Ўзбекистон халқ шоири Усмон Азимни 65 ёшга тўлгани билан чин дилдан қутлаймиз!

    “Ҳаёт қўшиғи”. Бу шеърнинг туб моҳиятига, нега бу “Икки дарахт” ҳақидаги шеър айнан “Ҳаёт қўшиғи” деб аталганининг фаҳмига етмаганман. Йўқ, билардим, умуман севги ҳақида-да, деб. Лекин ундаги изтироб залворини, айрилиқни, армонни туйиш, лирик қаҳрамон дардига етиб бориш ва кўнгил аршигача юксалиш учун бироз вақт керак бўлди. Ниҳоят бор сирини шамолларгагина инонган одамни танигандай бўлдим…

ЕРГА ҚЎНМАЙДИГАН ҚУШЛАР…
Иқбол Қўшшаева

Бир таскин илинжида оқаётган кунлар оқимидан маъно излайсан. Ҳаёт “силай-силай” ўзининг рафторига солаётган юрагингни кафтингга олиб томоша қилганда савол сизиб чиқади: хаёлларимни тўзғин, руҳимни сарсон кўйга чалинтирган илдиз қаерда?… “Офтоб чиқди оламга, югуриб бордим холамга” деб чопқиллаган болалигим кўздан ғойиб бўлишга қачон улгурганди?..

Ўн ёшда эдим… Қишнинг айни чилласи. Бувимнинг сўнгги кунлари. Кўргани бордик. Совуқдан дилдираб кирган-ча, даҳлизда тўхтаб қолдим. Деворда осиғлиқ радиодан чиқаётган қўшиқдаги дилгирлик юрак деворларига урилди:

… Фақат сизга этмовдим ошкор,
Сиз ёққансиз менга ҳамиша…

Туйғулар маҳобатига илк бор дуч келган бола аҳволини таcаввур қилаверинг. Сўзу оҳанг уйғунлиги исмсиз дард бўлиб вужуд бўйлаб кезинар, (узоқ йиллар бу дард нима деб аталишини билмай юрдим) ич-ичимдан чиқаётган ўт бўғзимни ачиштирар, шўрнамо таъмни татийман… Ҳолимни билмай гарангман. Билганим шуки, бувим учун йиғламаяпман.

Ўйловдимки юрак топишар
Биздан кетгач сабру ихтиёр.
Фақат сизга этмовдим ошкор,
Сиз ёққансиз менга ҳамиша…

Болалик олислаб кетди. Лекин унинг ҳайқириқлари ҳамон ўртайди. “Сиз ёққансиз менга ҳамиша…” мутлақ номаълум дунё муждасини етказганди. Ҳам энтиктирувчи, ҳамда хавотирли. Ўз-ўзидан эртаклар тарк этди-қўйди.

…Дўстларига боқди у ҳайрон,
Дўстлар чиллак ўйнар берилиб,
Бола кўнгли бўлганча вайрон.
Бир зумгина қолди термулиб.

Шоирнинг “бола”си берилиб чиллак ўйнаётган дўстларига қанчалар ҳайрон боқса, мен эса ўқитувчи баҳоларига андармон болаларнинг ҳолига лол эдим. Ўшанда мен ҳам болалигимнинг сўнгги кунларини яшаётган эканман.

…Мен тақдирдан ҳеч нолимайман,
Гар алмашди шомга тонгимни…

Сўнгра телевизордан эшитиб қолдим. Радиодан тинглаган қўшиғимни жуда эслатарди. Бунда ҳам таниш ҳузунни туйдим. Иккиланиш йилт этиб ўтди: ўша қўшиқнинг ўзи эмасмикан? Йўқ-йўқ, “Ёмғир ёғди майда-майдалаб…” деяпти-ку. Сониялар ичида билдимки, иккаласини ҳам битта одам ижро этган экан. Хонанданинг ўзи ҳам қўшиғи каби юракка яқин, истараси иссиқ, қўшиққа монанд ҳиссиётлар юз-кўзида қалқиб турарди. Ҳамма-ҳаммасида: сўзда ҳам, куйда ҳам, ижрода ҳам дарди тиниқликни, кўнгил яхлитлигини ҳис қиласан. Кейинчалик Усмон аканинг суҳбатида ўқидим: “Шахси бўлак, ижоди бўлак одам бўлмайди. Иккаласи ҳам яхлит, бутун бўлгандагина катта адабиёт юзага келади. Ижоди ўзидан баланд деган фикр бўлмаган гап!”. Шоир Усмон Азим, композитор Дилором Омонуллаева, хонанда Кумуш Раззоқова ҳамкорлигида дунёга келган ҳар бир дурдона бу фикрда қай даражада жон борлигини тасдиқлайди, деб ўйлайман.

Кузатишимча уч санъаткор ҳам замонанинг дали-ғули, орсиз муқомларига йўрғалаб кетишгани йўқ. Мусиқада кўнгил тафтини, юрак тебранишларини, аллақандай машъумликни ҳам сезасан. Куйга кайфияти кўчган ёмғир томчисининг саси юракни тилимлар, фақат аёл кечинмаси бўлиб қулоққа кирарди. Ундаги изтиробнинг асл ўзани эркак кишининг юраги эканини тасаввур ҳам қилолмасдим. Кейинчалик ўқидимки, шеърнинг гўзал бир банди — мағзи қўшиққа сиғмай қолган экан:

…Менинг сарсон умримга ойдин
Ривож тилаб у чекди фиғон.
Оёғини тавоф қилдим мен —
Дунёда энг омадсиз ўғлон.

…Ўшанда Кумушхоним концертини уйдагилар билан тинглаётгандик. Дадам айтиб қолдилар: — Курсдошимнинг шеърларини қўшиқ қилибди. Усмонники… Усмон Азим ёзган.
— Уйда китоби бор-ми?
— Ҳа бор… “Сурат парчалари”.

***

… “Мусиқа! Измингга тушганлар хордир — Ҳамма пинҳон дардни ошкор этди куй.” Ўша илк таассуротим: “Сиз ёққансиз менга ҳамиша…” ҳайратини эслаб “Мусиқа — қўшиқ нафақат пинҳон дардни ошкор қиларкан, балки у чекилиши керак бўлган дард, келажак ҳақида ҳам башорат қиларкан” деган ўй йилт этиб хаёлдан ўтган дам бўлди. Лекин бу кайфиятнинг лаҳзалик андармони эди. Инсоннинг тутқич бермас туйғуларидан, оний сезимларидан, ички дунёсининг пўртаналаридан, тилга кўчмас иқрорларидан, истиғфоридан, ўзгарувчан руҳиятидан, тавбасининг титроғидан дарднинг асл сувратини илғаш ва уни муҳрлаш истеъдод тийнатининг негизи эмасми? Фақат санъаткоргина сен тилга кўчиролмаган дардни айтишга, юракнинг туб-тубида кўмилиб ётган, ўзингда чўчийдиган ҳиссиётларингга ном топиб, оломон кўзига тик қарашга журъат эта олади.

***

1995 йил кузининг адоғи. Тошкентдан келган дадам: “бу— сенга”, деб қўлимга қалингина нофармон тусли китобни тутқаздилар: “Усмон Азим. Сайланма.” Ўн етти йил бўлибди. Ҳамроҳим, сирдошим, ҳасратдошим каби азиз…

“— Айбсизлигим — бир ўлимга тенг, Мен учун ҳам жаллод дор қургин, Ҳамма гуноҳ қилди — кўрдим мен, Ҳамма гуноҳ қилди — жим турдим…”;
“Бу қиз бир сўмга ҳам қилади муқом… “Тўхта!..”, деб қичқирмас бирор-бир эркак!”;
“Эрк истама дунёдан, Эркни ўзингдан сўра… Эрк — манзилмас, Эрк — йўлдир”;
“…Жондир иссиқ уйга чўчиб чекинган, Изғирин қаърига ҳайдалган виждон.”;
“Майда ташвишларда майдаландим мен — Минг тараф югурди мингта бўлагим.”;
“Ўзимни минг марта қатл айладим, Минг марта ўзимга ҳадя этдим жон”;
“Тўлғанур, ингранур ярадор ишонч…”;
“Фақат Тангрим кечир, бандаларингдан Мангу саволларга изладим жавоб” …мисралар қаъридан чиқиб келаётган фикрлар туғёни йиллардирки таъқиб этади, ҳамма қатори шоду хуррам яшашга халал беради.

“Ҳаёт қўшиғи”. Бу шеърнинг туб моҳиятига, нега бу “Икки дарахт” ҳақидаги шеър айнан “Ҳаёт қўшиғи” деб аталганининг фаҳмига етмаганман. Йўқ, билардим, умуман севги ҳақида-да, деб. Лекин ундаги изтироб залворини, айрилиқни, армонни туйиш, лирик қаҳрамон дардига етиб бориш ва кўнгил аршигача юксалиш учун бироз вақт керак бўлди. Ниҳоят бор сирини шамолларгагина инонган одамни танигандай бўлдим — улғайган кўнгил, кечиккан туйғулар ҳасратининг, чорасизликнинг етук бадиий тасвири…

…Шамолларга дилим ёрдим,
Гул-япроқлар тилида.
Ел кафтида олиб келган
Ҳар шивиринг дилимда…

…Ерга боғлаб қўйилганман,
Илдизим ер остида.
Кечалари шовуллайман,
Боқиб бўйи-бастингга.

Энди қоработирлар йўқ. “Қора ботир” — сенинг тақдиринг, илдизинг — жондан азиз зурриёдинг. Ундан узилолмайсан. Ё, худойим-ей! Икки танҳо тақдир, бирга бўлиши асло мумкин бўлмаган айро қисмат сувратини истеъдод бу қадар ҳассослик билан аниқ чизмаса! Бир-бири томон қадам босишнинг ҳеч иложи йўқ. Оёқ-қўл ернинг зангори иплари билан чирмаб ташланган. Ягона таскин: сенинг сочларингни тўзғитаётган ел, айни чоғда унинг-да сочларини силаётганини кечинасан, осмон томчиларига иккингда титрайсан… Лекин яшаш керак, ҳаёт — бу, баҳор баҳорлигини кўрсатади, табиат ўз ишини қилади. Сен ҳам ер олдидаги бурчингни бажаришинг зарур… “Икки дарахт” — мангу ҳижроннинг ниҳоятда маъсум рамзи. Тутқунликдаги қалбнинг армонли суврати…

Боғ қўйнида икки дарахт —
Бир-бирига интизор.
Сен — бир дарахт,
Мен — бир дарахт,
Куйиб-куйиб ўтдик ёр.

Бу шеър “Фақат сизга айтмовдим ошкор, Сиз ёққансиз менга ҳамиша…”нинг давоми каби… Ўз соҳибига ета олмаган туйғулар бора-бора коваклари мўл сабр дарахтига айланиши табиий. Аслини олганда Усмон Азим шеъриятининг ўзи ҳаёт ҳақидаги қўшиқлардир. Хоҳ шоир Ойбек ҳақида бўлсин, хоҳ афсонавий футболчи Гарринчага бағишланган бўлсин. Ҳар бири ҳаёт ҳақида ўйлатади. Шоир ўзининг ортидан эргаштириб, сизни ҳам шу ҳақиқатга олиб келади:

…Даҳо мағлублиги, о, мудом катта
— Ғалабалар унут бўлади бирдан.

Шоирнинг-да йиғиси томоғингга тиқилади: “Ҳаёт гувиллади. Айланди бошим, Панжаларим аро бахт елдай оқди…” Оқиб кетаётган бахтни олиб қолмоқ учун кўксингни тутасан, лекин у ғалвирга айланган… Хаёл-хаёлда, унинг кучи ҳаётга етармиди?! Ҳечқурса, ўзинг турган нуқтадан ниҳоят олис бир ерда, олислаб кетган тақдирнинг зарбаларини оғанг дарди мисол юрагингга олиб кирасан, номини илк бор кўриб турганинг бу фожеий шахс сен учун ўзга эмас, у энди жигаринг… Хаёл шу ердагина ҳақиқатга айланади. Ҳа, Гарринча деган шахсга илк бор “Сайланма”да дуч келгандим.

“Бахт ва шодлик куйчиси”, “Нафис туйғулар тараннуми”, “Майин ҳиссиёлар таровати”, “Меҳр шеърияти”(демак, “қаҳр шеърияти” ҳам бўлса керак-да!), “Меҳр булоғидан томчилар”, “Гўзалликка ошуфта шоир”, “Юрт васфида куйлаган шоир” каби таърифу тавсифларга тез-тез дуч келамиз. “Ий-е, шоир гўзалликни тараннум қилса, меҳр-муҳаббатни куйласа, юртини мадҳ этса ёмонми?”, дерсиз. Йўқ, ёмон эмас, азизим. Лекин сиз алқаётган ўша майин ҳиссиётлару “меҳр шеърияти” биродарингизга нисбатан дардкашлик уйғота олдими? “Эй одам, сен инсонсан, бир бандалигингни унутма”, деб огоҳлантира олишга ниҳоятда “ингичкалик” қилмасмикан? Мудраётган туйғуларни уйғотмаса, бу жимжималар на даркор?! Гўзаллик ўзининг қиёфасини руҳнинг тўлқинларида, қисмат зуҳр этган юракнинг мавжларида, дарднинг теранлашишида кўрсатмайдими? “Гўзалликка ошуфта кўнгул” фақат сувнинг шилдир-шилдир оқишига маҳлиё бўлса-ю, унинг оқимида ўз умри тасвирини ё ҳаётнинг қай бир манзарасини кўрмаса, бу сув унга неларнидир эслатмаса, нигоҳни эшик ортидаги ҳаётга қаратмаса, ё Яратганнинг қудратига келтирган чин иймони сезилмаса, ҳар қанча тараннум этмасин унинг “ватани” шилдираб қолаверади. Энди “Бахшиёна” китобидаги шоир бизга танитган ватанини тингланг:

…Чинорларга хассан, дедим,
Осмонларга пастсан дедим,
Юлдузларни қўлда тутиб,
Тутганим йўқ — мастсан, дедим.

Тоғ устига чиқдим мастон,
Кўз олдимда Ўзбекистон.
Йиғлайвердим, йиғлайвердим,
Дедим: илоё бўл омон.

Кўз ёшга арзир — сен, дедим
Қувончга арзир — сен, дедим
Бу бошим дунёга арзир,
Шу бошга арзир — сен, дедим,
Юрагим мағзи — сен, дедим,
Отамдан мерос қолгансан,
Боламдан қарзим — сен, дедим.

… Дунёнинг яна бир яраси бор. Фарзанди ҳаётидаги кемтикликларга ота-она худди ўзини айбдордек, боласи кўзидаги аламни кўксига санчилган бир тиғ деб билади. Фарзандларга хос худбинлик ҳам шундаки, улар ҳам айбни, зарблар илдизини беихтиёр ота-онанинг яраларидан излашади. Шу боис ҳам ҳар бир тирик вужуд, адашишга маҳкум, ўзини қурбон қилишга қодир банда йўқки, бу шеърни ўқиганда юраги бир истиғфорга келмаса. Ота ёки она нигоҳидаги ўз вақтида уқилмаган, ўзи-да боласига тушунтиролмаган ўтинч уни ўртайди:

…Эрка болам, кечир мени,
Оқсуягим,
Мурувват қил!
Тошли-тошли бу дунёда
Майсадай хор
Яшадим, бил.
Тошлар билан кураш тушдим —
Кураш бекор
Кетмагандир,
Қолган бўлса бирор зил тош,
Болам, кучим
Етмагандир…

Тан олайлик: яхшидир-ёмондир, каттадир-кичикдир, фожеийдир-кулгилидир ҳар бир банда ичида ношуд Анучкин яшайди. Ҳа, “агар отам вақтида орқачамга шапатилаб-шапатилаб урганда эди, француз тилини, албатта, ўрганардим”, деб йиғламсираган жаноб Гоголнинг Анучкини.

Шоир ким? У — ғаввос. Инсон юраги эса мисоли бир денгиз, дард эса мана шу денгиз қаъридаги дуру жавоҳир. Буюк ғаввос билади: юракни кўнгил мавқеига кўтарган айнан пинҳона дардлар — кўздан яширин жавоҳирлар эканини. Улкан балиқ фақат Буюк балиқчи қармоғига илиниши мумкин бўлгандай, истеъдоднинг қиймати ҳам ундаги изтироб салмоғи билан ўлчанади.

Кенг дунёнинг торлигин ҳам билдим.
Куйласанг, ҳақ ёрлигин ҳам билдим…
Қафасда куйлаш борлигин билгандим —
Куйлашда қафас борлигин ҳам билдим.

“Куйлашда қафас борлигин ҳам билдим.” Бу ҳақиқат мавлоно Румийнинг “Зиндонлар ичида энг машъуми бошдаги зиндонлардир” огоҳини эслатади. Бу тўхтамга келиш учун бир-икки чақирим бўлса-да йўл юриш, деворлар билан тўқнашиш жоиз экан. Йўл бошида турган, чорраҳада гандираклаётган ё манзилини унутган одам буни тушунмайди. Эҳтимол, бир умр тушунолмай ўтиб кетар. Балки куйлашдаги — фикрлашдаги “қафас”ни бир фазилат санаб, фақат сип-синалган теп-текис йўллардан майда-майда одимлашни фарз билар. Ё шундоқ туғилдим — шундоқ ўлурман туридан бўлса-чи? Озодлик, ҳуррият, орият, номус, эътиқод, каби тушунчалар “Саратонда бўйинбоққа қул бўлган”лар учун “шиғир”ига ёки нутқига зеб бериб турадиган бир гажак, эмасми? Қафасларнинг номи, шакл-шамойили кўп. Бироқ Усмон Азим ижодининг асосий хусусияти, назаримда, хоҳ у муҳаббат ҳақида бўлсин, хоҳ “Бахшиёна” туркумидан, хоҳ Ватан мавзусида бўлсин айнан куйлашдаги қафасга бир исёндир.

Истеъдод ўз даври руҳига, замонаси эҳтиёжларига хирож тўлайди. Қай йўсинда бўлмасин жамият эврилишларига, воқеликка Санъаткор ўзининг муносабатини билдиради. Лекин камдан-ками Алишер Навоийнинг “Садди Искандарий” достони, Михаил Булгаковнинг “Уста ва Маргарита”си, Борис Пастернакнинг “Доктор Живаго” романи, Антон Чеховнинг “Олтинчи палата”си, Чарльз Чаплиннинг “Диктатор”и, Федерико Феллинининг “Оркестр репетицияси” фильмлари ё Назар Эшонқулнинг “Маймун етаклаган одам” ҳикояси каби ҳодисага айлана олади. Чунки, воқеликка, айниқса, ўзинг қўним топган жамиятдаги эврилишларга муносабатнинг қалтислиги шундаки, қаламкаш қай илинжда — пўккак орзулар қутқусида қалам ушлаганини фош этиб қўяди. Асар тақдирини муаллифнинг мажруҳ нияти абгор қилади. Адабиётимизда ўтмиш устидан ёзғириш анъанасининг тамал тоши ўтган аср бошларидаёқ қўйилган. Бугун ҳам шу анъанага содиқ қолганча, қалам тебратаётган ижодкорлар талайгина. Шўро даври кирдикорларини фош қилиб ташлайдиган, собиқ тузумдан ёзғирадиган қатор достонлар, пьесалар, туркум-туркум шеърлар, фильм-сценарийлари ёзилди ва ёзиляпти. Ҳатто мустақилликнинг тус фарзанди ўспирин қизалоқ ҳам аскармонанд устозларидан улгу олганча ўтган аср жафолари ҳақида ёниб-куйиб ёзяпти. Ҳолбуки, тиллари бийрон, хатлари равон қурбонойларга мўйловли амакининг қизи билан тушган расмини кўрсатгудек бўлсангиз “вой, грузинга ўхшаркан-а”, деб қолиши ҳеч гап эмас…

Ҳайкал, — дедим, —
сен кўрсатган томонга бориб келдим.
Ҳеч нарса йўқ.
Қўлингни туширавер энди.
Қўлини туширишдан уялиб,
Жим тураверди ҳайкал…

Мана — даврга, ўзи яшаб ўтган умрга муносабат. Саробга айланган ишончнинг бўялмаган-бежалмаган ифодаси. Мана шу мўъжазгина фикрда алданган авлодларнинг яраланган ихлоси, қарийб бир асрга яқин ёлғон тарихнинг қисмати ётади… “Ҳайкал” кўрсатган томонга борди, унга инонди, эргашди… Ишончидан тонаётгани, даққиюнусдан қолган иддаолар билан ўтмиш билан бугунни чўқиштираётгани йўқ. “Ҳайкал”га лаънатлар ҳам ўқилган эмас, фақат қўлингни туширавер энди, бари тугади… уялаётган аянч “ҳайкал”га нисбатан алданган шоирнинг зардасини эмас, ачинишини пайқайсан. Ўйлаб қаралса, машъумлик “ғазаб”дан кўра “ачиниш” ҳиссида чуқурлашмайдими?!

***

2012 йил, 27 март. Миллий университетнинг филология факультетида шоир билан учрашув бўлди. Табиати театр дунёсига анча яқин эмасми, ўзини аудиторияга тақдим этишнинг ҳадиси ҳам профессионал даражада. Ҳеч “хол” қўйиб қўйиш, “этагидан ма-а-ҳҳ-кам ушлаган” устозининг садоқатли шогирди каби “шонли йўл”лардан серҳаяжон ҳикоялар, қони қайноқ ёшларнинг энсасини қотирар пуштиранг гаплар йўқ. Жуда эрта улғайиб қолган тенгқурингни тинглагандек тинглайсан. Мутойиба билан йўғрилган фикрлар вақтнинг қандай ўтганини сездирмади ҳам. Шоир ўзидаги эркинликни ва эркаликни суҳбатдошларига ҳам юқтира оларди. Унинг табиатидаги чапанилик ясама сипога йўл қўймасди. Шоирнинг хатти-ҳаракатлари, гап-сўзлари баъзида олифталик сиёҳи бўлиб кўринар. Лекин буларнинг бари қарам бўлмаган одамнинг мағрурлиги, истеъдоднинг ўзига ишончи. Келинг, ўзимни қийнамай, барибир, Анна Ахматовадан ўтказиб бир нима дея олмайман: “Жаҳонда биздан кўра йиғлоқироқ, биздан кўра такаббурроқ ва биздан кўра соддароқ одам йўқ”. Ғарибнинг кибридан Худо асрасин!

Учрашувда айрим талабалар шоирнинг шеър ўқишини пародия қилган бўлишди. Ҳа, пародия — ўхшамаган тақлид. Уларнинг чиқишларига нисбатан шоирнинг на сўзида, на юзида зарра ишора кўринди. Жуда бепарво. Менинг ичимни “қўйгин, тақлид қилиб ўзингни қийнама, илтимос, шоирнинг ўзингникига айланган шеърини ўзинг бўлиб ўқи”, деган истак тирнарди.

Ўзингникига айланган шеър… Муҳаббатга айланган нигоҳнинг изтироби каби юрагингга ўз муҳрини боса оладиган шеър камёб ҳодиса. Йиллар аёвсизлик билан ҳайратларингни инкор этиб бораверади… бораверади… Кечаги шоиринг бугун учун ўтмиш, севгинг эса бир туш. Мана шу вафосизликдан бир амаллаб омон чиқаётган нола умрнинг ҳар бир чиғириғида, ҳаётнинг кутилмаган бурилишларида, туйғуларнинг турфа онида кўнглингга шўнғиганча, руҳингда изғиётган бедорлик сувратини борича чизиб бера олар экан:

Илтижо этаман — қуш қилиб ярат,
Тангрим, учмоқликка қанот бер, қанот.
Кўнглимга, кўзимга бепарво қараб,
Мени ер қаърига тортмоқда ҳаёт.
Шаффоф шиддатини дунёга ёйиб,
Шамолли йўлларим узлатга кетди.
Ботиб бораяпман ерга…
Худойим!
Ҳаётнинг қуйқаси бўйнимга етди.
Ерга ботаяпман… Бу тавқе лаънат —
Кенг дунё дегани шунча тормикан?
Тангрим!
Ёлвораман —
Қуш қилиб ярат…
Ерга қўнмайдиган қушлар бормикан?

2012 йил, май

YERGA QO’NMAYDIGAN QUSHLAR…
Iqbol Qo’shshaeva

Bir taskin ilinjida oqayotgan kunlar oqimidan ma’no izlaysan. Hayot “silay-silay” o’zining raftoriga solayotgan yuragingni kaftingga olib tomosha qilganda savol sizib chiqadi: xayollarimni to’zg’in, ruhimni sarson ko’yga chalintirgan ildiz qaerda?… “Oftob chiqdi olamga, yugurib bordim xolamga” deb chopqillagan bolaligim ko’zdan g’oyib bo’lishga qachon ulgurgandi?..

O’n yoshda edim… Qishning ayni chillasi. Buvimning so’nggi kunlari. Ko’rgani bordik. Sovuqdan dildirab kirgan-cha, dahlizda to’xtab qoldim. Devorda osig’liq radiodan chiqayotgan qo’shiqdagi dilgirlik yurak devorlariga urildi:

… Faqat sizga etmovdim oshkor,
Siz yoqqansiz menga hamisha…

Tuyg’ular mahobatiga ilk bor duch kelgan bola ahvolini tacavvur qilavering. So’zu ohang uyg’unligi ismsiz dard bo’lib vujud bo’ylab kezinar, (uzoq yillar bu dard nima deb atalishini bilmay yurdim) ich-ichimdan chiqayotgan o’t bo’g’zimni achishtirar, sho’rnamo ta’mni tatiyman… Holimni bilmay garangman. Bilganim shuki, buvim uchun yig’lamayapman.

O’ylovdimki yurak topishar
Bizdan ketgach sabru ixtiyor.
Faqat sizga etmovdim oshkor,
Siz yoqqansiz menga hamisha…

Bolalik olislab ketdi. Lekin uning hayqiriqlari hamon o’rtaydi. “Siz yoqqansiz menga hamisha…” mutlaq noma’lum dunyo mujdasini yetkazgandi. Ham entiktiruvchi, hamda xavotirli. O’z-o’zidan ertaklar tark etdi-qo’ydi.

…Do’stlariga boqdi u hayron,
Do’stlar chillak o’ynar berilib,
Bola ko’ngli bo’lgancha vayron.
Bir zumgina qoldi termulib.

Shoirning “bola”si berilib chillak o’ynayotgan do’stlariga qanchalar hayron boqsa, men esa o’qituvchi baholariga andarmon bolalarning holiga lol edim. O’shanda men ham bolaligimning so’nggi kunlarini yashayotgan ekanman.

…Men taqdirdan hech nolimayman,
Gar almashdi shomga tongimni…

So’ngra televizordan eshitib qoldim. Radiodan tinglagan qo’shig’imni juda eslatardi. Bunda ham tanish huzunni tuydim. Ikkilanish yilt etib o’tdi: o’sha qo’shiqning o’zi emasmikan? Yo’q-yo’q, “Yomg’ir yog’di mayda-maydalab…” deyapti-ku. Soniyalar ichida bildimki, ikkalasini ham bitta odam ijro etgan ekan. Xonandaning o’zi ham qo’shig’i kabi yurakka yaqin, istarasi issiq, qo’shiqqa monand hissiyotlar yuz-ko’zida qalqib turardi. Hamma-hammasida: so’zda ham, kuyda ham, ijroda ham dardi tiniqlikni, ko’ngil yaxlitligini his qilasan. Keyinchalik Usmon akaning suhbatida o’qidim: “Shaxsi bo’lak, ijodi bo’lak odam bo’lmaydi. Ikkalasi ham yaxlit, butun bo’lgandagina katta adabiyot yuzaga keladi. Ijodi o’zidan baland degan fikr bo’lmagan gap!”. Shoir Usmon Azim, kompozitor Dilorom Omonullaeva, xonanda Kumush Razzoqova hamkorligida dunyoga kelgan har bir durdona bu fikrda qay darajada jon borligini
tasdiqlaydi, deb o’ylayman.

Kuzatishimcha uch san’atkor ham zamonaning dali-g’uli, orsiz muqomlariga yo’rg’alab ketishgani yo’q. Musiqada ko’ngil taftini, yurak tebranishlarini, allaqanday mash’umlikni ham sezasan. Kuyga kayfiyati ko’chgan yomg’ir tomchisining sasi yurakni tilimlar, faqat ayol kechinmasi bo’lib quloqqa kirardi. Undagi iztirobning asl o’zani erkak kishining yuragi ekanini tasavvur ham qilolmasdim. Keyinchalik o’qidimki, she’rning go’zal bir bandi — mag’zi qo’shiqqa sig’may qolgan ekan:

…Mening sarson umrimga oydin
Rivoj tilab u chekdi fig’on.
Oyog’ini tavof qildim men —
Dunyoda eng omadsiz o’g’lon.

…O’shanda Kumushxonim kontsertini uydagilar bilan tinglayotgandik. Dadam aytib qoldilar: — Kursdoshimning she’rlarini qo’shiq qilibdi. Usmonniki… Usmon Azim yozgan.
— Uyda kitobi bor-mi?
— Ha bor… “Surat parchalari”.

***

… “Musiqa! Izmingga tushganlar xordir — Hamma pinhon dardni oshkor etdi kuy.” O’sha ilk taassurotim:
“Siz yoqqansiz menga hamisha…” hayratini eslab “Musiqa — qo’shiq nafaqat pinhon dardni oshkor qilarkan, balki u chekilishi kerak bo’lgan dard, kelajak haqida ham bashorat qilarkan” degan o’y yilt etib xayoldan o’tgan dam bo’ldi. Lekin bu kayfiyatning lahzalik andarmoni edi. Insonning tutqich bermas tuyg’ularidan, oniy sezimlaridan, ichki dunyosining po’rtanalaridan, tilga ko’chmas iqrorlaridan, istig’foridan, o’zgaruvchan ruhiyatidan, tavbasining titrog’idan dardning asl suvratini ilg’ash va uni muhrlash iste’dod tiynatining negizi emasmi? Faqat san’atkorgina sen tilga ko’chirolmagan dardni aytishga, yurakning tub-tubida ko’milib yotgan, o’zingda cho’chiydigan hissiyotlaringga nom topib, olomon ko’ziga tik qarashga jur’at eta oladi.

***

1995 yil kuzining adog’i. Toshkentdan kelgan dadam: “bu— senga”, deb qo’limga qalingina nofarmon tusli kitobni tutqazdilar: “Usmon Azim. Saylanma.” O’n yetti yil bo’libdi. Hamrohim, sirdoshim, hasratdoshim kabi aziz…

“— Aybsizligim — bir o’limga teng, Men uchun ham jallod dor qurgin, Hamma gunoh qildi — ko’rdim men, Hamma gunoh qildi — jim turdim…”;
“Bu qiz bir so’mga ham qiladi muqom… “To’xta!..”, deb qichqirmas biror-bir erkak!”;
“Erk istama dunyodan, Erkni o’zingdan so’ra… Erk — manzilmas, Erk — yo’ldir”;
“…Jondir issiq uyga cho’chib chekingan, Izg’irin qa’riga haydalgan vijdon.”;
“Mayda tashvishlarda maydalandim men — Ming taraf yugurdi mingta bo’lagim.”;
“O’zimni ming marta qatl ayladim, Ming marta o’zimga hadya etdim jon”;
“To’lg’anur, ingranur yarador ishonch…”;
“Faqat Tangrim kechir, bandalaringdan Mangu savollarga izladim javob” …misralar qa’ridan chiqib kelayotgan fikrlar tug’yoni yillardirki ta’qib etadi, hamma qatori shodu xurram yashashga xalal beradi.

“Hayot qo’shig’i”. Bu she’rning tub mohiyatiga, nega bu “Ikki daraxt” haqidagi she’r aynan “Hayot qo’shig’i” deb atalganining fahmiga yetmaganman. Yo’q, bilardim, umuman sevgi haqida-da, deb. Lekin undagi iztirob zalvorini, ayriliqni, armonni tuyish, lirik qahramon dardiga yetib borish va ko’ngil arshigacha yuksalish uchun biroz vaqt kerak bo’ldi. Nihoyat bor sirini shamollargagina inongan odamni taniganday bo’ldim — ulg’aygan ko’ngil, kechikkan tuyg’ular hasratining, chorasizlikning yetuk badiiy tasviri…

…Shamollarga dilim yordim,
Gul-yaproqlar tilida.
Yel kaftida olib kelgan
Har shiviring dilimda…

…Yerga bog’lab qo’yilganman,
Ildizim yer ostida.
Kechalari shovullayman,
Boqib bo’yi-bastingga.

Endi qorabotirlar yo’q. “Qora botir” — sening taqdiring, ildizing — jondan aziz zurriyoding. Undan uzilolmaysan. YO, xudoyim-yey! Ikki tanho taqdir, birga bo’lishi aslo mumkin bo’lmagan ayro qismat suvratini iste’dod bu qadar hassoslik bilan aniq chizmasa! Bir-biri tomon qadam bosishning hech iloji yo’q. Oyoq-qo’l yerning zangori iplari bilan chirmab tashlangan. Yagona taskin: sening sochlaringni to’zg’itayotgan yel, ayni chog’da uning-da sochlarini silayotganini kechinasan, osmon tomchilariga ikkingda titraysan… Lekin yashash kerak, hayot — bu, bahor bahorligini ko’rsatadi, tabiat o’z ishini qiladi. Sen ham yer oldidagi burchingni bajarishing zarur… “Ikki daraxt” — mangu hijronning nihoyatda ma’sum ramzi. Tutqunlikdagi qalbning armonli suvrati…

Bog’ qo’ynida ikki daraxt —
Bir-biriga intizor.
Sen — bir daraxt,
Men — bir daraxt,
Kuyib-kuyib o’tdik yor.

Bu she’r “Faqat sizga aytmovdim oshkor, Siz yoqqansiz menga hamisha…”ning davomi kabi… O’z sohibiga yeta olmagan tuyg’ular bora-bora kovaklari mo’l sabr daraxtiga aylanishi tabiiy. Aslini olganda Usmon Azim she’riyatining o’zi hayot haqidagi qo’shiqlardir. Xoh shoir Oybek haqida bo’lsin, xoh afsonaviy futbolchi Garrinchaga bag’ishlangan bo’lsin. Har biri hayot haqida o’ylatadi. Shoir o’zining ortidan ergashtirib, sizni ham shu haqiqatga olib keladi:

…Daho mag’lubligi, o, mudom katta
— G’alabalar unut bo’ladi birdan.

Shoirning-da yig’isi tomog’ingga tiqiladi: “Hayot guvilladi. Aylandi boshim, Panjalarim aro baxt yelday oqdi…” Oqib ketayotgan baxtni olib qolmoq uchun ko’ksingni tutasan, lekin u g’alvirga aylangan… Xayol-xayolda, uning kuchi hayotga yetarmidi?! Hechqursa, o’zing turgan nuqtadan nihoyat olis bir yerda, olislab ketgan taqdirning zarbalarini og’ang dardi misol yuragingga olib kirasan, nomini ilk bor ko’rib turganing bu fojeiy shaxs sen uchun o’zga emas, u endi jigaring… Xayol shu yerdagina haqiqatga aylanadi. Ha, Garrincha degan shaxsga ilk bor “Saylanma”da duch kelgandim.

“Baxt va shodlik kuychisi”, “Nafis tuyg’ular tarannumi”, “Mayin hissiyolar tarovati”, “Mehr she’riyati”(demak, “qahr she’riyati” ham bo’lsa kerak-da!), “Mehr bulog’idan tomchilar”, “Go’zallikka oshufta shoir”, “Yurt vasfida kuylagan shoir” kabi ta’rifu tavsiflarga tez-tez duch kelamiz. “Iy-ye, shoir go’zallikni tarannum qilsa, mehr-muhabbatni kuylasa, yurtini madh etsa yomonmi?”, dersiz. Yo’q, yomon emas, azizim. Lekin siz alqayotgan o’sha mayin hissiyotlaru “mehr she’riyati” birodaringizga nisbatan dardkashlik uyg’ota oldimi? “Ey odam, sen insonsan, bir bandaligingni unutma”, deb ogohlantira olishga nihoyatda “ingichkalik” qilmasmikan? Mudrayotgan tuyg’ularni uyg’otmasa, bu jimjimalar na darkor?! Go’zallik o’zining qiyofasini ruhning to’lqinlarida, qismat zuhr etgan yurakning mavjlarida, dardning teranlashishida ko’rsatmaydimi? “Go’zallikka oshufta ko’ngul” faqat suvning shildir-shildir oqishiga mahliyo bo’lsa-yu, uning oqimida o’z umri tasvirini yo hayotning qay bir manzarasini ko’rmasa, bu suv unga nelarnidir eslatmasa, nigohni eshik ortidagi hayotga qaratmasa, yo Yaratganning qudratiga keltirgan chin iymoni sezilmasa, har qancha tarannum etmasin uning “vatani” shildirab qolaveradi. Endi “Baxshiyona” kitobidagi shoir bizga tanitgan vatanini tinglang:

…Chinorlarga xassan, dedim,
Osmonlarga pastsan dedim,
Yulduzlarni qo’lda tutib,
Tutganim yo’q — mastsan, dedim.

Tog’ ustiga chiqdim maston,
Ko’z oldimda O’zbekiston.
Yig’layverdim, yig’layverdim,
Dedim: iloyo bo’l omon.

Ko’z yoshga arzir — sen, dedim
Quvonchga arzir — sen, dedim
Bu boshim dunyoga arzir,
Shu boshga arzir — sen, dedim,
Yuragim mag’zi — sen, dedim,
Otamdan meros qolgansan,
Bolamdan qarzim — sen, dedim.

… Dunyoning yana bir yarasi bor. Farzandi hayotidagi kemtikliklarga ota-ona xuddi o’zini aybdordek, bolasi ko’zidagi alamni ko’ksiga sanchilgan bir tig’ deb biladi. Farzandlarga xos xudbinlik ham shundaki, ular ham aybni, zarblar ildizini beixtiyor ota-onaning yaralaridan izlashadi. Shu bois ham har bir tirik vujud, adashishga mahkum, o’zini qurbon qilishga qodir banda yo’qki, bu she’rni o’qiganda yuragi bir istig’forga kelmasa. Ota yoki ona nigohidagi o’z vaqtida uqilmagan, o’zi-da bolasiga tushuntirolmagan o’tinch uni o’rtaydi:

…Erka bolam, kechir meni,
Oqsuyagim,
Muruvvat qil!
Toshli-toshli bu dunyoda
Maysaday xor
Yashadim, bil.
Toshlar bilan kurash tushdim —
Kurash bekor
Ketmagandir,
Qolgan bo’lsa biror zil tosh,
Bolam, kuchim
Yetmagandir…

Tan olaylik: yaxshidir-yomondir, kattadir-kichikdir, fojeiydir-kulgilidir har bir banda ichida noshud Anuchkin yashaydi. Ha, “agar otam vaqtida orqachamga shapatilab-shapatilab urganda edi, frantsuz tilini, albatta, o’rganardim”, deb yig’lamsiragan janob Gogolning Anuchkini.

Shoir kim? U — g’avvos. Inson yuragi esa misoli bir dengiz, dard esa mana shu dengiz qa’ridagi duru javohir. Buyuk g’avvos biladi: yurakni ko’ngil mavqeiga ko’targan aynan pinhona dardlar — ko’zdan yashirin javohirlar ekanini. Ulkan baliq faqat Buyuk baliqchi qarmog’iga ilinishi mumkin bo’lganday, iste’dodning qiymati ham undagi iztirob salmog’i bilan o’lchanadi.

Keng dunyoning torligin ham bildim.
Kuylasang, haq yorligin ham bildim…
Qafasda kuylash borligin bilgandim —
Kuylashda qafas borligin ham bildim.

“Kuylashda qafas borligin ham bildim.” Bu haqiqat mavlono Rumiyning “Zindonlar ichida eng mash’umi
boshdagi zindonlardir” ogohini eslatadi. Bu to’xtamga kelish uchun bir-ikki chaqirim bo’lsa-da yo’l yurish, devorlar bilan to’qnashish joiz ekan. Yo’l boshida turgan, chorrahada gandiraklayotgan yo manzilini unutgan odam buni tushunmaydi. Ehtimol, bir umr tushunolmay o’tib ketar. Balki kuylashdagi — fikrlashdagi “qafas”ni bir fazilat sanab, faqat sip-sinalgan tep-tekis yo’llardan mayda-mayda odimlashni farz bilar. YO shundoq tug’ildim — shundoq o’lurman turidan bo’lsa-chi? Ozodlik, hurriyat, oriyat, nomus, e’tiqod, kabi tushunchalar “Saratonda bo’yinboqqa qul bo’lgan”lar uchun “shig’ir”iga yoki nutqiga zeb berib turadigan bir gajak, emasmi? Qafaslarning nomi, shakl-shamoyili ko’p. Biroq Usmon Azim ijodining asosiy xususiyati, nazarimda, xoh u muhabbat haqida bo’lsin, xoh “Baxshiyona” turkumidan, xoh Vatan mavzusida bo’lsin aynan kuylashdagi qafasga bir isyondir.

Iste’dod o’z davri ruhiga, zamonasi ehtiyojlariga xiroj to’laydi. Qay yo’sinda bo’lmasin jamiyat evrilishlariga, voqelikka San’atkor o’zining munosabatini bildiradi. Lekin kamdan-kami Alisher Navoiyning “Saddi Iskandariy” dostoni, Mixail Bulgakovning “Usta va Margarita”si, Boris Pasternakning “Doktor Jivago” romani, Anton Chexovning “Oltinchi palata”si, Charl`z Chaplinning “Diktator”i, Federiko Fellinining “Orkestr repetitsiyasi” fil`mlari yo Nazar Eshonqulning “Maymun yetaklagan odam” hikoyasi kabi hodisaga aylana oladi. Chunki, voqelikka, ayniqsa, o’zing qo’nim topgan jamiyatdagi evrilishlarga munosabatning qaltisligi shundaki, qalamkash qay ilinjda — po’kkak orzular qutqusida qalam ushlaganini fosh etib qo’yadi. Asar taqdirini muallifning majruh niyati abgor qiladi. Adabiyotimizda o’tmish ustidan yozg’irish an’anasining tamal toshi o’tgan asr boshlaridayoq qo’yilgan. Bugun ham shu an’anaga sodiq qolgancha, qalam tebratayotgan ijodkorlar talaygina. Sho’ro davri kirdikorlarini fosh qilib tashlaydigan, sobiq tuzumdan yozg’iradigan qator dostonlar, p`esalar, turkum-turkum she’rlar, fil`m-stsenariylari yozildi va yozilyapti. Hatto mustaqillikning tus farzandi o’spirin qizaloq ham askarmonand ustozlaridan ulgu olgancha o’tgan asr jafolari haqida yonib-kuyib yozyapti. Holbuki, tillari biyron, xatlari ravon qurbonoylarga mo’ylovli amakining qizi bilan tushgan rasmini ko’rsatgudek bo’lsangiz “voy, gruzinga o’xsharkan-a”, deb qolishi hech gap emas…

Haykal, — dedim, —
sen ko’rsatgan tomonga borib keldim.
Hech narsa yo’q.
Qo’lingni tushiraver endi.
Qo’lini tushirishdan uyalib,
Jim turaverdi haykal…

Mana — davrga, o’zi yashab o’tgan umrga munosabat. Sarobga aylangan ishonchning bo’yalmagan-bejalmagan ifodasi. Mana shu mo»jazgina fikrda aldangan avlodlarning yaralangan ixlosi, qariyb bir asrga yaqin yolg’on tarixning qismati yotadi… “Haykal” ko’rsatgan tomonga bordi, unga inondi, ergashdi… Ishonchidan tonayotgani, daqqiyunusdan qolgan iddaolar bilan o’tmish bilan bugunni cho’qishtirayotgani yo’q. “Haykal”ga
la’natlar ham o’qilgan emas, faqat qo’lingni tushiraver endi, bari tugadi… uyalayotgan ayanch “haykal”ga nisbatan aldangan shoirning zardasini emas, achinishini payqaysan. O’ylab qaralsa, mash’umlik “g’azab”dan ko’ra “achinish” hissida chuqurlashmaydimi?!

***

2012 yil, 27 mart. Milliy universitetning filologiya fakul`tetida shoir bilan uchrashuv bo’ldi. Tabiati teatr dunyosiga ancha yaqin emasmi, o’zini auditoriyaga taqdim etishning hadisi ham professional darajada. Hech “xol” qo’yib qo’yish, “etagidan ma-a-hh-kam ushlagan” ustozining sadoqatli shogirdi kabi “shonli yo’l”lardan serhayajon hikoyalar, qoni qaynoq yoshlarning ensasini qotirar pushtirang gaplar yo’q. Juda erta ulg’ayib qolgan tengquringni tinglagandek tinglaysan. Mutoyiba bilan yo’g’rilgan fikrlar vaqtning qanday o’tganini sezdirmadi ham. Shoir o’zidagi erkinlikni va erkalikni suhbatdoshlariga ham yuqtira olardi. Uning tabiatidagi chapanilik yasama sipoga yo’l qo’ymasdi. Shoirning xatti-harakatlari, gap-so’zlari ba’zida oliftalik siyohi bo’lib ko’rinar. Lekin bularning bari qaram bo’lmagan odamning mag’rurligi, iste’dodning o’ziga ishonchi. Keling, o’zimni qiynamay, baribir, Anna Axmatovadan o’tkazib bir nima deya olmayman: “Jahonda bizdan ko’ra yig’loqiroq, bizdan ko’ra takabburroq va bizdan ko’ra soddaroq odam yo’q”. G’aribning kibridan Xudo asrasin!

Uchrashuvda ayrim talabalar shoirning she’r o’qishini parodiya qilgan bo’lishdi. Ha, parodiya — o’xshamagan taqlid. Ularning chiqishlariga nisbatan shoirning na so’zida, na yuzida zarra ishora ko’rindi. Juda beparvo. Mening ichimni “qo’ygin, taqlid qilib o’zingni qiynama, iltimos, shoirning o’zingnikiga aylangan she’rini o’zing bo’lib o’qi”, degan istak tirnardi.

O’zingnikiga aylangan she’r… Muhabbatga aylangan nigohning iztirobi kabi yuragingga o’z muhrini bosa oladigan she’r kamyob hodisa. Yillar ayovsizlik bilan hayratlaringni inkor etib boraveradi… boraveradi… Kechagi shoiring bugun uchun o’tmish, sevging esa bir tush. Mana shu vafosizlikdan bir amallab omon chiqayotgan nola umrning har bir chig’irig’ida, hayotning kutilmagan burilishlarida, tuyg’ularning turfa onida ko’nglingga sho’ng’igancha, ruhingda izg’iyotgan bedorlik suvratini boricha chizib bera olar ekan:

Iltijo etaman — qush qilib yarat,
Tangrim, uchmoqlikka qanot ber, qanot.
Ko’nglimga, ko’zimga beparvo qarab,
Meni yer qa’riga tortmoqda hayot.
Shaffof shiddatini dunyoga yoyib,
Shamolli yo’llarim uzlatga ketdi.
Botib borayapman yerga…
Xudoyim!
Hayotning quyqasi bo’ynimga yetdi.
Yerga botayapman… Bu tavqe la’nat —
Keng dunyo degani shuncha tormikan?
Tangrim!
Yolvoraman —
Qush qilib yarat…
Yerga qo’nmaydigan qushlar bormikan?

2012 yil, may

«Ёмғир ёғди майда-майдалаб» қўшиғи  ва Усмон Азим, Дилором Омонуллаева, Кумуш Раззоқова ҳамкорлигида яратилган қўшиқлар ҳақида суҳбат (2012)

«Сиз ёққансиз менга ҳамиша»  — Усмон Азим шеъри, Дилором Омонуллаева мусиқаси, Кумуш Раззоқова ижро этган

«Ёмғир ёғди майда-майдалаб» — Усмон Азим шеъри, Дилором Омонуллаева мусиқаси, Кумуш Раззоқова ижро этган

«Боғ қўйнида икки дарахт» — Юлдуз Усмонова  ижро этган