qo‘rqoq qilib qo‘yadi, noaniq fikrlar shunga yetaklaydi. Har qanday noaniqlik shubha tug‘diradi. Aql-idrokimiz va mulohaza yuritish qobiliyatimiz susayib, ularni zulmat qoplaydi, toliqqan intellektimiz voqea-hodisalar va ularni keltirib chiqargan sabablarga to‘g‘ri baho bera olmaydi, balki hayajonimizni orttiradi va osonlik bilan qo‘rquv iskanjasiga tushib qolamiz.

Ko‘pincha bu narsa tunda uyqudan oldin yoki uyg‘onib ketganimizda sodir bo‘ladi: aql-idrok o‘z vazifasini bajara olmaydi, tasavvurimiz ishlab tursa-da, narsalarni buzib ko‘rsatadi, shunda qayg‘uga botib yomon fikrlarga boramiz.

Ertalab esa qo‘rquvlarimiz huddi tushdek yo‘qoladi. Shu bois kechqurunlari, ayniqsa tunda noxush voqealarni o‘ylash mumkin emas. Buning uchun eng qulay vaqt – erta tong. Aqliy va jismoniy mehnat uchun ham tong yaxshi payt.

Tong – xuddi yoshlikka o‘xshaydi, hamma narsa musaffo, aniq-tiniq: biz o‘zimizni kuchli, hamma narsaga qodir deb his qilamiz. Buning qadriga yetish lozim, uni behudaga sarflamasdan, uyquda o‘tkazmasdan, qaysidir ma’noda muqaddas deb bilib, unda hayotimiz mohiyatini ko‘ra bilishimiz kerak.

Oqshom, aksincha, keksalikka o‘xshaydi: charchaganimizdan sergap bo‘lib qolamiz. Yengiltaklik qilamiz. Har bir kunimiz hayotimizning bir qismi. Uyg‘onmoq – bu tug‘ilmoq. Erta tong – yoshlik, tungi uyqu – kichkina o‘lim.

Umuman olganda, sog‘lig‘imiz, uyqu, taom, harorat, ob-havo, sharoit va yana boshqa ko‘p narsalar kayfiyatimizga katta ta’sir o‘tkazadi, kayfiyat esa o‘z navbatida fikru xayolimizga. Mana shuning uchun har qanday ish hamda uni bajarishga bo‘lgan layoqatimiz zamon va makonga uzviy bog‘liq. Shuning uchun “yaxshi kayfiyatdan foydalanib qol, u doim ham kelavermaydi” (Gyote).

Nafaqat muhim va asosiy fikrlarimiz, balki faqat o‘zimizga taalluqli bo‘lgan shaxsiy masalalar muhokamasini ham, garchi tayyorgarlik ko‘rgan bo‘lsak ham, o‘zimiz belgilagan vaqtda emas, balki qulay vaziyat yuzaga kelgandagina o‘tkazish maqsadga muvofiq. Muhokamaning o‘zi ham vaqt tanlamaydi, ana o‘shanda diqqatimiz jamlanib, fikrlarimiz quyilib kelaveradi.

Xayolotlarimizni jilovlash haqidagi tavsiyalarga, o‘tib ketgan adolatsizliklar, ko‘rgan zararlarimiz, yo‘qotganlarimiz, haqoratlar, iltifotsizliklar, xafagarchilik­larni eslamaslik ham kiradi, aks holda, biz eski nafrat, alam va adovatlarimizni qo‘zg‘atib, qalbimizni bulg‘ab qo‘yamiz.

Neoplatoniklardan Prokl to‘qigan masalda aytilishicha, har bir shaharda olijanob va buyuk shaxslar bilan birga turli qalang‘i-qasang‘i odamlar ham yashaydi. Shunga o‘xshash har bir olijanob va buyuk shaxslarda ham tabiat ato qilgan, yuqoridagilarga xos pastkashlik, razillik unsurlari mavjud. Ana shularni qo‘zg‘atib yubormaslik kerak, zero ular tasavvurlarimizni egallab olib bizni rasvo qiladi.

Ozgina ko‘ngilsizlik, uning manbaidan qat’iy nazar, tasavvurimizda kattalashib, qalbimizni chulg‘ab oladi va biz o‘zligimizni unutib qo‘yamiz. Har qanday ko‘ngilsizlikka hushyorlik bilan, oddiy voqea sifatida qarashimiz kerak, toki u bizni qiynab qo‘ymasin.

Ko‘z o‘ngimizdagi kichik narsalar atrof-olamni bizdan to‘sib, bilim doiramizni toraytirib qo‘yadi. Xuddi shuningdek, yaqin atrofimizdagi odamlar va narsalar, garchi arzimas bo‘lsa-da, diqqatimizni tortadi, chalg‘itadi, muhim ishlarimiz esa qolib ketadi. Buning chorasini topishimiz zarur.

* * *

Bizga tegishli bo‘lmagan narsalarga ko‘zimiz tushganda: “Agar shu narsa meniki bo‘lganda edi”, degan fikr kela qoladi, bu esa hissiyotlarimizni qo‘zg‘atib yuboradi. Uning o‘rniga o‘zimizda bor narsani yo‘qotib qo‘ygandek: “Shu narsa meniki bo‘lmaganda nima bo‘lar edi?” deb so‘rashimiz kerak.

Shu qatori o‘zimizga tegishli bor narsalarimizga ham: mulklarimiz, sog‘ligimiz, do‘stlarimiz, sevgilimiz, xotin va bola-chaqamiz, hatto uy hayvonlarimizgacha, chunki biz ularni yo‘qotib qo‘ygandagina qadr-qimmati ma’lum bo‘ladi. Shu ma’noda biz birinchidan ularning qadriga yetamiz, ikkinchidan, ularni qo‘ldan chiqarmaslikka harakat qilamiz – mol-mulkimizni xavf-xatardan saqlaymiz, do‘stlarimizning g‘ashiga tegmaymiz, xotinimizni yo‘ldan ozdirmaymiz, sog‘ligimizni saqlaymiz, bolalarimizni asraymiz va hokazo.

Bugungi kunimizdagi mujmalliklarga aniqlik kiritish uchun biz ko‘pincha kelajakka umid bog‘lab xomxayollarga berilamiz, real voqelik bilan to‘qnashganda ular chilparchin bo‘ladi, biz esa afsus-nadomatlar chekib qolamiz. Yaxshisi nojo‘ya ishlar haqida o‘ylaganimiz ma’qul, chunki ularning oldini olishga qisman bo‘lsa-da harakat qilamiz, qolaversa, ulardan qutulgach ko‘nglimiz joyiga tushadi.

Har qanday xavotir o‘tib ketganda ko‘nglimiz taskin topadi. Tasodifan boshimizga tushishi mumkin bo‘lgan katta baxtsizliklarni ham tasavvur qilib turishimiz kerak, chunki haqiqatan boshimizga ish tushganda unga chidash osonroq kechadi, yomonrog‘iga duchor bo‘lmaganligimizdan taskin topamiz. Oldinroq bo‘lib o‘tgan xavf-xatarlarni ham e’tiborsiz qoldirish yaramaydi.

* * *

Bizga taalluqli bo‘lgan holatlar va voqea-hodisalar tartibsiz ravishda, tarqoq holda bir-birlarini almashtirib o‘taveradi. Ular turli-tuman ko‘rinishda, bir-birlariga aloqador emas, bizga taalluqli tomonini hisobga olmasak, ularda umumiylik yo‘q. Shunga yarasha tashvish-o‘ylarimiz ham ularga munosib tarzda har biriga alohida yondoshishni taqozo qiladi.

Biron-bir ishga kirishganimizda boshqa narsalarni chetga surib, diqqatimizni faqat shungagina qaratish lozim, toki ular xalal bermasin, mo‘ljallagan vaqtda uni yakunlaylik. O‘y-fikrlarimizni go‘yo alohida qutichalarda saqlab, kerak paytda zarur bo‘lgan qutichani ochib foydalanaylik.

Bu bilan biz yetishgan ozgina halovatimizni ham yo‘qotib qo‘ymaslik chorasini ko‘rgan bo‘lamiz, aks holda o‘rinsiz kelgan fikrlarimiz ustimizga og‘ir yuk ortadi, muhim ishlarning tashvishida yurganimizda, mayda-chuydalariga beparvolik yuzaga keladi va hokazo.

Ayniqsa, olijanob va yuksak fikr-mulohazalarga layoqatli odamning aql-idroki har qanday arzimas chet fikrlardan, pastkashliklardan xoli bo‘lishi kerak. Bu to‘la ma’noda “hayot uchun hayotimiz tub ildiziga bolta urish” (Yuvenal) demakdir.

Albatta, o‘zimizni biror narsaga yo‘naltirish va tiyish uchun o‘zimizni majburlash kerak, chunki majburlash tashqi ta’sirlar ostida kelganda bunga chidash juda qiyin, hayotda buningsiz iloji yo‘q. Kerakli paytda qo‘llangan o‘zini-o‘zi majburlash ko‘p hollarda tashqi majburlashdan bizni himoya qiladi.

Boshqa biror narsa bizni bu darajada himoya qila olmaydi. Senekaning hikmatli iboralarida aytilgandek: “O‘zgalar ustidan hukm yuritmoqchi bo‘lsang, o‘zingni aql-idrok hukmiga topshir”. Shu bilan birga, o‘z-o‘zimizni majburlash o‘z ixtiyorimizda qoladi, agar uni juda oshirib yuborsak, jilovni biroz qo‘yib yuborish kifoya. Tashqaridan yuklatiladigan majburiyat esa hech narsa bilan hisoblashmaydi, u ayovsiz va berahm, shafqat nimaligini bilmaydi. Agar biz uning oldini olsak, donolik qilgan bo‘lamiz.

* * *

Istaklarimizni cheklash, ehtiroslarimizni jilovlash, g‘azabimizni bo‘ysundirish uchun har bir inson ham bizga o‘xshab turli balo-qazolardan chetda qolmasligini, “qanoat va sabr-toqat” (Seneka) qilib yashash qoidalariga bo‘ysunmaslikda na boylik, na mansab yordam bera olmasligini yodda tutmog‘i lozim.
Goratsiyning she’rlarida shunday ma’no bor:

O‘zinguchun o‘qi,o‘rgan, qil ixlos,
Donolar so‘zidan hikmatlar axtar.
Ochko‘z nafs zulmidan bo‘lursan xalos,
Arzimas mol-mulkka qo‘ymassan havas,
Ko‘nglingdan qo‘rquvni quvarsan, xullas,
Umringni yasharsan sokin, bexatar.[1]

“Hayot harakatdan iborat” deganda Sitseron mutlaqo haq edi.

Shu ma’noda hayotimiz to‘xtovsiz harakatdan iborat va shunga bog‘liq. Shunga monand, ichki ruhiy hayotimiz ham doimo harakatda bo‘lishimizni, ya’ni faoliyatimiz, aql-idrokimiz ish bilan band bo‘lishini talab qiladi. Bunga misol qilib bekor qolgan, o‘y-fikrlardan xoli bo‘lgan odam darhol biror narsani tiqillatib o‘tirganini keltirish mumkin.

Mohiyatan olganda, turmushimizda dam olishga o‘rin yo‘q. Shu sababli bekorchilik tez orada jonga tegadi, chidab bo‘lmas darajada diqqatimiz oshadi, zerikamiz. Faollikka bo‘lgan intilishlarimizni boshqarishimiz, yo‘naltirishimiz, qoniqtirishimiz shart.

Demak, inson baxtli bo‘lishi uchun ishlashi zarur. U nima bilandir shug‘ullanishi, biror narsa qilishi, qaerdadir nimanidir yasashi, hech bo‘lmaganda o‘qib-o‘rganishi kerak. Undagi kuch-quvvat sarflanishga muhtoj, mehnati natijasini ham ko‘rishni istaydi.

Eng yaxshi qoniqish biror narsa yaratayotganimizda – xoh savat to‘qish bo‘lsin, xoh kitob chop etish bo‘lsin, shu asnoda paydo bo‘ladi. Ishimiz unumiga qarab, kundan-kun o‘z qo‘limiz bilan yasayotgan narsadan qoniqishimiz ortib, natijasini ko‘rgach quvonamiz, o‘zimizni baxtli sezamiz. San’at va badiiy asar yaratganimizda, hatto hunarmandchilik buyumi yasaganimizda ham, xuddi shunday hol yuz beradi. Qanchalik darajada ulug‘vor narsalar yaratsak, undan olgan qoniqish ham shunchalik yuqori bo‘ladi.

Shu nuqtai nazardan olganda, eng baxtli odamlar – iste’dodli odamlardir. Ular o‘z qobiliyatiga yarasha eng muhim va buyuk asarlar yaratadilar. Ular yuksak darajada hurmatga sazovor, shundan huzur topadilar. Hayotini bema’ni o‘tkazayotgan odamlarni ularga tenglashtirib bo‘lmaydi.

Barcha qatori ularda ham moddiy ehtiyojlarini qondirish istagi bor va agar muhtojlikka tushib qolmasalar, oliy maqsadlarini amalga oshirish uchun ma’naviy dunyolarini boyitadilar, kelajakda buyuk asarlar yaratish uchun manba qidiradilar. Ularning aql-idroki ikki yo‘nalishda: birinchisi oddiy odamlar qatori muomalada bo‘lish, ikkinchisi – narsalarni ob’ektiv tushunishga qaratiladi.

Ularning hayoti ikki xil xarakterga ega: bir mahalda ham tomoshabin, ham ijrochi (aktyor) bo‘la oladi, qolgan odamlar faqat ijrochi (aktyor) bo‘ladilar. Mayli, har kim o‘z qobiliyatiga yarasha ish bilan shug‘ullana qolsin. Agar ishimiz rejali ketmasa bizga yomon ta’sir qiladi. Bu narsa uzoq muddat ko‘ngilochar sayohatga chiqqanimizda bilinadi, chunki o‘rganib qolgan ishimizdan mahrum bo‘lib, odatlangan tabiiy muhitni birov tortib olgandek bo‘ladi, shunda o‘zimizni ojiz va baxtsiz his qilamiz.

Yo‘limizdagi to‘siqlarni bartaraf qilish ham inson ehtiyojiga kiradi, bu ko‘rsichqon yer qazigandek tabiiy hol. Uzoq muddat huzur-halovatdan kelib chiqqan bekorchilik chidab bo‘lmas darajadagi holatga olib keladi. Turmushdan haqiqiy huzur-halovat topish qiyinchiliklarni yengishda: ular moddiymi, ma’naviymi yoki amaliyotda uchraydimi, baribir, eng muhimi, ular bilan kurashish va yengishda – bu narsa baxt keltiradi. Agar qiyinchiliklar bo‘lmasa, u holda qo‘limizdan kelgancha o‘zimiz yaratamiz, bu esa shaxs­ning o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqadi: ov qiladi, balboko‘ynaydi yoki ichki bir turtkiga bo‘ysunib janjal qidiradi, fitna uyushtiradi, muttahamlik yo‘liga kirib yaramas ishlar bilan shug‘ullanadi, nima qilib bo‘lsa-da, o‘zi toqat qilolmayotgan holatdan chiqishga harakat qiladi. Bekorchilikdagi osoyishtalik xavflidir.

Inson o‘zi ko‘rib turgan mavjud narsalardan olgan taassurotlarining haqiqiy egasi – hukmdori bo‘lishi kerak. Anglab yetilgan taassurotlarimizdan ko‘ra bevosita ko‘rib bilganlarimiz kuchliroq…

O‘zgalar bilan bo‘ladigan muomalamiz haqida

Inson ehtiyotkor va ko‘ngilchan bo‘lishi kerak. Ular hayotda juda asqotadi: birinchisi zarar-zahmatdan, ikkinchisi esa bahs-janjallardan asraydi.

Har bir odam (individual) o‘ziga xos xususiyatlarga ega ekanligini tan olishimiz kerak. Bu xususiyatlar kulgilimi, achinarlimi, o‘sha odamning tabiatiga mos. Bunday odamlarni uchratganda o‘zimizcha: “Ha, shunaqasi ham bo‘lar ekan-da”, deb qo‘ya qolishimiz kerak. O‘zimizni boshqacha tutsak o‘zimizga dushman orttirib olgan bo‘lamiz. Hech kim o‘zining shaxsiy individualligini, ya’ni ma’naviy xarakteri, bilim orttirish qobiliyatini, mijozini, qiyofasini o‘zgartira olmaydi. Qanday bo‘lsa, shundayligicha qabul qilmasdan biz uni ayblay boshlasak, u bizga qarshi kurash boshlaydi, chunki boshqa iloji yo‘q, o‘zini o‘zgartira olmaydi, u shunaqa yaratilgan.

Odamlar bilan yonma-yon bo‘lib yashashni istasak, har birining individualligini, u qanday bo‘lmasin, qabul qilishimiz kerak. Bu individuallikdan o‘zimiz xulosa chiqarib, yaxshi jihatlaridan foydalanishgagina haqimiz bor, uni ayblash, ta’na qilishning hech keragi yo‘q. Hayot barchaga barobar berilgan. Kimki o‘ziga xos xususiyatlardan batamom qutula olsa, o‘zini baxtliman deb hisoblayversin. Bu oson emas, albatta. Odamlar bilan toqat qilib muomala qilishni o‘rganish uchun jonsiz narsalardan foydalanish qulay, buning yo‘li oson.

Shu yo‘l bilan orttirilgan sabr-toqatni odamlarga nisbatan ham qo‘llash mumkin, oldingi tajribamiz bu yerda qo‘l keladi, axir yo‘lingda uchragan toshdan xafa bo‘lish tentaklik-ku. “Men uni o‘zgartira olmayman, lekin undan foydalanish mumkin”, – degan fikrga kelish aqlli odamning ishidir.

* * *

Odamlar bilan bo‘lgan suhbatda ularning aql-ongi va qalbi qay darajada o‘xshash yoki turli-tuman ekanligini bilish oson kechadi: uni mayda-chuyda narsalardan ham bilib olish mumkin.

Suhbat ishga aloqasi yo‘q, arzimas narsalar haqida ketganda har kim uni har xil qabul qiladi, kimningdir, hatto, jahli chiqadi.

O‘xshash odamlarning esa fikri bir joydan chiqadi, apoq-chapoq bo‘lib ketadi. O‘rtamiyona odamlar bir-birlari bilan tez til topishib ketishlarini shu bilan izohlash mumkin. Iste’dod egalari aksincha, barcha bilan til topishib ketavermaydi, ajralib turadi, mabodo o‘ziga o‘xshashini uchratib qolsagina ozgina quvonch sezadi. Teng tengi bilan degan ibora bejiz aytilmagan.

Haqiqiy buyuk aql egalari tanholikni yoqtiradi. Maslakdoshlar tez topishadi, qandaydir ko‘zga ko‘rinmas kuch ularni bir-biriga tortadi.

Tuban niyatli, pastkash va uquvsiz odamlar orasida bu narsani ko‘proq kuzatish mumkin, chunki ular behisob. Haqiqiy iste’dodlilar esa juda kam. Pes pesni qorong‘ida topganidek, ikki yaramas, qabih niyatlarini amalga oshirish uchun, ko‘pchilik orasida bir-birlarini tez topadilar.

Tasavvur qiling (bu bo‘lishi mumkin emas) juda aqlli va iste’dodli odamlar davrasiga ikkita kaltafahm tushib qoldi deylik. Ular tezda topishib oladilar-da, o‘zlaricha “Bu yerda aqlli odam ham bor ekan-ku!” – deya ich-ichidan quvonib ketadi.

Ma’naviy dunyosi qashshoq, aqli qisqa ikki odamning uchrashuviga guvoh bo‘lish juda qiziqarli. Ular bir-birlariga ko‘zi tushdi deguncha, quchoq ochib, go‘yo eski qadrdonlardek og‘iz-burun o‘pishadilar. Bu shu darajada yaqqol namoyon bo‘ladiki, beixtiyor yodingga hindaviylarning (reinkarnatsiya) ta’limoti keladi: oldingi hayotlarida ular o‘zaro do‘st bo‘lmaganmikan?

Bir-biriga o‘xshash odamlarni nima ajratib yuboradi, nima sababdan o‘rtalariga nifoq tushadi? Buning sababi har bir kishining o‘sha paytdagi kayfiyatiga bog‘liq, kayfiyat esa turli vaziyatlar, egallab turgan mavqei, bajarib turgan ishi, jismoniy holatlaridan kelib chiqadi. Shu bois inoq bo‘lgan odamlar o‘rtasida kelishmovchilik yuzaga keladi. Buni bartaraf qilish, ittifoqni tiklashga qobiliyat bo‘lishi va shunga yarasha sharoit yaratilishi kerak.

Jamiyatni birlashtirish uchun umumiy kayfiyat yaratilishi muhim: ommaviy ko‘ngil ochishlar, o‘yin-kulgi, kontsertlar, turli tomoshalar, musiqa va shunga o‘xshash tadbirlar, hatto umumiy xavf-xatar, axborotlar, fikr almashishlar ham bu borada yordam beradi. Bunday paytda shaxsiy manfaat o‘rnini umumkayfiyat egallaydi. Ob’ektiv ta’sirlar yetarli bo‘lmasa, sub’ektiv ta’sir ko‘rsatishga intiladilar: masalan, ichkilik. Bir piyola choy ustidagi suhbat ham uning o‘rnini bosishi mumkin.

Har bir narsani har kim o‘z qarichi bilan o‘lchaydi. Pastkash odamlar o‘zgalarda faqat o‘zida mavjud bo‘lgan kamchiliklar, ojizliklar va pastkashliklarnigina ko‘ra oladi. O‘zgalar haqidagi tasavvuriga shu narsalar sig‘adi, xolos, yuksak fazilatlar emas.

Aql-farosati yo‘q odam, boshqalarda ham uni ko‘rmaydi, qadr-qimmatini o‘z tarozisida o‘lchaydi. Suhbatdoshimiz bilan o‘zimizni teng ko‘ramiz, kimningdir afzalligi va kerak paytida o‘z manfaatlaridan voz kechishi ham sezilmaydi.

Ko‘p odamlarning fikrlash tarzi va aqliy qobiliyati tuban va ojiz ekanligini hisobga olsak, ular bilan boshqacha tarzda gaplashish mumkin emas, ya’ni ular bilan suhbatda o‘shalar darajasiga tushib gaplashish kerak. Bunday odamlarning asl mohiyatini tushungach, ulardan o‘zingni olib qochasan, boshqa yo‘li yo‘q.

* * *

Kimnidir chuqur hurmat qilish va ayni paytda, unga katta mehr bog‘lash juda qiyinligini Laroshfuko juda to‘g‘ri payqagan. Shuning uchun odamlardan mehr kutamizmi yoki hurmatmi, o‘zimizga bog‘liq. Mehrda, turli ko‘rinishda bo‘lsa-da, shaxsiy manfaat yotadi. Bizga yoqish yoki yoqmasligi, nimaning evaziga orttirilganligiga qarab baholanadi.

* * *

Ko‘pchilik o‘ziga bino qo‘yib yuradi, boshqa narsalar uni qiziqtirmaydi. Gap nima haqida ketmasin, ular darhol o‘zlari haqida o‘ylaydilar, gap orasida tasodifan ularga taalluqli ma’lumot bo‘lsa, diqqat-e’tibori faqat shunga qaratiladi, gap ma’nosi ularga yetib bormaydi. Manfaatlariga va shuhratparastliklariga zid bo‘lgan dalillarni ham tan olmaydilar.

Manmanligi shu darajadaki, osongina jizzakiligi tutib, arzimagan narsadan o‘zlarini haqoratlangan hisoblab, xafa bo‘lib yuradilar. Ular bilan suhbatlashish juda qiyin kechadi, qildan qiyiq axtaradilar, arzimagan narsa ularning noziklashib qolgan izzat-nafslariga qattiq tegadi, o‘tmaslashib qolgan aql-idrok va hissiyotlari esa to‘g‘ri gapni qabul qilishga ojiz, o‘zgalarning chiroyli so‘z iboralari ularga begona. Ularni laycha kuchuklarga qiyoslash mumkin – tasodifan panjasini bosib olsang chinqirishi olamni buzadi. Hamma yog‘ini yara-chaqa bosib ketgan bemorga ham o‘xshatish mumkin – qo‘l tekkizib bo‘lmaydi. Suhbatdoshining aqlliroq ekanligini hazm qilolmaydi – o‘sha paytda buni bilintirmasa ham, keyinchalik yashirib o‘tirmaydi. Bilmagan odam, nega bu odamning g‘azab-nafratiga uchradim, degan xayolga boradi. U xushomadni va maqtovni yoqtiradi, uning atrofidagilar bundan ustalik bilan foydalanadilar. Bilim doirasi tor, intellekti o‘ta past bo‘lsa-da, istak-irodasiga bo‘ysunadi.

Uning ojiz va notavon shaxs ekanligini shundan ham bilsa bo‘ladi-ki, munajjimlarning bashoratlarini yoqtiradi, go‘yo ulkan osmon jismlari, yulduzlar harakati taqdiri bilan bog‘liqdek. Bu narsa qadimdan ma’lum.

* * *

Jamoatga oshkor qilingan har qanday mojaro xayrixohlik bilan qabul qilinadi, lekin shundayligicha qolib ketmaydi. Keyinchalik u haqda fikr bildiriladi, muhokama qilinadi, xulosa chiqariladi. To‘g‘ri xulosa chiqarilsa, hamma narsa oydek ravshan bo‘ladi.

Ayrim ma’noda kattalarni bolalarga qiyoslash mumkin: tanbeh bermaguncha sho‘xliklarini qo‘yishmaydi, kattalar esa indamasang boshingga chiqib olishadi, shuning uchun judayam ko‘ngilchan va muloyim bo‘lish yaramaydi. Do‘sting qarz so‘raganda bermasang, munosabat yo‘qolmasligi mumkin, qarz bersang uni yo‘qotdim deyaver. Do‘st bilan ko‘krakni kerib, beparvolik bilan munosabatda bo‘lish mumkin, lekin judayam oshirib yubormaslik kerak, shuningdek, o‘ta muloyimlik va jonkuyarlikning ham keragi yo‘q – bu ularni chidab bo‘lmas darajada surbet qilib qo‘yadi, do‘stlikka putur yetadi.

Kimgadir kerak ekanligini bilgan odam o‘ziga bino qo‘yib, takabburga aylanadi. Ayrimlariga ishing tushsa yoki tez-tez uchrashib sirdosh ohangda gaplashsang ham shu hol ro‘y beradi, har qanday erkalik va injiqliklarimni ko‘tarishga majbur degan xayolga boradi, do‘stlik chegarasini buzib, odob doirasidan chiqib ketadi.

Shuning uchun barchani do‘st tutaverish ham yaramaydi, shunchaki tanish-bilishchilik bilan kifoyalanish, odamlardan ehtiyot bo‘lish kerak. Kimdir “men senga emas, sen menga muhtojsan” degan fikrga borsa, ish shu darajaga borib yetadi-ki, go‘yo uning biror narsasini o‘g‘irlab olgansan-u, buning uchun u sendan o‘ch olib, narsasini qaytarib olmoqchidek.

Hech kimga, hech narsaga muhtoj emasligimizni ko‘rsatib qo‘ysak, atrofdagilardan afzalligimiz ana shunda. Shu ma’noda vaqti-vaqti bilan har bir odam erkakmi, ayolmi bilib qo‘ysin, ularsiz ham hayotimiz yaxshi o‘tayapti: bu do‘stlikni mustahkamlaydi. Ko‘plariga nisbatan, ayrim paytlarda biroz iltifotsizlikka yo‘l qo‘ysak ham, foydadan xoli emas, do‘stlikning qadriga yetadigan bo‘lishadi.

“Kim hurmat ko‘rsatmasa, unga hurmat ko‘rsatishadi” deyiladi italyan maqolida. Kimki chin ma’noda bizga juda qadrli bo‘lsa, buni o‘zidan yashirishimiz kerak. Bu yaxshi maslahat bo‘lmasa-da, to‘g‘risi shu. Ortiqcha erkalatish hatto itlarni buzadi, odamlar haqida gapirmasa ham bo‘ladi.

Olijanob qalb va yuksak iste’dod egalari, ayniqsa yoshlikda, odamlar haqida va turmush masalalarida hech narsani bilmasliklari hayron qolarli darajada, shuning uchun ular hayotda ko‘pincha aldanib qoladilar va xatoga yo‘l qo‘yadilar, pastkashlar esa aksincha, uddaburon va ishbilarmon bo‘lishadi.

Bu narsa turmush tajribasi yetishmaganlikdan, ya’ni “oldindan sinalgan” (a priori)ligiga ishonib xulosa qilishdan kelib chiqadi. Omma shu narsani odatdagi o‘lchov qilib olgan va shundan foydalanadi, olijanob va iste’dodlilar esa foydalana olmaydi va shu bilan boshqalardan tubdan farq qiladi. Boshqalarni ham o‘zlariga o‘xshatganlari sababli o‘zgalar haqidagi fikrlari noto‘g‘ri chiqib qoladi.

Bunday odam o‘zgalarning maslahati, yo‘l-yo‘rig‘i va o‘zining shaxsiy tajribasiga tayanib oxiri omma haqida yaxlit fikrga keladi. Ommaning ko‘pchilik (oltidan besh) qismi bilan uni bog‘lab turadigan narsa yo‘q, aksincha, ma’naviy va intellektual ma’noda shu darajada pastki, yaxshisi, ular bilan imkoni boricha aloqa bog‘lamagan ma’qul.

Ommaning yaramas va pastkashligi haqida tushunchasining poyoni bo‘lmasa kerak. U tirik ekan, tushunchasi kengayib boraveradi, lekin baribir o‘z zarariga yanglishaveradi. Tushunib yetgan taqdirda ham, notanish davralarga kirib qolganda, odamlarning gap-so‘zlari, yuz ifodalari chiroyliligi, ma’noli ekanligidan, halol-pok, chin ko‘ngildan gapirayotganligidan, hurmat-e’tiborga sazovor, saxovatli, fahm-farosatli ekanligidan hayron qoladi.

Bu narsalar uni yanglishtirmasligi kerak, axir tabiat no‘noq ijodkor emaski, har birining peshonasiga “Bu ablah, bunisi ahmoq, ularga ishonmang”, deb tamg‘a bossa.

Aksincha, Shekspir va Gyotening asarlaridagi qahramonlar, hatto iblis ham, shu darajada tabiiy tasvirlanganki, ularning so‘zlari va xatti-harakatlariga ishonmasdan iloj yo‘q.

Shunday qilib, kimdir bu dunyoda shaytonlar shoxli va dumli bo‘ladi, ahmoqlar masxarabozlarga o‘xshaydi deb hisoblasa, tez orada ularning tuzog‘iga ilinadi. Bunga yana odamlarning o‘zaro munosabatlarini ham qo‘shish mumkin: ular, oyga o‘xshab, faqat bir tomoninigina ko‘rsatadi. Bu borada har bir odamning tug‘ma iste’dodi bor: yuz ifodalari yordamida basharalarini niqobga aylantiradilar. Bu yerda har birining o‘ziga xos xususiyatlari ko‘rinib, shu darajada mos tushadiki, soxta ekanligini sezmay qolasiz.

Odamlar kimnidir ishonchini qozonish maqsadida soxta qiyofaga kiradilar. Bunday qiyofalarga ishonaverish kerak emas va “Jahldor it ham dumini likillatadi” degan italyan maqolini unutmasliklari kerak.

Har holda, endigina tanishgan odam haqidagi yaxshi fikrlardan ehtiyot bo‘lishimiz kerak, aks holda, umidimiz puchga chiqib, uyalib qolamiz. Bu haqda Senekaning “Xarakterning xususiyatlarini mayda-chuyda narsalardan payqab olsa bo‘ladi”, – deganlari e’tiborga loyiq.

O‘ziga e’tibori yo‘qolgan odam aynan shu mayda-chuydalarda fe’l-atvorini ko‘rsatib qo‘yadi. Ayniqsa, xatti-harakatlardan o‘zgalarni mensimasligi, ular bilan hisoblashmasligi, xudbinligini oshkor qiladi. Muhim ishlarda garchi xudbinligini yashirsa-da, yaqqol ko‘rinadi. Turmushdagi kundalik ikir-chikirlar, turli hodisalar, munosabatlarda surbetlik bilan faqat o‘z foydasini, qulayliklarni, o‘zgalarga tegishli narsalarni o‘zlashtirishni o‘ylab harakat qilsa, bilingki, u odamning qalbida adolatdan nom-nishon yo‘q. Jiddiy vaziyatlarda ham, agar qonun aralashmasa, ablahligicha qoladi. Bunday odamlardan qoch! Atrofdagilardan tap tortmasdan mavjud tartib-qoidalarga rioya qilmaydigan odam, agar xavf sezmasa, davlat qonunlariga ham itoat etmaydi.

Agar ko‘ngillari yomonlikdan ko‘ra yaxshilikka moyil bo‘lganida edi, adolat, sadoqat, rahm-shafqat, sevgi-vafo masalalarida ularga ishonsa bo‘lardi.

Kechirmoq va unutmoq – misqollab to‘plagan tajribalardan mahrum bo‘lmoqdir.

Tanish-bilish, oshna-og‘aynilardan kimdir boshimizga g‘am-alam yog‘dirsa, o‘ylab ko‘rishimiz kerak, munosabatlarni davom ettirishga arziydimi yo‘qmi? Aks holda, u battar qiladi.

Shuning uchun bunday odamlardan voz kechgan, agar xizmatkor bo‘lsa, javobini berib yuborgan ma’qul. Qasam ichgan taqdirda ham ularga ishonish yarashmaydi.

Inson hamma narsani unutishi mumkin. Faqat o‘zligini, o‘z mohiyatini emas. Xatti-harakatimiz ichki mohiyatimizdan kelib chiqadi. Tabiatimizni o‘zgartirib bo‘lmasligi sababli bir xil vaziyatda oldingisi yana qaytariladi. Iroda erki haqida tanlovga taqdim qilingan asarimni o‘qib chiqishni tavsiya qilardim, shunda adashmas edingiz.

Do‘stlik rishtalari uzilgach, qaytadan tiklash bizga qimmatga tushadi. Chunki sobiq do‘stning qilmishlari oldingidan yuz chandon oshadi, surbetligi chegara bilmaydi. Haydalgan xizmatkor haqida ham shunday deyish mumkin.

Odamlarning fikrlash tarzi, fe’l-atvori, xuddi manfaatlaridek, o‘zgarib turadi. Tuban niyatlarini amalga oshirishni paysalga solib o‘tirishmaydi. Bizni ishontirish uchun bergan va’dalariga laqqa tushmaylik. Samimiyligiga ishondik deylik, lekin uning vaziyatdan chiqib ketish maqsadida aytilgan va’dasi yolg‘on, haqiqiy tabiati esa o‘z fe’l-atvori bilan to‘qnashganda namoyon bo‘ladi.

Hayotda uchraydigan pastkashliklar va nodonliklardan xafa bo‘lishning hojati yo‘q. Bu narsa inson zotining o‘ziga xos belgilardan biri ekanligini unutmaylik. O‘z ishining ustasi bo‘lgan zarshunos sof oltinni soxtasidan osongina ajratib olgani singari, bizga keyinchalik bu bilim asqotadi.

Odamlarning bir-biridan farqi bor, albatta, lekin bu dunyoda yovuzlik hukmron – yovvoyilar bir-birining go‘shtini yeydi, madaniylashganlari bir-birini aldab kun ko‘radi.

Davlat o‘zi tuzgan turli ma’muriy idoralar, tashkilotlari orqali odamlar orasidagi boshboshdoqliklar, adolatsizliklarga chek qo‘yishi zarur emasmi? Tarixga nazar solsak, taxtga o‘tirgan aksariyat podsho avvaliga xalqqa biroz yengillik beradi-da, keyin atrofiga qo‘shin to‘plab, qo‘shni davlatga hujum uyushtiradi. Har bir urush, mohiyatan olganda, talonchilik emasmi?

Qadimda mag‘lub tomon g‘oliblarning qullariga aylanardi, tovon ham to‘lardi. “Har qanday urush talonchilik” deganda Volter haq, olmonlar ham buni tan olishlari kerak.

* * *

Faqat o‘z kuchigagina tayanib yashaydigan inson bo‘lmasa kerak, unga hayotda yo‘l-yo‘riq ko‘rsatadigan pand-nasihatlar, o‘gitlar zarur. Masalaga chuqurroq kirib boradigan bo‘lsak, inson o‘z qobiliyati qolib, faqat aql-idroki, bilimi orqali olgan xususiyatlargagina tayanadigan bo‘lsa, u holda tabiat ham o‘zini ko‘rsatib qo‘yadi.

Qaytaverar tabiat

panshaxada quvsang ham.

O‘zgalar bilan munosabatda mavjud tartib-qoidalar bor, buni yaxshi tushunamiz, amalda esa ko‘pincha chetlab o‘tamiz. Tushkunlikka tushmang, abstrakt tushunchalarni, maslahatlarni, o‘gitlarni qo‘llab bo‘lmas ekan-da, degan xayolga bormang. Yodingizda bo‘lsin: nazariya va amaliyot boshqa-boshqa narsa: birinchisi – o‘qish, ikkinchisi o‘rganish.

Shogird ustoz o‘qitganlarini amalda qo‘llaganda xatoga yo‘l qo‘yadi, mashq qilavergach yetuklikka erishadi. Shu tarzda lapashang epchilga, dali-g‘uli kamtarga, olijanob mazaxchiga aylanadi.

Mashq orqali olingan amaliyot qanchalik mukammal bo‘lmasin, inson o‘z tabiatidan butunlay qutula olmaydi, vaqti-vaqti bilan u o‘zini ko‘rsatib qo‘yadi. Tashqaridan qabul qilingan xususiyat, ichki tabiiy xususiyatlarini tamoman chiqarib yubora olmaydi, faqat bir-birini to‘ldiradi.

Napoleonning “Notabiiy narsalar nomukammallikdir” degan hikmatli so‘zlari o‘rinlidir. Bu qoida barchaga, har bir odamga, moddiyat va ma’naviyatga oid narsalarga taalluqli.

Mug‘ambirlikdan saqlanish lozim, chunki u nafrat uyg‘otadi. Birinchidan – u qo‘rquvga asoslangan aldov, ikkinchidan – mug‘ambirlik qilsang, o‘z qadringni o‘zing yerga urgan bo‘lasan.

O‘zingdagi yo‘q sifatlar bilan maqtanish o‘sha sifatlar yo‘q ekanligini tan olishdir. Masalan, mardlik, jasorat, aql-idrok, bilim, donolik, boylik, ayollarga yoqish, nasl-nasab borasida maqtanish aynan o‘sha narsalar yo‘qligidan dalolat. Bunday sifatlarga ega bo‘lgan odam hech qachon maqtanmaydi, aksincha, kamtarlik bilan yashiradi. Axir, qozonda bori cho‘michga chiqadi-da!

Hech kim o‘z aslini ko‘rsatib yurish majburiyatini olmagan, albatta, lekin niqob ostida turli illatlar, tabiatimizni hayvon darajasiga tushirib qo‘yadigan buzuqliklar yashirinib yotadiki, ularni namoyish qilgandan ko‘ra niqobda yurgan ma’qul. Mug‘ambirlik ko‘pga cho‘zilmaydi, sababi ham tez oshkor bo‘ladi. Qolaversa, ertami-kechmi, niqob tushib ketadi. “Hech kim uzoq muddat niqobda yashay olmaydi. Soxtalik tabiiylikka tez almashadi” (Goratsiy).

* * *

Inson o‘z tanasining og‘irligini sezmay yuraveradi, ammo o‘zga yukni ko‘tara olmaydi. Shunga o‘xshash o‘z xatolarimiz va illatlarimizni emas, o‘zgalarnikini ko‘ramiz.

Boshqalarda aks etgan o‘z atvorimizni ko‘zguga qarab akillayotgan itga o‘xshatish mumkin. O‘zgalarni tanqid qilgan odam o‘z aybini yuvmoqchi bo‘ladi. Kimki o‘zgalarning illatlarini tanqid qilish bilan birga o‘zlari ham ulardan qutulmoqchi bo‘lsa, demak u odamda adolat, hech bo‘lmaganda g‘urur bor.

Ko‘ngilchan odam esa, senda bor qusur menda ham bor, degan ma’noda ish ko‘radi. O‘z qusurlarini o‘zgalarda ko‘rib, tuzatmoqchi bo‘lgan odam shu ma’noda ko‘zguga zarurat sezadi.

* * *

Olijanob toifaga mansub chiqqan yigit odamlarning fikrlash tarzi, mulohazalari, qiziqishlari bir-birlariga yaqin bo‘lganligi uchun munosabatlar mustahkam bo‘ladi, deb o‘ylaydi. Bu munosabatlar asosida moddiy manfaatdorlik yotishini esa keyincha tushunib yetadi. Bu har qanday munosabat asosida yotadi, lekin ko‘pchilik boshqacha bo‘lishini bilmaydi ham.

Shu sababli aloqa bog‘layotganda, kim qaerda, kim bo‘lib ishlaydi, mansabi, millati, oilasini surishtirishadi, shunga qarab munosabat turini belgilashadi. Uning shaxsiy sifatlari qandayligi esa ko‘ngillariga kelgan paytda so‘raladi.

* * *

Kumush pul o‘rniga qog‘oz pul ishlatilganidek, haqiqiy hurmat va do‘stlik o‘rnini soxta mulozamat egallagan, ba’zilar bundan juda ustalik bilan foydalanishadi. Aslida shunga munosib odamlar bormi?

Chin do‘stlik deganda beg‘araz munosabat, yordam, yaxshi-yomon kunlarida birga bo‘lish, quvonch va qayg‘ularni baham ko‘rish, bir-birini teng ko‘rish tushuniladi. Bu inson tabiatida azaldan bor bo‘lgan xudbinlikning tamoman teskarisi bo‘lib, unga ishonish juda qiyin. Do‘st tutingan odam o‘zidagi xudbinlikni yashiradi, lekin oz miqdorda bo‘lsa ham do‘stlikni ko‘rsatib turuvchi xatti-harakatlari, uning alomatlari bor, albatta. Bu yolg‘onchi dunyoda barkamol narsaning o‘zi yo‘q, shuning uchun boriga baraka, deb shunga qanoat qilib yashaymiz. Ammo o‘sha do‘stlarimiz orqavarotdan biz haqimizda qanday gaplar tarqatayotganligini bilishga harakat qilmay qo‘yaqolganimiz ma’qul.

Kimning chin do‘st ekanligini sinab ko‘rmoqchi bo‘lsang, buning oson yo‘li bor. Do‘stingga “Boshimga mushkul ish tushib qoldi”, de. Do‘sting chin dildan achinayaptimi, beparvomi, bilib olasan. “Do‘st boshiga tushgan kulfat biz uchun doim ham ko‘ngilsizlik degani emas”, deganda Laroshfuko haq gapni aytgan.

Odatdagi “do‘stlar” bunday hollarda ich-ichidan toshib kelayotgan shodligini yashirishga qanchalik urinmasin, o‘ziga bo‘ysunmayotgan xoin lablari buni bildirib qo‘yadi. Bunday “do‘stlar”ning kayfiyatini ko‘tarmoqchi bo‘lsang, boshingga tushgan qayg‘u-g‘amlarni ularga bildirib, ojiz ekanligingni ko‘rsatib tur.

Uzoq masofa va ayriliq do‘stlikka raxna soladi. Vaqt o‘tgan sari u abstrakt tushunchaga aylanib boraveradi. Ko‘rib, uchrashib turgan sayin qadrdonlashib boramiz. Mehr ko‘zda, deb bejiz aytilmagan. Inson tabiatan shunaqa.

Do‘stlarni samimiy deb aytamiz, dushmanlarimiz-ku, shundoq ham samimiy, shuning uchun ularning koyib turishlari biz uchun foydali, bundan to‘g‘ri xulosa chiqarib olamiz, kamchiliklarimizni tuzatamiz.

Muhtojlik do‘stlarni kamaytiradimi? Qayoqda! Endigina tanishgan do‘sting sendan qarz so‘rab tursa, nima deb o‘ylaysan?

* * *

Soddadil odamlar iste’dod va aql jamiyatda hurmat-e’tibor keltiradi, deb o‘ylashadi. Aslida, bu ko‘pchilikning g‘azab va nafratini qo‘zg‘atadi. Boisi ular o‘z iste’dodlarini yashirib, og‘ziga talqon solib, pisib yurishga majbur.

Hamma gap shundaki, suhbatdoshining aqlliroq ekanligini sezgan odam, o‘zining aqli past, ojiz ekanligini sezdirib qo‘yganligidan xavotirga tushadi, shu narsa uning g‘azabini qo‘zg‘aydi.

Garsian “Birovga yaxshi ko‘rinishning ishonchli usuli tentaklik to‘nini kiyib olishdir”, deya to‘g‘ri aytgan. Aql-idrokni namoyish qilish, boshqalarning qobiliyatsizligi va befarosatligini ko‘rsatib qo‘yish bilan barobar. Pastkash odam olijanob kishini ko‘rgach, g‘azabi qaynaydi, buning sababi hasaddan boshqa narsa emas. Manmanlikni qoniqtirish – o‘zini boshqalardan ustun ko‘rib, shundan oladigan lazzat, deb hisoblaydilar.

Aql jihatdan ustunlik inson uchun asosiy iftixor omili, uning jonivorlardan farqi ham shunda. Istak-iroda insonning o‘z xohishi bilan boshqariladi, aql esa unga ato qilingan ne’matdir.

Aql-idrok ustunligini ko‘pchilik oldida ta’kidlash – jasoratdir. U o‘ziga dushman orttirib oladi, kezi kelganda haqorat qilish orqali undan o‘ch olishadi, bu esa aqldan emas.

Shu sababli jamiyatda mansab va boylikni hurmat qilishadi, aql esa bundan umidvor bo‘lmay qo‘ya qolsin. Nari borsa unga e’tibor berishmaydi, bo‘lmasa xuddi ayb ish qilib qo‘ygandek qarashadi, kezi kelganda kamsitishadi, u esa bo‘ynini qisib, yalinib-yolvorib kechirim so‘raydi. Sa’diy “Guliston”da aytadi: “Nodonning donishmandga bo‘lgan nafrati, donishmandning nodonga bo‘lgan nafratidan yuz chandon ortiq ekanligini bilib qo‘y”.

Aksincha, aql ojizligi tavsiyanoma o‘rnini bosadi. Jismimiz uchun harorat qanchalik ta’sir qilsa, aqlimiz uchun boshqalardan ustunlik tuyg‘usi shunchalar ta’sir ko‘rsatadi, ya’ni aqli zaiflardan ustun ekanligimizni his qilamiz.

Ayollar uchun go‘zallik qanchalik muhim bo‘lsa, erkaklar uchun aql shu darajada ahamiyatli.

Erkaklar orasida jismoniy ustunlik o‘ta muhim ahamiyat kasb etmasa-da, ammo biz o‘zimizni barvasta odamlar oldida emas, bo‘yi past odamning oldida erkinroq his qilamiz. Erkaklar orasida esi past, bema’ni odamlar ko‘pchilikning diqqat markazida bo‘ladi, ayollar orasida esa xunuklari. O‘z nazarida boshqalardan ustun ekanligini his qilish uchun shu bahonadan foydalanishadi.

Har qalay, aqliy ustunlik odamlarni boshqalardan ajratib turuvchi omil, shu bois undan kamchilik topib, shu bahonada qochadilar, nafratlanadilar.

Jamiyatda muvaffaqiyatga do‘stlik va oshna-og‘aynigarchilik vositasida erishiladi. Katta iste’dod odamni mag‘rur qilib qo‘yadi, shuning uchun u boshqalar oldida yaltoqlanmaydi, o‘zini yerga urmaydi, balki o‘zidagi sifatlarni yashiradi, obro‘sini to‘kmaydi.

Qobiliyatsiz odamlar yaramaslar oldida ham qo‘li ko‘ksida, yumshoq supurgi bo‘lib turadi, shu yo‘l bilan oshna-og‘ayni va homiy orttirishadi. Faqat davlat xizmatidagina emas, barcha sohada, hatto ilmda ham shunday. Masalan, akademiyalarda haqiqiy ilm egalari emas, o‘rtamiyona olimlar kerilib o‘tirishadi, munosiblariga esa u yerda joy yo‘q.

Ayollar va husn masalasida ham xuddi shu ahvol: go‘zal qizlar o‘zlariga munosib dugona topa olmaydilar. Chunki go‘zallar sherikchilikka ko‘nmaydilar. Taqqoslashning hojati bo‘lmagan joylarda esa husndan bezak sifatida foydalanishadi.

* * *

O‘zgalarga ishonch bildirishimizda yalqovlik, xudbinlik, shuhratparastlik katta ahamiyat kasb etadi. Yalqovlik – o‘zing bajaradigan ishlarni o‘zgalarga yuklash, xudbinlik – o‘z manfaating yo‘lida o‘zgalarni ishlatish, shuhratparastlik esa maqtanchoqlikni yoqtirish bilan bog‘liq ishlardir. Shunga qaramay, o‘zgalardan ishonchimizni oqlashlarini talab qilamiz.

Ishonchsizlik jahlimizni chiqarmasin, axir unda halollikni maqtash alomatlari bor. Halollik esa kamyob narsa.

* * *

Xushmuomalalik yaxshi fazilat ekanligini “Etika” nomli kitobimda aytib o‘tgan edim. Xushmuomalalik – axloqiy va intellektual kamchiliklarimizga e’tibor bermasdan ularni yashirishga doir so‘zsiz kelishuvdir. Har ikki tomon ham bundan manfaatdor ekanligi tufayli ish oson kechadi.

Xushmuomalalik – oqillarning, qo‘pollik esa ahmoqlarning ishi. Bu o‘z ixtiyoring bilan o‘zingga dushman orttirish, o‘z uyingga o‘t qo‘yish degani. Xushmuomalalik hisob-kitobni qalbaki pul vositasida amalga oshirishga o‘xshaydi. Bu yerda xasislik qilish aqlsizlikdir. Aqlli odam bu borada saxiy bo‘lmog‘i lozim. Haqiqiy manfaatlarni qurbon qilish evaziga xushmuomala bo‘lish qog‘oz pul turganda oltin ulashishga o‘xshaydi.

Tabiiy holatda mum qattiq bo‘ladi, ozgina harakat uni yumshatadi. Shunga o‘xshash, har qanday janjalkash va jahldor odam ham xushmuomaladan, do‘stlarcha iliq munosabatdan gapga ko‘nadigan, xushfe’l odamga aylanadi.

Xushmuomalalik juda qiyin masala, chunki barcha odamlar oldida qo‘lni ko‘krakka qo‘yib, qulluq qilib turish kerak, garchi ko‘p odam bunga noloyiq bo‘lsa-da. Istamasangiz ham kimlargadir hamdardlik bildirishingiz, tabassumingizni ayamasligingiz kerak. G‘ururni xushmuomalalikka singdirish – buyuk san’at.

Agar manmanlikni haddan oshirib yubormaganimizda, boshqalar ham biz haqimizda o‘z fikriga ega ekanligini hisobga olsak, arzimagan gapdan xafa bo‘lishga hojat qolmasdi.

O‘zgalarning tanbehini eshitish bilan tanishlaring sen haqingda o‘zaro nimalar deganini eshitib qolish o‘rtasida keskin farq bor. Odatdagi xushmuomalalik shunchaki niqob ekanligini yoddan chiqarmasligimiz lozim. Niqob goho qiyshayib ketadi, goho bir necha daqiqaga tushib qoladi. Niqobni olib tashlagan odam o‘z asliga qaytib, qo‘pol bo‘lib qoladi, bu esa jamiyatda juda xunuk bo‘lib ko‘rinadi.

* * *

Xatti-harakatlarimizda hech qachon o‘zgalarga taqlid qilish yaramaydi, chunki har bir holat va vaziyatda har kim o‘z tabiatiga xos xususiyatlardan kelib chiqib harakat qiladi, aks holda soxtaligi oshkor bo‘ladi.

* * *

Kimki o‘zgalarning ishonchini qozonmoqchi bo‘lsa, o‘z fikrini ehtiroslarga berilmasdan, sovuqqonlik bilan ifodalashi lozim. Qiziqqonlik istak-irodaga bog‘liq, shuning uchun fikr-mulohazalarimizni bildirganmizda odamlar ularni noto‘g‘ri tushunishmasin. Istak-iroda insonning tub unsuri, bilish-anglash esa keyinchalik egallanadi, shuning uchun fikrimiz tabiiy bo‘lishi shart.

* * *

Hech kim bilan fikr talashma, odamlarni be’mani fikrlaridan qaytarmoqchi bo‘lsang, umring zoe ketadi.

Gaplashayotganda o‘zgalarning xatosini tuzatishga urinma, xayrixoh bo‘lganingda ham tushunishmaydi, osonlikcha xafa qilib qo‘yasan, keyin ko‘nglini olishing qiyin.

Suhbat chog‘ida senga yoqmaydigan birorta bema’ni gap eshitib qolsang, o‘zingni bilmaganlikka ol, go‘yo ikki ahmoq komik rol o‘ynayapti, deb hisobla. Amalda bu sinalgan usul.

Bu bir kam dunyoning kamchiliklarini tuzataman deb behuda urinma, sog‘-omon yurganingga shukur qil, chunki shuning o‘zi baxt.

* * *

Aldov yo‘li bilan oldirib qo‘ygan pulingga achinma, chunki kelgusida bu senga katta saboq bo‘ladi.

* * *

Haq bo‘lgan taqdiringda ham maqtanchoqlik qilma, maqtanish seni yo‘ldan ozdiradi. Maqtanchoqlikni kamtarlik niqobiga o‘rab gapirganingda ham, odamlar unda shuhratparastlikni ko‘radi. Sen esa kulgiga qolasan. Me’yorni bilish lozim.

* * *

Kimdir yolg‘on gapirayotganini sezib qolsak, o‘zimizni unga ishongandek qilib ko‘rsatamiz, lekin u haddidan oshib yanada ko‘proq yolg‘on qo‘shadi, oqibatda niqobi ochilib qoladi. Kimningdir gaplarida haqiqat alomatlarini sezib qolsak, suhbatdoshimiz uni yashirishga harakat qiladi, shunda biz ishonchsizlik bildirsak, u bor gapni aytishga majbur bo‘ladi.

* * *

Shaxsiy ishlarimizni yaqin tanishlarimizdan ham sir tutganimiz ma’qul. Biz haqimizda ularning o‘zlari ko‘rib bilganlari yetarli. Eng arzimas narsalar ham, vaqti kelganda, bizga zarar keltiradi.

Aqli raso odam nima haqida gapirishdan ko‘ra, nima haqida gapirmaslikni yaxshi biladi. Birinchisi shuhratparastlik alomati, ikkinchisi aqlli odamning ishi. Har ikkalasi uchun ham imkoniyat keng, lekin ko‘pincha bir lahzalik istagimizni qondirish uchun sukut oltinga teng ekanligini yodimizdan chiqarib qo‘yamiz.

Ba’zan yuragimizni bo‘shatish uchun o‘z-o‘zimizga ovoz chiqarib gapirib yuboramiz, ayniqsa, fe’li tez odamlarda bu ko‘proq kuzatiladi. Bu narsa odat tusiga kirib qolmasin, chunki fikr va so‘z uyg‘unligi sodir bo‘lib, o‘zgalar bilan bo‘lgan suhbatda ham shu narsa yuz beradi. Fikrimiz bilan so‘zimiz o‘rtasida keng masofa saqlashimiz kerak. Ba’zan bizga taalluqli ayrim holatlarga o‘zgalar ishonmaydi deb o‘ylaymiz, amalda esa ular bunga chippa-chin ishonishadi. Ularning ishonchini chippakka chiqarmoqchi bo‘lsak, ularning ko‘nglida bunga shubha uyg‘otishimiz kerak. Ammo biz ko‘pincha o‘zimiz uni oshkor qilib qo‘yamiz, bu holatni sezdirmaslik mumkin emas, deya xatoga yo‘l qo‘yamiz. Bu aqlsiz harakatni esankirash deb atashadi.

Boshqa tomondan qaraganda, ayrim munosabatlarda befarosat bo‘lgan odam, gap o‘zgalar haqida ketganda o‘ta ziyraklik qiladi, ba’zi bir tafsilotlarni ushlab oladi-da, masalani oxirigacha yechmasdan qo‘ymaydi.

Biror o‘tgan voqea haqida gapirganimizda ehtiyot bo‘lishimiz lozim. Nafaqat odamlarning ismini, kimligini bildiruvchi belgilari, voqea sodir bo‘lgan joy, vaqt va shunga taalluqli holatlarni, hatto ikkinchi darajali qatnashchilar haqidagi ma’lumotlarni ham bildirish noo‘rin, aks holda suhbatdoshimizga voqeaning tagiga yetadigan imkoniyat yaratib qo‘ygan bo‘lamiz.

Zo‘r qiziqish istak-iroda orqali aqlni ishga soladi, u esa qilni qirq yorib voqeaning tagiga yetmaguncha qo‘ymaydi. Odamlar ko‘pchilikka ma’lum bo‘lgan haqiqatga emas, shaxs­ga tegishli haqiqatga o‘ch bo‘lishadi.

Sukut saqlash haqida barcha davr va xalqlarda hikmatli so‘zlar aytilgan, shuning uchun gapni cho‘zmay bir necha arab maqoli bilan cheklanaman: “Dushmaningga bildirmagan narsani do‘stingga ham aytma”, “Sirimni yashirsam u mening asirimga aylanadi, oshkor qilsam men unga asir bo‘laman”, “Sukut daraxtining mevasi – xotirjamlik”.

Iloji boricha o‘zgalar bilan ziddiyatga bormagan ma’qul. Yaxshisi, har kimsaning qadr-qimmati uning xatti-harakatiga qarab belgilanishini yodda saqla, hech bo‘lmasa o‘zing uchun. Shunga qarab munosabatlarni moslashtirish mumkin, chunki fe’l-atvor o‘zgarmas bo‘lib, xatti-harakat shundan kelib chiqadi.

Insondagi illatlarni unutish, to‘plagan boylikni behuda sovurish demakdir. Bu narsa bizni ahmoqona ishonch va do‘stlikdan asraydi.

“Mehr bog‘lamaslik, nafratga berilmaslik” turmush hikmatlarining teng yarmi; “Sukut saqlash, hech kimga ishonmaslik” – uning ikkinchi yarmi. Bu dunyoda qonun-qoidalarsiz yashashning iloji yo‘q.

* * *

Qahr-g‘azab va nafratimizni so‘z yoki ko‘z qarashi, xatti-harakat bilan ifodalash befoyda, u kulgili, xavfli, qolaversa, bu aqlsizlik va pastkashlikdir. Biz ularni faqat amaldagina izhor qilishimiz mumkin.

Zaharli jonzotlar faqat sovuqqonlilar orasidagina uchraydi.

* * *

So‘zga urg‘u berish qadimgi zodagonlarga xos. Bu usul suhbatdoshiga qarshi mo‘ljallangan. So‘z ma’nosi yetib borguncha suhbatdosh talmovsirab turaveradi, biz esa xotirjam o‘z yo‘limizga ketaveramiz. So‘zga urg‘u berish suhbatdoshning hissiyotlarini qo‘zg‘ashi, jahl otiga mindirishi ham mumkin. Ayrim odamlarga ochiq chehra bilan, do‘stona ohangda shu darajada qo‘pol gaplarni aytish mumkinki, oqibatidan xavotir olmasak ham bo‘laveradi.

Olam tartib-qoidalariga va taqdirga doir qarashlar

Inson qay tarzda umr kechirmasin, uning hayotida aynan bir xil unsur (tarkibiy qism)lar mavjud bo‘ladi. Uning umri kulbada o‘tadimi, qasrdami va yoki zohidona tarzda g‘ordami, ahamiyatli xususiyatlari bir xil bo‘ladi. Hayotda sodir bo‘lgan turli-tuman voqealar, sarguzashtlar, baxtli va baxtsiz hodisalar haqida aytadigan bo‘lsak, ularning asosi qandolat mahsulotlari kabi bir xil.

Shakl turli-tuman, o‘zak esa yagona. Bir odamning boshiga tushgan voqea boshqacha ko‘rinishda ikkinchi bir odamning boshiga ham tushadi. Hayotimiz mazmun-mohiyati bir xil, taassurotlarimiz esa turli-tuman.

* * *

Olamni uch xil kuch – donolik, qudrat va baxt boshqaradi, deydi qadim mutafakkirlardan biri. Menimcha, uchinchi kuch – baxt kuchliroq bo‘lsa kerak.

Umr yo‘limizni kemaning ummondagi suzishiga qiyoslash mumkin. Taqdir go‘yo shamol kabi kema yelkanlarini xohlagan tomoniga burib, goh oldinga, goh orqaga haydaydi, bizning intilishlarimiz, xatti-harakatlarimiz ahamiyatsiz bo‘lib qolaveradi. Intilishlarimizni eshkakka o‘xshatish mumkin, shamol tinganda biroz foydalanish mumkin. Mabodo shamol hamroh bo‘lib qolsa – bu sening baxting. Ispan maqolida: “O‘g‘lingga baxt bergin-u, dengizga ot”, deb bejiz aytilmagan.

Voqea-hodisalar – yovuz kuchlar, ularga ishonib bo‘lmaydi… Taqdir bizga biror narsani in’om qilar ekan, uni tamoman o‘z ixtiyorimizga berib qo‘ymaydi, shunga munosib ekanligimizni ham bildirmaydi. Balki bizga iltifot ko‘rsatganidan in’om beradi.

O‘tgan umrimizga nazar tashlasak, uning qay darajada chalkashib ketganini, ko‘plab omad va baxt imkoniyatlarini boy berganimizni, qanchadan-qancha kulfatlar boshimizga yog‘ilganini ko‘ramiz, ana shunda afsus-nadomatlarimizning cheki bo‘lmaydi.

Hayotdagi faoliyatimiz o‘z ixtiyorimizda emas. Bu ikki omilning mahsuli – voqea-hodisalar tizimi va ularning yechimidir. Ular doimo bir-biriga qo‘shilib, chalkashib, biri ikkinchisini o‘zgartirib yuboradi. Voqealar yechimini oldindan topib bo‘lmaydi, voqea-hodisalarning qachon kelishini ham bilib bo‘lmaydi, faqat real voqelikda paydo bo‘lgandagina bizga ma’lum bo‘ladi.

Ko‘zlagan maqsadimizga hech qachon to‘g‘ridan-to‘g‘ri yetib borolmaymiz. Unga taxminiy yo‘llar bilan intilamiz, bu yo‘lda ancha qiyinchiliklarni bartaraf qilishga to‘g‘ri keladi. Real voqelik bilan hisoblashib, omad yor bo‘lishiga umid bog‘lab mavjud imkoniyatlarni ishga solish kerak, shunda maqsad sari yaqinlashib boramiz.

Hayotimizni oshiq o‘yiniga o‘xshatish mumkin, lekin kamdan-kam holda oshig‘ing olchi bo‘ladi. Terentiy aytgandek:

Hayot – qimor, odamzod “Gardkam!” deb otar oshiq.

Biroq istaganingdek “olchi” tushmas otganing.

Oshig‘ing “tovva” tushsa, xatongni o‘ngla eplab.

Yoki qartani taqdir chiylab beradi, biz esa qartaboz. Hayotni yana shaxmat o‘yiniga ham o‘xshatish mumkin: sen yutishni rejalashtirasan, ammo raqibing seni esankiratib qo‘yadi. Qismat hayotdagi raqibingdir. Qismatimiz rejalarimizni shu darajada o‘zgartirib yuboradiki, dastlabkisidan asar ham qolmaydi.

Hayotda erishgan muvaffaqiyatlarimizda biz bilmagan yana nimadir bor. Ko‘pincha o‘zimiz o‘ylagandan ham ko‘ra ko‘proq ahmoqona ishlar qilib qo‘yamiz. Ko‘p hollarda o‘zimiz o‘ylagandan ham donoroq ekanligimiz ishimiz natijasiga ko‘ra bilinib qoladi, lekin buni kechroq tushunamiz.

Aqlimizdan boshqa bizda yana qandaydir tabiiy xislat – sezgi bor. Eng muhim paytlarda o‘zimiz bilmagan holda o‘sha tabiiy sezgi namoyon bo‘ladi.

Balki bu tushlarimizda belgi berar, lekin biz uyg‘ongach unutib qo‘yamiz, chunki besaranjom va ikkilanuvchi ongimiz u bilan hamjihat bo‘lishga ojizlik qiladi. Buyuk jasorat egalari yoshligidanoq bu ichki yashirin kuchni sezib uni rivojlantirishgan. Umuman olganda, o‘z-o‘zini himoya qilish sezgisi barchada mavjud, aks holda insoniyat qirilib ketgan bo‘lardi.

Abstrakt printsiplarga ergashib harakat qilish uchun ko‘p mashq qilish kerak, lekin u doim ham yaxshi natija bermaydi. Aksincha, insonda qon-qoniga singib ketgan tug‘ma printsiplar bo‘ladiki, ular fikrlash qobiliyati, hissiyotlari va xohish-istaklar bilan birga kirib kelgan. Odam bu narsani o‘tmishga nazar solgandagina sezadi: uni qandaydir bir ko‘zga ko‘rinmas kuch boshqarib turganini anglab qoladi. Ana o‘sha kuch, o‘zining xususiyatlariga ko‘ra, yo baxtga yetaklaydi yoki baxtsizlikka.

* * *

Vaqt hamma narsaga o‘z ta’sirini o‘tkazmay qolmasligini unutmaylik. Shu asnoda nimani qo‘lga kiritgan bo‘lsak, shularning aksini tasavvur qilib turishimiz lozim. Baxtga erishganda baxtsizlikni, do‘stlikda – dushmanlikni, sevgida – nafratni, ishonchda – ishochsizlikni, gunohda – tavbani, havo ochiq kunlari – yog‘ingarchilikni va aksincha, baxtsizlik payti baxtni, qahratonda jaziramani eslab qo‘yaylik. Turmush donoligining doimiy sarchashmalaridan eng keraklisi shu. Chunki yomonlikning oldini olish – kelajakda aldov qurboni bo‘lmaslikning shartidir. Bu dunyoda hamma narsa o‘zgaruvchan – bebaqo ekanligini nazarda tutsak, tajriba o‘rnini bu borada hech narsa bosa olmaydi. Nafaqat o‘zgaruvchanligini, balki qaysi tomonga o‘zgarishini ham oldindan seza olsak, yutug‘imiz shunda. Hamma narsa o‘zgaruvchan, doimiy narsa esa o‘zgaruvchanlik. Turmushda voqea-hodisalar shu darajada ko‘pki, agar biror xavf-xatarning oldini olmoqchi bo‘lsak, tasodif tufayli u o‘z-o‘zidan bartaraf bo‘lishi mumkin. Agar biz uning oldini olmoqchi bo‘lib harakat qilgan bo‘lsak, yoki biror narsa evaziga erishmoqchi bo‘lsak, mehnatimiz zoe ketadi.

Shuning uchun mo‘ljalni juda uzoqdan olish yaramaydi, voqea-hodisalar ehtimolini ham nazarda tutib, yaxshi niyatda ish boshlagan ma’qul.

Odatda odamlar voqea-hodisalarning kelib chiqish sabablariga emas, oqibat natijalariga ko‘proq e’tibor beradilar. Sabab va oqibatni bog‘lay olmagan odam yang­lishadi, boshiga balo-ofatlar yog‘ilgach, musibatlariga o‘zidan boshqa hamroh topolmaydi.

Voqea-hodisalarning oldini olmoqchi bo‘lgan odam uni amalda emas, nazariy jihatdan qilishi kerak. Voqealarni tezlashtirishga hojat yo‘q, vaqti-soati kelganda sodir bo‘laveradi. Vaqtni bo‘ysundirib bo‘lmaydi, aks holda u ayamay o‘ch oladi.

Masalan, tezroq meva olish maqsadida daraxtga turli sun’iy ishlovlar berib, parvarishni tezlashtirsak, ko‘p o‘tmay u qurib qoladi. Yoki o‘spirin bolaga o‘ttiz yoshli erkakning tashvishlari yuklab qo‘yilsa, u eplashi mumkin, lekin keyinchalik bu narsa unga qimmatga tushadi – vaqt uning kuch-quvvatini, hatto umrining bir qismini tortib oladi.

Shunday kasalliklar borki, tabiiy kechganda vaqt o‘tishi bilan davosi topilib asoratsiz o‘tib ketadi. Tezdan davosini topib, oyoqqa turib ketishini istagan odamga ham chorasi topiladi, lekin oqibatda u umrbod ojiz-notavonga aylanishi mumkin.

Urush va g‘alayonlar paytida pul juda zarur bo‘lib qolsa, uy-jihozimizni, qimmatbaho qog‘ozlarimizni arzon-garovga sotib yuborishga majburmiz. Oqibatda bir necha yil chidash o‘rniga bor-budimizdan ayrilamiz. Qarzga botib sayohatga chiqqan odamning ham ahvoli shunga o‘xshash.

Bularning bari sabrsizlik qurboni.

* * *

Aql bilan ish ko‘rishda jasorat ham muhim o‘rin tutadi. Bu sifatlarning birinchisi onadan, ikkinchisi otadan meros, istak-irodamiz esa ularni kamolga yetkazadi.

Dadil bo‘ling!

Mag‘rur qarshi oling qismatning beayov zarbalarin.

Bu dunyoda yashash uchun mardonavor ruh, temir iroda, mustahkam qalqon kerak, toki ular taqdir zarbasidan, odamlardan bizni himoya qilsin, chunki hayot kurashlardan iborat. Volter aytadi: “Bu dunyoda omadni faqat qilich dami bilan qo‘lga kiritadilar, qo‘lda qilich bilan jon beradilar”.

Ozgina xavfni sezgach g‘ujanak bo‘lib burchakka qisilib olgan, dod-voy qilib tushkunlikka tushgan odam qo‘rqoq odamdir. Aksincha, shiorimiz:

Kulfatgaqaysarlik qil, yengilma va olg‘a bos.

Biron bir xavf-xatar mavjud ekanmi, uning yakunini kutmasdan, unga qarshi kurashni davom ettirish, tushkunlikka tushmasdan najot qidirish zarur. Bu borada o‘zingni chiniqtir.

Yaxshiliklarni hisobga olmasak, bu dunyo qo‘rqib, yurakni hovuchlab yashashga arzimaydi.

Jasorat zo‘rlikka aylanib ketish ehtimoli ham yo‘q emas. Jasoratning barqaror bo‘lishi uchun ma’lum ma’noda biroz hadik ham bo‘lishi kerak. Biroq, bu haddan oshib ketsa, qo‘rqoqlik paydo bo‘ladi.

Haddan tashqari qo‘rqinch-vahimaga tushib qolish haqida Bekon Verulamskiy aniq ta’rif bergan: “O‘z hayotini himoya qilish va asrash, xavf-xatardan qutulish, uni daf qilish uchun tabiat har bir jonzotga qo‘rquv ato qilgan. Lekin tabiat sahiylik qilib o‘lchov bermagan, shuning uchun quruq va asossiz qo‘rquv tabiiy qo‘rquv bilan qo‘shilib ketadi. Masalaga chuqurroq qaraydigan bo‘lsak, tevarak-atrofni vahimali qo‘rquv bosib ketgan, ayniqsa, odamlarni…”

Dahshatli qo‘rquvning o‘ziga xos xususiyati uning asosini aniq tushuntirishning imkoni yo‘qligidir. Qo‘rquv faqat taxminlarga asoslangan, kerak bo‘lsa, unga asos qilib qo‘rquvning o‘zinigina olish mumkin.

“Sharq yulduzi” jurnali, 2014 yil, 1 va 5-sonlar

[1] She’rlarni Rustam Musurmon tarjima qilgan.