Мен Блаже Конески шеърларини 31 йил аввал «Қалъа» номи билан нашр этилган Македония шеърияти антологияси учун таржима қилганман. Бугун уларни, айниқса, миф ва эпос таъсирида ёзилганларини ўқиётганимда, тўлқинланиб кетдим, ҳатто айрим шеърларда бугун атрофимда, ўзбек жамиятида кечаётган ижтимоий ҳодисалар акс эттиб тургандай туюлди. Яқин кунларда ушбу антология таркибига кирган яна бир таниқли шоир Радован Паповски шеърларини ҳам бетакрор ижодкор Шавкат Раҳмон таржимасида ўқиш имкониятига эга бўласиз.
БЛАЖЕ КОНЕСКИ
ШЕЪРЛАР
Хуршид ДАВРОН ТАРЖИМАЛАРИ
Блaже Кoнески (1921— 1993) нафақат таниқли шоир,носир,мунаққид ва эссенавис, шунингдек, тилшунослик ва тарих соҳаснда кўплаб тадқиқотлар бнтган олим. Биринчи бўлиб адабий македон тилининг илмий грамматикасини яратган, македон тилининг тарихини ўрганган. Македония Фан ва санъат Академиясинпнг биринчи раиси. «Кўприклар» (1945),«Ерга муҳаббат» (1948), «Шеърлар» (1953), «Каштачи» (1955), «Хотиралар» (1974),«Эски ва янги шеърлар» (1979) номли ўттиздан ортиқ шеърий китоблар муаллифи. Жуда кўплаб адабий мукофотлар билан тақдирланган.
Кампир
Қоронғи дарвоза олдида кампир —
унинг қулоғи кар, дамба-дам аланглар,
гўё кимдир масхаралаб кулар устидан.
Қоронғи дарвоза олдида кампир —
кўзи хира тортган, жуда эрта ётар,
тушида сўзлашар ўлганлар билан.
Сули
Букилган кампирларнинг хотиржамлиги
тақдирга тан бермоқ.
Сўзлар сассиз, оҳангсиз, оз —
оддий сўзларни-да
шивирлайди қуримшиқ лаблар.
Аммо шамол турса
бошлари силкинар,
қўллари силкинар,
тоғлар аро бекинган қишлоқда, ёзда
янграган куйдайин қайғули,
туби йўқ, тиловатдай
бир қўшиқ.
Кўл қирғоғида ухлаган бола
Сен ухлайсан, бола,
кўл ўйга чўмар —
у сенинг тақдиринг ҳақида ўйлар.
Сен ухла, бола,
кўл бўлса руҳингга киради аста,
тубида ҳар бир тош кўриниб турган
қўлтиқчага кириб боргандай.
Сен ухлайсан,
бу дам кўлнинг энг оддий ҳаяжони ҳам
сени олиб кетиш учун
келажакда туғилажак
юксак тўлқинларнинг ибтидосидир.
Ухла, бола,
кўл юрагинг устида ишлар
ва ўйлар келажак ҳаяжонларинг.
Тўладан келган уч аёл
Тўладан келган уч аёл кўл бўйлаб сузиб борар,
сузар тиниқ сув аро уч силлиқ балиқ каби.
Тўладан келган уч аёл уч из қолдирар сувда,
қўлларин бир мақомда айлантиришлари ила,
тўшларининг ёқимли қичиқ ҳаракатлари ила,
сувнинг ҳирсин қўзғатган
кўкракларнинг ўйини ила
тўладан келган уч аёл уч из қолдирар сувда.
Мен кўраман ўнг қўлнинг ҳар битта шиддатини,
чап қўлнинг ғайраткор суръатини,
ҳар икки панжанинг аниқ ҳаракатини,
сув остидаги жуфт товон, жуфт болдир суратини.
Гарчи мен уларга боқиб турган дам
вақт тўхтаб қолса-да, улар йироқлаб кетар
мен ҳеч қачон боролмайдиган овлоқлар қадар.
Тўладан келган уч аёл унда чалқанча ётар,
нафас ростламоқ учун,
бир оз дам олмоқ учун.
Энди кўкка қадалар уларнинг нигоҳлари.
Улар тани кўлнинг ҳаяжонидан
қалқиниб-қалқиниб турар
ва ялтирар куннннг тиғида
балиқ тангаларидай.
Уларнинг кулгулари тангалардек жаранглаб
етиб келар менга ҳам,
гўёки орамизда қандайдир яқинлик бор —
мен кутаман уларни ғалат ҳаяжон билан.
Хаста Дойчин*
Кучим тўлиб кетганда,
қудратим селдайин тўсиқ билмаганда,
мени бир умрга шонга бурковчи
улуғ жасоратга қодир бўлганда,
овозим етганида айтмоқ учун буюк сўзларни,
қўлим энг оғир қилични даст кўтармоққа,
оёғим энг залвор қадамни ташламоққа қодир бўлганда —
мана шундай дамда
мен мағлуб бўлдим.
Йиқилдим, ҳосилини кўтаролмаган олча дарахтидай.
Қандай бир масхара шарпа мени йиқитди,
гўрга кирган илондек онгимга ҳам кирди у,
кулгумга кўзи тегди,
қайғумга қайғу қўшди —
токи шубҳага тўлиб, чуқур ўй сурсин дея.
Кўп ўйладим, кейин
ўзимни ожизу хоксор,
пасткаш эканимни англаб қолдиму
танам бўшашди,
қўлларим толди,
қилич тушиб кетди мадорсиз қўлдан,
кўрна-тўшак қилиб мен ётиб қолдим.
Мана, тўққиз йнлки ётибман ҳануз,
тўққиз бор алмашди кўрпа-тўшагим,
сўнгакларим, борми, йўқми — бугун билмайман,
сайхонликда, қуёш олов сочган қўриқда
бемадор ётибман чилпарчин бўлиб,
мен бўлиниб кетгандайман суякма-суяк
ва сочилиб ётган суякларимни
майсалар беомон тешиб ўтдилар.
Бу майсалар қўйнини илонлар макон этган.
Тезроқ, дейман, тушсам совуқ, қоронғи гўрга —
аммо мени бир умрга шонга бурковчи
жасоратни бажо айламаган қадар
ўлим келмас,
ўлим келмас, менинг қошимга.
Сен, номаълум аёл, бу дунёда ягона,
синглимсан, волидамсан,
сен мени деб кўп азият чекдинг,
сен азоб нималигини яхши биласан,
қошимга кел, мунис ҳамширам,
сочилиб ётган суякларимни териб кел, ижирғанма,
бир жойга тўпла, мени бир жойга тўпла,
уч юз қулоч оппоқ бўзга ўрагин, кейин
сокин сўзларни-да менга шивирла,
оёққа қўйгин мени,
яна юрмоққа ўргат мени бошқатдан,
қўлимга қилич бер,—
токи ўлдирайин қора Арабни,
ўлдирсам, тинчгина ўламан.
* Дойчин — жанубий славянлар халқ қўшиқлари қаҳрамонларидан бир. мифологик образ
Тўғон
Менинг қарияларим, наҳотки сонсиз арабни ишлатиб, той-той пахта босиб, бир қулоч-бир қулоч михлар уриб, Марково миноридаги қирол Марко кўтарган тўғондан қўрқишмаса? Тўғон сувни тўсиб Прилепа водийсини қутқариб қолган, бўлмаса бу водий ўрнида Охрид кўлига ўхшаган кўл пайдо бўлиши шак-шубҳасиз эди.
М. Цепенков.
Мен тўғонни кўтармоққа
қанча пахта тойин босдим,
қанча латта тойин босдим,
қуму шағал,
тошу харсанг —
мен уларни бўшлиқларга ташлайвердим, ташлайвердим,
токи сувнннг шнддатига дош берсин деб.
Бу мен кутган лаҳза эди!
Уйқум тамом ўчган эди,
ярим тунда борар эдим тўғон ёққа,
сувнинг кўтарилаётганин эшитмоқ учун.
Сув бўлса ғувурлаб, гувлаб инграрди,
ернинг қаърида
гўё кимгадир аччиқ-аччиқ сўзларди —
Мен-чи, англамасдим унинг сўзини —
гўё ердан отилиб чиқмоқни истарди,
худди ғордан овга чиққан
малла айиқ каби
қоп-қора тунда.
Мен билардим: тўғон
кутаётир ўз муҳлатини.
У кутаётир она гўдагини ухлатишини,
кутаётир она алласининг ниҳоясини,
ғалтак ипнинг тинишини кутаётир,
у кутаётир деҳқонларнинг тушликни еб бўлишларини,
кутаётир пайтавани ечиб қўйиб
чўзилиб ётишларини,
у кутар кул остидаги сўнгги чўғнинг
сўнишини ҳам,
сайисдаги сўнгги қўнғироқчанинг, итларнинг
тинишини ҳам.
У кутар уйқусизлик ва йўтал азоб бераётган
чолларнинг ҳам ором топишини.
Кутаётган лаҳзасининг кўзи кўр, қулоғи кар
бўлишини истайди тўғон.
Тўғон кутар ўз муҳлатини.
Ҳамма ухлар,
фақат мен мижжа қоқмаяпман бу оғир тунда,
пистирмада ётган қароқчи каби кутяпман —
сувнинг ботиний шовқинлари танамда гувлар —
кутаяпман —
чунки сув энг қабиҳ жиноятлар бошлаш олдидан
ўйга чўмиб тинчиб қолади.
Шундай дамда қичқиргим, қўлларимни силкитгим,
одамларни уйғотгим келади менннг!
Шундан кейян мен қарор қилдим:
тўғон қаддин кўтармоқ учун
қанча пахта тойин босдим,
қанча латта тойин босдим,
қуму шағал, тошу харсанг —
мен уларни тешикларга ташлайвердим, ташлайвердим,
токи сувнинг шнддатига дош берсин деб,
Қанчалар қувондим
сувнинг бўйнига сиртмоқ ташлаганимдан,
унинг ер қаъридаги гулдирашини
гўё шафқат тилаб
ялингандай бўғилганидан,
мен бўлсам шафқатсиз туйғудан сармаст
баттарроқ-баттарроқ бўғаверардим,
тирноқларимни ботирардим, юлардим, қамчилардим,
устига харсангтошлар ташлардим,
шошилардим — у ўзига келмасин дея.
Ниҳоят нафасим тиқилиб, терга ботиб гарқ
пешанамни артганимда лой қўлим билан,
сал қаддимни ростлаб, энди мириқиб
тоза ҳаво ва сукутдан яйраган дамда
мен эшитдим —
ер остида гўё кимдир хохолаб кулди,
оғзини қўли билан тўсгандай бўғиқ.
Гангиб қолдим.
Яна зулмат, яна ярим тун,
ҳамма ухлар, фақат мен бедор,
тўғон гувлар қулоғимга бор саси билан,
гувлар бутун кучи билан вужудимда у,
кўкрагимда мавж уриб,
ботиний ер ости сувлари оқар
томирларимда югуриб,
гўё тўғонни кўтарганим учун
у айтмаган, айтолмаган сўзни
айтмоғим шарт эди энди мен ўзим.
Жим тинглайман:
тўғонда сув кўтарилмоқда,
тўғонда сув кутиб ётар ўз муҳлатини —
кутаётган лаҳзасининг кўзи кўр, қулоғи кар
бўлишини истайди тўғон.
Ўша лаҳза у гувиллаб озод бўлажак,
оқиб кетар, босиб кетар, оқизиб кетар
ва тинажак фақат чексиз далалар аро.
Қўрғон
Марко Варошада қўрғон тикламоқ бўлганида текинга ишлатиш учун жуда кўп халқни: эркагу аёлни, катта-ю кичикни йиғди. Плетвардан то Варошагача ғиштни қўлма-қўл бериб туришди. Она сутига тўймай етмиш гўдак нобуд бўлди.
Афсонадан.
Мустаҳкам деворли, юксак минорли
менинг тошқўрғоним қуёшли кунда қад тиклаётир,
водийдаги қоя узра қанот ёзаётир лочин сингари
ва бир бошдан далаларга кўз тикаётир.
Аслида дунёга келганман ёвузлик олдида сад,
ёвузликка хавф солгувчи шу қўрғонни тикламоқ учун,
шамолларга басма-басликка
қоя узра ўсиб чиққан қарағай каби
бу манзилда тошқўрғоним
қад тиклашини,
бу манзилда ёвузликка юзма-юз чиқиб
бир қадам ҳам силжишига йўл бермай, ёвуз
ниятларини барбод айламоқни ҳам
англамоқ бахтини тақдир менга айлади насиб.
Шу сабаб йиғдим мен катта-кичикни,
эркагу хотинни,—
жуда кўп халқни,
умрнинг борар йўлларини билмай яшаган
халқни тўпладим.
Занжир билан боғламадим улар қўлини,
оқ ғишт билан боғладим мен улар қўлини,
Плетвардан то Вароша қадар
бир-бирига узатган оппоқ ғишт билан,
тўлқин каби оқди қадоқ босган
кафтма-кафт ошиб
қуёшнинг тиғида ялтираган
оппоқ ғиштларим.
Ҳатто ич-ичимдан истасам-да
бу қўлларнинг ҳоришини,
азобдан юзларнинг буришини,
чанқовдан лабларнинг қуришини
кўрмоққа ҳаққим йўқ эди.
Ҳатто ич-ичимдан истасам-да
оналарнннг қарғиш-фарёдини,
офтоб тиғида чайлада ётган
она эмчагини излаб қўлларин чўзган
ва тополмаган оч чақалоқнинг
чириллашини кўрмоққа ҳам ҳаққим йўқ эди.
Чунки, менинг аҳдим бор эди: қурмоқчи эдим
ёвузликка басма-бас
турадиган тошқўрғон!
Мана, кун тиғида тошқўрғоним қад тиклаётир
қоя узра кучли қанотларнни
ёйиб турган лочин мисоли.
Бироқ, аста-секин чўкади оқшом,
қоронғилик ичга ютар оқ минорларни,
қуббаларда ўча бошлар шамчироқлар ва
ҳаммаёқни қуршаб олар сокин сукунат —
шунда тандан кетар,
тамом битар,
изсиз йитар менинг қудратим.
Гўё борлиқ чўка бошлар заминга аста,
гўё олдин ҳам ҳеч нарса бўлмаган каби,
гўё мен ҳеч қачон ҳеч нарса яратмагандай.
Уйқу келар қум йўлакдан шундоқ ҳолатда,
уйқу келар онгнинг сўнгги сарҳадини бирма-бир босиб
аччиқ гумонларни ташқарига бўшатмоқ учун,
токи гуноҳим-ла қолдирмоққа мени юзма-юз.
Шунда қоронғилик қўйнидан яқинлашар менга оломон;
болалару қариялар,
эркаклару хотинлар,
бир қанча халқ —
халқким, фақат яшаётган
ва қадоқли қўллардаги оппоқ ғиштлардай
тақдир тамғаларни кўтариб келаётган:
«Қирол Марко, сен кўрмадинг ўлимимизни,
биз эса ўлардик,
сен эиштмадннг, тепа сочинг тиккаймади,
жўжуқларимиз —
болаларимиз қичқириғини эшитиб, биз эса эшитардик.
Қирол Марко, саратонда қуриган қудуқдай
бизнинг аламларниям балолар қуритган,
бизни сўнгги умидимиздан айирган
сенинг ҳақиқатингга биз тупурамиз!»
Менинг телба тушларим аро
қичқиради ўлик чақалоқлар
қайғули фаришталардай.
Мен ёлғиз қоламан,
нажотсиз, хоксор,
ҳатто ғазабимсиз, қаҳримсиз қоламан
ва туяман бошқа бир ҳақиқат бор,
менинг, яхшилик ва ёвузлик сарҳадида
бор нарсани текисланишига ишонган,
бир-бирига қўшилаётган дарёлардай лойқаланган,
фақат денгизларда тинадиган тўлқинлардек
ҳақиқатимдан бўлак
бошқа бир ҳақиқат борлигини англайман.
Иттепа
(Эпилог).
Прилепа ёнидаги Иттепада Марко бир неча кун тинимсиз жанг қилди. Ҳар қилич силтаганида, душман қоқ иккига бўлинар, бироқ тўртта бўлиб қайта тириларди. Марко ҳеч қачон душманнн енголмаслигини англаб, отини қайта тақалаб, токи душман қўрғонда ҳеч ким йўқлигини билмасин деб шамол эсаётган ёқдан туриб ноғора чалишни буюрди ва тунга сингиб кетди.
Афсонадан.
Бу жангда мен тиним билмасдан
урушмоғим,
кеча-кундуз
билагимгача қонга беланиб,
тиззамгача қонга ботиб ҳолдан кетгунимча
керак эди савашмоғим тиним билмасдан —
токи сўнги муҳлат қадар
ўзимни синай, дедим,
токи остонага етиб боролмай, дедим,
токи саратондаги қудуқдек қуриб қолай, дедим,—
ҳис қилмоқчи эдим энг сўнгги истагимни:
токи ҳеч ким ўлимимга бўлмасин гувоҳ!
Иттепага йўл оламан субҳи азондан —
оломоннинг қилиғидан ғазабга тўлиб,
иблисларга соламан ваҳм,
қиличимни чапга силтайман,
қиличимни ўнгга силтайман,
силтайвераман, силтайвераман
эзғилайман, қийма этаман —
ўрмондан йўл очаётганда
дарахларни шундай кесишар.
Бироқ, оқшом ҳориб-толиб ортга қайтганда
мен ўлдирган иблис зоти қайта тирилар,
менга қарши яна қайта кўтаради бош,
гўёки мен элак билан сув ташияпман,
гўё барча савашларим кетмоқда бекор,
ерга сочган донларимдан
буғдой эмас, ғумайлар унар.
Мана, яна тун чўкди,
ярим тун бўлди,
қулоғимни динг тутганча тинглайман зийрак:
ёвузлик кўпаймоқда ва ифлос сувдай
У борлиқни эгаллаб бораётир.
Шундай дамда гўё борлиқ
ерга чўкиб кетаётгандай,
гўё заминнинг ўзиям ҳеч қачон бўлмагандай,
гўё мен ҳеч қачон ҳеч нарса
қилмагандай туюлаверади,
туюлаверади.
Тулпоримни боплаб тақаланг,
шамол эсган ёқдан ноғорани уринг зарб билан,
токи менинг арвоҳимдан титрасин улар,
токи улар ўлимимга бўлмасин гувоҳ!
Кўрмаса бас ўлимимни бирор кас фақат,
токи тўй кечаси
келинчак каби
У ёлғиз бир ўзи келсин қошимга.
Men Blaje Koneski she’rlarini 31 yil avval «Qal’a» nomi bilan nashr etilgan Makedoniya she’riyati antologiyasi uchun tarjima qilganman. Bugun ularni, ayniqsa, mif va epos ta’sirida yozilganlarini o’qiyotganimda, to’lqinlanib ketdim, hatto ayrim she’rlarda bugun atrofimda, o’zbek jamiyatida kechayotgan ijtimoiy hodisalar aks ettib turganday tuyuldi. Yaqin kunlarda ushbu antologiya tarkibiga kirgan yana bir taniqli shoir Radovan Papovski she’rlarini ham betakror ijodkor Shavkat Rahmon tarjimasida o’qish imkoniyatiga ega bo’lasiz.
BLAJE KONESKI
SHE’RLAR
Xurshid DAVRON TARJIMALARI
Blaje Koneski (1921— 1993) nafaqat taniqli shoir,nosir,munaqqid va essenavis, shuningdek, tilshunoslik va tarix sohasnda ko’plab tadqiqotlar bntgan olim. Birinchi bo’lib adabiy makedon tilining ilmiy grammatikasini yaratgan, makedon tilining tarixini o’rgangan. Makedoniya Fan va san’at Akademiyasinpng birinchi raisi. «Ko’priklar» (1945),«Yerga muhabbat» (1948), «She’rlar» (1953), «Kashtachi» (1955), «Xotiralar» (1974),«Eski va yangi she’rlar» (1979) nomli o’ttizdan ortiq she’riy kitoblar muallifi. Juda ko’plab adabiy mukofotlar bilan taqdirlangan.
Kampir
Qorong’i darvoza oldida kampir —
uning qulog’i kar, damba-dam alanglar,
go’yo kimdir masxaralab kular ustidan.
Qorong’i darvoza oldida kampir —
ko’zi xira tortgan, juda erta yotar,
tushida so’zlashar o’lganlar bilan.
Suli
Bukilgan kampirlarning xotirjamligi
taqdirga tan bermoq.
So’zlar sassiz, ohangsiz, oz —
oddiy so’zlarni-da
shivirlaydi qurimshiq lablar.
Ammo shamol tursa
boshlari silkinar,
qo’llari silkinar,
tog’lar aro bekingan qishloqda, yozda
yangragan kuydayin qayg’uli,
tubi yo’q, tilovatday
bir qo’shiq.
Ko’l qirg’og’ida uxlagan bola
Sen uxlaysan, bola,
ko’l o’yga cho’mar —
u sening taqdiring haqida o’ylar.
Sen uxla, bola,
ko’l bo’lsa ruhingga kiradi asta,
tubida har bir tosh ko’rinib turgan
qo’ltiqchaga kirib borganday.
Sen uxlaysan,
bu dam ko’lning eng oddiy hayajoni ham
seni olib ketish uchun
kelajakda tug’ilajak
yuksak to’lqinlarning ibtidosidir.
Uxla, bola,
ko’l yuraging ustida ishlar
va o’ylar kelajak hayajonlaring.
To’ladan kelgan uch ayol
To’ladan kelgan uch ayol ko’l bo’ylab suzib borar,
suzar tiniq suv aro uch silliq baliq kabi.
To’ladan kelgan uch ayol uch iz qoldirar suvda,
qo’llarin bir maqomda aylantirishlari ila,
to’shlarining yoqimli qichiq harakatlari ila,
suvning hirsin qo’zg’atgan
ko’kraklarning o’yini ila
to’ladan kelgan uch ayol uch iz qoldirar suvda.
Men ko’raman o’ng qo’lning har bitta shiddatini,
chap qo’lning g’ayratkor sur’atini,
har ikki panjaning aniq harakatini,
suv ostidagi juft tovon, juft boldir suratini.
Garchi men ularga boqib turgan dam
vaqt to’xtab qolsa-da, ular yiroqlab ketar
men hech qachon borolmaydigan ovloqlar qadar.
To’ladan kelgan uch ayol unda chalqancha yotar,
nafas rostlamoq uchun,
bir oz dam olmoq uchun.
Endi ko’kka qadalar ularning nigohlari.
Ular tani ko’lning hayajonidan
qalqinib-qalqinib turar
va yaltirar kunnnng tig’ida
baliq tangalariday.
Ularning kulgulari tangalardek jaranglab
yetib kelar menga ham,
go’yoki oramizda qandaydir yaqinlik bor —
men kutaman ularni g’alat hayajon bilan.
Xasta Doychin*
Kuchim to’lib ketganda,
qudratim seldayin to’siq bilmaganda,
meni bir umrga shonga burkovchi
ulug’ jasoratga qodir bo’lganda,
ovozim yetganida aytmoq uchun buyuk so’zlarni,
qo’lim eng og’ir qilichni dast ko’tarmoqqa,
oyog’im eng zalvor qadamni tashlamoqqa qodir bo’lganda —
mana shunday damda
men mag’lub bo’ldim.
Yiqildim, hosilini ko’tarolmagan olcha daraxtiday.
Qanday bir masxara sharpa meni yiqitdi,
go’rga kirgan ilondek ongimga ham kirdi u,
kulgumga ko’zi tegdi,
qayg’umga qayg’u qo’shdi —
toki shubhaga to’lib, chuqur o’y sursin deya.
Ko’p o’yladim, keyin
o’zimni ojizu xoksor,
pastkash ekanimni anglab qoldimu
tanam bo’shashdi,
qo’llarim toldi,
qilich tushib ketdi madorsiz qo’ldan,
ko’rna-to’shak qilib men yotib qoldim.
Mana, to’qqiz ynlki yotibman hanuz,
to’qqiz bor almashdi ko’rpa-to’shagim,
so’ngaklarim, bormi, yo’qmi — bugun bilmayman,
sayxonlikda, quyosh olov sochgan qo’riqda
bemador yotibman chilparchin bo’lib,
men bo’linib ketgandayman suyakma-suyak
va sochilib yotgan suyaklarimni
maysalar beomon teshib o’tdilar.
Bu maysalar qo’ynini ilonlar makon etgan.
Tezroq, deyman, tushsam sovuq, qorong’i go’rga —
ammo meni bir umrga shonga burkovchi
jasoratni bajo aylamagan qadar
o’lim kelmas,
o’lim kelmas, mening qoshimga.
Sen, noma’lum ayol, bu dunyoda yagona,
singlimsan, volidamsan,
sen meni deb ko’p aziyat chekding,
sen azob nimaligini yaxshi bilasan,
qoshimga kel, munis hamshiram,
sochilib yotgan suyaklarimni terib kel, ijirg’anma,
bir joyga to’pla, meni bir joyga to’pla,
uch yuz quloch oppoq bo’zga o’ragin, keyin
sokin so’zlarni-da menga shivirla,
oyoqqa qo’ygin meni,
yana yurmoqqa o’rgat meni boshqatdan,
qo’limga qilich ber,—
toki o’ldirayin qora Arabni,
o’ldirsam, tinchgina o’laman.
* Doychin — janubiy slavyanlar xalq qo’shiqlari qahramonlaridan bir. mifologik obraz
To’g’on
Mening qariyalarim, nahotki sonsiz arabni ishlatib, toy-toy paxta bosib, bir quloch-bir quloch mixlar urib, Markovo minoridagi qirol Marko ko’targan to’g’ondan qo’rqishmasa? To’g’on
suvni to’sib Prilepa vodiysini qutqarib qolgan, bo’lmasa bu vodiy o’rnida Oxrid ko’liga o’xshagan ko’l paydo bo’lishi shak-shubhasiz edi.
M. Sepenkov.
Men to’g’onni ko’tarmoqqa
qancha paxta toyin bosdim,
qancha latta toyin bosdim,
qumu shag’al,
toshu xarsang —
men ularni bo’shliqlarga tashlayverdim, tashlayverdim,
toki suvnnng shnddatiga dosh bersin deb.
Bu men kutgan lahza edi!
Uyqum tamom o’chgan edi,
yarim tunda borar edim to’g’on yoqqa,
suvning ko’tarilayotganin eshitmoq uchun.
Suv bo’lsa g’uvurlab, guvlab ingrardi,
yerning qa’rida
go’yo kimgadir achchiq-achchiq so’zlardi —
Men-chi, anglamasdim uning so’zini —
go’yo yerdan otilib chiqmoqni istardi,
xuddi g’ordan ovga chiqqan
malla ayiq kabi
qop-qora tunda.
Men bilardim: to’g’on
kutayotir o’z muhlatini.
U kutayotir ona go’dagini uxlatishini,
kutayotir ona allasining nihoyasini,
g’altak ipning tinishini kutayotir,
u kutayotir dehqonlarning tushlikni yeb bo’lishlarini,
kutayotir paytavani yechib qo’yib
cho’zilib yotishlarini,
u kutar kul ostidagi so’nggi cho’g’ning
so’nishini ham,
sayisdagi so’nggi qo’ng’iroqchaning, itlarning
tinishini ham.
U kutar uyqusizlik va yo’tal azob berayotgan
chollarning ham orom topishini.
Kutayotgan lahzasining ko’zi ko’r, qulog’i kar
bo’lishini istaydi to’g’on.
To’g’on kutar o’z muhlatini.
Hamma uxlar,
faqat men mijja qoqmayapman bu og’ir tunda,
pistirmada yotgan qaroqchi kabi kutyapman —
suvning botiniy shovqinlari tanamda guvlar —
kutayapman —
chunki suv eng qabih jinoyatlar boshlash oldidan
o’yga cho’mib tinchib qoladi.
Shunday damda qichqirgim, qo’llarimni silkitgim,
odamlarni uyg’otgim keladi mennng!
Shundan keyyan men qaror qildim:
to’g’on qaddin ko’tarmoq uchun
qancha paxta toyin bosdim,
qancha latta toyin bosdim,
qumu shag’al, toshu xarsang —
men ularni teshiklarga tashlayverdim, tashlayverdim,
toki suvning shnddatiga dosh bersin deb,
Qanchalar quvondim
suvning bo’yniga sirtmoq tashlaganimdan,
uning yer qa’ridagi guldirashini
go’yo shafqat tilab
yalinganday bo’g’ilganidan,
men bo’lsam shafqatsiz tuyg’udan sarmast
battarroq-battarroq bo’g’averardim,
tirnoqlarimni botirardim, yulardim, qamchilardim,
ustiga xarsangtoshlar tashlardim,
shoshilardim — u o’ziga kelmasin deya.
Nihoyat nafasim tiqilib, terga botib garq
peshanamni artganimda loy qo’lim bilan,
sal qaddimni rostlab, endi miriqib
toza havo va sukutdan yayragan damda
men eshitdim —
yer ostida go’yo kimdir xoxolab kuldi,
og’zini qo’li bilan to’sganday bo’g’iq.
Gangib qoldim.
Yana zulmat, yana yarim tun,
hamma uxlar, faqat men bedor,
to’g’on guvlar qulog’imga bor sasi bilan,
guvlar butun kuchi bilan vujudimda u,
ko’kragimda mavj urib,
botiniy yer osti suvlari oqar
tomirlarimda yugurib,
go’yo to’g’onni ko’targanim uchun
u aytmagan, aytolmagan so’zni
aytmog’im shart edi endi men o’zim.
Jim tinglayman:
to’g’onda suv ko’tarilmoqda,
to’g’onda suv kutib yotar o’z muhlatini —
kutayotgan lahzasining ko’zi ko’r, qulog’i kar
bo’lishini istaydi to’g’on.
O’sha lahza u guvillab ozod bo’lajak,
oqib ketar, bosib ketar, oqizib ketar
va tinajak faqat cheksiz dalalar aro.
Qo’rg’on
Marko Varoshada qo’rg’on tiklamoq bo’lganida tekinga ishlatish uchun juda ko’p xalqni: erkagu ayolni, katta-yu kichikni yig’di. Pletvardan to Varoshagacha g’ishtni qo’lma-qo’l berib
turishdi. Ona sutiga to’ymay yetmish go’dak nobud bo’ldi.
Afsonadan.
Mustahkam devorli, yuksak minorli
mening toshqo’rg’onim quyoshli kunda qad tiklayotir,
vodiydagi qoya uzra qanot yozayotir lochin singari
va bir boshdan dalalarga ko’z tikayotir.
Aslida dunyoga kelganman yovuzlik oldida sad,
yovuzlikka xavf solguvchi shu qo’rg’onni tiklamoq uchun,
shamollarga basma-baslikka
qoya uzra o’sib chiqqan qarag’ay kabi
bu manzilda toshqo’rg’onim
qad tiklashini,
bu manzilda yovuzlikka yuzma-yuz chiqib
bir qadam ham siljishiga yo’l bermay, yovuz
niyatlarini barbod aylamoqni ham
anglamoq baxtini taqdir menga ayladi nasib.
Shu sabab yig’dim men katta-kichikni,
erkagu xotinni,—
juda ko’p xalqni,
umrning borar yo’llarini bilmay yashagan
xalqni to’pladim.
Zanjir bilan bog’lamadim ular qo’lini,
oq g’isht bilan bog’ladim men ular qo’lini,
Pletvardan to Varosha qadar
bir-biriga uzatgan oppoq g’isht bilan,
to’lqin kabi oqdi qadoq bosgan
kaftma-kaft oshib
quyoshning tig’ida yaltiragan
oppoq g’ishtlarim.
Hatto ich-ichimdan istasam-da
bu qo’llarning horishini,
azobdan yuzlarning burishini,
chanqovdan lablarning qurishini
ko’rmoqqa haqqim yo’q edi.
Hatto ich-ichimdan istasam-da
onalarnnng qarg’ish-faryodini,
oftob tig’ida chaylada yotgan
ona emchagini izlab qo’llarin cho’zgan
va topolmagan och chaqaloqning
chirillashini ko’rmoqqa ham haqqim yo’q edi.
Chunki, mening ahdim bor edi: qurmoqchi edim
yovuzlikka basma-bas
turadigan toshqo’rg’on!
Mana, kun tig’ida toshqo’rg’onim qad tiklayotir
qoya uzra kuchli qanotlarnni
yoyib turgan lochin misoli.
Biroq, asta-sekin cho’kadi oqshom,
qorong’ilik ichga yutar oq minorlarni,
qubbalarda o’cha boshlar shamchiroqlar va
hammayoqni qurshab olar sokin sukunat —
shunda tandan ketar,
tamom bitar,
izsiz yitar mening qudratim.
Go’yo borliq cho’ka boshlar zaminga asta,
go’yo oldin ham hech narsa bo’lmagan kabi,
go’yo men hech qachon hech narsa yaratmaganday.
Uyqu kelar qum yo’lakdan shundoq holatda,
uyqu kelar ongning so’nggi sarhadini birma-bir bosib
achchiq gumonlarni tashqariga bo’shatmoq uchun,
toki gunohim-la qoldirmoqqa meni yuzma-yuz.
Shunda qorong’ilik qo’ynidan yaqinlashar menga olomon;
bolalaru qariyalar,
erkaklaru xotinlar,
bir qancha xalq —
xalqkim, faqat yashayotgan
va qadoqli qo’llardagi oppoq g’ishtlarday
taqdir tamg’alarni ko’tarib kelayotgan:
«Qirol Marko, sen ko’rmading o’limimizni,
biz esa o’lardik,
sen eishtmadnng, tepa soching tikkaymadi,
jo’juqlarimiz —
bolalarimiz qichqirig’ini eshitib, biz esa eshitardik.
Qirol Marko, saratonda qurigan quduqday
bizning alamlarniyam balolar quritgan,
bizni so’nggi umidimizdan ayirgan
sening haqiqatingga biz tupuramiz!»
Mening telba tushlarim aro
qichqiradi o’lik chaqaloqlar
qayg’uli farishtalarday.
Men yolg’iz qolaman,
najotsiz, xoksor,
hatto g’azabimsiz, qahrimsiz qolaman
va tuyaman boshqa bir haqiqat bor,
mening, yaxshilik va yovuzlik sarhadida
bor narsani tekislanishiga ishongan,
bir-biriga qo’shilayotgan daryolarday loyqalangan,
faqat dengizlarda tinadigan to’lqinlardek
haqiqatimdan bo’lak
boshqa bir haqiqat borligini anglayman.
Ittepa
(Epilog).
Prilepa yonidagi Ittepada Marko bir necha kun tinimsiz jang qildi. Har qilich siltaganida, dushman qoq ikkiga bo’linar, biroq to’rtta bo’lib qayta tirilardi. Marko hech qachon
dushmannn yengolmasligini anglab, otini qayta taqalab, toki dushman qo’rg’onda hech kim yo’qligini bilmasin deb shamol esayotgan yoqdan turib nog’ora chalishni buyurdi va tunga singib ketdi.
Afsonadan.
Bu jangda men tinim bilmasdan
urushmog’im,
kecha-kunduz
bilagimgacha qonga belanib,
tizzamgacha qonga botib holdan ketgunimcha
kerak edi savashmog’im tinim bilmasdan —
toki so’ngi muhlat qadar
o’zimni sinay, dedim,
toki ostonaga yetib borolmay, dedim,
toki saratondagi quduqdek qurib qolay, dedim,—
his qilmoqchi edim eng so’nggi istagimni:
toki hech kim o’limimga bo’lmasin guvoh!
Ittepaga yo’l olaman subhi azondan —
olomonning qilig’idan g’azabga to’lib,
iblislarga solaman vahm,
qilichimni chapga siltayman,
qilichimni o’ngga siltayman,
siltayveraman, siltayveraman
ezg’ilayman, qiyma etaman —
o’rmondan yo’l ochayotganda
daraxlarni shunday kesishar.
Biroq, oqshom horib-tolib ortga qaytganda
men o’ldirgan iblis zoti qayta tirilar,
menga qarshi yana qayta ko’taradi bosh,
go’yoki men elak bilan suv tashiyapman,
go’yo barcha savashlarim ketmoqda bekor,
yerga sochgan donlarimdan
bug’doy emas, g’umaylar unar.
Mana, yana tun cho’kdi,
yarim tun bo’ldi,
qulog’imni ding tutgancha tinglayman ziyrak:
yovuzlik ko’paymoqda va iflos suvday
U borliqni egallab borayotir.
Shunday damda go’yo borliq
yerga cho’kib ketayotganday,
go’yo zaminning o’ziyam hech qachon bo’lmaganday,
go’yo men hech qachon hech narsa
qilmaganday tuyulaveradi,
tuyulaveradi.
Tulporimni boplab taqalang,
shamol esgan yoqdan nog’orani uring zarb bilan,
toki mening arvohimdan titrasin ular,
toki ular o’limimga bo’lmasin guvoh!
Ko’rmasa bas o’limimni biror kas faqat,
toki to’y kechasi
kelinchak kabi
U yolg’iz bir o’zi kelsin qoshimga.
