Ҳаёт истакларимизга муносиб тарзда берилган ва ардоқланадиган неъмат, деган гапни ишонч билан айтишдан олдин, ҳаётимизда ақлимизга сиғадиган даражада рўй бериши мумкин бўлган барча қувончларимизни, шу ҳаётимизда ақлимизга сиғадиган даражада учратиш мумкин бўлган барча қайғуларимизга солиштириб кўринг – таққослаб, нуқта қўйишимиз унчалик қийин бўлмаса керак. Дунёда эзгулик кўпми ёки ёвузлик деган мавзуда баҳслашиш моҳиятан ортиқча, чунки ёвузлик мавжудлигининг ўзигина масалани ҳал қилиб қўяди.

Артур Шопенгауэр
ҲАЁТ, ИНСОН, ИЗТИРОБ

Олмон файласуфи Артур Шопенгауер (1788-1860) ўзига тўқ савдогар оиласида дунёга келди. У аввал тижорат, тиббиётдан сабоқ олиб, кейин фалсафани ўргана бошлади. 1809 йилдан бошлаб Германиядаги энг машҳур Геттинген дорилфунунида ўқиди. Тиббиёт, физика, зоология, фалакиётшунослик, табиий тарих, психология, мантиқ, инсон мияси анатомияси фанларини ўрганди. 1811 йилдан эса Берлин дорилфунунида Фихте ҳамда Шлеермахер маърузаларини тинглаб, фалсафадан сабоқ олди.
Шопенгауерда ёшлигиданоқ тушкунлик кайфияти шакллана бошлаган. «Ҳаёт – жуда шубҳали нарса ва мен умримни у ҳақда фикрлаш учун бағишлашга қарор қилдим», — деб ёзганди файласуф ўзининг ҳаётий маслаги тўғрисида. Шопенгауернинг ўзига ишончи жуда юксак бўлган.
У кексайган чоғида ҳам хасислиги, сўзларининг кескинлиги ва сабрсизлиги билан шуҳрат қозонган. Ҳамкасбларининг таъкидлашича, Шопенгауер ўта сершубҳа одам бўлган. Доимо атрофидагилар гўёки ундан ниманидир яшириб, унга қарши фитна уюштираётганидан гумонсираб юрган.
Шопенгауернинг Берлин дорилфунунидаги дотсентлик фаолияти узоқ давом этмаган. Чунки у ўз маърузаларида бошқа файласуфларни таҳқирлаб ёдга олар ёки уларни умуман тилга олмасди.1825 йилда Шопенгауер ўқитувчиликни ташлаб, Франкфурт-Майн шаҳрига кўчиб боради ва ҳаётининг кўп қисмини шу ерда ўтказади. У инглиз, франтсуз, италян ва испан тилларини мукаммал билган.
Шопенгауер 30 ёшида «Олам ирода ва тасаввур сифатида» деб номланган энг машҳур асарини ёзган.У биринчи бўлиб «руҳий ҳаловат» атамасини қўллаган. «Энг олий даражадаги турфа ва давомий ҳузур-ҳаловат руҳий ҳаловатдир…» деб ёзганди файласуф.
Шопенгауер куннинг асосий қисмини икки хонали уйидаги иш бўлмасида ўтказган. Мутолаа – унинг энг севимли машғулоти эди.Файласуф бир умр бўйдоқ ўтган. У юқумли касаллик туфайли вафот этишдан ўлгудек қўрққан. Шундай хавфни сезиши билан дарҳол турар жойини алмаштирган.
Шопенгауернинг қуйидаги асарлари маълум:«Кўз ва гуллар тўғрисида» (1816), «Олам ирода ва тасаввур сифатида» (1819), «Ахлоқнинг асоси» (1841), «Этиканинг икки асосий муаммоси» (1841), «Дин ҳақида» (1851), «Парерга ва Парамипоменон» (1851), «Севги метафизикаси». Бу асар икки жилддан иборат бўлиб, «Парерга» – лотинча «Қўшимча асарлар» деган маънони англатади. Шопенгауернинг машҳур «Турмуш ҳикматлари» тўплами ҳам ана шу китобга киритилган.
Артур Шопенгауер 1860 йилда вафот этди. Ўлим тўшагида ётган файласуфдан дўстлари қаерга дафн этиш тўғрисида сўраганларида, у: «Менга барибир. Улар мени излаб топишади», деб жавоб берган экан. Ўлимидан сўнг Артур Шопенгауернинг номи кўз кўриб қулоқ эшитмаган даражада шуҳрат қозонди. Асрнинг сўнгги ўттиз йили давомида у Овруподаги энг ўқимишли немис муаллифига айланди.

Онгсизликнинг зулматли тунидан уйғониб, ҳаётга қадам қўйган ирода ўзини шахс, индивидиум сифатида аллақандай чексиз ва чегарасиз оламда, қаерларгадир интилаётган, изтироб чекаётган, адашиб юрган сон-саноқсиз индивидиумлар орасида кўриб, худди оғир уйқудан уйғонгандек қўрқиб, саросимага тушади ва тезроқ орқага – онгсизликка қайтгиси келади. Токи у қайтмас экан, уни чексиз, битмас-туганмас истаклар кутади, ҳар бир истакни қониқтириш эса яна бошқа истакларни туғдиради. Нафснинг тубсиз қаъридан отилиб чиқиб келаётган истак ва интилишларни тўла қондирадиган, уларга чек қўядиган бирорта ҳам қониқтирувчи нарсанинг ўзи йўқ. Яна шунга ҳам эътибор берингки, ҳар қандай қониқиш ўзи нимадан иборат: аксарият, бу ўз ҳаётини ночор аҳволда давом эттиришдан иборат, бу эса узлуксиз меҳнат, муҳтожликдан қутулиш учун тинимсиз кураш дегани, келажак эса – ўлим. Инсон бахт деб аталмиш ёлғондан иборат оддий иллюзияга интилиб яшашга маҳкум қилинган. Ҳар бир нарсанинг туб моҳиятида шу куртак ётади. Шу сабабли кўпчилик одамларнинг ҳаёти ғамгин ва қисқа. Нисбатан бахтли одамларда кўриниш бахтли, холос.

Ҳаётда биз умид қилиб юрган нарсалар, каттами, кичикми, ҳаммаси алдов. Ҳаёт бизни бирор нарсадан умидвор қилар экан, у амалга ошмайди, ошган тақдирда ҳам, умид қилишга арзимас эканлигини кўрсатади. Шундай қилиб, бизни гоҳ умидимиз ўзи, гоҳ амалга ошгани алдайди. Ҳаёт бизга бирор нарсани фақат қайтариб олиш учунгина туҳфа қилади. Узоқнинг жаннатсифат мафтункор гўзаллиги эса, биз унинг макрига илинишимиз заҳоти, саробдек ғойиб бўлади. Шундай қилиб, бахт доимо келажакда ёки ўтмишда бўлади, ҳозиргисини эса қуёш нур сочиб турган текисликда шамол ҳайдаб юрган бир парча қора булутга қиёслаш мумкин: орқаси ва олд томони доимо ёруғ, ўзи эса тинмасдан соя ташлаб туради.

Илдизи индивидиумда, шахсда жо бўлган ақл-заковат олдида истакларимизнинг барча объектлари арзимаслиги яққол намоён бўлади: даставвал – замонда. Нарсалар арзимаслиги, ўткинчи эканлигида кўринади. Вақт ўтиши билан роҳат-фароғат ва қувончларимиздан ҳеч нарса қолмайди, кейин биз ҳайрон бўлиб, улар қаёққа йўқолди, деб ўз-ўзимиздан сўраймиз. Бинобарин, арзимаслик ўзи вақтнинг ягона холис зуҳуридир. Бошқача айтганда, фақат ана шу арзимасгина вақт, яъни нарсаларнинг ички моҳиятига тегишли вақт эса унинг кўринишидир. Мана шу сабабли вақт биз идрок этаётган ҳодисаларнинг асоси, пойдевори сифатида хизмат қилади: унда ҳамма нарса ўз ифодасини топади, ҳатто ўзимиз ҳам, шу сабабли ҳаётимизни тийин-тийинигача ҳисоблаб чиқилган тўловга ўхшатиш мумкин: бир кун келиб биз ўша қарзларимизни узишимиз керак; кунлар – сариқ чақалар, қарз узиш – ўлим. Зеро, вақт табиат барча мавжудотларига берган сўнгги баҳо: у берганини йўқликка айлантиради.

Ер юзида қудратлиман деган махлуқлар
Яшин урган каби қулар ажал домига,
Яхши эди бундан кўра туғилмасалар… 1
(Гёте, “Фауст” поэмасидан).

Ҳар бир мавжудот тинимсиз ва шошиб бораётган қарилик ва ўлим – ҳаётга бўлган истак-иродага чиқарилган айблов ҳукмидир: бу ҳукм табиат иродасидир, истак ва – интилиш ҳеч қачон мақсадга етиб бора олмайди, деб уқтиради у. “Нимани хоҳласанг,– дейди у – якуни шу: арзийдиган бошқа бирор нарсани танла!” Шундай қилиб, ҳар ким ўз ҳаётидан ўзи чиқариб олган хулоса шундаки, биз нимани хоҳласак, у алдамчидир, улар беқарор ва ўткинчи, қувончдан кўра кўпроқ ғам-алам келтиради, унинг мавжудлиги асоси қуламагунча шундай бўлаверади. Ҳаётнинг ўзи охирги интилишларимиз ва истак-хоҳишларимизга қадар алдов ва хато эканлигини тасдиқлайди:

Қарилик ҳам, тажриба ҳам бизни судрайди,
Сўнгги нафас томонига юр деб бўзлайди,
Сўнгсиз ташвиш ва азоблар чекиб елибмиз,
Топганимиз шуки, бизлар янглиш келибмиз.

Биз бу масалани муфассал тарзда кўриб чиқмоқчиман, чунки айнан шу қарашларим кўпроқ қаршиликка учраган. Даставвал мен, ҳар қандай қониқиш, яъни ҳар қандай роҳат ва ҳар қандай бахт инсон учун фалокатли, изтироб эса ўз табиатига кўра ижобийдир, деган маънода кўрсатган исботимни тасдиқлаш учун қуйидагиларни келтираман.

Биз оғриқни ҳис қиламиз, аммо оғриқсизликни сезмаймиз, ташвишни сезамиз, ташвишсизликни эмас, хавфни сезамиз, хавфсизликни эмас. Худди шунингдек, истакни очлик ва ташналикни сезгандек сезамиз; аммо бу истак қониқтирилиши биланоқ эсдан чиқади, гўё луқма ютилган заҳоти ҳиссиётларимизга бошқа таъсир қилмагандек. Роҳат ва қувонч йўқ пайтида биз уларни жудаям истаймиз. Изтироблар йўқлигини, гарчи улар олдинроқ бизни узоқ муддат қийноққа солиб келган бўлсалар-да, бевосита ҳис қилмаймиз, мустасно тариқасида, агар атайлаб мажбур қилинса, улар йўқлигини ўйлаш мумкин. Булар барчаси фақат изтироб ва маҳрум бўлишни ҳиссиётимиз ижобий қабул қилишидадир ва шу туфайли улар ўзлари ҳақида бизга хабар берадилар; фаровонлик эса, аксинча, салбий табиатлидир. Мана шу сабабли ҳаётнинг уч олий неъмати – соғлик, ёшлик ва эркинлик бор экан, биз уларни ҳис этмаймиз, биз уларни йўқотгандагина ҳис этамиз: ахир бу ҳам инкор этиш-ку. Ҳаётимиздаги бахтли кунларни биз уларни йўқотганда, улар ўрнига бахтсиз кунлар келгандагина ҳис қиламиз. Роҳатимиз юксалиб борган сари, уларни қабул қилиш ҳисси шунчалик даражада пасаяди: одатга айланган ҳиссиёт бизга энди роҳат бағишламайди. Ва аксинча, изтироб биздаги қабул қилиш ҳиссини кучайтиради, чунки одат бўлиб қолган нарсани йўқотиш бизни қаттиқ изтироб чекишга мажбур қилади. Шундай қилиб, ҳаётда кўп нарсаларни эгаллаш истаги эҳтиёжларимиз доирасини кенгайтиради, шу билан бирга изтиробни ҳис этиш қобилиятини ҳам.

1Шеърларни Маҳкам Маҳмуд таржима қилган.

Вақтимиз қанчалик чоғ бўлса, у шунчалик тез ўтади, аксинча, у бизни қанчалик қийноққа солса, шунчалик секинлик билан ўтади, чунки биз ҳис этаётган нарса изтироб – ижобийдир, унинг борлигини ҳис қиламиз, роҳатни эмас. Худди шунга ўхшаш – зерикканимизда вақтни сезамиз, кўнгил очарда сезмаймиз. Демак, яшаётганимизни сезганимиздан кўра, уни сезмаётганимизда бахтлироқмиз: бинобарин, умуман яшамасак яхшироқ бўларди.

Буюк қувонч ўтмишда кечган буюк мусибатлар натижаси, деб тасаввур қилишимиз мумкин, чунки узоқ давом этаётган мамнунлик ҳолати фақат айрим пайтлардагина иштиёқмандлик ёки беҳаловатлик билангина кечиши мумкин. Шу боис барча шоирлар ўз қаҳрамонларини оғир ва қийноқли аҳволга тушириб қўйишга мажбурдирлар, кейин эса уларни бу аҳволдан қутқарадилар; драма ва эпосда доимо курашаётган, мусибат чекаётган ва эзилган одамлар тасвирланади, ҳар қандай роман – азоб чекаётган инсон қалбининг титроғи ва талвасасини кўрсатувчи панорама. Бу эстетик заруриятни Вальтер Скотт (Шотт) “Қадимий ахлоқ” новелласига ёзган “Хулоса”сида соддадиллик билан баён қилган. Табиат инъом этган истеъдод ва бахтга эришган Вольтер ҳам мен айтган ҳақиқатга ҳамоҳанг тарзда: “бахт – орзу холос, қайғу эса бор нарса”, дейди ва бунга яна қўшимча қилади: “Мана, саксон йилдирки, мен буни ўзимда синаб кўраяпман. Бундан мен итоатгўй бўлиш керак, деб хулоса чиқариб олдим ва ўзимга-ўзим айтдим – пашшалар фақат ўргимчакларга ем бўлиш учунгина туғилади, инсон эса қайғу ич-ичидан кемириши учун”.

Ҳаёт истакларимизга муносиб тарзда берилган ва ардоқланадиган неъмат, деган гапни ишонч билан айтишдан олдин, ҳаётимизда ақлимизга сиғадиган даражада рўй бериши мумкин бўлган барча қувончларимизни, шу ҳаётимизда ақлимизга сиғадиган даражада учратиш мумкин бўлган барча қайғуларимизга солиштириб кўринг – таққослаб, нуқта қўйишимиз унчалик қийин бўлмаса керак. Дунёда эзгулик кўпми ёки ёвузлик деган мавзуда баҳслашиш моҳиятан ортиқча, чунки ёвузлик мавжудлигининг ўзигина масалани ҳал қилиб қўяди.

Эзгуликнинг ёвузлик билан ёнма-ён мавжудиги ёки ундан кейин пайдо бўлиши ёвузликни ўзи билан тенглаштира олмайди ёки йўққа чиқара олмайди. “Мингларча роҳат-фароғат биргина азобчалик эмас” (Петрарка). Минглаб одамларнинг бахт-сурури биргина одамнинг изтироб ва азобларига малҳам бўла олмайди: худди шунга ўхшаш менинг ҳозирги роҳат-фароғатим олдинги чеккан азоб-уқубатларимни йўқ қила олмайди. Дунёдаги барча ёвузликлар ҳозиргига қараганда юз баравар оз бўлганда ҳам оламдаги борлик бизни қувонтириши эмас, балки қайғуга солиши керак, чунки ёвузлик борлигининг ўзи юқоридаги ҳақиқатни асослантириб турипти, буни эса турли оҳанг ва йўллар билан ифодалаш мумкин, бинобарин, моҳиятан олганда мавжуд бўлгандан кўра йўқлик сари юз тутган маъқулроқ. Бу фикрни Байрон маҳорат билан ифодалайди:

“Ҳаётимизда ғайри-табиий хулқ-атворга эга бўлган аллақандай нарса бор: нарсалар оҳангдошлигида бу бўлиши мумкин эмас – бу аччиқ тақдир, тугатиб бўлмас юқумли гуноҳ, бу чексиз чегара, илдизи заминимизда бўлган, барчани заҳарловчи дарахт, унинг шох ва барглари одамзод бошига кулфат ёғдирувчи булут: касаллик, ўлим, қуллик – булар ҳаммаси биз кўриб турган кулфат томчилари, энг ёмони – тузалмас бемор қалбимизни бизга кўринмасдан, бетўхтов янгидан-янги аламга тўлдираётгани”.

Агар олам ва ундаги ҳаёт ўз ҳолича, ўз мақсади учун яралганда эди, назарий жиҳатдан буни оқлашга муҳтожлик бўлмасди, амалда эса мукофотга ёки тузатишга лойиқ бўларди. Спиноза ва унинг издошлари ўйлаганларидек, улар илоҳ томонидан ўзлигини намойиш этиш учунгина яратилганда эди, у ҳолда яратиш сабабини оқлашга, оқибатини эса тушунтиришга зарурият сезмасди, азоб-уқубатлар эса роҳат-фароғат билан тенглаша оларди (лекин бунинг иложи йўқ, чунки менинг чекаётган азоб-уқубатларимни келажакдаги қувончлар ҳеч қачон ювиб кета олмайди – бу изтироблар ўз замонасини тўлдириб тураверади. Чинакам бахтли ҳаётда ҳеч қандай изтироб бўлмаслиги лозим бўларди, ўлим эса умуман бўлмаган ёки мавжудлиги бизга бунчалик қўрқинч келтирмаган бўларди. Фақат ана шундагина ҳаёт ўзини-ўзи қоплаган бўлар эди.

Атрофимиздаги нарсаларга нохушлик нуқси ингандек, худди дўзах қаъридан тутаётган олтингугурт исидек, кўнгилсизликни эслатиб турувчи дунёдаги бу ҳолатимиз ҳаёт кечиришдан кўра дунёга келмаганимиз маъқулроқ эканлигини англатиб туради; бу дунёдаги барча нарсалар номукаммал ва алдоқчи – ёқимли нарса ёқимсиз билан аралаш; ҳузур-ҳаловат доимо чала, роҳат-фароғат ўз-ўзини емиради; енгиллик ҳар доим ўз кетидан оғирликни бошлаб келади; ҳар куни, ҳар соатда турмушимизда бўладиган муҳтожликлардан чиқишга ёрдам берувчи имкониятларимиз ҳар дақиқада бизни тарк этишга тайёр; биз кўтарилаётган нарвон поғоналари тез-тез синиб тушади, турмушдаги катта ва кичик ташвишлар ҳаётимиз табиатини ташкил қилади, бир сўз билан айтганда, дастурхонимиздаги барча ноз-неъматларни булғаб кетадиган сабаблар кўп.

Бунга қарши боришнинг икки йўли бор: биринчиси – эҳтиёткорлик, яъни ақл, олдиндан сезиб, назарда тутмоқ, айёрлик – лекин булар ҳеч нарсани ўргатмайди, ҳеч нарсага эриштира олмайди, улар омадсизликка маҳкум; иккинчиси – тоқатли бўлиш, ҳар қандай ташвишни сабр-бардош билан енгиш, амалда бу – доимо қулайликка, яхши ҳаётга интилмасдан, ҳаётни, жирканч бўлса-да, борича қабул қилиш – бу эса бора-бора бизни хумдаги Диогенга ўхшаш “итфеъл” кимсага айлантиради. Ҳақиқат эса шундаки, биз бахтга интилмаслигимиз керак ва биз бахтсизмиз ҳам. Одамзод бошига ёғилувчи энг жиддий кулфатларнинг бош манбаи инсоннинг ўзидир: одамнинг одамга бўлган ваҳшийлигидир. Ким шуни эсида қатьий сақласа, дунё унга дўзах бўлиб кўринади; Данте тасвирлаган дўзах бунинг олдида ҳолва – бу ерда бир одам бошқаси учун иблис бўлиши керак, бунга эса, маълумки, ҳар ким ҳам қодир эмас, қобилиятлироғи эса қандайдир босқинчи қиёфасидаги иблисбоши бўлиб, юз минглаб одамларни бир-бирига қайраб: “Сизларнинг пешонангизга ёзилгани шу – қайғу ва ўлим – бир-бирингизга қарши милтиқ ва замбараклардан отинглар”, дея буйруқ беради, улар эса бунга бўйсуниб, айтилганини бажарадилар.

Одамларнинг бир-бирларига бўлган муносабатларида ёлғон кўп, адолатсизлик авжида, зулмга зулм билан жавоб берилади; фақат истисно ҳоллардагина бунинг акси бўлиши мумкин; худди мана шунинг учун ҳам жамиятда давлатчилик ва қонунчилик бўлиши зарур. Бу фақат муҳокама учун эмас. Давлатчилик таъсиридан ташқаридаги ҳолатларда одамлар аёвсиз равишда ўз яқинларига зулм ўтказа бошлайдилар, бунинг асосида эса инсонга хос бўлган чексиз эгоизм – худбинлик, айрим ҳолларда эса, қаҳру ғазаб ётади. Шакарқамиш ва қаҳва етиштирилаётган ерларда негрларни қул қилиб ишлатишда уларга бўлган муносабат буни яққол кўрсатади. Беш ёшида турли фабрикаларга ёлланиб ҳар куни ўн-ўн икки, ҳатто ўн тўрт соатлаб ишлаётганларни кўриш учун Европадан унча узоқлашиш шарт эмас, бу тирикчилик учун жуда қимматли тўлов. Миллионлар тақдири мана шундай, бошқа миллионлар тақдири ҳам шундан қолишмайди.

Жамиятда ўз мавқеига эга бўлганларнинг бошига озгина ташвиш тушди дегунча, ўзларини ўта бахтсиз ҳисоблайдилар; бизни бахтли қиладиган нарсанинг ўзи дунёда йўқ. Ким нима деса десин-у, энг бахтиёр одамнинг бахтли онлари у ухлаган пайтдагина кечади, уйғониши билан эса бахтсиз онлари яна пайдо бўлади. Инсон ўзини бахтсиз деб ҳис қилишининг билвосита далили яна шундаки, кимнидир омади юришиб кетганини билгач, қалбини ҳасад олови қамрайди, бу заҳар уни ич-ичидан емириб, тинчлик бермайди. Одамлар ўзларини бахтсиз деб ҳисоблаганлари сабабли, бошқа бир одамнинг бахтли эканлигини осойишталик билан кузатишлари гумондир: тасодифий бахт нашидасини сурган одам атрофидагиларни ҳам бахтли қилишни истаб ҳайқиради:

– Менинг қувончимдан атрофимдаги барча бахтли бўлсин!

Агар борлиқдаги ҳаёт ўз ҳолича фаровонликдан иборат бўлиб, уни йўқликка алмаштириш ҳожати бўлмаганда эди, бу дунёдан чиқиш эшигига ўлим ва унинг даҳшатидек қўрқинчли посбон қўйиш зарурати бормиди? Агар ўлим даҳшати бўлмаганда, ким ҳам бу дунёда қолиб яшашни истарди? Агар ҳаёт қувончдан иборат бўлганида, ўлим ҳақида ким ҳам ўйлаб ўтирарди?

Ўлимнинг яхши томони ҳам бор, у (мусибатли) ҳаётимизга чек қўяди; турмушдаги қайғуларимизга биз ўлимдан юпанч топмоқчи бўламиз ва бунга эришамиз. Ҳақиқат эса шундаки, ўлим ҳам, изтироблардан иборат бўлган ҳаёт ҳам – бу бир нарса, яъни адашувлардан иборат бўлган лабиринтдир – ундан чиқиш қанчалик қийин бўлса, истак ҳам шу даражададир.

Амалий жиҳатдан олганда, бу дунёнинг борлигидан кўра йўқлиги маъқулроқ бўларди, назарий жиҳатдан олганда эса унда муаммолар учрамаслиги лозим эди; бу олам мавжудлиги ҳеч қандай тушунтиришга муҳтожлик сезмаслиги, ҳамма нарса ўз-ўзидан тушунарли бўлиши лозим эди, унда рўй бераётган ҳодисалар (оқилона бўлса) ҳеч ким ажабланмасди, уларни суриштириш хаёлига ҳам келмасди ёки мавжудлик мақсади ҳамма учун очиқ-ойдин кўриниб турарди.

Амалда эса дунё ҳаёти ҳал қилиб бўлмас даражадаги муаммолардан иборат, ҳар қандай фалсафа ҳам барчасига жавоб топа олмайди, ҳамиша қандайдир парчаланмас кимёвий чўкмаларга ўхшаш, тушунтириш маҳол унсурлар ёки иррационал ифодаларга ўхшаш мужмал нарсалар қолади. Шу сабабли, кимдир, нима учун олам борлигидан кўра йўқлиги маъқулроқ эканлиги ҳақида сўрашга журъат этса, бу саволга оламда жавоб йўқ. Дунё нима мақсадда, қандай фойда учун яратилгани ҳақида жавоб учрамайди.

Менинг назариямга кўра, оламдаги борлик тамойили ҳеч қандай нарсага асосланган эмас, яъни у ҳаётга бўлган кўр-кўрона истак-ирода туфайли туғилган ва бу ирода яратилиш қонунига бўйсунмаган, у ўз ҳолича ичиндаги ичиндадир. Шу сабабли ҳар қандай “нимага?” деган саволга жавоб йўқ. Бу эса олам табиатининг хусусиятига тўла жавоб беради, чунки кўр-кўрона иродагина, худди бизга ўхшаб, ўзини шу аҳволга солади. Истак-иродамиз кўр бўлмаганда эди, жиловлаш қийин интилиш ва курашлардан иборат бўлган, барча куч-қудратларни узлуксиз сарфлаб туришга мажбур қилган, оғир меҳнат эвазига ўз қўлимиз билан эришганларимизни йўққа чиқариб, доимий безовталик, қўрқув ва муҳтожлик билан, индивидуал борлиғимизни барбод қилишга олиб борувчи тирикчиликка бунчалик интилиш ўзини-ўзи оқламаслигини биларди. Бутун олам изтироблардан иборат эканлигини тасдиқловчи барча омиллар шунга гувоҳлик берсалар-да, онгимиз билан бошқарилувчи иродамизнинг айрим кўринишларини оптимизм билан бўяб кўрсатиш зарурияти керак бўлиб қолди ва у ўзига ҳимоячилар ва жарчилар ҳам топиб олди. Оптимизм ҳаётни бизга гўё туҳфа этилгандек қилиб кўрсатади, лекин бизга шу нарса аёнки, агар у бизга олдиндан кўрсатилган ё синаб кўриш учун берилганда эди, ҳар қандай одам ҳам жон-дилдан уни рад қилган бўларди: бекорга Лессинг ҳали дунёга келмаган, яъни доялар қисқичлари билан мажбуран суғуриб олганда ҳам яшашни истамасдан у дунёга қайтиб кетган боласининг ақлига бунчалик лол қолмасди. Тўғри, ҳаёт бу синов эканлигини ҳар ким билади, лекин кимдандир сўралса: “Худди мана шунинг учун ҳам хоҳламайман, ҳеч қандай синовга муҳтож эмасман, ҳеч кимлигимча ўз ҳолимга қўйинг”, – деб жавоб берган бўларди. Яна бунга ҳар қандай одам ҳаётининг ҳар бир соати учун ҳисобот бериши зарурлигини ҳам қўшадиган бўлсак, у ҳолда, аксинча, дастлаб бизга ҳисобот беришлари зарур эканлигини, нима сабабдан ҳаловатимиздан жудо қилиб бизни шунчалик даражада бахтсизликка дучор қилиб, қийин ва мушкул аҳволга тушириб қўйганлигини билишга ҳаққимиз борлигини тушунамиз (Оламлар эгаси, Яратган одамлар бахтсиз бўлсин демаган, одамлар бир-бирини бахтсиз қиладилар – тарж). Демак, нотўғри тамойиллар шуларга олиб келади. Инсон борлиғи унинг ҳаёти инъом этилмаганидан нишона: аксинча, у бизга берилган қарз, уни узиш эса шарт бўйича мажбурийдир. Бу мажбурият бўйича тўлов биздан кечиктириб бўлмас эҳтиёжлар, қийноқли истаклар, чексиз ғам-аламлар орқали ҳаётимиз давомида олинади. Бу қарзни тўлаш учун биз бутун ҳаётимизни сарфлаймиз, лекин шунда ҳам маълум фойизини тўлаймиз, холос, асосий қарзимизни эса ўлим пайтида тўлаймиз. Бу шартнома мажбуриятини қачон биз ўз бўйнимизга олганмиз? Туғилган пайтимизда…

Бир мавжудот сифатида инсон ҳаёти унга берилган жазо ва гуноҳини ювиш учун имконият, деб қаралса тўғрироқ бўларди. Яҳудийлар китобини муросасозлик билан қабул қилишимга сабаб “Занд – Авесто”дан олинган (Бун-Дахишн, 15) – балки бутун иудаизм ҳам шу китобдандир – азалий (дастлабки) гуноҳга ботиш ҳақидаги ривоят бўлиб, гарчи у мажозий маънода метафизик кўринишда бўлса ҳам, ҳақиқатга яқинроқдир. Шаҳватпараст гумроҳлик меваси саналмиш ҳаётимизга ўхшайдиган бошқа бирор нарса оламда йўқ. Насронийликнинг “Янги аҳд” китоби гарчи ахлоқий жиҳатдан брахманлик ва буддавийликка яқинроқ бўлса-да, яҳудийларнинг оптимистик руҳига ётдир, лекин олий даражадаги доноликдир, шу ривоят уларни бир нуқтада туташтиради.

Мабодо ҳаётимизга сингиб кетган гуноҳларимиз даражасини ўлчамоқчи бўлсак, у билан боғлиқ бўлган изтиробларимизга боқинг. Ҳар қандай кучли азоб, у жисмонийми ёки руҳийми, шунга муносиб эканлигимиздан далолатдир, агар муносиб бўлмаганимизда бошимизга тушмас эди. Насронийлик ҳаётимизни худди шу нуқтаи назардан талқин қилади: “Галатларга мурожаат”нинг учинчи бобига Лютер ёзган шарҳларнинг бир жойида шунга далил бор (менда унинг лотинча матндаги бир нусхаси бор): “Бизнинг бутун жисмоний борлиғимиз ўзига тегишли нарсалар билан бирга иблисга тобедир, биз эса у эгалик қилаётган дунёда меҳмонмиз, холос. Еб турган нонимиз, ичиб турган сувимиз, кийган кийимимиз, биз нафас олиб турган ҳаво – барчаси унинг қарамоғида”. Менинг фалсафамни тушкунлик кайфияти йўғрилган, деб баҳоловчи ҳовлиқмаларга соддагина жавобим шу: келажакда ҳар кимни гуноҳига яраша дўзах азоби кутиб турганлигини тасвирлаш ўрнига, бу дунёда қаердаки гуноҳ бўлса, ўша ерда дўзахга ўхшаш нарса борлигини кўрсатдим: кимдир буни инкор этмоқчи бўлса, вақти келиб буни осонликча ўзида синаб кўриши мумкин.

Бир-бирини ғажиб, еб-йўқотиш билан шуғулланаётган, ур-йиқитлар гирдобида дабдала бўлган, изтироб чекаётган мавжудодлар дунёси бу; тирикчилик эвазига ўзига ўхшаш минглаб йиртқич ҳайвонларни азоб-уқубатга солиб ўлдирган ва уларнинг тирик мозорига айланган йиртқичлар дунёси бу; билимдонлик билан бирга мусибат дардини тортиш қобилияти ҳам юксалиб бораётган, зиёлилик даражаси ошган сайин шунга мослашиб бораётганлар дунёси бу. Мана шу дунёни Лейбниц тизимга солган оптимизмга мослаштириб, энг яхши мукаммал дунё сифатида намойиш этмоқчи бўладилар. Ўтакетган бемаънилик!..

Оптимист дунёга очиқ кўз билан қарашимни, унинг қанчалик гўзал эканлиги, қуёшнинг заррин нурлари билан ёритилган тоғлар, водийлар, дарёлар, ўсимликлар ва ҳайвонот олами билан дунё мунавварлигини таъкидламоқчи ва ҳ.к. Лекин бу дунё томошагоҳ эмас-ку? Бу нарсалар, албатта, томоша қилишга арзийди: лекин томошанинг ўзигина бўлиши – бу бошқа нарса. Кейин теолог (илоҳиётчи олим) келади-да, оламнинг яратилиши доноликка асосланганлигини; сайёралар тўқнаш келмаслиги, денгизлар қуруқлик билан аралашиб бўтқага айланмаслиги, коинот узлуксиз совуқдан қотиб қолмаслиги, иссиқдан куйиб кетмаслиги, эклиптиканинг доимо бир томонга оғиб туриши натижасида абадий баҳор ҳукмрон бўлиб, бирор нарса етиштириб бўлмаслиги ва шунга ўхшаш ҳодисалар олди олинганлиги ҳақида мақтовлар, ҳамду санолар ўқийди. Лекин булар ва шунга ўхшаш нарсаларнинг барчаси зарур бўлган шарт-шароитлар, холос. Агар қандайдир бир олам мавжуд бўлар экан, ундаги сайёралар, худди Лессинг ўғли каби, туғилиши биланоқ ўлимга юз тутмасдан, ҳеч бўлмаганда узоқ бир қўзғалмас юлдуз нури унга етиб келгунга қадар туриши лозим бўлса, у ҳолда пойдевори осонгина қулайдиган бундай оламни нўноқлик билан яратишга ҳожат йўқ эди1. Ўша мақталган оптимизм эришган натижаларини кўриб чиқадиган бўлсак, шу даражадаги мустаҳкам саҳнада ўйнаётган актёрларга тикилиброқ қарасак, таъсирчанлик билан бирга изтироблар ҳам пайдо бўлаётганини, зиёлилик даражасигача ривожланиб, у билан қўл ушлашиб кучайиб бораётганини, қудрати ўсган сайин очкўзлик ва мусибат ҳам шу даражада ўсаётганини ва ниҳоят, инсон ҳаёти фақат комедия ва трагедия учунгина хом ашёга айланиб қолганлигини кўрамиз, ана ўшанда бирорта инсонда, агар у иккиюзламачи бўлмаса, ҳаётни мақтаб мадҳия ўқишга мойиллик қолмаса керак. Бу дардли дунёга оптимизмнинг ёлғон мақтовлари тўғри келмаслигини, унинг келиб чиқиш манбаларини Давид Юм “Диннинг табиий тарихи” асаридаги 6, 7, 8 ва 13 бобларида, гарчи яширин тарзда бўлса-да, аёвсиз чилпарчин қилади. Худди шу муаллиф “Табиий дин ҳақида диалог” асарининг 10, 11-китобларида мен келтирган далилларга уйғун тарзда, жуда аниқ усуллар билан бу дунёнинг ишлари азоб-уқубатдан иборат эканлигини очиқ-ойдин тасвирлаган, ҳар қандай оптимизмнинг фойдасиз эканлигини кўрсатган ва таг-томири билан яксон қилган. Юмнинг юқоридаги ҳар иккала асари эътиборга сазовор, ҳозирги Германияда уларнинг яхши билмайдилар. Бу ерда эса маҳаллий сўзамолларнинг зерикарли вайсақилигини, ватанпарварлик ҳиссидан келиб чиққан ҳолда, бўрттириб кўрсатиш, ўртачаларини кўкларга кўтариб улуғлаш билан оворадирлар. Ваҳоланки, бу “Диалог”ларни Гаман таржима қилган. Кант уларни

1. Артур Шопенгауэр бошқа асрларида бу фикрга зид фикрлар айтган (тарж).

кўриб чиққан ва қариган чоғида уларни қайта нашр қилишга ўғлини кўндирмоқчи бўлган, чунки Платнернинг таржимаси уни қониқтирмаган (Ф.В.Шуберт томонидан тузилган Кант таржимаи ҳолининг 81 ва 165-бетларига қаранг). Давид Юмнинг ҳар бир саҳифасидан, Гегель, Герберт ва Шлейермахерларнинг барча фалсафий асарларини жамлаганда ҳам олиб бўлмайдиган нарсаларни олиш мумкин.

Изчил оптимизм асосчиси Лейбниц ҳисобланади. Гарчи бирор марта ҳам унинг уйғунлик ва фарқланмас (нарсалар) ўхшашлик ҳақидаги қарашларини чуқурроқ ўрганмаган бўлсам-да, мен унинг фалсафадаги хизматларини рад этмоқчи эмасман. Унинг “Англаш ҳақида янги тажрибалар”ига келсак, бу – Локкнинг машҳур асарини гўё тузатгандек бўлиб, енгилгина танқид билан суғорилган қисқача баённома, худди Ньютоннинг тортишув тизимига қарши қаратилганга ўхшайди. “Осмон жисмлари ҳаракатлари сабаби ҳақидаги тажриба”га билдирилган омадсиз уринишдек. “Соф ақл танқиди” айнан мана шу Лейбниц-Вольф фалсафасини рад этади: унга нисбатан душманларча муносабатда, ҳатто уни йўққа чиқаради, ҳолбуки у Локк ва Юм фалсафасига нисбатан унинг давомчиси ва ривожлантирувчиси ҳамдир.

Агар ҳозирги фалсафа профессорлари турли йўллар билан Лейбницни, унинг авра-астарини ағдариб қарамасдан, яна оёққа турғазмоқчи, ҳатто кўкларга кўтармоқчи бўлсалар, бошқа томондан эса улар Кантни имкон борича камситиб, ўз йўлларидан четлатмоқчи бўлсалар, бу – “дастлаб яшамоқ” учун тўла асос яратади: ахир “Соф ақл танқиди” яҳудий мифологиясини фалсафа сифатида кўрсатишга, “руҳ ҳақида” айрим воқеликка ўхшатиб ёки у ҳақда барчага маълум ва тайин шахс сифатида гапиришга йўл қўймайди, балки қандай қилиб файласуфлар шундай тушунчага эга бўлишди ва ундан илмий мақсадларида фойдаланишга ким ҳуқуқ берди, деб ҳисобот талаб қилади. Аммо, дастлаб яшамоқ, кейин эса фалсафа суқмоқ! Йўқолсин Кант! Яшасин бизнинг Лейбниц! – дейдилар.

Лейбницга қайтар эканман, шуни айтишим зарурки, оптимизмни мунтазам тарзда, кенг миқёсда ривожлантирган “Теодицея”си буюк Вольтернинг ўлмас “Кандид”ини яратишга сабабчи бўлганлигидан бошқа бирор хизматини эътироф эта олмайман. Тўғри, Лейбниц ўзи ҳам кутмаган ҳолда, тез-тез тилга олиб турадиган дунёдаги мавжуд ёвузлик учун юзаки кечирим сўрашга асосли баҳона топган: шуни айтадилар-да – айрим пайтда ёмонлик ҳам кетидан яхшиликни эргаштириб келади деб. Оптимизмга қарама-қарши бўлган бирор нарсага сиғиниш учун фақат ростгўй бўлиш кераклиги ҳақида Вольтер қаҳрамонининг номи шунга ишора қилиб турипти. Ҳақиқатан ҳам, гуноҳ, изтироб ва ўлим бир-бирига навбат бермай ўйнашаётган бу саҳнада оптимизм қизиқ бир шаклдаги кўринишда намоёнки, уни ҳазиломуз қабул қилиш мумкин. Гарчи биз унинг келиб чиқишини етарли даражада аниқ билмасак-да, Юм ўша сирли манбани қизиқарли тарзда очиб берди (бу – иккиюзламачилик мақтови билан ифодаланган оптимизм омадининг ҳақоратомуз тарздаги кўриниши).

Лейбницнинг, бу дунё яратилиши мумкин бўлган барча дунёлар ичида энг яхшиси, деган софистик далилига қарши жиддий ва виждонан – бу дунё яратилиши мумкин бўлган барча дунёлар ичида энг ёмони деган далилни келтириш мумкин. Зеро, “мумкин” дегани бу ким нимани хоҳласа ўз фантазиясини ишга солиб, шуни чизиб бериш дегани эмас, балки мавжуд бўлиши ва сақланиши мумкин бўлган дунё ҳақида бу фикр. Дунёмиз зўрға сақланиб туриш даражасида омонат қилиб яратилган, агар бундан ҳам ёмон қилиб яратилганда эди, аллақачон у қулаб тугар эди. Бинобарин, дунёни бундан ҳам ёмон қилиб яратиш умуман мумкин эмас, чунки у ҳолда мавжуд бўла олмас эди, демак, бизнинг дунё яратилиши мумкин бўлган дунёлар ичида энг ёмони. Амалда, нафақат сайёралар тўқнаш келиб қолганда, ҳатто улардан бирининг ҳаракати давомида бошқалари билан номутаносиблик ортиб борган тақдирда ҳам бу дунё тез орада барбод бўларди: фалакиётшуносларга маълумки, сайёраларнинг ўзаро айланма ҳаракатлари даври бир-бирига иррационал боғлиқ бўлиб, тасодифий тўқнашувлар юз бермаслигини ҳисоблаб чиқишган, бунда, ҳар ҳолда табиий ҳалокатлар юз бермай, сайёралар мувозанати сақланиб туриши мумкин. Улар ўз ҳисобларида янглишмаганликларига (гарчи Ньютон бу фикрга қарши бўлса ҳам) ва сайёралар тизимининг бу абадий механик ҳаракати, бошқа нарсалар тўхтаб қолганда ҳам, тўхтаб қолмаслигига умидвормиз. Сайёранинг қаттиқ қобиғи остида улкан куч-қувват мавжуд ва қандайдир тасодифий ҳодиса уни ташқарига чиқариб юборса, қобиқ устидаги барча жонзод ҳалок бўлиши муқаррар: сайёрамизда бундай ҳодиса кам деганда уч марта рўй берган. Лиссабонда ва Гаитидаги зилзила, Помпей шаҳрининг вайронагарчилиги – булар бўлиши мумкин бўлган табиий офатлар олдида ҳолва. Ҳатто химия фани ҳам аниқлашга ожизлик қиладиган атмосферадаги сезилмас ўзгаришлар натижасида тарқалган вабо, сариқ безгак ва шунга ўхшаш қора ўлатлар миллионлаб одамлар ёстиғини қуритади. Агар бу ўзгаришлар бир неча баробар кўпроқ бўлганида Ер юзида ҳаёт сўнар эди. Атмосфера ҳароратининг кўтарилиши эса барча дарё ва сув манбаларини қуритиб юборарди.

Жониворлар аъзоларидаги куч-қувват улар ҳаёт кечиришлари учун зарур бўлган миқдорни ташкил этади, улар буни сақлаб туриш ва авлодларини давом эттириш эвазига тинмасдан ўрнини тўлдириб туришлари керак. Шу сабабли жониворлар бирор аъзосини йўқотса ёки фаолияти чекланса, аксарият ҳолларда ўлимга маҳкум. Ҳатто одамлардан улар ақлли ва онгли бўлишларига қарамай, ўндан тўққизтаси муҳтожликдан қутулиш учун доимо кураш олиб боради, чоҳ ёқасида, ўлим хавфи остида яшайди, оғир ва машаққатли меҳнат эвазига турмуш посангисини базўр сақлаб туради.

Шундай қилиб, барча жонзот ва ҳар бир жониворга ҳаёт кечириши учун, фақат жонини сақлаб туриш учунгина асқотадиган имконият берилган: шу сабабли уларнинг ҳаёти тинимсиз курашлардан иборат, ҳар қадамида уларни ўлим хавфи кутади. Кўпинча бу хавф-хатардан қутулиш имкони йўқлиги учун табиат наслнинг қирилиб кетмаслигини таъминлайди, шу сабабли жонзотлар керагидан ортиқча даражада зурриёт қолдиради. Сайёрамизда бир вақтлар яшаган, кейинчалик йўқолиб кетиб тошга айланган жонзотларнинг қолдиқлари бунга ҳужжатли далил ва гувоҳ бўла олади; кейинчалик улар мавжуд бўлишига имконият бутунлай қолмаган, бинобарин, улар яшаган олам мавжуд бўлиши мумкин бўлган энг ёмон оламларнинг ҳам ёмони ҳисобланган.

Моҳиятан олганда, оптимизм – ҳақиқий асл-наслимизнинг ноўрин мақтаниши, яъни ҳаётга айланган ироданинг ўз бунёдкорлигидан мағрурланишидир. Шу сабабли оптимизм нафақат сохта, ҳатто зарарли таълимотдир. Амалда у ҳаётни, гўё биз истаган ҳолат сифатида, биз кўзлаган бахт сифатида тасвирлаб беради. Шундан келиб чиққан ҳолда ҳар бир одам ўзини бахт ва роҳат-фароғатга сазовор, деб ўйлайди, лекин, аксарият, у насиб этмаса, ўзини адолатсиз тарзда камситилган, ҳаётда мақсадга эриша олмаган омадсиз одам сифатида ҳис қилади: ваҳоланки, ҳаётимиз мақсадини охири ўлим билан тугайдиган меҳнатда, йўқчиликда, қашшоқликда, ғам-андуҳда кўриш тўғрироқ бўларди (браҳманлик, ҳиндувийлик ва ҳақиқий насронийлик шунда кўради), чунки айнан мана шу қийинчиликлар биздаги ироданинг ҳаётга бўлган интилишини инкор этади.

“Янги Аҳд”да қийноқлардан иборат ҳаёт покланиш жараёнига қиёсланади, мусибат – насронийлик рамзи ҳисобланади. Шу сабабли Лейбниц, Шефтсбери, Боллингброк ва А. Поплар ўз оптимизмини байроқ қилиб чиққанларида кўпчилик ер чизиб қолди, чунки насронийлик оптимизмни чиқиштира олмайди. Вольтер ҳам “Лиссабон ҳалокати” номли шеърида оптимизмга қарши бўлиб, унга ёзган сўзбошисида буни тубдан аниқлаб берди. Бу буюк инсонни айрим сотқин олмон қоғозбозлари ерга урмоқчи бўлсалар-да, мен уни меҳр билан кўкларга кўтараман, у Руссодан анча юқори туради. Вольтернинг фикрлари ғоятда чуқур, бу қуйидаги қарашларида намоён бўлади: 1) инсон ҳаётида ёвузлик ва мусибатнинг нисбатан кўплигини англаши; 2) ирода кучи мустаҳкам бўлиши зарурлигига қатъий ишонч; 3) коинотнинг фикрловчи аввали моддийлигининг эҳтимоллиги ҳақидаги Локкнинг ғояларини ҳақиқий деб ҳисоблаши. Руссо бўлса, ўз декламацияларида бунга қарши чиқади, масалан, “Савоя викарийсининг диний эътиқоди” номли протестант руҳоний- пасторларининг саёз фалсафасини тасвирловчи асарида. Худди шу руҳда Руссо оптимизмни кўкларга кўтариб, 1756 йил 18 августида Вольтерга ёзган узундан-узоқ махсус хатида унинг юқорида эслатилган шеърига қарши чиқиб, маъносиз, юзаки, нотўғри мантиққа суяниб хулоса қилади. Руссо фалсафасининг ўқ чизиғи ва асосий пойдевори – насронийлик таълимотидаги инсон зотининг бошланиши, азалий гуноҳи ва бузуқлиги эмас, балки у азалдан эзгуликка мойиллиги ва камолотга етишиш учун чексиз қобилиятга эга эканлиги, фақат цивилизация ва унинг мевалари уни йўлдан оздирганлиги, деб ўз оптимизми ва гуманизмини шу асосга қурганлигидир.

“Кандид” асарида оптимизмга қарши ҳазил-мутойиба услубида курашган Вольтер ҳам, ўлмас буюк асари “Каин” (Қобил ва Ҳобил)да бу дунёқарашга фожиа услубида жиддий қарши чиққан Байрон ҳам обскурант (расмиятчи) Фридрих Шлегел томонидан сўкиш эшитган. Қолаверса, агар мен ўз қарашларимни тасдиқлаш мақсадида барча замонлардаги донишмандларнинг оптимизмга қарши руҳда айтилган мулоҳазаларини келтирадиган бўлсам, уларнинг кети узилмасди, чунки уларнинг деярли ҳар бири бу дунё беҳаловат ва сурурсиз эканлиги ҳақида зўр гапларни айтганлар. Шу сабабли, мен ўз қарашларимни тасдиқлаш учун эмас, балки шу бобни безатиш учун шунга ўхшаш кўчирмалардан бир нечтасини келтириш билан якунламоқчиман. Даставвал шуни эслатмоқчиманки, греклар, насронийликдан ва юқориосиёликларнинг дунёқарашидан қанчалик узоқ бўлмасин, ирода ўрнининг қанчалик даражада кучли эканлигини қатъийлик билан тасдиқламасинлар, ҳар ҳолда улар мусибат борлиқнинг ич-ичига сингиб кетганлигини англаганлар. Трагедияни айнан шулар яратганлиги бунга яққол мисол бўла олади. Дастлаб Ҳеродот томонидан, кейинчалик бошқа ёзувчилар томонидан қолдирилган маълумотларга кўра, фракияликлар одати бўйича янги туғилган чақалоқларнинг дунёга келишини йиғи-сиғи, дод-фарёд билан нишонлашган, бу дунёда ҳар қадамда ёвузликлар хавф солишини унга айтиб йиғлашган, марҳумни эса, аксинча, бу дунё мусибатларидан қутулганлигини айтиб, хурсандчилик ва ҳазил-мутойиба билан дафн этганлар. Бу ҳақда Плутарх (“Шеърият эркинликлари ҳақида”) бизгача сақланган ажойиб шеърида шундай дейди:

“Улар туғилганларни қайғу-алам кутаётганлиги учун йиғлаб кутиб олишган; ўлганни эса мусибатлардан қутулгани учун дўстлари олқишлаб, хурсандчилик билан кузатишган”.

Халқларнинг қон-қардошлигини кўрсатиш учун эмас, балки ушбу ҳолатни ахлоқан тасдиқлаш учун шуни қўшимча қилиш керакки, мексикаликлар чақалоқни: “Болагинам, сен сабр-тоқат учун туғилгансан; сабр қил, изтироб чек, сукут сақла”, деган сўзлар билан кутиб олганлар. Шу ҳиссиётга бўйсуниб, Свифт (Вальтер Скотт унинг таржимаи ҳолида келтирганидек) болалигидан бошлабоқ туғилган кунини хурсандчилик билан эмас, хафагарчилик билан кутиб олишни одат қилган. Ўша куни у уйида ўғил туғилганлиги ҳақида хабарни эшитгач, отасининг уйида Инжилдан Иов кўз ёши тўкаётганлиги ҳақидаги бўлимни ўқиб ўтирган.

Афлотун “Суқрот апологияси”да бу донишманд тилидан, ўлим бизни онгимиздан абадиян жудо қилганда биз учун эзгу туҳфа бўлур эди, чунки бир кунлик уйқу ороми, ҳаётимиздаги энг бахтли кундан кўра яхшироқдир, деган жойларини батафсил келтириш жуда узоқ вақтимизни олган бўларди.

Гераклитнинг: “Ҳаёт – номигагина ҳаёт, амалда эса бу – ўлим”, деб ёзади “Ҳаёт” сўзининг катта этимологияси” китобида. Эвстет “Илиада” ҳақида” асарида ҳам шундай деган.

Феогнитнинг машҳур гўзал шеърларидан:

Туғилмаслик – инсон учун энг катта бахтдир,
Кўрмасидан қуёш нурин, ёруғ дунёни.
Ё туғилиб, шу заҳоти ерга кирсайди,
Кўрмас эди бу ғам-алам, аччиқ рўёни…

Софокль “Эдип Колонда” драмасида бу фикрни лўндароқ қилиб айтган:

Туғилмаслик – улуғ неъмат экан бизларга,
Модомики туғилдикми, тез кетган яхши.

Эврипид айтади:

О, инсон азоблари, тузалмас дардлар…

Гомер аввалроқ айтган:

“Ер юзида нафас олиб, яшаб турганлар
Орасида энг бахтсизи инсонлар экан”.

Ҳатто Плиний ҳам: “Табиат томонидан инсонга туҳфа қилинган неъматлар ичида ўз вақтида келган ўлимдан бошқа яхшироқ нарса йўқ – бу ҳар бир инсонга берилган қалб давосидир”, деган.

В. Шекспир драмасида қирол Генрих IV тили билан айтади:

Келажакни биз аввалроқ билганда, эвоҳ,
Тушунардик, ҳаётимиз қадаҳи гоҳо
Шодлик билан тўлар, гоҳо ғам-андуҳ билан.
Қайси бири насиб этар – тасодиф иши,
Орзу қилар энг бахтиёр, муҳтарам зотлар
Ўлганимиз яхши эди бундай хорликдан…

Ниҳоят Байрон шундай деган:

“Ҳаётингда энг қувончли бўлган дамларингни ҳисобла; бесаранжомликдан ҳоли бўлган кунларингни ҳисобла, ҳаётинг қандай ўтган бўлмасин, шуни англагилки, умуман ҳаёт кечирмаганинг яхшироқ бўларди”.

Ва Бальтазар Грациан “Критикон” асарида (1 қисм, 5 фикрлар бошл. ва 7 фикрл. охирида) ҳаёт мусибатларини қора бўёқларда тасвирлайди ва унинг фожиа эканлигини муфассал кўрсатиб беради.

Лекин, ҳозирги кунларда ҳеч ким Леонарди (1798–1837 йй. – итальян шоири) каби бу масалага чуқур ва ҳар томонлама ёндошмаган. Бу муаммони ечишга у бутун борлиғи билан киришган; доимий мавзуси – ҳаётимизнинг масхарали ва мусибатли ҳолатларини асарларининг ҳар бир саҳифасида жуда кўп шакл ва кўринишларда, турли-туман образлар орқали ёритиб берганки, бу нарса ҳеч қачон кўнглимизга тегмайди, аксинча, таъсирчан ва жуда қизиқарлидир.

Абдунаби Абдулқодир таржимаси

Mанба: «Шарқ юлдузи» журнали,2010-3

   Hayot istaklarimizga munosib tarzda berilgan va ardoqlanadigan ne’mat, degan gapni ishonch bilan aytishdan oldin, hayotimizda aqlimizga sig’adigan darajada ro’y berishi mumkin bo’lgan barcha quvonchlarimizni, shu hayotimizda aqlimizga sig’adigan darajada uchratish mumkin bo’lgan barcha qayg’ularimizga solishtirib ko’ring – taqqoslab, nuqta qo’yishimiz unchalik qiyin bo’lmasa kerak. Dunyoda ezgulik ko’pmi yoki yovuzlik degan mavzuda bahslashish mohiyatan ortiqcha, chunki yovuzlik mavjudligining o’zigina masalani hal qilib qo’yadi.

Artur Shopengauer
HAYOT, INSON, IZTIROB

Olmon faylasufi Artur Shopengauer (1788-1860) o’ziga to’q savdogar oilasida dunyoga keldi. U avval tijorat, tibbiyotdan saboq olib, keyin falsafani o’rgana boshladi. 1809 yildan boshlab Germaniyadagi eng mashhur Gettingen dorilfununida o’qidi. Tibbiyot, fizika, zoologiya, falakiyotshunoslik, tabiiy tarix, psixologiya, mantiq, inson miyasi anatomiyasi fanlarini o’rgandi. 1811 yildan esa Berlin dorilfununida Fixte hamda Shleermaxer ma’ruzalarini tinglab, falsafadan saboq oldi.Shopengauerda yoshligidanoq tushkunlik kayfiyati shakllana boshlagan. «Hayot – juda shubhali narsa va men umrimni u haqda fikrlash uchun bag’ishlashga qaror qildim», — deb yozgandi faylasuf o’zining hayotiy maslagi to’g’risida. Shopengauerning o’ziga ishonchi juda yuksak bo’lgan.U keksaygan chog’ida ham xasisligi, so’zlarining keskinligi va sabrsizligi bilan shuhrat qozongan. Hamkasblarining ta’kidlashicha, Shopengauer o’ta sershubha odam bo’lgan. Doimo atrofidagilar go’yoki undan nimanidir yashirib, unga qarshi fitna uyushtirayotganidan gumonsirab yurgan.Shopengauerning Berlin dorilfununidagi dotsentlik faoliyati uzoq davom etmagan. Chunki u o’z ma’ruzalarida boshqa faylasuflarni tahqirlab yodga olar yoki ularni umuman tilga olmasdi.
1825 yilda Shopengauer o’qituvchilikni tashlab, Frankfurt-Mayn shahriga ko’chib boradi va hayotining ko’p qismini shu yerda o’tkazadi. U ingliz, frantsuz, italyan va ispan tillarini mukammal bilgan.
Shopengauer 30 yoshida «Olam iroda va tasavvur sifatida» deb nomlangan eng mashhur asarini yozgan.U birinchi bo’lib «ruhiy halovat» atamasini qo’llagan. «Eng oliy darajadagi turfa va davomiy huzur-halovat ruhiy halovatdir…» deb yozgandi faylasuf.Shopengauer kunning asosiy qismini ikki xonali uyidagi ish bo’lmasida o’tkazgan. Mutolaa – uning eng sevimli mashg’uloti edi.Faylasuf bir umr bo’ydoq o’tgan. U yuqumli kasallik tufayli vafot etishdan o’lgudek qo’rqqan. Shunday xavfni sezishi bilan darhol turar joyini almashtirgan.
Shopengauerning quyidagi asarlari ma’lum:«Ko’z va gullar to’g’risida» (1816), «Olam iroda va tasavvur sifatida» (1819), «Axloqning asosi» (1841), «Etikaning ikki asosiy muammosi» (1841), «Din haqida» (1851), «Parerga va Paramipomenon» (1851), «Sevgi metafizikasi». Bu asar ikki jilddan iborat bo’lib, «Parerga» – lotincha «Qo’shimcha asarlar» degan ma’noni anglatadi. Shopengauerning mashhur «Turmush hikmatlari» to’plami ham ana shu kitobga kiritilgan.
Artur Shopengauer 1860 yilda vafot etdi. O’lim to’shagida yotgan faylasufdan do’stlari qaerga dafn etish to’g’risida so’raganlarida, u: «Menga baribir. Ular meni izlab topishadi», deb javob bergan ekan. O’limidan so’ng Artur Shopengauerning nomi ko’z ko’rib quloq eshitmagan darajada shuhrat qozondi. Asrning so’nggi o’ttiz yili davomida u Ovrupodagi eng o’qimishli nemis muallifiga aylandi.

Ongsizlikning zulmatli tunidan uyg’onib, hayotga qadam qo’ygan iroda o’zini shaxs, individium sifatida allaqanday cheksiz va chegarasiz olamda, qaerlargadir intilayotgan, iztirob chekayotgan, adashib yurgan son-sanoqsiz individiumlar orasida ko’rib, xuddi og’ir uyqudan uyg’ongandek qo’rqib, sarosimaga tushadi va tezroq orqaga – ongsizlikka qaytgisi keladi. Toki u qaytmas ekan, uni cheksiz, bitmas-tuganmas istaklar kutadi, har bir istakni qoniqtirish esa yana boshqa istaklarni tug’diradi. Nafsning tubsiz qa’ridan otilib chiqib kelayotgan istak va intilishlarni to’la qondiradigan, ularga chek qo’yadigan birorta ham qoniqtiruvchi narsaning o’zi yo’q. Yana shunga ham e’tibor beringki, har qanday qoniqish o’zi nimadan iborat: aksariyat, bu o’z hayotini nochor ahvolda davom ettirishdan iborat, bu esa uzluksiz mehnat, muhtojlikdan qutulish uchun tinimsiz kurash degani, kelajak esa – o’lim. Inson baxt deb atalmish yolg’ondan iborat oddiy illyuziyaga intilib yashashga mahkum qilingan. Har bir narsaning tub mohiyatida shu kurtak yotadi. Shu sababli ko’pchilik odamlarning hayoti g’amgin va qisqa. Nisbatan baxtli odamlarda ko’rinish baxtli, xolos.

Hayotda biz umid qilib yurgan narsalar, kattami, kichikmi, hammasi aldov. Hayot bizni biror narsadan umidvor qilar ekan, u amalga oshmaydi, oshgan taqdirda ham, umid qilishga arzimas ekanligini ko’rsatadi. Shunday qilib, bizni goh umidimiz o’zi, goh amalga oshgani aldaydi. Hayot bizga biror narsani faqat qaytarib olish uchungina tuhfa qiladi. Uzoqning jannatsifat maftunkor go’zalligi esa, biz uning makriga ilinishimiz zahoti, sarobdek g’oyib bo’ladi. Shunday qilib, baxt doimo kelajakda yoki o’tmishda bo’ladi, hozirgisini esa quyosh nur sochib turgan tekislikda shamol haydab yurgan bir parcha qora bulutga qiyoslash mumkin: orqasi va old tomoni doimo yorug’, o’zi esa tinmasdan soya tashlab turadi.

Ildizi individiumda, shaxsda jo bo’lgan aql-zakovat oldida istaklarimizning barcha ob’ektlari arzimasligi yaqqol namoyon bo’ladi: dastavval – zamonda. Narsalar arzimasligi, o’tkinchi ekanligida ko’rinadi. Vaqt o’tishi bilan rohat-farog’at va quvonchlarimizdan hech narsa qolmaydi, keyin biz hayron bo’lib, ular qayoqqa yo’qoldi, deb o’z-o’zimizdan so’raymiz. Binobarin, arzimaslik o’zi vaqtning yagona xolis zuhuridir. Boshqacha aytganda, faqat ana shu arzimasgina vaqt, ya’ni narsalarning ichki mohiyatiga tegishli vaqt esa uning ko’rinishidir. Mana shu sababli vaqt biz idrok etayotgan hodisalarning asosi, poydevori sifatida xizmat qiladi: unda hamma narsa o’z ifodasini topadi, hatto o’zimiz ham, shu sababli hayotimizni tiyin-tiyinigacha hisoblab chiqilgan to’lovga o’xshatish mumkin: bir kun kelib biz o’sha qarzlarimizni uzishimiz kerak; kunlar – sariq chaqalar, qarz uzish – o’lim. Zero, vaqt tabiat barcha mavjudotlariga bergan so’nggi baho: u berganini yo’qlikka aylantiradi.

Yer yuzida qudratliman degan maxluqlar
Yashin urgan kabi qular ajal domiga,
Yaxshi edi bundan ko’ra tug’ilmasalar… 1
(Gyote, “Faust” poemasidan).

Har bir mavjudot tinimsiz va shoshib borayotgan qarilik va o’lim – hayotga bo’lgan istak-irodaga chiqarilgan ayblov hukmidir: bu hukm tabiat, irodasidir, istak va – intilish hech qachon maqsadga yetib bora olmaydi, deb uqtiradi u. “Nimani xohlasang,– deydi u – yakuni shu: arziydigan boshqa biror narsani tanla!” Shunday qilib, har kim o’z hayotidan o’zi chiqarib olgan xulosa shundaki, biz nimani xohlasak, u aldamchidir, ular beqaror va o’tkinchi, quvonchdan ko’ra ko’proq g’am-alam keltiradi, uning mavjudligi asosi qulamaguncha shunday bo’laveradi. Hayotning o’zi oxirgi intilishlarimiz va istak-xohishlarimizga qadar aldov va xato ekanligini tasdiqlaydi:

Qarilik ham, tajriba ham bizni sudraydi,
So’nggi nafas tomoniga yur deb bo’zlaydi,
So’ngsiz tashvish va azoblar chekib yelibmiz,
Topganimiz shuki, bizlar yanglish kelibmiz.

Biz bu masalani mufassal tarzda ko’rib chiqmoqchiman, chunki aynan shu qarashlarim ko’proq qarshilikka uchragan. Dastavval men, har qanday qoniqish, ya’ni har qanday rohat va har qanday baxt inson uchun falokatli, iztirob esa o’z tabiatiga ko’ra ijobiydir, degan ma’noda ko’rsatgan isbotimni tasdiqlash uchun quyidagilarni keltiraman.

Biz og’riqni his qilamiz, ammo og’riqsizlikni sezmaymiz, tashvishni sezamiz, tashvishsizlikni emas, xavfni sezamiz, xavfsizlikni emas. Xuddi shuningdek, istakni ochlik va tashnalikni sezgandek sezamiz; ammo bu istak qoniqtirilishi bilanoq esdan chiqadi, go’yo luqma yutilgan zahoti hissiyotlarimizga boshqa ta’sir qilmagandek. Rohat va quvonch yo’q paytida biz ularni judayam istaymiz. Iztiroblar yo’qligini, garchi ular oldinroq bizni uzoq muddat qiynoqqa solib kelgan bo’lsalar-da, bevosita his qilmaymiz, mustasno tariqasida, agar ataylab majbur qilinsa, ular yo’qligini o’ylash mumkin. Bular barchasi faqat iztirob va mahrum bo’lishni hissiyotimiz ijobiy qabul qilishidadir va shu tufayli ular o’zlari haqida bizga xabar beradilar; farovonlik esa, aksincha, salbiy tabiatlidir. Mana shu sababli hayotning uch oliy ne’mati – sog’lik, yoshlik va erkinlik bor ekan, biz ularni his etmaymiz, biz ularni yo’qotgandagina his etamiz: axir bu ham inkor etish-ku. Hayotimizdagi baxtli kunlarni biz ularni yo’qotganda, ular o’rniga baxtsiz kunlar kelgandagina his qilamiz. Rohatimiz yuksalib borgan sari, ularni qabul qilish hissi shunchalik darajada pasayadi: odatga aylangan hissiyot bizga endi rohat bag’ishlamaydi. Va aksincha, iztirob bizdagi qabul qilish hissini kuchaytiradi, chunki odat bo’lib qolgan narsani yo’qotish bizni qattiq iztirob chekishga majbur qiladi. Shunday qilib, hayotda ko’p narsalarni egallash istagi ehtiyojlarimiz doirasini kengaytiradi, shu bilan birga iztirobni his etish qobiliyatini ham.

1She’rlarni Mahkam Mahmud tarjima qilgan.

Vaqtimiz qanchalik chog’ bo’lsa, u shunchalik tez o’tadi, aksincha, u bizni qanchalik qiynoqqa solsa, shunchalik sekinlik bilan o’tadi, chunki biz his etayotgan narsa iztirob – ijobiydir, uning borligini his qilamiz, rohatni emas. Xuddi shunga o’xshash – zerikkanimizda vaqtni sezamiz, ko’ngil ocharda sezmaymiz. Demak, yashayotganimizni sezganimizdan ko’ra, uni sezmayotganimizda baxtliroqmiz: binobarin, umuman yashamasak yaxshiroq bo’lardi.

Buyuk quvonch o’tmishda kechgan buyuk musibatlar natijasi, deb tasavvur qilishimiz mumkin, chunki uzoq davom etayotgan mamnunlik holati faqat ayrim paytlardagina ishtiyoqmandlik yoki behalovatlik bilangina kechishi mumkin. Shu bois barcha shoirlar o’z qahramonlarini og’ir va qiynoqli ahvolga tushirib qo’yishga majburdirlar, keyin esa ularni bu ahvoldan qutqaradilar; drama va eposda doimo kurashayotgan, musibat chekayotgan va ezilgan odamlar tasvirlanadi, har qanday roman – azob chekayotgan inson qalbining titrog’i va talvasasini ko’rsatuvchi panorama. Bu estetik zaruriyatni Val`ter Skott (Shott) “Qadimiy axloq” novellasiga yozgan “Xulosa”sida soddadillik bilan bayon qilgan. Tabiat in’om etgan iste’dod va baxtga erishgan Vol`ter ham men aytgan haqiqatga hamohang tarzda: “baxt – orzu xolos, qayg’u esa bor narsa”, deydi va bunga yana qo’shimcha qiladi: “Mana, sakson yildirki, men buni o’zimda sinab ko’rayapman. Bundan men itoatgo’y bo’lish kerak, deb xulosa chiqarib oldim va o’zimga-o’zim aytdim – pashshalar faqat o’rgimchaklarga yem bo’lish uchungina tug’iladi, inson esa qayg’u ich-ichidan kemirishi uchun”.

Hayot istaklarimizga munosib tarzda berilgan va ardoqlanadigan ne’mat, degan gapni ishonch bilan aytishdan oldin, hayotimizda aqlimizga sig’adigan darajada ro’y berishi mumkin bo’lgan barcha quvonchlarimizni, shu hayotimizda aqlimizga sig’adigan darajada uchratish mumkin bo’lgan barcha qayg’ularimizga solishtirib ko’ring – taqqoslab, nuqta qo’yishimiz unchalik qiyin bo’lmasa kerak. Dunyoda ezgulik ko’pmi yoki yovuzlik degan mavzuda bahslashish mohiyatan ortiqcha, chunki yovuzlik mavjudligining o’zigina masalani hal qilib qo’yadi.

Ezgulikning yovuzlik bilan yonma-yon mavjudigi yoki undan keyin paydo bo’lishi yovuzlikni o’zi bilan tenglashtira olmaydi yoki yo’qqa chiqara olmaydi. “Minglarcha rohat-farog’at birgina azobchalik emas” (Petrarka). Minglab odamlarning baxt-sururi birgina odamning iztirob va azoblariga malham bo’la olmaydi: xuddi shunga o’xshash mening hozirgi rohat-farog’atim oldingi chekkan azob-uqubatlarimni yo’q qila olmaydi. Dunyodagi barcha yovuzliklar hozirgiga qaraganda yuz baravar oz bo’lganda ham olamdagi borlik bizni quvontirishi emas, balki qayg’uga solishi kerak, chunki yovuzlik borligining o’zi yuqoridagi haqiqatni asoslantirib turipti, buni esa turli ohang va yo’llar bilan ifodalash mumkin, binobarin, mohiyatan olganda mavjud bo’lgandan ko’ra yo’qlik sari yuz tutgan ma’qulroq. Bu fikrni Bayron mahorat bilan ifodalaydi:

“Hayotimizda g’ayri-tabiiy xulq-atvorga ega bo’lgan allaqanday narsa bor: narsalar ohangdoshligida bu bo’lishi mumkin emas – bu achchiq taqdir, tugatib bo’lmas yuqumli gunoh, bu cheksiz chegara, ildizi zaminimizda bo’lgan, barchani zaharlovchi daraxt, uning shox va barglari odamzod boshiga kulfat yog’diruvchi bulut: kasallik, o’lim, qullik – bular hammasi biz ko’rib turgan kulfat tomchilari, eng yomoni – tuzalmas bemor qalbimizni bizga ko’rinmasdan, beto’xtov yangidan-yangi alamga to’ldirayotgani”.

Agar olam va undagi hayot o’z holicha, o’z maqsadi uchun yaralganda edi, nazariy jihatdan buni oqlashga muhtojlik bo’lmasdi, amalda esa mukofotga yoki tuzatishga loyiq bo’lardi. Spinoza va uning izdoshlari o’ylaganlaridek, ular iloh tomonidan o’zligini namoyish etish uchungina yaratilganda edi, u holda yaratish sababini oqlashga, oqibatini esa tushuntirishga zaruriyat sezmasdi, azob-uqubatlar esa rohat-farog’at bilan tenglasha olardi (lekin buning iloji yo’q, chunki mening chekayotgan azob-uqubatlarimni kelajakdagi quvonchlar hech qachon yuvib keta olmaydi – bu iztiroblar o’z zamonasini to’ldirib turaveradi. Chinakam baxtli hayotda hech qanday iztirob bo’lmasligi lozim bo’lardi, o’lim esa umuman bo’lmagan yoki mavjudligi bizga bunchalik qo’rqinch keltirmagan bo’lardi. Faqat ana shundagina hayot o’zini-o’zi qoplagan bo’lar edi.

Atrofimizdagi narsalarga noxushlik nuqsi ingandek, xuddi do’zax qa’ridan tutayotgan oltingugurt isidek, ko’ngilsizlikni eslatib turuvchi dunyodagi bu holatimiz hayot kechirishdan ko’ra dunyoga kelmaganimiz ma’qulroq ekanligini anglatib turadi; bu dunyodagi barcha narsalar nomukammal va aldoqchi – yoqimli narsa yoqimsiz bilan aralash; huzur-halovat doimo chala, rohat-farog’at o’z-o’zini yemiradi; yengillik har doim o’z ketidan og’irlikni boshlab keladi; har kuni, har soatda turmushimizda bo’ladigan muhtojliklardan chiqishga yordam beruvchi imkoniyatlarimiz har daqiqada bizni tark etishga tayyor; biz ko’tarilayotgan narvon pog’onalari tez-tez sinib tushadi, turmushdagi katta va kichik tashvishlar hayotimiz tabiatini tashkil qiladi, bir so’z bilan aytganda, dasturxonimizdagi barcha noz-ne’matlarni bulg’ab ketadigan sabablar ko’p.

Bunga qarshi borishning ikki yo’li bor: birinchisi – ehtiyotkorlik, ya’ni aql, oldindan sezib, nazarda tutmoq, ayyorlik – lekin bular hech narsani o’rgatmaydi, hech narsaga erishtira olmaydi, ular omadsizlikka mahkum; ikkinchisi – toqatli bo’lish, har qanday tashvishni sabr-bardosh bilan yengish, amalda bu – doimo qulaylikka, yaxshi hayotga intilmasdan, hayotni, jirkanch bo’lsa-da, boricha qabul qilish – bu esa bora-bora bizni xumdagi Diogenga o’xshash “itfe’l” kimsaga aylantiradi. Haqiqat esa shundaki, biz baxtga intilmasligimiz kerak va biz baxtsizmiz ham. Odamzod boshiga yog’iluvchi eng jiddiy kulfatlarning bosh manbai insonning o’zidir: odamning odamga bo’lgan vahshiyligidir. Kim shuni esida qat`iy saqlasa, dunyo unga do’zax bo’lib ko’rinadi; Dante tasvirlagan do’zax buning oldida holva – bu yerda bir odam boshqasi uchun iblis bo’lishi kerak, bunga esa, ma’lumki, har kim ham qodir emas, qobiliyatlirog’i esa qandaydir bosqinchi qiyofasidagi iblisboshi bo’lib, yuz minglab odamlarni bir-biriga qayrab: “Sizlarning peshonangizga yozilgani shu – qayg’u va o’lim – bir-biringizga qarshi miltiq va zambaraklardan otinglar”, deya buyruq beradi, ular esa bunga bo’ysunib, aytilganini bajaradilar.

Odamlarning bir-birlariga bo’lgan munosabatlarida yolg’on ko’p, adolatsizlik avjida, zulmga zulm bilan javob beriladi; faqat istisno hollardagina buning aksi bo’lishi mumkin; xuddi mana shuning uchun ham jamiyatda davlatchilik va qonunchilik bo’lishi zarur. Bu faqat muhokama uchun emas. Davlatchilik ta’siridan tashqaridagi holatlarda odamlar ayovsiz ravishda o’z yaqinlariga zulm o’tkaza boshlaydilar, buning asosida esa insonga xos bo’lgan cheksiz egoizm – xudbinlik, ayrim hollarda esa, qahru g’azab yotadi. Shakarqamish va qahva yetishtirilayotgan yerlarda negrlarni qul qilib ishlatishda ularga bo’lgan munosabat buni yaqqol ko’rsatadi. Besh yoshida turli fabrikalarga yollanib har kuni o’n-o’n ikki, hatto o’n to’rt soatlab ishlayotganlarni ko’rish uchun Yevropadan uncha uzoqlashish shart emas, bu tirikchilik uchun juda qimmatli to’lov. Millionlar taqdiri mana shunday, boshqa millionlar taqdiri ham shundan qolishmaydi.

Jamiyatda o’z mavqeiga ega bo’lganlarning boshiga ozgina tashvish tushdi deguncha, o’zlarini o’ta baxtsiz hisoblaydilar; bizni baxtli qiladigan narsaning o’zi dunyoda yo’q. Kim nima desa desin-u, eng baxtiyor odamning baxtli onlari u uxlagan paytdagina kechadi, uyg’onishi bilan esa baxtsiz onlari yana paydo bo’ladi. Inson o’zini baxtsiz deb his qilishining bilvosita dalili yana shundaki, kimnidir omadi yurishib ketganini bilgach, qalbini hasad olovi qamraydi, bu zahar uni ich-ichidan yemirib, tinchlik bermaydi. Odamlar o’zlarini baxtsiz deb hisoblaganlari sababli, boshqa bir odamning baxtli ekanligini osoyishtalik bilan kuzatishlari gumondir: tasodifiy baxt nashidasini surgan odam atrofidagilarni ham baxtli qilishni istab hayqiradi:

– Mening quvonchimdan atrofimdagi barcha baxtli bo’lsin!

Agar borliqdagi hayot o’z holicha farovonlikdan iborat bo’lib, uni yo’qlikka almashtirish hojati bo’lmaganda edi, bu dunyodan chiqish eshigiga o’lim va uning dahshatidek qo’rqinchli posbon qo’yish zarurati bormidi? Agar o’lim dahshati bo’lmaganda, kim ham bu dunyoda qolib yashashni istardi? Agar hayot quvonchdan iborat bo’lganida, o’lim haqida kim ham o’ylab o’tirardi?

O’limning yaxshi tomoni ham bor, u (musibatli) hayotimizga chek qo’yadi; turmushdagi qayg’ularimizga biz o’limdan yupanch topmoqchi bo’lamiz va bunga erishamiz. Haqiqat esa shundaki, o’lim ham, iztiroblardan iborat bo’lgan hayot ham – bu bir narsa, ya’ni adashuvlardan iborat bo’lgan labirintdir – undan chiqish qanchalik qiyin bo’lsa, istak ham shu darajadadir.

Amaliy jihatdan olganda, bu dunyoning borligidan ko’ra yo’qligi ma’qulroq bo’lardi, nazariy jihatdan olganda esa unda muammolar uchramasligi lozim edi; bu olam mavjudligi hech qanday tushuntirishga muhtojlik sezmasligi, hamma narsa o’z-o’zidan tushunarli bo’lishi lozim edi, unda ro’y berayotgan hodisalar (oqilona bo’lsa) hech kim ajablanmasdi, ularni surishtirish xayoliga ham kelmasdi yoki mavjudlik maqsadi hamma uchun ochiq-oydin ko’rinib turardi.

Amalda esa dunyo hayoti hal qilib bo’lmas darajadagi muammolardan iborat, har qanday falsafa ham barchasiga javob topa olmaydi, hamisha qandaydir parchalanmas kimyoviy cho’kmalarga o’xshash, tushuntirish mahol unsurlar yoki irratsional ifodalarga o’xshash mujmal narsalar qoladi. Shu sababli, kimdir, nima uchun olam borligidan ko’ra yo’qligi ma’qulroq ekanligi haqida so’rashga jur’at etsa, bu savolga olamda javob yo’q. Dunyo nima maqsadda, qanday foyda uchun yaratilgani haqida javob uchramaydi.

Mening nazariyamga ko’ra, olamdagi borlik tamoyili hech qanday narsaga asoslangan emas, ya’ni u hayotga bo’lgan ko’r-ko’rona istak-iroda tufayli tug’ilgan va bu iroda yaratilish qonuniga bo’ysunmagan, u o’z holicha ichindagi ichindadir. Shu sababli har qanday “nimaga?” degan savolga javob yo’q. Bu esa olam tabiatining xususiyatiga to’la javob beradi, chunki ko’r-ko’rona irodagina, xuddi bizga o’xshab, o’zini shu ahvolga soladi. Istak-irodamiz ko’r bo’lmaganda edi, jilovlash qiyin intilish va kurashlardan iborat bo’lgan, barcha kuch-qudratlarni uzluksiz sarflab turishga majbur qilgan, og’ir mehnat evaziga o’z qo’limiz bilan erishganlarimizni yo’qqa chiqarib, doimiy bezovtalik, qo’rquv va muhtojlik bilan, individual borlig’imizni barbod qilishga olib boruvchi tirikchilikka bunchalik intilish o’zini-o’zi oqlamasligini bilardi. Butun olam iztiroblardan iborat ekanligini tasdiqlovchi barcha omillar shunga guvohlik bersalar-da, ongimiz bilan boshqariluvchi irodamizning ayrim ko’rinishlarini optimizm bilan bo’yab ko’rsatish zaruriyati kerak bo’lib qoldi va u o’ziga himoyachilar va jarchilar ham topib oldi. Optimizm hayotni bizga go’yo tuhfa etilgandek qilib ko’rsatadi, lekin bizga shu narsa ayonki, agar u bizga oldindan ko’rsatilgan yo sinab ko’rish uchun berilganda edi, har qanday odam ham jon-dildan uni rad qilgan bo’lardi: bekorga Lessing hali dunyoga kelmagan, ya’ni doyalar qisqichlari bilan majburan sug’urib olganda ham yashashni istamasdan u dunyoga qaytib ketgan bolasining aqliga bunchalik lol qolmasdi. To’g’ri, hayot bu sinov ekanligini har kim biladi, lekin kimdandir so’ralsa: “Xuddi mana shuning uchun ham xohlamayman, hech qanday sinovga muhtoj emasman, hech kimligimcha o’z holimga qo’ying”, – deb javob bergan
bo’lardi. Yana bunga har qanday odam hayotining har bir soati uchun hisobot berishi zarurligini ham qo’shadigan bo’lsak, u holda, aksincha, dastlab bizga hisobot berishlari zarur ekanligini, nima sababdan halovatimizdan judo qilib bizni shunchalik darajada baxtsizlikka duchor qilib, qiyin va mushkul ahvolga tushirib qo’yganligini bilishga haqqimiz borligini tushunamiz (Olamlar egasi, Yaratgan odamlar baxtsiz bo’lsin demagan, odamlar bir-birini baxtsiz qiladilar – tarj). Demak, noto’g’ri tamoyillar shularga olib keladi. Inson borlig’i uning hayoti in’om etilmaganidan nishona: aksincha, u bizga berilgan qarz, uni uzish esa shart bo’yicha majburiydir. Bu majburiyat bo’yicha to’lov bizdan kechiktirib bo’lmas ehtiyojlar, qiynoqli istaklar, cheksiz g’am-alamlar orqali hayotimiz davomida olinadi. Bu qarzni to’lash uchun biz butun hayotimizni sarflaymiz, lekin shunda ham ma’lum foyizini to’laymiz, xolos, asosiy qarzimizni esa o’lim paytida to’laymiz. Bu shartnoma majburiyatini qachon biz o’z bo’ynimizga olganmiz? Tug’ilgan paytimizda…

Bir mavjudot sifatida inson hayoti unga berilgan jazo va gunohini yuvish uchun imkoniyat, deb qaralsa to’g’riroq bo’lardi. Yahudiylar kitobini murosasozlik bilan qabul qilishimga sabab “Zand – Avesto”dan olingan (Bun-Daxishn, 15) – balki butun iudaizm ham shu kitobdandir – azaliy (dastlabki) gunohga botish haqidagi rivoyat bo’lib, garchi u majoziy ma’noda metafizik ko’rinishda bo’lsa ham, haqiqatga yaqinroqdir. Shahvatparast gumrohlik mevasi sanalmish hayotimizga o’xshaydigan boshqa biror narsa olamda yo’q. Nasroniylikning “Yangi ahd” kitobi garchi axloqiy jihatdan braxmanlik va buddaviylikka yaqinroq bo’lsa-da, yahudiylarning optimistik ruhiga yotdir, lekin oliy darajadagi donolikdir, shu rivoyat ularni bir nuqtada tutashtiradi.

Mabodo hayotimizga singib ketgan gunohlarimiz darajasini o’lchamoqchi bo’lsak, u bilan bog’liq bo’lgan iztiroblarimizga boqing. Har qanday kuchli azob, u jismoniymi yoki ruhiymi, shunga munosib ekanligimizdan dalolatdir, agar munosib bo’lmaganimizda boshimizga tushmas edi. Nasroniylik hayotimizni xuddi shu nuqtai nazardan talqin qiladi: “Galatlarga murojaat”ning uchinchi bobiga Lyuter yozgan sharhlarning bir joyida shunga dalil bor (menda uning lotincha matndagi bir nusxasi bor): “Bizning butun jismoniy borlig’imiz o’ziga tegishli narsalar bilan birga iblisga tobedir, biz esa u egalik qilayotgan dunyoda mehmonmiz, xolos. Yeb turgan nonimiz, ichib turgan suvimiz, kiygan kiyimimiz, biz nafas olib turgan havo – barchasi uning qaramog’ida”. Mening falsafamni tushkunlik kayfiyati yo’g’rilgan, deb baholovchi hovliqmalarga soddagina javobim shu: kelajakda har kimni gunohiga yarasha do’zax azobi kutib turganligini tasvirlash o’rniga, bu dunyoda qaerdaki gunoh bo’lsa, o’sha yerda do’zaxga o’xshash narsa borligini ko’rsatdim: kimdir buni inkor etmoqchi bo’lsa, vaqti kelib buni osonlikcha o’zida sinab ko’rishi mumkin.

Bir-birini g’ajib, yeb-yo’qotish bilan shug’ullanayotgan, ur-yiqitlar girdobida dabdala bo’lgan, iztirob chekayotgan mavjudodlar dunyosi bu; tirikchilik evaziga o’ziga o’xshash minglab yirtqich hayvonlarni azob-uqubatga solib o’ldirgan va ularning tirik mozoriga aylangan yirtqichlar dunyosi bu; bilimdonlik bilan birga musibat dardini tortish qobiliyati ham yuksalib borayotgan, ziyolilik darajasi oshgan sayin shunga moslashib borayotganlar dunyosi bu. Mana shu dunyoni Leybnits tizimga solgan optimizmga moslashtirib, eng yaxshi mukammal dunyo sifatida namoyish etmoqchi bo’ladilar. O’taketgan bema’nilik!..

Optimist dunyoga ochiq ko’z bilan qarashimni, uning qanchalik go’zal ekanligi, quyoshning zarrin nurlari bilan yoritilgan tog’lar, vodiylar, daryolar, o’simliklar va hayvonot olami bilan dunyo munavvarligini ta’kidlamoqchi va h.k. Lekin bu dunyo tomoshagoh emas-ku? Bu narsalar, albatta, tomosha qilishga arziydi: lekin tomoshaning o’zigina bo’lishi – bu boshqa narsa. Keyin teolog (ilohiyotchi olim) keladi-da, olamning yaratilishi donolikka asoslanganligini; sayyoralar to’qnash kelmasligi, dengizlar quruqlik bilan aralashib bo’tqaga aylanmasligi, koinot uzluksiz sovuqdan qotib qolmasligi, issiqdan kuyib ketmasligi, ekliptikaning doimo bir tomonga og’ib turishi natijasida abadiy bahor hukmron bo’lib, biror narsa yetishtirib bo’lmasligi va shunga o’xshash hodisalar oldi olinganligi haqida maqtovlar, hamdu sanolar o’qiydi. Lekin bular va shunga o’xshash narsalarning barchasi zarur bo’lgan shart-sharoitlar, xolos. Agar qandaydir bir olam mavjud bo’lar ekan, undagi sayyoralar, xuddi Lessing o’g’li kabi, tug’ilishi bilanoq o’limga yuz tutmasdan, hech bo’lmaganda uzoq bir qo’zg’almas yulduz nuri unga yetib kelgunga qadar turishi lozim bo’lsa, u holda poydevori osongina qulaydigan bunday olamni no’noqlik bilan yaratishga hojat yo’q edi1. O’sha maqtalgan optimizm erishgan natijalarini ko’rib chiqadigan bo’lsak, shu darajadagi mustahkam sahnada o’ynayotgan aktyorlarga tikilibroq qarasak, ta’sirchanlik bilan birga iztiroblar ham paydo bo’layotganini, ziyolilik darajasigacha rivojlanib, u bilan qo’l ushlashib kuchayib borayotganini, qudrati o’sgan sayin ochko’zlik va musibat ham shu darajada o’sayotganini va nihoyat, inson hayoti faqat komediya va tragediya uchungina xom ashyoga aylanib qolganligini ko’ramiz, ana o’shanda birorta insonda, agar u ikkiyuzlamachi bo’lmasa, hayotni maqtab madhiya o’qishga moyillik qolmasa kerak. Bu dardli dunyoga optimizmning yolg’on maqtovlari to’g’ri kelmasligini, uning kelib chiqish manbalarini David Yum “Dinning tabiiy tarixi” asaridagi 6, 7, 8 va 13 boblarida, garchi yashirin tarzda bo’lsa-da, ayovsiz chilparchin qiladi. Xuddi shu muallif “Tabiiy din haqida dialog” asarining 10, 11-kitoblarida men keltirgan dalillarga uyg’un tarzda, juda aniq usullar bilan bu dunyoning ishlari
azob-uqubatdan iborat ekanligini ochiq-oydin tasvirlagan, har qanday optimizmning foydasiz ekanligini ko’rsatgan va tag-tomiri bilan yakson qilgan. Yumning yuqoridagi har ikkala asari e’tiborga sazovor, hozirgi Germaniyada ularning yaxshi bilmaydilar. Bu yerda esa mahalliy so’zamollarning zerikarli vaysaqiligini, vatanparvarlik hissidan kelib chiqqan holda, bo’rttirib ko’rsatish, o’rtachalarini ko’klarga ko’tarib ulug’lash bilan ovoradirlar. Vaholanki, bu “Dialog”larni Gaman tarjima qilgan. Kant ularni

1. Artur Shopengauer boshqa asrlarida bu fikrga zid fikrlar aytgan (tarj).

ko’rib chiqqan va qarigan chog’ida ularni qayta nashr qilishga o’g’lini ko’ndirmoqchi bo’lgan, chunki Platnerning tarjimasi uni qoniqtirmagan (F.V.Shubert tomonidan tuzilgan Kant tarjimai holining 81 va 165-betlariga qarang). David Yumning har bir sahifasidan, Gegel`, Gerbert va Shleyermaxerlarning barcha falsafiy asarlarini jamlaganda ham olib bo’lmaydigan narsalarni olish mumkin.

Izchil optimizm asoschisi Leybnits hisoblanadi. Garchi biror marta ham uning uyg’unlik va farqlanmas (narsalar) o’xshashlik haqidagi qarashlarini chuqurroq o’rganmagan bo’lsam-da, men uning falsafadagi xizmatlarini rad etmoqchi emasman. Uning “Anglash haqida yangi tajribalar”iga kelsak, bu – Lokkning mashhur asarini go’yo tuzatgandek bo’lib, yengilgina tanqid bilan sug’orilgan qisqacha bayonnoma, xuddi N`yutonning tortishuv tizimiga qarshi qaratilganga o’xshaydi. “Osmon jismlari harakatlari sababi haqidagi tajriba”ga bildirilgan omadsiz urinishdek. “Sof aql tanqidi” aynan mana shu Leybnits-Vol`f falsafasini rad etadi: unga nisbatan dushmanlarcha munosabatda, hatto uni yo’qqa chiqaradi, holbuki u Lokk va Yum falsafasiga nisbatan uning davomchisi va rivojlantiruvchisi hamdir.

Agar hozirgi falsafa professorlari turli yo’llar bilan Leybnitsni, uning avra-astarini ag’darib qaramasdan, yana oyoqqa turg’azmoqchi, hatto ko’klarga ko’tarmoqchi bo’lsalar, boshqa tomondan esa ular Kantni imkon boricha kamsitib, o’z yo’llaridan chetlatmoqchi bo’lsalar, bu – “dastlab yashamoq” uchun to’la asos yaratadi: axir “Sof aql tanqidi” yahudiy mifologiyasini falsafa sifatida ko’rsatishga, “ruh haqida” ayrim voqelikka o’xshatib yoki u haqda barchaga ma’lum va tayin shaxs sifatida gapirishga yo’l qo’ymaydi, balki qanday qilib faylasuflar shunday tushunchaga ega bo’lishdi va undan ilmiy maqsadlarida foydalanishga kim huquq berdi, deb hisobot talab qiladi. Ammo, dastlab yashamoq, keyin esa falsafa suqmoq! Yo’qolsin Kant! Yashasin bizning Leybnits! – deydilar.

Leybnitsga qaytar ekanman, shuni aytishim zarurki, optimizmni muntazam tarzda, keng miqyosda rivojlantirgan “Teoditseya”si buyuk Vol`terning o’lmas “Kandid”ini yaratishga sababchi bo’lganligidan boshqa biror xizmatini e’tirof eta olmayman. To’g’ri, Leybnits o’zi ham kutmagan holda, tez-tez tilga olib turadigan dunyodagi mavjud yovuzlik uchun yuzaki kechirim so’rashga asosli bahona topgan: shuni aytadilar-da – ayrim paytda yomonlik ham ketidan yaxshilikni ergashtirib keladi deb. Optimizmga qarama-qarshi bo’lgan biror narsaga sig’inish uchun faqat rostgo’y bo’lish kerakligi haqida Vol`ter qahramonining nomi shunga ishora qilib turipti. Haqiqatan ham, gunoh, iztirob va o’lim bir-biriga navbat bermay o’ynashayotgan bu sahnada optimizm qiziq bir shakldagi ko’rinishda namoyonki, uni hazilomuz qabul qilish mumkin. Garchi biz uning kelib chiqishini yetarli darajada aniq bilmasak-da, Yum o’sha sirli manbani qiziqarli tarzda ochib berdi (bu – ikkiyuzlamachilik maqtovi bilan ifodalangan optimizm omadining haqoratomuz tarzdagi ko’rinishi).

Leybnitsning, bu dunyo yaratilishi mumkin bo’lgan barcha dunyolar ichida eng yaxshisi, degan sofistik daliliga qarshi jiddiy va vijdonan – bu dunyo yaratilishi mumkin bo’lgan barcha dunyolar ichida eng yomoni degan dalilni keltirish mumkin. Zero, “mumkin” degani bu kim nimani xohlasa o’z fantaziyasini ishga solib, shuni chizib berish degani emas, balki mavjud bo’lishi va saqlanishi mumkin bo’lgan dunyo haqida bu fikr. Dunyomiz zo’rg’a saqlanib turish darajasida omonat qilib yaratilgan, agar bundan ham yomon qilib yaratilganda edi, allaqachon u qulab tugar edi. Binobarin, dunyoni bundan ham yomon qilib yaratish umuman mumkin emas, chunki u holda mavjud bo’la olmas edi, demak, bizning dunyo yaratilishi mumkin bo’lgan dunyolar ichida eng yomoni. Amalda, nafaqat sayyoralar to’qnash kelib qolganda, hatto ulardan birining harakati davomida boshqalari bilan nomutanosiblik ortib borgan taqdirda ham bu dunyo tez orada barbod bo’lardi: falakiyotshunoslarga ma’lumki, sayyoralarning o’zaro aylanma harakatlari davri bir-biriga irratsional bog’liq bo’lib, tasodifiy to’qnashuvlar yuz bermasligini hisoblab chiqishgan, bunda, har holda tabiiy halokatlar yuz bermay, sayyoralar muvozanati saqlanib turishi mumkin. Ular o’z hisoblarida yanglishmaganliklariga (garchi N`yuton bu fikrga qarshi bo’lsa ham) va sayyoralar tizimining bu abadiy mexanik harakati, boshqa narsalar to’xtab qolganda ham, to’xtab qolmasligiga umidvormiz. Sayyoraning qattiq qobig’i ostida ulkan kuch-quvvat mavjud va qandaydir tasodifiy hodisa uni tashqariga chiqarib yuborsa, qobiq ustidagi barcha jonzod halok bo’lishi muqarrar: sayyoramizda bunday hodisa kam deganda uch marta ro’y bergan. Lissabonda va Gaitidagi zilzila, Pompey shahrining vayronagarchiligi – bular bo’lishi mumkin bo’lgan tabiiy ofatlar oldida holva. Hatto ximiya fani ham aniqlashga ojizlik qiladigan atmosferadagi sezilmas o’zgarishlar natijasida tarqalgan vabo, sariq bezgak va shunga o’xshash qora o’latlar millionlab odamlar yostig’ini quritadi. Agar bu o’zgarishlar bir necha barobar ko’proq bo’lganida Yer yuzida hayot so’nar edi. Atmosfera haroratining ko’tarilishi esa barcha daryo va suv manbalarini quritib yuborardi.

Jonivorlar a’zolaridagi kuch-quvvat ular hayot kechirishlari uchun zarur bo’lgan miqdorni tashkil etadi, ular buni saqlab turish va avlodlarini davom ettirish evaziga tinmasdan o’rnini to’ldirib turishlari kerak. Shu sababli jonivorlar biror a’zosini yo’qotsa yoki faoliyati cheklansa, aksariyat hollarda o’limga mahkum. Hatto odamlardan ular aqlli va ongli bo’lishlariga qaramay, o’ndan to’qqiztasi muhtojlikdan qutulish uchun doimo kurash olib boradi, choh yoqasida, o’lim xavfi ostida yashaydi, og’ir va mashaqqatli mehnat evaziga turmush posangisini bazo’r saqlab turadi.

Shunday qilib, barcha jonzot va har bir jonivorga hayot kechirishi uchun, faqat jonini saqlab turish uchungina asqotadigan imkoniyat berilgan: shu sababli ularning hayoti tinimsiz kurashlardan iborat, har qadamida ularni o’lim xavfi kutadi. Ko’pincha bu xavf-xatardan qutulish imkoni yo’qligi uchun tabiat naslning qirilib ketmasligini ta’minlaydi, shu sababli jonzotlar keragidan ortiqcha darajada zurriyot qoldiradi. Sayyoramizda bir vaqtlar yashagan, keyinchalik yo’qolib ketib toshga aylangan jonzotlarning qoldiqlari bunga hujjatli dalil va guvoh bo’la oladi; keyinchalik ular mavjud bo’lishiga imkoniyat butunlay qolmagan, binobarin, ular yashagan olam mavjud bo’lishi mumkin bo’lgan eng yomon olamlarning ham yomoni hisoblangan.

Mohiyatan olganda, optimizm – haqiqiy asl-naslimizning noo’rin maqtanishi, ya’ni hayotga aylangan irodaning o’z bunyodkorligidan mag’rurlanishidir. Shu sababli optimizm nafaqat soxta, hatto zararli ta’limotdir. Amalda u hayotni, go’yo biz istagan holat sifatida, biz ko’zlagan baxt sifatida tasvirlab beradi. Shundan kelib chiqqan holda har bir odam o’zini baxt va rohat-farog’atga sazovor, deb o’ylaydi, lekin, aksariyat, u nasib etmasa, o’zini adolatsiz tarzda kamsitilgan, hayotda maqsadga erisha olmagan omadsiz odam sifatida his qiladi: vaholanki, hayotimiz maqsadini oxiri o’lim bilan tugaydigan mehnatda, yo’qchilikda, qashshoqlikda, g’am-anduhda ko’rish to’g’riroq bo’lardi (brahmanlik, hinduviylik va haqiqiy nasroniylik shunda ko’radi), chunki aynan mana shu qiyinchiliklar bizdagi irodaning hayotga bo’lgan intilishini inkor etadi.

“Yangi Ahd”da qiynoqlardan iborat hayot poklanish jarayoniga qiyoslanadi, musibat – nasroniylik ramzi hisoblanadi. Shu sababli Leybnits, Sheftsberi, Bollingbrok va A. Poplar o’z optimizmini bayroq qilib chiqqanlarida ko’pchilik yer chizib qoldi, chunki nasroniylik optimizmni chiqishtira olmaydi. Vol`ter ham “Lissabon halokati” nomli she’rida optimizmga qarshi bo’lib, unga yozgan so’zboshisida buni tubdan aniqlab berdi. Bu buyuk insonni ayrim sotqin olmon qog’ozbozlari yerga urmoqchi bo’lsalar-da, men uni mehr bilan ko’klarga ko’taraman, u Russodan ancha yuqori turadi. Vol`terning fikrlari g’oyatda chuqur, bu quyidagi qarashlarida namoyon bo’ladi: 1) inson hayotida yovuzlik va musibatning nisbatan ko’pligini anglashi; 2) iroda kuchi mustahkam bo’lishi zarurligiga qat’iy ishonch; 3) koinotning fikrlovchi avvali moddiyligining ehtimolligi haqidagi Lokkning g’oyalarini haqiqiy deb hisoblashi. Russo bo’lsa, o’z deklamatsiyalarida bunga qarshi chiqadi, masalan, “Savoya vikariysining diniy e’tiqodi” nomli protestant ruhoniy- pastorlarining sayoz falsafasini tasvirlovchi asarida. Xuddi shu ruhda Russo optimizmni ko’klarga ko’tarib, 1756 yil 18 avgustida Vol`terga yozgan uzundan-uzoq maxsus xatida uning yuqorida eslatilgan she’riga qarshi chiqib, ma’nosiz, yuzaki, noto’g’ri mantiqqa suyanib xulosa qiladi. Russo falsafasining o’q chizig’i va asosiy poydevori – nasroniylik ta’limotidagi inson zotining boshlanishi, azaliy gunohi va buzuqligi emas, balki u azaldan ezgulikka moyilligi va kamolotga yetishish uchun cheksiz qobiliyatga ega ekanligi, faqat sivilizatsiya va uning mevalari uni yo’ldan ozdirganligi, deb o’z optimizmi va gumanizmini shu asosga qurganligidir.

“Kandid” asarida optimizmga qarshi hazil-mutoyiba uslubida kurashgan Vol`ter ham, o’lmas buyuk asari “Kain” (Qobil va Hobil)da bu dunyoqarashga fojia uslubida jiddiy qarshi chiqqan Bayron ham obskurant (rasmiyatchi) Fridrix Shlegel tomonidan so’kish eshitgan. Qolaversa, agar men o’z qarashlarimni tasdiqlash maqsadida barcha zamonlardagi donishmandlarning optimizmga qarshi ruhda aytilgan mulohazalarini keltiradigan bo’lsam, ularning keti uzilmasdi, chunki ularning deyarli har biri bu dunyo behalovat va surursiz ekanligi haqida zo’r gaplarni aytganlar. Shu sababli, men o’z qarashlarimni tasdiqlash uchun emas, balki shu bobni bezatish uchun shunga o’xshash ko’chirmalardan bir nechtasini keltirish bilan yakunlamoqchiman. Dastavval shuni eslatmoqchimanki, greklar, nasroniylikdan va yuqoriosiyoliklarning dunyoqarashidan qanchalik uzoq bo’lmasin, iroda o’rnining qanchalik darajada kuchli ekanligini qat’iylik bilan tasdiqlamasinlar, har holda ular musibat borliqning ich-ichiga singib ketganligini anglaganlar. Tragediyani aynan shular yaratganligi bunga yaqqol misol bo’la oladi. Dastlab Herodot tomonidan, keyinchalik boshqa yozuvchilar tomonidan qoldirilgan ma’lumotlarga ko’ra, frakiyaliklar odati bo’yicha yangi tug’ilgan chaqaloqlarning dunyoga kelishini yig’i-sig’i, dod-faryod bilan nishonlashgan, bu dunyoda har qadamda yovuzliklar xavf solishini unga aytib yig’lashgan, marhumni esa, aksincha, bu dunyo musibatlaridan qutulganligini aytib, xursandchilik va hazil-mutoyiba bilan dafn etganlar. Bu haqda Plutarx (“She’riyat erkinliklari haqida”) bizgacha saqlangan ajoyib she’rida shunday deydi:

“Ular tug’ilganlarni qayg’u-alam kutayotganligi uchun yig’lab kutib olishgan; o’lganni esa musibatlardan qutulgani uchun do’stlari olqishlab, xursandchilik bilan
kuzatishgan”.

Xalqlarning qon-qardoshligini ko’rsatish uchun emas, balki ushbu holatni axloqan tasdiqlash uchun shuni qo’shimcha qilish kerakki, meksikaliklar chaqaloqni: “Bolaginam, sen sabr-toqat uchun tug’ilgansan; sabr qil, iztirob chek, sukut saqla”, degan so’zlar bilan kutib olganlar. Shu hissiyotga bo’ysunib, Svift (Val`ter Skott uning tarjimai holida keltirganidek) bolaligidan boshlaboq tug’ilgan kunini xursandchilik bilan emas, xafagarchilik bilan kutib olishni odat qilgan. O’sha kuni u uyida o’g’il tug’ilganligi haqida xabarni eshitgach, otasining uyida Injildan Iov ko’z yoshi to’kayotganligi haqidagi bo’limni o’qib o’tirgan.

Aflotun “Suqrot apologiyasi”da bu donishmand tilidan, o’lim bizni ongimizdan abadiyan judo qilganda biz uchun ezgu tuhfa bo’lur edi, chunki bir kunlik uyqu oromi, hayotimizdagi eng baxtli kundan ko’ra yaxshiroqdir, degan joylarini batafsil keltirish juda uzoq vaqtimizni olgan bo’lardi.

Geraklitning: “Hayot – nomigagina hayot, amalda esa bu – o’lim”, deb yozadi “Hayot” so’zining katta etimologiyasi” kitobida. Evstet “Iliada” haqida” asarida ham shunday degan.

Feognitning mashhur go’zal she’rlaridan:

Tug’ilmaslik – inson uchun eng katta baxtdir,
Ko’rmasidan quyosh nurin, yorug’ dunyoni.
YO tug’ilib, shu zahoti yerga kirsaydi,
Ko’rmas edi bu g’am-alam, achchiq ro’yoni…

Sofokl` “Edip Kolonda” dramasida bu fikrni lo’ndaroq qilib aytgan:

Tug’ilmaslik – ulug’ ne’mat ekan bizlarga,
Modomiki tug’ildikmi, tez ketgan yaxshi.

Evripid aytadi:

O, inson azoblari, tuzalmas dardlar…

Gomer avvalroq aytgan:

“Er yuzida nafas olib, yashab turganlar
Orasida eng baxtsizi insonlar ekan”.

Hatto Pliniy ham: “Tabiat tomonidan insonga tuhfa qilingan ne’matlar ichida o’z vaqtida kelgan o’limdan boshqa yaxshiroq narsa yo’q – bu har bir insonga berilgan qalb davosidir”, degan.

V. Shekspir dramasida qirol Genrix IV tili bilan aytadi:

Kelajakni biz avvalroq bilganda, evoh,
Tushunardik, hayotimiz qadahi goho
Shodlik bilan to’lar, goho g’am-anduh bilan.
Qaysi biri nasib etar – tasodif ishi,
Orzu qilar eng baxtiyor, muhtaram zotlar
O’lganimiz yaxshi edi bunday xorlikdan…

Nihoyat Bayron shunday degan:

“Hayotingda eng quvonchli bo’lgan damlaringni hisobla; besaranjomlikdan holi bo’lgan kunlaringni hisobla, hayoting qanday o’tgan bo’lmasin, shuni anglagilki, umuman hayot kechirmaganing yaxshiroq bo’lardi”.

Va Bal`tazar Gratsian “Kritikon” asarida (1 qism, 5 fikrlar boshl. va 7 fikrl. oxirida) hayot musibatlarini qora bo’yoqlarda tasvirlaydi va uning fojia ekanligini mufassal ko’rsatib beradi.

Lekin, hozirgi kunlarda hech kim Leonardi (1798–1837 yy. – ital`yan shoiri) kabi bu masalaga chuqur va har tomonlama yondoshmagan. Bu muammoni yechishga u butun borlig’i bilan kirishgan; doimiy mavzusi – hayotimizning masxarali va musibatli holatlarini asarlarining har bir sahifasida juda ko’p shakl va ko’rinishlarda, turli-tuman obrazlar orqali yoritib berganki, bu narsa hech qachon ko’nglimizga tegmaydi, aksincha, ta’sirchan va juda qiziqarlidir.

Abdunabi Abdulqodir tarjimasi

Manba: «Sharq yulduzi» jurnali,2010-3