Сергей Довлатовнинг таржимаи ҳолига қизиққан китобхон унинг асарларини ўқиб кўрса кифоя. Китобийликдан, анъанавий қонун- қоидалардан бирмунча йироқ, ҳаёт ҳақиқатини бўямай-бежамай акс эттирган бу асарларни муаллиф умрининг бадиий солномаси дейиш мумкин. Буни журналхонларга тақдим этилаётган ёзувчининг энг машҳур асари — ҳикоялардан иборат «Чемодан» қиссасидан ҳам билса бўлади.

Сергей ДОВЛАТОВ
ЧЕМОДАН
Ортиқбой Абдуллаев таржимаси

   Шўро замонида давлат нашриётларида чоп этиладиган бадиий асарлардан ташқари норасмий тарқаладиган адабиёт намуналари ҳам учрарди. Соцреализм қолипларига унчалик ҳам мос тушавермайдиган ёки бирон бир жиҳати мавжуд мафкурага ётроқ кўринган бу тоифа асарлар кўпинча қўлёзма шаклида қўлмақўл юрар, аччиқ бир алам биланми «самиздат» деб аталар, шу йўналишдаги муаллифларнинг шуҳрати эса гоҳо адабиёт майдонида расман тан олинган адибларникидан қолишмас эди. Аммо турли таъқиб-тазйиқлар остида қолиб, уларнинг аксарияти муҳожиротга кетишга мажбур бўлгани ҳам аён. Нобель мукофоти совриндорлари Александр Солженицин ёки Иосиф Бродскийнинг ижодий тақдири бунга далил бўла олади.

   Сергей Довлатов (1941-90) рус адабиётининг хорижда донг таратган ана шундай номдор вакилларидан. Эркинроқ феълатвори ва муросасиз танқидий қарашлари учун кўп жафоларга дучор бўлган адиб муҳожиротда ўн икки йил яшаб, ўн икки китоби нашр этилди, жаҳонга машҳур ёзувчилардан бирига айланди.

Эй, Она Россия! Шундайинча ҳам
Мен учун азизсан ҳамма юртлардан.
Александр БЛОК

МУҚАДДИМА

ОВИРда бу қанжиқнинг менга айтган гапига қаранг:
— Жўнаб кетаётган ҳар бир одам учта чемодан олиб ўтиши мумкин. Белгиланган норма шунақа. Вазирликнинг махсус фармойиши бор.

Эътироз билдиришнинг маъноси йўқ эди. Лекин мен ўзимни тутолмадим, албатта:
— Атиги учта чемоданми? Буюмларни нима қилмоқ керак?
— Яъни масалан?
— Масалан, мен пойгачи автомобиллар йиғиб юраман.

— Сотинг, — деб жавоб берди амалдор ўйлаб ўтирмай. Кейин жиндай қошини чимириб, қўшиб қўйди:
— Агар бирор нарсадан норози бўлсангиз, ариза ёзинг.
— Мен розиман, — дедим.

Турмадан кейин мен ҳамма нарсадан рози эдим.
— Ундоқ бўлса, сал камтарроқ бўлинг…

Бир ҳафтадан кейин буюмларимни жойлай бошладим. Шунда маълум бўлдики, менга бор-йўғи битта чемоданнинг ўзи етиб ортар экан.

Ўзимга ўзим раҳмим келиб, йиғлаб юборишимга сал қолди. Ахир, ўттиз олтига кирганман. Шундан ўн саккиз йилини ишлаб ўтказганман. Озми-кўпми маош олганман, у-бу харид қилганман. Ўзимча озми-кўпми давлатим бор деб юрардим. Охир-оқибатда, ҳамма буюмим бир чемодан бўлипти. Яна бунинг устига чемодан каттароқ бўлганда ҳам майли эди. Бундан чиқадики, мен қашшоқ эканман-да? Қандай қилиб шунақа бўлиб қолди?

Китобларми? Менда, асосан, ман қилинган китоблар бор эди. Божхона уларни ўтказмайди. “Архив” деб аталмиш қоғозларим билан бирга уларни ошна-оғайниларга бўлиб беришга тўғри келди.
Қўлёзмаларми? Мен аллақачон уларни яширин йўллар билан Ғарбга жўнатиб бўлганман.

Мебелни айтасизми? Ёзув столини воситачи дўконга топширдим. Стулларни рассом Чечин олиб кетди. Шу пайтгача у стул ўрнида яшиклардан фойдаланиб келар эди. Қолган нарсаларни ташлаб юбордим.

Шундай қилиб десангиз, битта чемодан билан жўнаб кетдим. Чемодан фанердан бўлиб, устига мато қопланган, бурчакларига ялтироқ темир қоқилган эди. Қулфи бузуқ эди. Кир иладиган тизимча билан чемоданнинг белидан ўраб боғлашга тўғри келди.

Бир замонлар шу чемодан билан пионер лагерига борардим. Қопқоғига сиёҳ билан: “Кичкина группа. Сережа Довлатов”, деб ёзиб қўйилганди. Унинг ёнига кимдир ошначилик қилиб “мол пўқи”деб ёзиб қўйибди. Матонинг бир неча жойи йиртилиб кетган.

Қопқоқнинг ичкари томонига фотосувратлар ёпиштирилган. Рокки Марчиано, Армстронг, Иосиф Бродский, юпқа либос кийган Лоллобрижида. Божхона ходими тирноқлари билан Лоллобрижидани кўчириб олмоқчи бўлди. Аммо сувратнинг тирналгани қолди, холос.

Бродскийга тегмади. — Бу ким? — деб сўради. Узоқ қариндошим деб жавоб бердим…

Ўн олтинчи май куни мен Италияда эдим. Римдаги “Дина” деган меҳмонхонада турдим. Чемоданни кроватнинг тагига тиқиб қўйдим.

Орадан кўп ўтмай рус тилида чиқадиган аллақайси журналлардан қалам ҳақи олдим. Ҳаворанг шиппак, енгил матодан тикилган жинси, уч-тўртта чит кўйлак сотиб олдим. Чемоданни очмадим ҳам.

Уч ойдан кейин Қўшма Штатларга — Нью-Йоркка етиб олдим. Аввал “Рио” меҳмонхонасида турдим. Кейин Флашингда ошналаримникида яшадим. Ниҳоят, тузуккина райондан бир уйни ижарага олдим. Чемоданни деворга ишланган жовоннинг бир бурчагига қўйиб қўйдим. Унинг белидаги кир иладиган тизимчани бу гал ҳам ечганим йўқ.

Орадан тўрт йил ўтди. Оиламиз тикланди. Қизим ёш америкалик бўлиб қолди. Ўғил кўрдим. У ҳам улғайиб, шўхлик қила бошлади. Бир куни хотиним тоқати тоқ бўлиб уни уришиб берди:
— Қани, жўна! Ҳозироқ жавонга кир!

Ўғлим уч дақиқача жавонда қамалиб ўтирди. Кейин уни жавондан чиқариб, сўрадим:
— Қўрқмадингми? Йиғлаганинг йўқми?

Ўғлим нима дейди денг?
— Йўқ. Чемоданнинг устида ўтирдим.

Шунда чемоданни жавондан олиб, очдим.

Буюмларнинг устида тузуккина костюм ётарди. Мабодо интервью берсам, симпозиумлар, маърузалар, зиёфат-пиёфатларга бориб қолганда киярман, деб ўйлагандим. Тахминимча, бу костюмни Нобель мукофотининг маросимига ҳам кийиб борса бўлаверарди. Унинг тагида поплин кўйлак билан газетага ўралган туфли. Уларнинг остида — чийдухоба камзул. Астари сунъий мўйнадан. Чап томонда тулаб битган мўйна қулоқчин. Уч жуфт фин пайпоғи. Машина ҳайдовчилар киядиган қўлқоп. Ниҳоят, офицерларнинг чарм қайиши.

Чемоданнинг тагига саксонинчи йилнинг майида чиққан “Правда”нинг варағи солинган. Унда “Улуғ таълимот — боқийдир!” деган йирик ҳарфлар билан босилган шиор. Марказда Карл Маркснинг суврати.
Мактабда ўқиб юрганимда жаҳон пролетариати доҳийларининг сувратини чизишни яхши кўрардим. Айниқса, Марксни. Бир томчи сиёҳни ёйилтириб юборсанг бас — Марксга ўхшайди-қолади.

Мен бўшаган чемоданга тикилиб қолдим. Унинг тубида — Карл Маркс. Қопқоғида — Бродский. Уларнинг оралиғида эса беҳуда ўтган, бебаҳо, ягона умр.

Чемоданни ёпдим. Ичида нафталин доналарининг шитир-шитир қилгани эшитилди. Буюмлар бир тўп бўлиб стол устида уюлиб ётарди. Ўттиз олти йиллик умрим давомида орттирган давлатим шу эди.

Ватанимда кечган бутун умрим мобайнида-я! Наҳотки, бор-йўқ давлатим шу бўлса, деган фикр кечди миямдан. Ҳа, бор-йўғи шу, — деб жавоб бердим ўзимча.

Шу нуқтага етганда бирдан хотиралар ёпирилиб келди. Афтидан, бу хотиралар ана шу ғариб латта-путталарнинг қат-қатларига кириб яшириниб олган эдилар. Мана энди улар ташқарига ёпирилиб чиқа бошлади. Бу хотираларни “Марксдан Бродскийга” деб атаса бўларди. Ёки “Орттирган давлатим” деса ҳам бўлади. Ёки жўнгина қилиб “Чемодан” деб қўя қолиш ҳам мумкин.

Ҳар доимдагидек бу гал ҳам муқаддима чўзилиб кетди.

ФИН ПАЙПОҒИ

Бу воқеа бундан ўн саккиз йил аввал рўй берган эди. у пайтларда мен Ленинград дорилфунунининг талабаси эдим.

Дорилфунун бинолари шаҳарнинг кўҳна қисмида жойлашганди. Бу ерда тош билан сувнинг бир-бирига киришиб кетиши оқибатида улуғвор манзаралар ҳосил бўларди. Бундай муҳитда ялқов бўлиш жуда қийин, лекин мен бунинг уддасидан чиқар эдим.

Дунёда аниқ фанлар деган нарса бор. Бинобарин, ноаниқ фанлар ҳам бор. Ноаниқ фанлар ичида, менимча, биринчи ўринни филология эгалласа керак. Шундай қилиб, мен филфак талабасига айландим.
Бир ҳафтадан кейин қадди-қомати келишган, хорижий туфли кийган қиз менга ошиқ бўлиб қолди. Қизнинг оти Ася эди.

Ася мени ошналари билан таништирди. Улар муҳандислар, журналистлар, кинооператорлар бўлиб, ҳаммалари ҳам биздан катта эди. Уларнинг орасида ҳатто битта магазин мудири ҳам бор эди.

Бу одамлар яхши кийинишарди. Ресторанларни ёқтиришар, саёҳат қилишни яхши кўришарди. Баъзиларининг шахсий машиналари ҳам бор эди.

Ўша пайтларда уларнинг ҳаммаси менга жуда сирли, кучли ва жозибадор кўринарди. Мен ҳам уларнинг даврасида улардай бўлишни орзу қилардим.
Кейинчалик уларнинг кўпчилиги хорижга кетиб қолди. Ҳозир улар қартайиб қолган оддий яҳудийлар.

Бизнинг ўша кезлардаги юриш-туришимиз анчагина катта сарф-харажатни талаб қиларди. Бу харажатларни кўпинча Асянинг дўстлари кўтарарди. Бундан мен ғоятда хижолатга тушардим.
Эсимда, бир куни Ася такси буюраётган чоқда доктор Логовинский киши билмас қилиб менга тўрт сўм қистирди.

Ҳамма одамларни икки тоифага ажратиш мумкин. Бир тоифа одамлар сўраб-суриштирадиганлар. Иккинчи тоифалари эса жавоб берадиганлар. Яъни бир тоифа одамлар савол устига савол беради. Иккинчи тоифа одамлар эса бунга ғаши келиб, қовоқ уяди.

Асянинг дўстлари қизга савол беришмасди. Мен бўлсам уни сўроққа тутганим-тутган эди.
— Қаерда эдинг? Метрода ким билан саломлашдинг? Француз атрини қаёқдан олгансан?

Агар бирор муаммонинг ечими ўзларига унча маъқул тушмаса, бундай одамлар ўша муаммоларни ҳал қилиб бўлмайди деб ҳисоблайди. Шунда улар савол устига савол бераверадилар, ҳолбуки бу саволларга ҳаққоний жавоб талаб қилинмайди.

Хуллас, менинг туриш-турмушим бемаъни эди, ўзимни сурбетларча тутардим.
Мен қарздор бўла бошладим. Қарзларим геометрик прогрессия йўли билан кўпайиб борарди. Ноябрь ойига келиб, улар саксон сўмга етди — ўша вақтларнинг қаричи билан ўлчаганда бу жуда катта рақам!
Мен гаровхонанинг нима эканини билиб олдим, унинг тилхатларини, навбатларини, ғам-ғусса ва қашшоқлик муҳитини кўрдим.

Ася ёнимда экан, бу тўғрида ўйламасам ҳам бўларди. Бироқ биз хайр-маъзур қилишимиз биланоқ, қарз ҳақидаги ўйлар қора булутдек ёпирилиб келарди.

Мен бир бало бўлишини сезиб уйқусираб турардим. Соатлар мобайнида ўзимни кийинишга мажбур қилолмасдим. Ўша пайтларда бирор заргарлик дўконини ўмаришни астойдил ўйлай бошладим.

Мен амин бўлдимки, қашшоқ одам ошиқ бўлиб қолса, унинг миясидаги ҳар бир фикр жинояткорона бўлар экан.

Бу вақтларга келганда дарсларни ўзлаштиришим сезиларли даражада пасайиб кетди. Ася бўлса аввал ҳам ўзлаштирмаганлар қаторида юрарди. Деканатда бизнинг ахлоқий қиёфамиз тилларга тушиб қолди.

Мен сездимки, одам ошиқ бўлса-ю, яна бунинг устига қарздор бўлса, унинг ахлоқий қиёфаси ҳақидаги гаплар, албатта, тилга тушар экан.

Хуллас, ишларимиз роса пачава эди.

Бир куни олти сўм топиш илинжида шаҳарда изғиб юрардим. Гаровхонадан қишки пальтомни қайтариб олмоғим керак эди. Шунда Фред Колесниковни учратиб қолдим.
Фред Елисеев магазинининг темир панжарасига суянганча чекиб турарди. Мен унинг олибсотар эканини билардим. Бир вақтлар бизни Ася таништириб қўйганди.
У йигарма уч ёшлардаги, заҳил рангли новча йигит эди. Гаплашганда асабий ҳолда сочини силаб қўярди.

Мен иккиланиб ўтирмай тўғри ёнига бордим.
— Эртагача менга олти сўм бериб туролмайсизми?

Одамлар хижолат тортмай “йўқ” дейишлари осон бўлсин учун қарз сўраганимда ҳамиша шилқимроқ кўринишга ҳаракат қилардим.
— Бемалол, — деди Фред ёнидан чоғроққина тўртбурчак ҳамёнини олар экан.
Кўпроқ сўрамаганим алам қилди.
— Кўпроқ олақолинг, — деди Фред.

Аммо мен аҳмоқ унинг гапига “йўқ” деб туриб олдим.
Фред менга қизиқсиниб қаради.
— Юринг, тушлик қиламиз, — деди у. — Сизни бир меҳмон қилай.
У ўзини содда ва табиий тутарди. Мен ҳамиша ўзини шунақа тутаоладиган одамларга ҳавас қилардим.
Биз уч маҳалла юриб, “Чайка” ресторанига бордик. Залда одам йўқ эди. Официантлар ён томондаги столлардан бирининг теварагида чекиб ўтиришарди.
Деразалар очиқ эди. Пардалар шабадада чайқалиб турибди.

Биз залнинг тўрига ўтмоқчи бўлдик. Аммо ялтироқ куртка кийган бир ёш йигит Фредни тўхтатди. Уларнинг ўртасида алланечук сирли кўринган суҳбат бўлиб ўтди.
— Саломларим сизга!
— Ҳурматимни қабул этгайсиз! — деб жавоб берди Фред.

— Қалай?
— Чакки эмас. Йигит ҳафсаласи пир бўлгандай қошини чимирди.
— Ҳеч нарса йўқми?
— Мутлақо.
— Сиздан илтимос қилган эдим-ку…
— Кўп афсус…

— Умид қилсам бўладими?
— Албатта-да!
— Ҳафта давомида бўлса яхши бўларди-да…
— Ҳаракат қиламан.
— Бирон кафолат борми?
— Кафолат бўлиши мумкин эмас. Лекин мен ҳаракат қиламан.

— Асл мол бўладими?
— Албатта.
— Унда қўнғироқ қилинг.
— Албатта, қиламан.
— Телефоним номери эсингиздами?
— Афсуски, йўқ.
— Ёзиб олинг, бўлмаса.
— Бажону дил.

— Лекин бу телефонда гаплашадиган гап эмас.
— Тўғри айтасиз.
— Балки товарни олиб, тўғри уйга кирарсиз?
— Бажону дил.
— Адрес эсингиздами?
— Унутган чиқарман-ов…
Суҳбат шу тақлидда давом этаверди.

Биз залнинг тўридаги бурчакка ўтдик. Дастурхонда дазмолдан қолган чизиқлар манаман деб кўриниб турарди. Дастурхон ғадир-будир эди.

Фред деди:
— Анави сўтакка эътибор беринг-а… Бир йил аввал у менга анча-мунча соатга буюртма берганди. Мен ўн мартача товарни олиб келдим. Олмади. Ҳар гал бири-биридан янги баҳоналар топади. Қўйинг-чи, ҳали ҳам бир ёқли қилгани йўқ. Нега бунақа қилади, деб кўп ўйладим. Бирдан аён бўлиб қолди — у менинг соатларимни олмоқчи эмас. У ўзини бизнесмен деб ҳис қилмоқчи, катта савдогар қилиб кўрсатмоқчи, холос. Шунинг учун мени кўрган пайтда “Менинг илтимосим нима бўлди?” деб тутгани-тутган.

Официант жувон буюртмани ёзиб олди. Биз чекдик. Мен Фреддан сўрадим:
— Сизни қамаб қўйишлари мумкинми?

Фред бир оз ўйланиб, хотиржам жавоб берди:
— Қамашлари мумкин. Ўзимизникилар сотади-да, — деб қўшиб қўйди у зардасиз оҳангда.
— Унда йиғиштириб қўя қолсангиз бўлмайдими?

Фреднинг пешонаси тиришди.
— Бир вақтлар мен экспедитор бўлиб ишлаганман. Ойига тўқсон сўмга тирикчилик қилардим…

Шундоқ деб қўққисдан ўрнидан турди-да, хитоб қилди:
— Бунақа турмуш — ўта бемаза майнавозчилик!
— Турма афзал эмас.
— На илож? Бирон ишга уқувим йўқ. Тўқсон сўмга хор бўлишга рози эмасман. Хўп, майли дейлик, ҳаётимда икки мингта котлет еяйин. Йигирма бешта зўр костюмни кийиб тўзитай, “Огонек” журналининг етти юзта сонини варақлаб чиқай. Бори-йўқ кўрганим шу бўладими? Дурустроқ ҳузур-ҳаловат кўрмай ўтиб кетавераманми? Ундан кўра бир лаҳза яшай, лекин одамга ўхшаб яшай…
Гап шу ерга етганда бизга егулик билан ичимлик олиб келишди.

Менинг янги дўстим фалсафа сўқишда давом этди.
— Туғилмасимиздан олдин — тубсиз жаҳаннам. Ўлганимиздан кейин ҳам тубсиз жаҳаннам. Бизнинг ҳаётимиз чексизлик уммонида бир зарра, холос. Шундоқ бўлгандан кейин лоақал ҳозирги дақиқани нолиш ва зерикиш билан ўтказмайлик. Курраи заминнинг бирор жойини тирнаб кетишга ҳаракат қилайлик. Бўйинтуруқни ўрта миёна одам бўйнига оссин. У барибир жасоратлар кўрсатаётгани йўқ. У ҳатто жиноятлар содир қилаётгани ҳам йўқ…

Мен Фредга қараб, “Ундан кўра жасоратлар кўрсата қолишсин-да!” деб қичқиришимга сал қолди. Лекин ўзимни тийиб қолдим. Нима бўлганда ҳам мен унинг ҳисобига ичиб ўтирибман.

Биз ресторанда бир соатча ўтирдик.
— Кетиш керак. Гаровхона ёпилиб қолади, — дедим мен.

Шунда Фред Колесников мени шерикликка ундаб қолди.
— Менга шерик бўлмайсизми? Мен жуда эҳтиёткорлик билан иш юритаман. Валюта билан тиллани олмайман. Ҳамёнингизни қаппайтириб олсангиз, йўлда тушиб қолсангиз ҳам бўлаверади. Хуллас, хўп деяқолинг… Ҳозир бир тўйиб ичамиз-да, ишни эртага гаплашамиз.

Эртасига ошнам мени алдаб кетади, деб ўйладим. Йўқ, Фред бор-йўғи кеч қолди, холос. Биз “Астория” меҳмонхонасининг олдидаги ишламай ётган фаввора ёнида учрашдик. Кейин бутазорга чекиндик.
— Бир дақиқадан кейин иккита фин жувон мол билан келади. Машина олинг-да улар билан бирга манави адресга суринг… Биз бир-биримизни сизлаяпмизми? — деди Фред.
— Йўқ, сенсирашга ўтганмиз. Ортиқча такаллуф на ҳожат.

Фред менга газетанинг бир парчасини тутқазиб, давом этди:
— Сени Римар кутиб олади. Уни таниб олиш қийин эмас. Римарнинг аҳмоқона туси бор. Бунинг устига жигарранг свитер кийиб юради. Ўн дақиқадан кейин мен етиб бораман. Ҳаммаси о’кей бўлади!
— Мен финча билмайман-ку?
— Ҳечқиси йўқ. Энг муҳими — илжай! Мен ўзим борар эдим-ку, лекин бу ерда мени танишади. — Фред қўлимдан тутди.
— Ана улар! Ҳаракатингни қил!
Шундай деб бутазор ичига ғойиб бўлди.

Мен юрагим така-пука бўлиб, иккита аёлнинг истиқболига юрдим. Чарх товоқдай офтобда қорайган башаралари важидан улар деҳқон аёлларга ўхшаб кетишарди. Аёлларнинг устида оқ плаш, оёқларида бежирим туфли бор эди. Бошларида рангдор дурра, ҳар биттасининг қўлида тўрва; тўрвалар яхшилаб дамланган футбол тўпидай қаппайган.

Имо-ишорага зўр бериб, аёлларни бир амаллаб такси тўхтайдиган жойга олиб бордим. Навбат йўқ эди. Мен тинимсиз “Мистер Фред… Мистер Фред…” деб такрорлардим. Шундай деб аёллардан бирининг енгидан ушлаб қўярдим.
— Қани анави нусха? — деб бирдан жазавага тушди аёл. — Қаёққа гумдон бўлди? Нега бошимизни гаранг қиляпти?
— Сиз русча биласизми?
— Онаси рус эди…
— Мистер Фред бир оздан кейин келади. У сизларни ўз уйига олиб боришимни тайинлади, — дедим.

Машина келиб тўхтади. Мен борадиган жойимизни айтдим. Кейин ойнага қараб, кўчани тамоша қила бошладим. Кўчадаги йўловчилар орасида милиционерлар шу қадар кўп бўлишини хаёлимга ҳам келтирмаган эдим.

Аёллар ўзаро финча гаплашиб боришарди. Уларнинг ранжиб кетаётганлари шундоққина кўриниб турипти. Кейин улар кулиб юборишди. Буни кўриб сал енгил тортдим.

Йўлкада оловдай лов-лов ёниб турган свитерлик йигит мени кутиб олди. У кўзларини қисиб, менга деди:
— Башараларини қара!
— Аввал ўзингга боқ! — деб жаҳл қилди Илона. Шеригига қараганда у ёшроқ эди.
— Улар русча билишади, — дедим мен.

— Жуда яхши-да! — деди Римар пинагини бузмай. — Жуда соз. Тил билиш яқинлаштиради. Ленинград сизга маъқул келдими?
— Чакки эмас, — деди Мария.
— Эрмитажга кирдингларми?
— Ҳали кирганимиз йўқ. Қаерда у?
— Ҳар хил расмлар, совға-саломлар, бало-бадтарлар бор. Илгари замонларда у ерда подшолар истиқомат қилган.
— Бир кириб чиқсак бўларкан, — деди Илона.
— Эрмитажга бормабсизлар-а? — деб койинди Римар.

Унинг қадам ташлаши ҳатто бир оз сусайди ҳам. Гўёки бунақа маданиятсиз аёллар билан ошначилик қилиш унга малол келгандай…

Биз иккинчи қаватга кўтарилдик. Римар эшикни итарди. У очиқ экан. Ҳар томонда идиш-товоқ уюлиб ётарди. Деворларга фотосувратлар илиб ташланган. Диваннинг устида хорижда чиққан пластинкаларнинг рангдор ғилофлари ётипти. Ўрин йиғилмаган.

Римар чироқни ёқиб, тезгина ҳамма ёқни саришта қилди. Кейин сўради:
— Қандай мол олиб келдинглар?
— Яхшиси, аввал пулдор ошнанг қаерда эканини айт бизга.

Шу лаҳзада гурс-гурс қадам товушлари эшитилди ва Фред Колесников пайдо бўлди. У бир қўлида газета ушлаб олганди. Бу газетани почта қутисидан олипти.
Унинг кўриниши жуда хотиржам, ҳатто лоқайд эди.
— Терве, — деди у фин жувонларга. — Яхшимисизлар?

Кейин Римарга ўгирилди:
— Мунча башаранг совуқ бўлмаса? Қизларга шилқимлик қилдингми?
— Менми? — деб жаҳли чиқди Римарнинг. — Биз гўзаллик ҳақида валақлашдик. Буларинг русчага туппа-тузук экан-ку!
— Жуда яхши, — деди Фред, — яхшимисиз, Ленарт хоним. Қалай юрибсиз, Илона — ойим қиз?
— Ёмон эмас, раҳмат!
— Нега русча билишингларни яшириб эдинглар?
— Буни биздан биров сўрабмиди?
— Олдин жиндай-жиндай ичайлик, — деди Римар.

У жавондан бир шиша Куба ромини олди. Жувонлар ҳузур қилиб ичишди. Римар яна қуйди.

Меҳмон аёллар ёзилгани чиқиб кетишганда, Римар деди:
— Фин хотинларининг ҳаммаси бир-бирига ўхшайди.
— Опа-сингил бўлгандан кейин ўхшамай нима қилсин, — деб изоҳ берди Фред.
— Ўзим ҳам шундай бўлса керак, деб ўйлаб эдим… Айтганча, бу Ленарт хонимнинг башараси жуда совуқ-а?

Фред Римарни уришиб берди.
— Ўзи, терговчининг башарасидан бошқа бирон сенга ёқадиган башара борми? Жувонлар дарров қайтишди. Фред уларнинг қўлига тоза сочиқ тутди. Улар қадаҳларни кўтариб жилмайишди. Бу уларнинг шу бугунги иккинчи жилмайишлари эди. Улар тўрваларини тиззаларига қўйиб олган эдилар.
— Ура, — деди Римар. — Германия устидан ғалаба учун!

Биз ичдик. Жувонлар ҳам ичишди. Полда радиола турарди. Фред оёғи билан унинг мурватини буради. Қора айлана енгилгина чайқалиб турарди.
— Қайси ёзувчини яхши кўрасиз? — деб фин аёлларининг бошини қотиришда давом этди Римар.

Аёллар ўзаро маслаҳатлашиб олишди. Сўнг Илона:
— Каръялайнен чиқар-ов! — деди.

Римар мутакаббирлик билан жилмайди. Бу билан у аёллар айтган ёзувчининг номзодини маъқуллаётганини кўрсатмоқчи бўлди. Лекин дилида бошқа гапи бор эди:
— Тушунарли, — деди у, — хўш, молларинг қанақа мол?
— Пайпоқ, — деб жавоб берди Мария.
— Бошқа ҳеч нарса йўқми?
— Нима бўлишини хоҳлардинг?
— Неча пул?— баҳосини суриштирди Фред.
— Тўрт юз ўттиз икки сўм, — дея дона-дона жавоб берди Илона.
— Ё парвардигор! — деб хитоб қилди Римар. — Йиртқич капитализмнинг ҳайвоний башараси кўриниб қолди-ку!
— Мени пайпоқнинг неча жуфтлиги қизиқтиряпти, — деб уни бир чеккага суриб қўйди Фред.
— Етти юз йигирма жуфт.
— Креп-нейлонми? — деб талабчанлик билан гапга аралашди Римар.
— Синтетика, — жавоб берди Илона. — Жуфти олтмиш тийиндан. Ҳаммаси тўрт юзу ўттиз икки сўм…

Шу ерда мен жиндай ҳисоб-китоб қилиб беришим керак. Ўша кезларда креп пайпоқлар роса модага кирган эди. Совет саноати бунақа пайпоқ чиқармас эди. Уларни фақат чайқовда харид қилиш мумкин эди. Бир жуфт фин пайпоғи олти сўм турарди. Финлардан уларни олтмиш тийинга сотиб олса бўларди. Соф даромад тўқсон фоизни ташкил қиларди.

Фред ҳамёнини олиб, пулни нақд санаб берди.
— Мана, яна йигирма сўм, — деди у. — Молни тўрваси билан қолдиринглар.
— Сиваш жанжалини тинч йўл билан бартараф қилмоқ учун ичамиз, — деб орага суқилди Римар. — Эльзас ва Лотарингиянинг қўшилмоқлари учун сипқорайлик!

Илона пулларни чап қўлига олди. Ўнг қўли билан лим тўла стаканни кўтарди.
— Бу жувонлар билан бир ишрат қилмаймизми? — деб шивирлади Римар. — Халқаро якдиллик учун.

Фред менга ўгирилди:
— Кўрдингми, куним қанақа одамларга қолганини…

Мен қўрқиб кетдим ва анча бесаранжом бўлиб қолдим. Тезроқ чиқиб кетгим келиб қолди.
— Сиз қайси рассомни яхши кўрасиз? — деб сўради Римар Илонадан.

Шунақа деб туриб қўлини Илонанинг орқасига қўйди.
— Маантерени яхши кўрсам керак, — деди Илона ундан ўзини олиб қочиб.

Римар таъна қилгандай қошларини чимирди. Гўё унинг эстетик туйғуси бир оз камситилгандай.
— Аёлларни кузатиб қўйиш зарур. Шоферга етти сўм бериш керак. Мен Римарни юборсам бўларди-ю, боласи тушмагур, пулнинг бир қисмини ўмариб қолади-да, ¬- деди Фред.
— Мен-а? — деб ғазабланди Римар. — Мендай ҳалол одам топилармикан бу дунёда.

Мен қайтиб келганимда ҳар томонда ранг-баранг целофан халтачалар сочилиб етарди. Римар сал-пал жиннига ўхшаб кўринарди.
— Пиастрлар, кронлар, долларлар, франклар, пенлар… — деб минғирларди у.

Кейин бирдан тинчиб қолди, ён дафтарчаси билан фломастерни қўлига олди.
Нималарнидир ҳисоблаб чиқиб гап қотди:
— Роппа-роса еттиз юз йигирма жуфт. Финлар ҳалол одамлар-да… Бекорга ҳам ривожланган давлат эмас-да…
— Учга кўпайтир, — деди унга Фред.
— Нега энди учга кўпайтирар эканман?
— Улгуржи берадиган бўлсак, битта пайпоқ уч сўмдан кетади. Соф даромад бир ярим мингдан ортиқроқ бўлади.

Римар бир зумда аниқ ҳисоблаб берди:
— Бир минг етти юз йигирма саккиз сўм.

Унинг ақли қосирлиги фойдани аниқ ҳисоблашига ҳалақит бермасди.
— Жон бошига беш юздан ортиқроқ, — деди Фред.
— Беш юзу етмиш олти сўм, — деб яна аниқлик киритди Римар.

Оз-моз ўтгандан кейин Фред иккимиз кабобхонага кирдик. Стол устидаги клеёнка ёпишқоқ эди. Теварак-атрофни алланечук ёғли туман босган. Одамлар аквариумдаги балиқлардек сузиб юришипти.

Фреднинг қовоғи солиқ, паришонхотир эди. Мен:
— Беш дақиқада шунча пул ишладик-а?! — дедим.

Гапни кавласанг, гап чиқади-да…
— Барибир, — деб жавоб берди Фред, — маргаринда қоврилган сомсани олиб келгунларигача қирқ дақиқа кутасан.

Шунда мен:
— Мени бошингга урасанми? — деб сўрадим.

— Мен Римарга ишонмайман. Римар мижознинг ҳақидан уриб қолади, деб қўрқмайман. Ҳолбуки, у бемалол шундай қилиши ҳам мумкин. Римар мижозга пул ўрнига эски облигацияларни ўтказиши ҳам мумкин. Ёки у мижозни қўли билан пайпаслаб кўришдан ҳам тоймайди. Лекин унга ишонмаслигимнинг сабаблари бу ҳам эмас. Унга шунинг учун ишонмайманки, у — ғирт аҳмоқ. Аҳмоққа нима панд беради? Гўзаллик иштиёқи. Римар гўзалликка интилади. Ўзи ҳалокатга маҳкум бўлса ҳам, шу удумини қўймайди. Римар япон транзисторини хоҳлаб қолипти. Римар “Берёзка” магазинига бориб, кассирга қирқ сўм узатипти. Ўзининг афт-башарасидан ҳадиксирамапти ҳам. Сирасини айтганда, у энг хашаки гастрономга кириб, бир сўм узатадиган бўлса, кассир бу пул ўғирлик эмасмикин, деб гумонсирайди. Ҳолбуки, қирқ доллар катта пул! Валюта олди-сотдиси қонунларига тўғри келмайди. Тайёр модда!.. Эртами-кечми у турмага тушиши аниқ.

— Мен-чи?— деб сўрадим.
— Сенми? Сен тушмайсан. Сен бошқа ишкалликларга рўпара бўласан.
Қанақа ишкалликлар деб ижикилаб ўтирмадим.

Хайрлашатуриб Фред деди:
— Пайшанба куни улушингни оласан.

Мен уйга алланечук мужмал бир ҳолатда жўнадим. Мен ҳам безовта эдим, ҳам жазавага тушиб қолгандим. Афтидан, бебилиска пулларда аллақандай разил куч бўлса керак-да.

Бошимдан кечган саргузаштни Асяга айтмай қўяқолдим. Мен уни ҳайрону лол қолдирмоқчи эдим. Ҳеч кутилмаганда бадавлат ва дасти узун одам бўлиб кўринмоқчи эдим.

Бу орада муносабатларимиз борган сари совуқ торта бошлади. Унга берадиган саволларимнинг кети узилмай қолди. Мен ҳатто унинг танишларини чангитиб сўкканимда ҳам савол шаклидан фойдалана бошладим.
— Арик Шульман сенга уччига чиққан аҳмоқ бўлиб кўринмайдими?

Мен Асянинг назарида Шульманнинг обрўсини тўкмоқчи эдим, лекин амалда бунинг тескарисига эришдим.

Фурсатидан аввалроқ бўлса ҳам айтақолай — кузга бориб биз ажралишдик. Ахир. бетиним сўраб-суриштирадиган одам бир вақти келиб, жавоб беришни ҳам ўрганмоғи керак-да…

Пайшанба куни Фред қўнғироқ қилди:
— Расво бўлдик!
— Нима қилди?

Мен Римар қамалиб қолиптими, деб ўйладим.
— Ундан бадтар, — деди Фред. — Ёнингдаги баққоллик дўконига кир.
— Нима қиламан?

— Ҳамма магазинлар креп пайпоқларга тўлиб кетипти. Советлар ишлаб чиқарган пайпоқ. Жуфти саксон тийиндан. Сифати финларникидан қолишмайди. Худди ўшанга ўхшаш синтетика…
— Энди нима қиламиз?
— Ҳеч нарса. Нима қилиб ҳам бўларди? Социалистик иқтисодиётдан бунақа разилликни ким ҳам кутипти дейсан? Фин пайпоқларини энди кимга ўтказаман? Уларни бир сўмдан ҳам олишмайди.

Саноатимизни яхши биламан! Аввалига улар йигирма йил депсиниб турадилар, кейин бирдан қутуриб ишлай кетадилар. Ҳамма магазинга бир хил буюмни тиқиб ташлашади. Ускунани бир созлаб олишса, бўлди, қўяверасиз. Энди креп пайпоқларни секундига миллион жуфтдан шипиллатиб чиқариб ташлайверади… — Натижада биз пайпоқларни бўлиб олдик. Ҳар биттамизга икки юз қирқ жуфтдан тегди. Икки юз қирқ жуфт ранги совуқ бир хил пайпоқ. Таскин берадиган-бирдан бир жойи шу эдики, “Мейд им Финланд” деган тамғаси бор эди.

Шундан кейин яна кўп воқеалар бўлиб ўтди… “Болонья” плашлари операцияси бўлди. Немисларнинг олтита стереоустановкаларини олиб сотдик. Бир яшик америка сигареталари деб “Космос” меҳмонхонасида муштлашув бўлди. Японларнинг фото жиҳозларини кўтариб олиб милициядан қочганларимиз… Ва яна кўп бошқа воқеалар…

Мен қарзларимни тўлаб қутулдим. Ўзимга дурустгина кийим-кечак сотиб олдим. Бошқа факультетга ўтдим. Бир қиз билан танишдим. Кейинчалик унга уйландим. Римар билан Фредни қамоққа олишганда, бир ой Болтиқбўйида юриб келдим. Адабиётда атак-чечак қадамлар қўябошладим. Ота бўлдим. Ҳокимият билан чиқишмай қолдим. Ишдан ҳайдалдим. Бир ой Калеев турмасида ўтириб чиқдим.
Фақат бир нарса сира ўзгармай қолди. Йигирма йил мобайнида мен турқи совуқ пайпоқни ташлаганим йўқ. Уларни ҳамма танишларимга совға қилдим. Уларга солиб арча ўйинчоқларини асрадим. Пайпоқлар билан чангларни артдим. Ромдаги ҳамма ёриқларни пайпоқ тиқиб беркитдим. Шунга қарамай бу ярамас пайпоқларнинг сони деярлик камайгани йўқ.

Ҳатто жўнаб кетаётиб ҳам кимсасиз уйнинг ўртасида бир уюм қилиб пайпоқларни ташлаб кетдим. Фақат уч жуфтинигина чемоданга солиб олдим.

Бу пайпоқлар менга ёшликдаги безориликларимни, биринчи муҳаббатимни ва эски дўстларимни эслатди. Фред икки йил ўтириб чиққандан кейин, “Чизетта” мотоклубида ҳалокатга учради. Римар бир йил ўтирди. Ҳозир ғишт комбинатида экспедитор бўлиб хизмат қилади. Ася эсон-омон муҳожир бўлиб олди. Ҳозир Стэнфордда лексикологиядан дарс беради. Шуни эсласам, америка фанига ҳам қойил қолавермайман.

Sergey Dovlatovning tarjimai holiga qiziqqan kitobxon uning asarlarini o’qib ko’rsa kifoya. Kitobiylikdan, an’anaviy qonun- qoidalardan birmuncha yiroq, hayot haqiqatini bo’yamay-bejamay aks ettirgan bu asarlarni muallif umrining badiiy solnomasi deyish mumkin. Buni jurnalxonlarga taqdim etilayotgan yozuvchining eng mashhur asari — hikoyalardan iborat «Chemodan» qissasidan ham bilsa bo’ladi.

Sergey DOVLATOV
CHEMODAN
Ortiqboy Abdullaev tarjimasi

Sho’ro zamonida davlat nashriyotlarida chop etiladigan badiiy asarlardan tashqari norasmiy tarqaladigan adabiyot namunalari ham uchrardi. Sotsrealizm qoliplariga unchalik ham mos tushavermaydigan yoki biron bir jihati mavjud mafkuraga yotroq ko’ringan bu toifa asarlar ko’pincha qo’lyozma shaklida qo’lmaqo’l yurar, achchiq bir alam bilanmi «samizdat» deb atalar, shu yo’nalishdagi mualliflarning shuhrati esa goho adabiyot maydonida rasman tan olingan adiblarnikidan qolishmas edi. Ammo turli ta’qib-tazyiqlar ostida qolib, ularning aksariyati muhojirotga ketishga majbur bo’lgani ham ayon. Nobel` mukofoti sovrindorlari Aleksandr Soljenitsin yoki Iosif Brodskiyning ijodiy taqdiri bunga dalil bo’la oladi.

Sergey Dovlatov (1941-90) rus adabiyotining xorijda dong taratgan ana shunday nomdor vakillaridan. Erkinroq fe’latvori va murosasiz tanqidiy qarashlari uchun ko’p jafolarga duchor bo’lgan adib muhojirotda o’n ikki yil yashab, o’n ikki kitobi nashr etildi, jahonga mashhur yozuvchilardan biriga aylandi.

Ey, Ona Rossiya! Shundayincha ham
Men uchun azizsan hamma yurtlardan.
Aleksandr BLOK

MUQADDIMA

OVIRda bu qanjiqning menga aytgan gapiga qarang:
— Jo’nab ketayotgan har bir odam uchta chemodan olib o’tishi mumkin. Belgilangan norma shunaqa. Vazirlikning maxsus farmoyishi bor.

E’tiroz bildirishning ma’nosi yo’q edi. Lekin men o’zimni tutolmadim, albatta:
— Atigi uchta chemodanmi? Buyumlarni nima qilmoq kerak?
— Ya’ni masalan?
— Masalan, men poygachi avtomobillar yig’ib yuraman.

— Soting, — deb javob berdi amaldor o’ylab o’tirmay. Keyin jinday qoshini chimirib, qo’shib qo’ydi:
— Agar biror narsadan norozi bo’lsangiz, ariza yozing.
— Men roziman, — dedim.

Turmadan keyin men hamma narsadan rozi edim.
— Undoq bo’lsa, sal kamtarroq bo’ling…

Bir haftadan keyin buyumlarimni joylay boshladim. Shunda ma’lum bo’ldiki, menga bor-yo’g’i bitta chemodanning o’zi yetib ortar ekan.

O’zimga o’zim rahmim kelib, yig’lab yuborishimga sal qoldi. Axir, o’ttiz oltiga kirganman. Shundan o’n sakkiz yilini ishlab o’tkazganman. Ozmi-ko’pmi maosh olganman, u-bu xarid qilganman. O’zimcha ozmi-ko’pmi davlatim bor deb yurardim. Oxir-oqibatda, hamma buyumim bir chemodan bo’lipti. Yana buning ustiga chemodan kattaroq bo’lganda ham mayli edi. Bundan chiqadiki, men qashshoq ekanman-da? Qanday qilib shunaqa bo’lib qoldi?

Kitoblarmi? Menda, asosan, man qilingan kitoblar bor edi. Bojxona ularni o’tkazmaydi. “Arxiv” deb atalmish qog’ozlarim bilan birga ularni oshna-og’aynilarga bo’lib berishga to’g’ri keldi.
Qo’lyozmalarmi? Men allaqachon ularni yashirin yo’llar bilan G’arbga jo’natib bo’lganman.

Mebelni aytasizmi? Yozuv stolini vositachi do’konga topshirdim. Stullarni rassom Chechin olib ketdi. Shu paytgacha u stul o’rnida yashiklardan foydalanib kelar edi. Qolgan narsalarni tashlab yubordim.

Shunday qilib desangiz, bitta chemodan bilan jo’nab ketdim. Chemodan fanerdan bo’lib, ustiga mato qoplangan, burchaklariga yaltiroq temir qoqilgan edi. Qulfi buzuq edi. Kir iladigan tizimcha bilan chemodanning belidan o’rab bog’lashga to’g’ri keldi.

Bir zamonlar shu chemodan bilan pioner lageriga borardim. Qopqog’iga siyoh bilan: “Kichkina gruppa. Sereja Dovlatov”, deb yozib qo’yilgandi. Uning yoniga kimdir oshnachilik qilib “mol po’qi”deb yozib qo’yibdi. Matoning bir necha joyi yirtilib ketgan.

Qopqoqning ichkari tomoniga fotosuvratlar yopishtirilgan. Rokki Marchiano, Armstrong, Iosif Brodskiy, yupqa libos kiygan Lollobrijida. Bojxona xodimi tirnoqlari bilan Lollobrijidani ko’chirib olmoqchi bo’ldi. Ammo suvratning tirnalgani qoldi, xolos.

Brodskiyga tegmadi. — Bu kim? — deb so’radi. Uzoq qarindoshim deb javob berdim…

O’n oltinchi may kuni men Italiyada edim. Rimdagi “Dina” degan mehmonxonada turdim. Chemodanni krovatning tagiga tiqib qo’ydim.

Oradan ko’p o’tmay rus tilida chiqadigan allaqaysi jurnallardan qalam haqi oldim. Havorang shippak, yengil matodan tikilgan jinsi, uch-to’rtta chit ko’ylak sotib oldim. Chemodanni ochmadim ham.

Uch oydan keyin Qo’shma Shtatlarga — N`yu-Yorkka yetib oldim. Avval “Rio” mehmonxonasida turdim. Keyin Flashingda oshnalarimnikida yashadim. Nihoyat, tuzukkina rayondan bir uyni ijaraga oldim. Chemodanni devorga ishlangan jovonning bir burchagiga qo’yib qo’ydim. Uning belidagi kir iladigan tizimchani bu gal ham yechganim yo’q.

Oradan to’rt yil o’tdi. Oilamiz tiklandi. Qizim yosh amerikalik bo’lib qoldi. O’g’il ko’rdim. U ham ulg’ayib, sho’xlik qila boshladi. Bir kuni xotinim toqati toq bo’lib uni urishib berdi:
— Qani, jo’na! Hoziroq javonga kir!

O’g’lim uch daqiqacha javonda qamalib o’tirdi. Keyin uni javondan chiqarib, so’radim:
— Qo’rqmadingmi? Yig’laganing yo’qmi?

O’g’lim nima deydi deng?
— Yo’q. Chemodanning ustida o’tirdim.

Shunda chemodanni javondan olib, ochdim.

Buyumlarning ustida tuzukkina kostyum yotardi. Mabodo interv`yu bersam, simpoziumlar, ma’ruzalar, ziyofat-piyofatlarga borib qolganda kiyarman, deb o’ylagandim. Taxminimcha, bu kostyumni Nobel` mukofotining marosimiga ham kiyib borsa bo’laverardi. Uning tagida poplin ko’ylak bilan gazetaga o’ralgan tufli. Ularning ostida — chiyduxoba kamzul. Astari sun’iy mo’ynadan. Chap tomonda tulab bitgan mo’yna quloqchin. Uch juft fin paypog’i. Mashina haydovchilar kiyadigan qo’lqop. Nihoyat, ofitserlarning charm qayishi.

Chemodanning tagiga saksoninchi yilning mayida chiqqan “Pravda”ning varag’i solingan. Unda “Ulug’ ta’limot — boqiydir!” degan yirik harflar bilan bosilgan shior. Markazda Karl Marksning suvrati.
Maktabda o’qib yurganimda jahon proletariati dohiylarining suvratini chizishni yaxshi ko’rardim. Ayniqsa, Marksni. Bir tomchi siyohni yoyiltirib yuborsang bas — Marksga o’xshaydi-qoladi.

Men bo’shagan chemodanga tikilib qoldim. Uning tubida — Karl Marks. Qopqog’ida — Brodskiy. Ularning oralig’ida esa behuda o’tgan, bebaho, yagona umr.

Chemodanni yopdim. Ichida naftalin donalarining shitir-shitir qilgani eshitildi. Buyumlar bir to’p bo’lib stol ustida uyulib yotardi. O’ttiz olti yillik umrim davomida orttirgan davlatim shu edi.

Vatanimda kechgan butun umrim mobaynida-ya! Nahotki, bor-yo’q davlatim shu bo’lsa, degan fikr kechdi miyamdan. Ha, bor-yo’g’i shu, — deb javob berdim o’zimcha.

Shu nuqtaga yetganda birdan xotiralar yopirilib keldi. Aftidan, bu xotiralar ana shu g’arib latta-puttalarning qat-qatlariga kirib yashirinib olgan edilar. Mana endi ular tashqariga yopirilib chiqa boshladi. Bu xotiralarni “Marksdan Brodskiyga” deb atasa bo’lardi. Yoki “Orttirgan davlatim” desa ham bo’ladi. Yoki jo’ngina qilib “Chemodan” deb qo’ya qolish ham mumkin.

Har doimdagidek bu gal ham muqaddima cho’zilib ketdi.

FIN PAYPOG’I

Bu voqea bundan o’n sakkiz yil avval ro’y bergan edi. u paytlarda men Leningrad dorilfununining talabasi edim.

Dorilfunun binolari shaharning ko’hna qismida joylashgandi. Bu yerda tosh bilan suvning bir-biriga kirishib ketishi oqibatida ulug’vor manzaralar hosil bo’lardi. Bunday muhitda yalqov bo’lish juda qiyin, lekin men buning uddasidan chiqar edim.

Dunyoda aniq fanlar degan narsa bor. Binobarin, noaniq fanlar ham bor. Noaniq fanlar ichida, menimcha, birinchi o’rinni filologiya egallasa kerak. Shunday qilib, men filfak talabasiga aylandim.
Bir haftadan keyin qaddi-qomati kelishgan, xorijiy tufli kiygan qiz menga oshiq bo’lib qoldi. Qizning oti Asya edi.

Asya meni oshnalari bilan tanishtirdi. Ular muhandislar, jurnalistlar, kinooperatorlar bo’lib, hammalari ham bizdan katta edi. Ularning orasida hatto bitta magazin mudiri ham bor edi.

Bu odamlar yaxshi kiyinishardi. Restoranlarni yoqtirishar, sayohat qilishni yaxshi ko’rishardi. Ba’zilarining shaxsiy mashinalari ham bor edi.

O’sha paytlarda ularning hammasi menga juda sirli, kuchli va jozibador ko’rinardi. Men ham ularning davrasida ularday bo’lishni orzu qilardim.
Keyinchalik ularning ko’pchiligi xorijga ketib qoldi. Hozir ular qartayib qolgan oddiy yahudiylar.

Bizning o’sha kezlardagi yurish-turishimiz anchagina katta sarf-xarajatni talab qilardi. Bu xarajatlarni ko’pincha Asyaning do’stlari ko’tarardi. Bundan men g’oyatda xijolatga tushardim.
Esimda, bir kuni Asya taksi buyurayotgan choqda doktor Logovinskiy kishi bilmas qilib menga to’rt so’m qistirdi.

Hamma odamlarni ikki toifaga ajratish mumkin. Bir toifa odamlar so’rab-surishtiradiganlar. Ikkinchi toifalari esa javob beradiganlar. Ya’ni bir toifa odamlar savol ustiga savol beradi. Ikkinchi toifa odamlar esa bunga g’ashi kelib, qovoq uyadi.

Asyaning do’stlari qizga savol berishmasdi. Men bo’lsam uni so’roqqa tutganim-tutgan edi.
— Qaerda eding? Metroda kim bilan salomlashding? Frantsuz atrini qayoqdan olgansan?

Agar biror muammoning yechimi o’zlariga uncha ma’qul tushmasa, bunday odamlar o’sha muammolarni hal qilib bo’lmaydi deb hisoblaydi. Shunda ular savol ustiga savol beraveradilar, holbuki bu savollarga haqqoniy javob talab qilinmaydi.

Xullas, mening turish-turmushim bema’ni edi, o’zimni surbetlarcha tutardim.
Men qarzdor bo’la boshladim. Qarzlarim geometrik progressiya yo’li bilan ko’payib borardi. Noyabr` oyiga kelib, ular sakson so’mga yetdi — o’sha vaqtlarning qarichi bilan o’lchaganda bu juda katta raqam!
Men garovxonaning nima ekanini bilib oldim, uning tilxatlarini, navbatlarini, g’am-g’ussa va qashshoqlik muhitini ko’rdim.

Asya yonimda ekan, bu to’g’rida o’ylamasam ham bo’lardi. Biroq biz xayr-ma’zur qilishimiz bilanoq, qarz haqidagi o’ylar qora bulutdek yopirilib kelardi.

Men bir balo bo’lishini sezib uyqusirab turardim. Soatlar mobaynida o’zimni kiyinishga majbur qilolmasdim. O’sha paytlarda biror zargarlik do’konini o’marishni astoydil o’ylay boshladim.

Men amin bo’ldimki, qashshoq odam oshiq bo’lib qolsa, uning miyasidagi har bir fikr jinoyatkorona bo’lar ekan.

Bu vaqtlarga kelganda darslarni o’zlashtirishim sezilarli darajada pasayib ketdi. Asya bo’lsa avval ham o’zlashtirmaganlar qatorida yurardi. Dekanatda bizning axloqiy qiyofamiz tillarga tushib qoldi.

Men sezdimki, odam oshiq bo’lsa-yu, yana buning ustiga qarzdor bo’lsa, uning axloqiy qiyofasi haqidagi gaplar, albatta, tilga tushar ekan.

Xullas, ishlarimiz rosa pachava edi.

Bir kuni olti so’m topish ilinjida shaharda izg’ib yurardim. Garovxonadan qishki pal`tomni qaytarib olmog’im kerak edi. Shunda Fred Kolesnikovni uchratib qoldim.
Fred Yeliseev magazinining temir panjarasiga suyangancha chekib turardi. Men uning olibsotar ekanini bilardim. Bir vaqtlar bizni Asya tanishtirib qo’ygandi.
U yigarma uch yoshlardagi, zahil rangli novcha yigit edi. Gaplashganda asabiy holda sochini silab qo’yardi.

Men ikkilanib o’tirmay to’g’ri yoniga bordim.
— Ertagacha menga olti so’m berib turolmaysizmi?

Odamlar xijolat tortmay “yo’q” deyishlari oson bo’lsin uchun qarz so’raganimda hamisha shilqimroq ko’rinishga harakat qilardim.
— Bemalol, — dedi Fred yonidan chog’roqqina to’rtburchak hamyonini olar ekan.
Ko’proq so’ramaganim alam qildi.
— Ko’proq olaqoling, — dedi Fred.

Ammo men ahmoq uning gapiga “yo’q” deb turib oldim.
Fred menga qiziqsinib qaradi.
— Yuring, tushlik qilamiz, — dedi u. — Sizni bir mehmon qilay.
U o’zini sodda va tabiiy tutardi. Men hamisha o’zini shunaqa tutaoladigan odamlarga havas qilardim.
Biz uch mahalla yurib, “Chayka” restoraniga bordik. Zalda odam yo’q edi. Ofitsiantlar yon tomondagi stollardan birining tevaragida chekib o’tirishardi.
Derazalar ochiq edi. Pardalar shabadada chayqalib turibdi.

Biz zalning to’riga o’tmoqchi bo’ldik. Ammo yaltiroq kurtka kiygan bir yosh yigit Fredni to’xtatdi. Ularning o’rtasida allanechuk sirli ko’ringan suhbat bo’lib o’tdi.
— Salomlarim sizga!
— Hurmatimni qabul etgaysiz! — deb javob berdi Fred.

— Qalay?
— Chakki emas. Yigit hafsalasi pir bo’lganday qoshini chimirdi.
— Hech narsa yo’qmi?
— Mutlaqo.
— Sizdan iltimos qilgan edim-ku…
— Ko’p afsus…

— Umid qilsam bo’ladimi?
— Albatta-da!
— Hafta davomida bo’lsa yaxshi bo’lardi-da…
— Harakat qilaman.
— Biron kafolat bormi?
— Kafolat bo’lishi mumkin emas. Lekin men harakat qilaman.

— Asl mol bo’ladimi?
— Albatta.
— Unda qo’ng’iroq qiling.
— Albatta, qilaman.
— Telefonim nomeri esingizdami?
— Afsuski, yo’q.
— Yozib oling, bo’lmasa.
— Bajonu dil.

— Lekin bu telefonda gaplashadigan gap emas.
— To’g’ri aytasiz.
— Balki tovarni olib, to’g’ri uyga kirarsiz?
— Bajonu dil.
— Adres esingizdami?
— Unutgan chiqarman-ov…
Suhbat shu taqlidda davom etaverdi.

Biz zalning to’ridagi burchakka o’tdik. Dasturxonda dazmoldan qolgan chiziqlar manaman deb ko’rinib turardi. Dasturxon g’adir-budir edi.

Fred dedi:
— Anavi so’takka e’tibor bering-a… Bir yil avval u menga ancha-muncha soatga buyurtma bergandi. Men o’n martacha tovarni olib keldim. Olmadi. Har gal biri-biridan yangi bahonalar topadi. Qo’ying-chi, hali ham bir yoqli qilgani yo’q. Nega bunaqa qiladi, deb ko’p o’yladim. Birdan ayon bo’lib qoldi — u mening soatlarimni olmoqchi emas. U o’zini biznesmen deb his qilmoqchi, katta savdogar qilib ko’rsatmoqchi, xolos. Shuning uchun meni ko’rgan paytda “Mening iltimosim nima bo’ldi?” deb tutgani-tutgan.

Ofitsiant juvon buyurtmani yozib oldi. Biz chekdik. Men Freddan so’radim:
— Sizni qamab qo’yishlari mumkinmi?

Fred bir oz o’ylanib, xotirjam javob berdi:
— Qamashlari mumkin. O’zimiznikilar sotadi-da, — deb qo’shib qo’ydi u zardasiz ohangda.
— Unda yig’ishtirib qo’ya qolsangiz bo’lmaydimi?

Fredning peshonasi tirishdi.
— Bir vaqtlar men ekspeditor bo’lib ishlaganman. Oyiga to’qson so’mga tirikchilik qilardim…

Shundoq deb qo’qqisdan o’rnidan turdi-da, xitob qildi:
— Bunaqa turmush — o’ta bemaza maynavozchilik!
— Turma afzal emas.
— Na iloj? Biron ishga uquvim yo’q. To’qson so’mga xor bo’lishga rozi emasman. Xo’p, mayli deylik, hayotimda ikki mingta kotlet yeyayin. Yigirma beshta zo’r kostyumni kiyib to’zitay, “Ogonek” jurnalining yetti yuzta sonini varaqlab chiqay. Bori-yo’q ko’rganim shu bo’ladimi? Durustroq huzur-halovat ko’rmay o’tib ketaveramanmi? Undan ko’ra bir lahza yashay, lekin odamga o’xshab yashay…
Gap shu yerga yetganda bizga yegulik bilan ichimlik olib kelishdi.

Mening yangi do’stim falsafa so’qishda davom etdi.
— Tug’ilmasimizdan oldin — tubsiz jahannam. O’lganimizdan keyin ham tubsiz jahannam. Bizning hayotimiz cheksizlik ummonida bir zarra, xolos. Shundoq bo’lgandan keyin loaqal hozirgi daqiqani nolish va zerikish bilan o’tkazmaylik. Kurrai zaminning biror joyini tirnab ketishga harakat qilaylik. Bo’yinturuqni o’rta miyona odam bo’yniga ossin. U baribir jasoratlar ko’rsatayotgani yo’q. U hatto jinoyatlar sodir qilayotgani ham yo’q…

Men Fredga qarab, “Undan ko’ra jasoratlar ko’rsata qolishsin-da!” deb qichqirishimga sal qoldi. Lekin o’zimni tiyib qoldim. Nima bo’lganda ham men uning hisobiga ichib
o’tiribman.

Biz restoranda bir soatcha o’tirdik.
— Ketish kerak. Garovxona yopilib qoladi, — dedim men.

Shunda Fred Kolesnikov meni sheriklikka undab qoldi.
— Menga sherik bo’lmaysizmi? Men juda ehtiyotkorlik bilan ish yuritaman. Valyuta bilan tillani olmayman. Hamyoningizni qappaytirib olsangiz, yo’lda tushib qolsangiz ham bo’laveradi. Xullas, xo’p deyaqoling… Hozir bir to’yib ichamiz-da, ishni ertaga gaplashamiz.

Ertasiga oshnam meni aldab ketadi, deb o’yladim. Yo’q, Fred bor-yo’g’i kech qoldi, xolos. Biz “Astoriya” mehmonxonasining oldidagi ishlamay yotgan favvora yonida uchrashdik. Keyin butazorga chekindik.
— Bir daqiqadan keyin ikkita fin juvon mol bilan keladi. Mashina oling-da ular bilan birga manavi adresga suring… Biz bir-birimizni sizlayapmizmi? — dedi Fred.
— Yo’q, sensirashga o’tganmiz. Ortiqcha takalluf na hojat.

Fred menga gazetaning bir parchasini tutqazib, davom etdi:
— Seni Rimar kutib oladi. Uni tanib olish qiyin emas. Rimarning ahmoqona tusi bor. Buning ustiga jigarrang sviter kiyib yuradi. O’n daqiqadan keyin men yetib boraman. Hammasi o’key bo’ladi!
— Men fincha bilmayman-ku?
— Hechqisi yo’q. Eng muhimi — iljay! Men o’zim borar edim-ku, lekin bu yerda meni tanishadi. — Fred qo’limdan tutdi.
— Ana ular! Harakatingni qil!
Shunday deb butazor ichiga g’oyib bo’ldi.

Men yuragim taka-puka bo’lib, ikkita ayolning istiqboliga yurdim. Charx tovoqday oftobda qoraygan basharalari vajidan ular dehqon ayollarga o’xshab ketishardi. Ayollarning ustida oq plash, oyoqlarida bejirim tufli bor edi. Boshlarida rangdor durra, har bittasining qo’lida to’rva; to’rvalar yaxshilab damlangan futbol to’piday qappaygan.

Imo-ishoraga zo’r berib, ayollarni bir amallab taksi to’xtaydigan joyga olib bordim. Navbat yo’q edi. Men tinimsiz “Mister Fred… Mister Fred…” deb takrorlardim. Shunday deb ayollardan birining yengidan ushlab qo’yardim.
— Qani anavi nusxa? — deb birdan jazavaga tushdi ayol. — Qayoqqa gumdon bo’ldi? Nega boshimizni garang qilyapti?
— Siz ruscha bilasizmi?
— Onasi rus edi…
— Mister Fred bir ozdan keyin keladi. U sizlarni o’z uyiga olib borishimni tayinladi, — dedim.

Mashina kelib to’xtadi. Men boradigan joyimizni aytdim. Keyin oynaga qarab, ko’chani tamosha qila boshladim. Ko’chadagi yo’lovchilar orasida militsionerlar shu qadar ko’p bo’lishini xayolimga ham keltirmagan edim.

Ayollar o’zaro fincha gaplashib borishardi. Ularning ranjib ketayotganlari shundoqqina ko’rinib turipti. Keyin ular kulib yuborishdi. Buni ko’rib sal yengil tortdim.

Yo’lkada olovday lov-lov yonib turgan sviterlik yigit meni kutib oldi. U ko’zlarini qisib, menga dedi:
— Basharalarini qara!
— Avval o’zingga boq! — deb jahl qildi Ilona. Sherigiga qaraganda u yoshroq edi.
— Ular ruscha bilishadi, — dedim men.

— Juda yaxshi-da! — dedi Rimar pinagini buzmay. — Juda soz. Til bilish yaqinlashtiradi. Leningrad sizga ma’qul keldimi?
— Chakki emas, — dedi Mariya.
— Ermitajga kirdinglarmi?
— Hali kirganimiz yo’q. Qaerda u?
— Har xil rasmlar, sovg’a-salomlar, balo-badtarlar bor. Ilgari zamonlarda u yerda podsholar istiqomat qilgan.
— Bir kirib chiqsak bo’larkan, — dedi Ilona.
— Ermitajga bormabsizlar-a? — deb koyindi Rimar.

Uning qadam tashlashi hatto bir oz susaydi ham. Go’yoki bunaqa madaniyatsiz ayollar bilan oshnachilik qilish unga malol kelganday…

Biz ikkinchi qavatga ko’tarildik. Rimar eshikni itardi. U ochiq ekan. Har tomonda idish-tovoq uyulib yotardi. Devorlarga fotosuvratlar ilib tashlangan. Divanning ustida xorijda chiqqan plastinkalarning rangdor g’iloflari yotipti. O’rin yig’ilmagan.

Rimar chiroqni yoqib, tezgina hamma yoqni sarishta qildi. Keyin so’radi:
— Qanday mol olib keldinglar?
— Yaxshisi, avval puldor oshnang qaerda ekanini ayt bizga.

Shu lahzada gurs-gurs qadam tovushlari eshitildi va Fred Kolesnikov paydo bo’ldi. U bir qo’lida gazeta ushlab olgandi. Bu gazetani pochta qutisidan olipti.
Uning ko’rinishi juda xotirjam, hatto loqayd edi.
— Terve, — dedi u fin juvonlarga. — Yaxshimisizlar?

Keyin Rimarga o’girildi:
— Muncha basharang sovuq bo’lmasa? Qizlarga shilqimlik qildingmi?
— Menmi? — deb jahli chiqdi Rimarning. — Biz go’zallik haqida valaqlashdik. Bularing ruschaga tuppa-tuzuk ekan-ku!
— Juda yaxshi, — dedi Fred, — yaxshimisiz, Lenart xonim. Qalay yuribsiz, Ilona — oyim qiz?
— Yomon emas, rahmat!
— Nega ruscha bilishinglarni yashirib edinglar?
— Buni bizdan birov so’rabmidi?
— Oldin jinday-jinday ichaylik, — dedi Rimar.

U javondan bir shisha Kuba romini oldi. Juvonlar huzur qilib ichishdi. Rimar yana quydi.

Mehmon ayollar yozilgani chiqib ketishganda, Rimar dedi:
— Fin xotinlarining hammasi bir-biriga o’xshaydi.
— Opa-singil bo’lgandan keyin o’xshamay nima qilsin, — deb izoh berdi Fred.
— O’zim ham shunday bo’lsa kerak, deb o’ylab edim… Aytgancha, bu Lenart xonimning basharasi juda sovuq-a?

Fred Rimarni urishib berdi.
— O’zi, tergovchining basharasidan boshqa biron senga yoqadigan bashara bormi? Juvonlar darrov qaytishdi. Fred ularning qo’liga toza sochiq tutdi. Ular qadahlarni ko’tarib jilmayishdi. Bu ularning shu bugungi ikkinchi jilmayishlari edi. Ular to’rvalarini tizzalariga qo’yib olgan edilar.
— Ura, — dedi Rimar. — Germaniya ustidan g’alaba uchun!

Biz ichdik. Juvonlar ham ichishdi. Polda radiola turardi. Fred oyog’i bilan uning murvatini buradi. Qora aylana yengilgina chayqalib turardi.
— Qaysi yozuvchini yaxshi ko’rasiz? — deb fin ayollarining boshini qotirishda davom etdi Rimar.

Ayollar o’zaro maslahatlashib olishdi. So’ng Ilona:
— Kar’yalaynen chiqar-ov! — dedi.

Rimar mutakabbirlik bilan jilmaydi. Bu bilan u ayollar aytgan yozuvchining nomzodini ma’qullayotganini ko’rsatmoqchi bo’ldi. Lekin dilida boshqa gapi bor edi:
— Tushunarli, — dedi u, — xo’sh, mollaring qanaqa mol?
— Paypoq, — deb javob berdi Mariya.
— Boshqa hech narsa yo’qmi?
— Nima bo’lishini xohlarding?
— Necha pul?— bahosini surishtirdi Fred.
— To’rt yuz o’ttiz ikki so’m, — deya dona-dona javob berdi Ilona.
— YO parvardigor! — deb xitob qildi Rimar. — Yirtqich kapitalizmning hayvoniy basharasi ko’rinib qoldi-ku!
— Meni paypoqning necha juftligi qiziqtiryapti, — deb uni bir chekkaga surib qo’ydi Fred.
— Yetti yuz yigirma juft.
— Krep-neylonmi? — deb talabchanlik bilan gapga aralashdi Rimar.
— Sintetika, — javob berdi Ilona. — Jufti oltmish tiyindan. Hammasi to’rt yuzu o’ttiz ikki so’m…

Shu yerda men jinday hisob-kitob qilib berishim kerak. O’sha kezlarda krep paypoqlar rosa modaga kirgan edi. Sovet sanoati bunaqa paypoq chiqarmas edi. Ularni faqat chayqovda xarid qilish mumkin edi. Bir juft fin paypog’i olti so’m turardi. Finlardan ularni oltmish tiyinga sotib olsa bo’lardi. Sof daromad to’qson foizni tashkil qilardi.

Fred hamyonini olib, pulni naqd sanab berdi.
— Mana, yana yigirma so’m, — dedi u. — Molni to’rvasi bilan qoldiringlar.
— Sivash janjalini tinch yo’l bilan bartaraf qilmoq uchun ichamiz, — deb oraga suqildi Rimar. — El`zas va Lotaringiyaning qo’shilmoqlari uchun sipqoraylik!

Ilona pullarni chap qo’liga oldi. O’ng qo’li bilan lim to’la stakanni ko’tardi.
— Bu juvonlar bilan bir ishrat qilmaymizmi? — deb shivirladi Rimar. — Xalqaro yakdillik uchun.

Fred menga o’girildi:
— Ko’rdingmi, kunim qanaqa odamlarga qolganini…

Men qo’rqib ketdim va ancha besaranjom bo’lib qoldim. Tezroq chiqib ketgim kelib qoldi.
— Siz qaysi rassomni yaxshi ko’rasiz? — deb so’radi Rimar Ilonadan.

Shunaqa deb turib qo’lini Ilonaning orqasiga qo’ydi.
— Maantereni yaxshi ko’rsam kerak, — dedi Ilona undan o’zini olib qochib.

Rimar ta’na qilganday qoshlarini chimirdi. Go’yo uning estetik tuyg’usi bir oz kamsitilganday.
— Ayollarni kuzatib qo’yish zarur. Shoferga yetti so’m berish kerak. Men Rimarni yuborsam bo’lardi-yu, bolasi tushmagur, pulning bir qismini o’marib qoladi-da, ¬- dedi Fred.
— Men-a? — deb g’azablandi Rimar. — Menday halol odam topilarmikan bu dunyoda.

Men qaytib kelganimda har tomonda rang-barang selofan xaltachalar sochilib yetardi. Rimar sal-pal jinniga o’xshab ko’rinardi.
— Piastrlar, kronlar, dollarlar, franklar, penlar… — deb ming’irlardi u.

Keyin birdan tinchib qoldi, yon daftarchasi bilan flomasterni qo’liga oldi.
Nimalarnidir hisoblab chiqib gap qotdi:
— Roppa-rosa yettiz yuz yigirma juft. Finlar halol odamlar-da… Bekorga ham rivojlangan davlat emas-da…
— Uchga ko’paytir, — dedi unga Fred.
— Nega endi uchga ko’paytirar ekanman?
— Ulgurji beradigan bo’lsak, bitta paypoq uch so’mdan ketadi. Sof daromad bir yarim mingdan ortiqroq bo’ladi.

Rimar bir zumda aniq hisoblab berdi:
— Bir ming yetti yuz yigirma sakkiz so’m.

Uning aqli qosirligi foydani aniq hisoblashiga halaqit bermasdi.
— Jon boshiga besh yuzdan ortiqroq, — dedi Fred.
— Besh yuzu yetmish olti so’m, — deb yana aniqlik kiritdi Rimar.

Oz-moz o’tgandan keyin Fred ikkimiz kabobxonaga kirdik. Stol ustidagi kleyonka yopishqoq edi. Tevarak-atrofni allanechuk yog’li tuman bosgan. Odamlar akvariumdagi baliqlardek suzib yurishipti.

Fredning qovog’i soliq, parishonxotir edi. Men:
— Besh daqiqada shuncha pul ishladik-a?! — dedim.

Gapni kavlasang, gap chiqadi-da…
— Baribir, — deb javob berdi Fred, — margarinda qovrilgan somsani olib kelgunlarigacha qirq daqiqa kutasan.

Shunda men:
— Meni boshingga urasanmi? — deb so’radim.

— Men Rimarga ishonmayman. Rimar mijozning haqidan urib qoladi, deb qo’rqmayman. Holbuki, u bemalol shunday qilishi ham mumkin. Rimar mijozga pul o’rniga eski obligatsiyalarni o’tkazishi ham mumkin. Yoki u mijozni qo’li bilan paypaslab ko’rishdan ham toymaydi. Lekin unga ishonmasligimning sabablari bu ham emas. Unga shuning uchun ishonmaymanki, u — g’irt ahmoq. Ahmoqqa nima pand beradi? Go’zallik ishtiyoqi. Rimar go’zallikka intiladi. O’zi halokatga mahkum bo’lsa ham, shu udumini qo’ymaydi. Rimar yapon tranzistorini xohlab qolipti. Rimar “Beryozka” magaziniga borib, kassirga qirq so’m uzatipti. O’zining aft-basharasidan hadiksiramapti ham. Sirasini aytganda, u eng xashaki gastronomga kirib, bir so’m uzatadigan bo’lsa, kassir bu pul o’g’irlik emasmikin, deb gumonsiraydi. Holbuki, qirq dollar katta pul! Valyuta oldi-sotdisi qonunlariga to’g’ri kelmaydi. Tayyor modda!.. Ertami-kechmi u turmaga tushishi aniq.

— Men-chi?— deb so’radim.
— Senmi? Sen tushmaysan. Sen boshqa ishkalliklarga ro’para bo’lasan.
Qanaqa ishkalliklar deb ijikilab o’tirmadim.

Xayrlashaturib Fred dedi:
— Payshanba kuni ulushingni olasan.

Men uyga allanechuk mujmal bir holatda jo’nadim. Men ham bezovta edim, ham jazavaga tushib qolgandim. Aftidan, bebiliska pullarda allaqanday razil kuch bo’lsa kerak-da.

Boshimdan kechgan sarguzashtni Asyaga aytmay qo’yaqoldim. Men uni hayronu lol qoldirmoqchi edim. Hech kutilmaganda badavlat va dasti uzun odam bo’lib ko’rinmoqchi edim.

Bu orada munosabatlarimiz borgan sari sovuq torta boshladi. Unga beradigan savollarimning keti uzilmay qoldi. Men hatto uning tanishlarini changitib so’kkanimda ham savol shaklidan foydalana boshladim.
— Arik Shul`man senga uchchiga chiqqan ahmoq bo’lib ko’rinmaydimi?

Men Asyaning nazarida Shul`manning obro’sini to’kmoqchi edim, lekin amalda buning teskarisiga erishdim.

Fursatidan avvalroq bo’lsa ham aytaqolay — kuzga borib biz ajralishdik. Axir. betinim so’rab-surishtiradigan odam bir vaqti kelib, javob berishni ham o’rganmog’i kerak-da…

Payshanba kuni Fred qo’ng’iroq qildi:
— Rasvo bo’ldik!
— Nima qildi?

Men Rimar qamalib qoliptimi, deb o’yladim.
— Undan badtar, — dedi Fred. — Yoningdagi baqqollik do’koniga kir.
— Nima qilaman?

— Hamma magazinlar krep paypoqlarga to’lib ketipti. Sovetlar ishlab chiqargan paypoq. Jufti sakson tiyindan. Sifati finlarnikidan qolishmaydi. Xuddi o’shanga o’xshash sintetika…
— Endi nima qilamiz?
— Hech narsa. Nima qilib ham bo’lardi? Sotsialistik iqtisodiyotdan bunaqa razillikni kim ham kutipti deysan? Fin paypoqlarini endi kimga o’tkazaman? Ularni bir so’mdan ham olishmaydi.

Sanoatimizni yaxshi bilaman! Avvaliga ular yigirma yil depsinib turadilar, keyin birdan quturib ishlay ketadilar. Hamma magazinga bir xil buyumni tiqib tashlashadi. Uskunani bir sozlab olishsa, bo’ldi, qo’yaverasiz. Endi krep paypoqlarni sekundiga million juftdan shipillatib chiqarib tashlayveradi… — Natijada biz paypoqlarni bo’lib oldik. Har bittamizga ikki yuz qirq juftdan tegdi. Ikki yuz qirq juft rangi sovuq bir xil paypoq. Taskin beradigan-birdan bir joyi shu ediki, “Meyd im Finland” degan tamg’asi bor edi.

Shundan keyin yana ko’p voqealar bo’lib o’tdi… “Bolon`ya” plashlari operatsiyasi bo’ldi. Nemislarning oltita stereoustanovkalarini olib sotdik. Bir yashik amerika sigaretalari deb “Kosmos” mehmonxonasida mushtlashuv bo’ldi. Yaponlarning foto jihozlarini ko’tarib olib militsiyadan qochganlarimiz… Va yana ko’p boshqa voqealar…

Men qarzlarimni to’lab qutuldim. O’zimga durustgina kiyim-kechak sotib oldim. Boshqa fakul`tetga o’tdim. Bir qiz bilan tanishdim. Keyinchalik unga uylandim. Rimar bilan Fredni qamoqqa olishganda, bir oy Boltiqbo’yida yurib keldim. Adabiyotda atak-chechak qadamlar qo’yaboshladim. Ota bo’ldim. Hokimiyat bilan chiqishmay qoldim. Ishdan haydaldim. Bir oy Kaleev turmasida o’tirib chiqdim.
Faqat bir narsa sira o’zgarmay qoldi. Yigirma yil mobaynida men turqi sovuq paypoqni tashlaganim yo’q. Ularni hamma tanishlarimga sovg’a qildim. Ularga solib archa o’yinchoqlarini asradim. Paypoqlar bilan changlarni artdim. Romdagi hamma yoriqlarni paypoq tiqib berkitdim. Shunga qaramay bu yaramas paypoqlarning soni deyarlik kamaygani yo’q.

Hatto jo’nab ketayotib ham kimsasiz uyning o’rtasida bir uyum qilib paypoqlarni tashlab ketdim. Faqat uch juftinigina chemodanga solib oldim.

Bu paypoqlar menga yoshlikdagi bezoriliklarimni, birinchi muhabbatimni va eski do’stlarimni eslatdi. Fred ikki yil o’tirib chiqqandan keyin, “Chizetta” motoklubida halokatga uchradi. Rimar bir yil o’tirdi. Hozir g’isht kombinatida ekspeditor bo’lib xizmat qiladi. Asya eson-omon muhojir bo’lib oldi. Hozir Stenfordda leksikologiyadan dars beradi. Shuni eslasam, amerika faniga ham qoyil qolavermayman.