Шавкат Раҳмоннинг буюк испан шоири Федерико Гарсиа Лорка шеъриятидан қилган таржималари нафақат ўзбек таржима санъати тарихида,шу билан бирга ўзбек шеърияти такомилида ҳам катта таъсир кучига эга бўлган ҳодисалардан бири деб ҳисоблаш лозим. Гарсиа Лорка шеъриятининг ўзбекчада жаранглаши жуда кўп ёш ўзбек шоирлари ижодида ўзига хос оҳангларни пайдо бўлишига сабаб бўлди. Шавкат Раҳмон бу ишга жуда катта масъулият билан киришгани ва йиллар давомида ҳатто нашр этилган таржималарига қайтиб,уларни янада мукаммал бўлишига интилганини билиш учун Лорканинг ўзбек тилида чоп этилган икки китобини ўзаро солиштириш кифоя бўлади.
Биз Федерико Гарсиа Лорканинг 1989 йилда босмадан чиққан «Энг қайғули шодлик» китобига Шавкат Раҳмоннинг таржимон сифатида ёзган кириш сўзини ва таржима қилинган шеърлардан айримларини сизнинг ҳукмингизга ҳавола этамиз ва буюк Лорка шеъриятининг Шавкат Раҳмон томонидан қилинган таржимаси ҳали-ҳануз ўз тадқиқотчиларини кутаётганини яна бир бор таъкидлашни истаймиз.
ТАРЖИМОНДАН
Ҳар гал Испанияни ўйлаганимда гул йиғисини шеърда янгратган шоирлар, овози ойии уйғотган ҳофизлар-ла бнр малак сиймо гул исмидай, бир пари капалак исмидай иазокатли Боабдил сўзи хаёлимдан кетмайди. Тарихни сўйлатсак, еттинчи аср бошларидаёқ жанубий Франция қасабаларигача ислом лашкарлари-ла кириб борган, Испанияда Вестгот қироллигини синдириб, мусулмон давлатига тамал тошини қўйган араб саркардалари Мусо ибн Нусайра ва Тариқ ибн Зиёд хотирга тушади. Кейинчалик гоҳ уммавий халифалиги, гоҳ алморавидлар, гоҳ алмоҳадлар салтанати деб аталган Андалусия давлати 1492 йили қирол Фердинанд ва қиролича Изабелла ихтиёрига ўтди. Саккиз юз йил Оврупони ҳайратга солган давлатнинг энг сўнгги қироли Али Абдуллоҳ Боабдилдир…
Америкадаги Эдинбург дорулфунуниинг исломшунос олими У. Монтгомери Уотт айтишича: «Араб маданияти ўзидан-да қадимийроқ, юксакроқ маданиятларнинг энг яхши фазилатларини ўзлаштириб, янги мусулмон маданиятига асос солди. Исломгача бўлган насроний маданияти Испания маданиятининг кейинги ривожига ҳеч қандай таъсир кўрсатмади. Аҳолининг кўпчилиги мусулмон динига кириб, вақт ўтиши билан араблашиб кетди». Чинданам, Андалусия ибн Рушд, ибн Туфайл, ибн Халдун, ибн Хазм, Муҳиддин ибн ал Арабий каби не-не буюк зотларни эмизган диёрдир. Ҳозиргача Қурдоба, Ғарнота, Севилла қасабаларидаги афсонавий қасрлар, маҳобатли мачитлар, маъмурий бинолар араб маданиятидан хотирадир.
Хулосаласак, Андалусия маданияти шарқу ғарбнинг энг гўзал фазилатларини эмиб улғайган, Испаниянинг жаҳонга машҳур сиймоларини эмизиб улғайтирган бир маданиятдир. Андалусиянинг мана шундай ёруғ юзли сиймоларидан, ҳаёт ва мамот оралиғида ярадор қушдай потирлаган руҳ сувратларидан иборат асарларини бадиий ижод саҳнасига бир даста гулдай отган Федерико Гарсиа Лоркадир,
Асримизнинг йигирманчи йилларида Оврупо адабиётида, хусусан, шеъриятида турли безовта оқимлар пайдо бўлди. Бу оқимлар жадаллашпб кетган сиёсий-ижтимоий тўлқинларнинг бадиий ижоддаги кўринишларидир. Бу даврда Испаниядагп адабий давраларда Оврупонинг бошқа адабиётларида муқимлашган сюрреализм, ултраизм, креасоннзм, герметизм кабн ҳаёт билан адабиёт бирлигини тан олмайдиган, санъат санъат учун деган ижодий субут атрофида баҳслар қизиди. Лорка мана шу йилларда фаол ижод қилдиким, буни мустаҳкам ижодий субут шарофати деб билмоқ лозимдир: «Яхшиямки, санъат санъат учун деган ғоянинг мағзи пуч, акс ҳолда бундан-да шафқатсиз ғоя бўлмасди. Бу сохта санъатнинг ўзигагина дахлдор соф санъатга бирортаям виждонли одам ишонмайди. Зиддиятли давримизда ижодкор халқ кулса кулиб, йиғласа йиғламоғи, ўз бинафшаларидан воз кечмоғи, белигача ботқоққа ботиб бўлсаям бинафша нзлаётганларга кўмаклашмоғи шарт». Бундай ижодий субут ижодкорнинг янги-янги ифода шаклларини излашига сираям монелик қилмайдн, балки ҳар қандай шаклга соғлом ижтимоий руҳ бермоғи тайин.
Лорка қатнашган адабий даврада мажозийлик бирламчи унсур сифатида тан олиниб, ифода воситасигина ҳисобланиб қолмаган. Мажозийлик Лорка ва бошқа муштарийларнинг рост ва хаёлий дунё бирлигини ифодалаган дунёқарашидан, борлиққа муносабатидан келиб чиққан ижодий субутдир. Кейинчалик бу даврадан испан ва жаҳон адабиётида «27-йил авлоди» деб аталган буюк ижодкорлар — Хорхе Гильен, Педро Салинас, Гарсиа Лорка, Рафаэл Альберти, Херардо Диего, Эмилио Прадос, Луис Сернуда, Дамасо Алонсо, Мануэл Альтолагирре ва ёши улуғроғ Хуан Рамон Хименес ажралиб чиқди.
Лорка ҳам ёзма, ҳам оғзаки маданиятнинг ижобий фазилатларини ўз ижодида омухта қилган. Ёзма маданият, яъни Сервантес, Лопе де Вега, Луис де Гонгорадан жисмлар ва туйғуларнинг тартибсиз дунёсини уйғунлашган дунё сифатида тасаввурлашни ўрганган бўлса, огзаки маданият, яъни испан халқ қўшиқларидан табиатнинг ҳар бир унсурини жонлаштириш хусусиятиии ўзлаштиргандир. Бундан ташқари испан халқ қўшиқларига хос бўлмиш яна бир хусусият — ранглар ва ўсимликлар тамсилидан жудаям унумли фойдаланган. Ранглар: халқ қўшиқларида сиёҳранг — мотам; бинафшаранг — жудолик, хотира, садоқат; кўкранг — мангулик, ҳақиқат, адолат, сабот; яшилранг — омад, ҳиссиёт; оқранг — ўлим, мангулик, эътиқод, озодлик; кулранг — қайғу; сариқранг — қуёш, буғдой, қувват, илҳом, шуҳрат; қизил — қаҳр, қон рангги, изтироб, эҳтирос, ғурур рамзидир. Ўсимликлар: заранг — соф ишқ; гулхайри — алам, маҳкумлик, хиёнат; терак — мағрурлик; бодом — назокат, бевақт ўлим; сабур — оғриқ, қизғалдоқ, таскин, оний умр, бекор тўкилган қон; қушқўнмас — азоб, сарв — қабристон дарахти, қайғу, мотам рамзи; чиннигул — завқ-шавқ; ёсмин ёки суман — садоқат, назокат рамзидир. Лорка ижодида табиатнинг ҳар бир унсури ҳаёт ва мамот оралиғида титраб турган дардчил юракка ҳамдардлик қилади, руҳиятига мослашади. Инсон изтиробининг бу қадар юксалтирилиши шоир дунёқарашида одамийликнинг нечоғлигидан далолат.
Лорканинг 1921 йили Мадридда нашр этилган биринчи «Шеърлар китоби» қурама шакллар, оҳанглар, кайфиятлардан иборатдирким, Хуан Рамон Хименес, Антонио Мачадо, Рубен Дарио каби улуғ шоирлар ижодидаги айрим фазилатлар таъсирида ёзилган шеърлар, манзумалар шоирнинг шаклланиш жараёнидан нишоналардир. Лорканинг айрича овози «Канто хондо достони», «Қўшиқлар», «Лўли романсероси» китобларидагина очилган. Сохти зиддиятли «Канте хондо достони» ва сохти эркин «Қўшиқлар», «Лўли романсероси» китобларидаги уйғунлик, бутунлик «Шоир Нью-Йўркда» китобидаги шеърларда йўқ, айниқса, «Лўли романсероси», «Шоир Нью-Йўркда» китобига бутунлай қарама-қаршидир. Агар «Лўли романсеросида шоир тасвирланган воқеа, ҳодиса, фожиаларнинг фақат гувоҳидай намоён бўлиб, жабрланган кимсаларга ҳамдардлик билдирувчи бир муштарий сифатида лўлилар дунёсига пайванд қилинган бўлса, «Шоир Нью-Йўркда» китобидаги шеърларда шоир асосий қаҳрамон, биз унинг кўзи билан вақтнипг қулига айланиб қолган одамлар ва машиналар манзарасиии кўрамиз. Нью-Йўрк шоир учун қачонлардир барча тирик мавжудот эмин-эркин нафас олган, бироқ вақт исканжасида ёмонлик, риё тимсолига айланиб қолган замин. Шоир эса бу заминда бор-йўғи дарду аламларга муносабатини билдирувчи ярадор юрак соҳибидир.
Ўттизинчи йилларда энг илғор мамлакатлар қаторида Испания ҳам ўн миллионлаб бегуноҳнинг бошига етган фашизм довулида қолди. Азалдан ҳофизлар, шоирларга суюкли махзан бўлмиш Андалусия қасабаларида шумният фитна қадамидан ўлат бошлангандай, булбулларнинг сарбаст овозларига, ошиқ ва маъшуқаларнинг хўрсиниқларига ўрганган кечаларда кун кўзини очгунга қадар ёбонлардаги қабристонларга қурбон ташиган юк машиналарининг бўғиқ овозлари… Бу Ғарнотада генерал Франко бошчилигидаги фашистлар ҳокимияти енг шимариб ишга тушганидан бир далолат. 1936 йилнинг августида Ғарнота яқинидаги Айндамар, яъни Кўзёш булоғи деб аталмиш хилват бир ёбонда, тунги ёбонда Лорка отилди.
Хуан Кобо таниқли ирланд олими, испаншунос Ян Гибсоннинг «Ғарнота, 1936 й. Федерико Гарсиа Лорканннг ўлдирилиши» деган китобига ёзган сўзбошисида Мексикада чикадиган «Пренса» газетаси мухбирига генерал Франко айтган сўзларни келтирган: «Чет элларда ғарноталик бир шоир ҳақида шов-шув кўпайди. Нечоғлик истеъдодли экани ва тирик қолганида бу қадар овоза бўлиши ҳам номаълум бу шоир номини қизиллар мафкураси кўтариб юрибди. Бироқ Ғарнотадаги безовта кунларда қўзғолончи унсурларга қўшилиб кетган бу шоирнинг ҳалок бўлганини тан оламиз. Ҳарбий ҳаракатлар пайтида бундай ҳодисалар бўлиб туради. Ғарнота қамал қилинганида республикачиларнинг бефаросат ҳукумати шаҳар аҳолисига қурол-аслаҳа тарқатгани туфайли қуролли тўқнашувлар содир бўлганлиги маълум. Ҳалиги ғарноталик шоир ҳам шундай тўқнашувлар пайтида ҳалок бўлган. Қисқаси, бир умрга эслаб қолинг, ҳеч қандай шоирни отганимиз йўқ».
Аммо ойни этак билан ёпиб бўлармиди. Гарчи генерал Франко 1975 йилгача, яъни вафотигача Лорка тасодифан ҳалок бўлган деган гаплари билан жаҳон жамоатчилигини чалғитган бўлсаям, Ян Гибсон каби фидойи тадқиқотчиларпинг меҳнати туфайли Лорка фашистлар ҳукуматининғ «қора рўйхати»га тушганлиги ошкора бўлди. Шоирнииг номи 1975 йилдан кейингина, яъни Испанияни демократик ҳукумат бошқара бошлаганидагина рўйирост тикланди.
Бундан ўн йил аввал дастлабки таржималарим «Сайланма» номи билан нашр этилгани мен учун нечоғли қувончли бўлганини айтмай қўяқолай. Аммо бу қувончнинг умри қисқа экан. Тез орада, ўйлаб қарасам, Лорканимас, Лорканинг таржимонларини таржима қилганим аёнлашди. Рус мутаржимлари, шубҳасиз, энг сўнгги имкониятларини ишлатиб меҳнат қилган бўлсаларам, Лорка шеърларининг асл қиёфасини кўриш иштиёқида ёнавердим. Кейинчалик етти-саккиз ой испан тилидан дарс олдим, анча пайт мустақил шуғулландим, испан тилининг табиатига бир оз кўникканимдан кейингина луғат ёрдамида таржима қила бошладим. Бир неча йилга чўзилган бу иш давомида Лорканинг москвалик таржимонларидан Анатолий Гелескул, Павел Грушко, Наталья Малиновская, испаншунослардан Людмила Синянская, Юрий Грейдинглар билан дўстлашдимки, бу хайрихоҳ кишиларнипг кўмаклари бир умр ёдимда. 1986 йил май ойида москвалик испаншунос олим Николай Томашевский ва ленинградлик испаншунос Александра Косс билан бирга Испанияга бориб, буюк испан ёзувчиси Валье Инклан ижодига бағишланган конгрессда қатнашдпм. Мадридда совет адабиётининг таржимони Хосе Фернандес, кейинроқ барселоналик русшунос Элена Видал ва бошқа бир қанча қаламкашлар билан танишдим. Бу мулоқотлар Лорка ижоди, умуман испан адабиётига мени янаям боғлаб қўйди. Бу боғлиқлик нечоғлик жиддийлигини ҳали йиллар кўрсатар.
«ЭНГ ҚАЙҒУЛИ ШОДЛИК» КИТОБИДАН ШЕЪРЛАР
Шавкат Раҳмон таржималари
ЖИМЛИК
Бу жимликни эшит,болам.
Тўлқинланган бу жимлик,
сирғалиб чўкади акс-садолар,
юзларини босар эгилиб
ҳатто осмон ҳам.
ИСПАН ЖАНДАРМЛАРИ ҲАҚИДА РОМАНС
Қора гулдур каби отлар.
Тақалари ҳам қорадир.
Йилтиллайди пўшларида
бўёқлару шам доғлари.
Кўзларида ёш қолмаган,
қўрғошиндан каллалари.
Лок сирилган жонлариям
ўралгандир тасмаларда.
Камоншакл, шабий шарпа.
ёвуз сафлар ўтар хунук —
қолур мумдай сукунат ва
ваҳиманинг чексиз қуми.
Ўтар, тасир-тусир ўтар
тилка-тилка тун қаъридан,
ғира-шира буржлар ёнар
тўппончалар сумбатидан.
О, лўлилар шаҳристони!
Ясангансан байроқлар-ла.
Олча сувли шиша хумлар,
ой нурлари қовоқларда.
О, лўлилар шаҳристони!
Кўриб сени, унутар ким?
Ўктам долчин миноралар,
анбару ғам-ғусса шаҳри.
Нуқра тун, оқ-ойдин тун
тушар чоги осмонлардан,
лўлилар кун, новак ясар
лангиллаган сандонларда.
Бошин уриб ҳар қопқага
кишнаб турар ярадор от.
Херес де ла Фронтерада
қичқирворар чинни хўроз.
Яланғоч бод гир айланар
бир чеккада шоду мафтун:
нуқра каби оппоқ-ойдин,
чиройли тун, ажойиб тун.
Юсуф билан Биби Марям
излаб қайроқ тошларини,
суриштириб келар ногоҳ
лўлиларнинг ошёнига.
Марям кўркам кўйлагида
ойимқиздай сузар ларзон.
бодоммағиз, зарқоғоздан
бўйнидаги қат-қат маржон.
Бир кифтида заррин пўши,
Юсуф тўхтар тўкиб виқор,
сал наридан Педро Домек,
ҳам уч эрон султони бор.
Чўчиб кетар лайлак каби
томда хаёл сурган қамар.
Босар баланд айвонларни
фонуслар ва байроқчалар.
Кўзгуларнинг қаърларида
додлар пойсиз раққосалар.
Херес де ла Фронтерада
соя ва сув, сув ва соя.
О, лўлилар шаҳристони!
Ясангансан байроқлар-ла.
Сўндир яшил дарчаларни,
келди ёвуз айғоқчилар.
о, лўлилар шаҳристони!
Кўриб сени унутар ким?
Денгизлардан олис ерда
сочинг ёзиб ётасан жим.
Кириб келар гурас-гурас,
шаҳар байрам қилади шод.
Эрмангулнинг қари товши
ўқдонларда қўзғалар бот.
Кириб келар гурас-гурас,
пўшлари-да қора, қўшқат,
улар учун ҳатто буржлар
қаболлардай порлар фақат.
Хавф-хатарга очиқ шаҳар
чийлар экан бетин қопқа,
бирданига қирқта қаттол
кириб келар улкан қопга.
Тўхтаб қолар соатлар-да,
ногаҳ тўнар шиша хумлар,
синчиклаган ёв кўзлардан
сувлар музга дўнар зумда.
Сиртмоғидан парпираклар
ерга қулар чўзиқ доддан.
Қиличлардан қиймаланган
бодни топтаб ўтар отлар.
Изғиб лўли кампирлар-да,
обкетар от, жандаларин,
сочларини шамол титган,
жиринглар мис тангалари.
Ёпинчлар тор кўпаларни
тўсар тиғиз тиқин мисол,
қора бўрон қайчиларин
ортларидан ёпар беҳол.
Байтуллаҳм қопқасини
кўзлаб борар авом лўли,
Юсуф пўшин ўлган қизга
кафан мисол ёпиб қўйди.
Туни билан ўқ товшидан
таранглашиб турди ҳаво.
Марям буржлар сўлаги-ла
гўдакларга берар даво.
Жандармлар изғийди оч
тунга тағин экиб олов,
гулхан ичра ёнар ўсмир
ва яланғоч гўзал хаёл.
Сўйиб Роза Камборонинг
маммаларин жандармлар,
қўйиб кетар дарвозасин
токчасига лаганларда.
Бошқа қизлар эса қочар,
жонҳолатда қочар войлаб —
портлаб қора атиргуллар
яшнаётган мудҳиш жойдан.
Шудгорларнинг қатламидай
чўккан чоғи сопол томлар,
тошдай совуқ чеҳрасини
эгилганча тўсар тонгда.
О, лўлилар шаҳристони!
Жандармлар кетар санғиб
сукунатнинг шум ғоридан,
қамраб олди сени ёнғин.
О, лўлилар шаҳристони!
Кўриб сени, унутар ким?
Юзларимдан изласинлар
ой ҳам саҳро жилвасини.
АНТОНИТО ЭЛ КАМБОРО ЎЛИМИ
Гвадалнаҳр қирғоғида
янграр ўлим доди бехос.
Кўҳна додлар аро учар
чиннигулдай ёниқ овоз.
Қобон каби ёв пойларин
жон-жаҳди-ла тишлар қумда.
Кўпикланган делфин мисол
гир айланар сўнг ҳужумда.
Ёв қонига ол ёшлигин
чилаб олар жон ҳалпида.
бироқ ҳолсиз йиқилар у
тўртта ўткир тиғ зарбидан.
Ситоралар тунги сувга
санчган маҳал найзаларин,
бузоқларнинг тушларига
кирган маҳал гул, майсалар.
Гвадалнаҳр қирғоғида
янграр ўлим доди ногоҳ.
Антонито Торрес Эрредя,
Камборонинг мард эркаси,
яшил ойдан ҳам қорача,
чиннигулнинг ёниқ саси.
Гвадалнаҳр қирғоғида
жонингга ким қасд айлади.
Оға-ини Эрредялар,
бенамехлик тўртта хешим
қасд айлади кўролмасдан,
пайт пойлади эрта-кечин,
чунки долчин чувак кийдим,
узук тақдим бармоғимга,
жисмим суман ва зайтундан
қорган эди худойим ҳам.
Ай, Антонито Камборо, ай,
лойиқмидинг маликага!
Сиғин Биби Марямга тез,
жонинг қолди таҳликада.
Ай, Федрико Гарсиа, ай,
соқчиларга қилгин аён.
Узолмасман ердан бошим
узилган бир бошоқсимон.
Учта зарба, учта қизил
жароҳатли рўйи сўлмас.
Тирик нишон, бунақасин
энди сира қўйиб бўлмас.
Бир фаришта ғамгин келиб
болиш қўйиб кетар шу чоқ.
Ҳолсиз бошқа бир фаришта
ёқиб қўяр қорачироқ.
Бенамехга қайтган маҳал
тўртта қотил, оға-ини,
Гвадалнаҳр қирғоғида
ўлим саси буткул тинди.
СЕВИЛЛА ЙЎЛИДА АНТОНИТО ЭЛ КАМБОРОНИНГ ҲИБС ҚИЛИНИШИ
Антонито Торрес Эрредя,
Камборонинг жўмард ўғли,
чивиқ ўйнаб Севиллаға
корридани кўрмоқ бўлиб
борар, яшил ойдан ҳатто
қорамағиз, хушруй, дароз.
Жингалаксоч ҳалқалари
манглайида ярқирар соз.
Ярим йўлда тасма қилиб
трунж кесар, тағин узиб
кесар, отар, тилло каби
сарғаргунча сувнинг юзи.
Ярим йўлда паноҳ бермас
унга калин, бута-шохлар,
жандармнинг тўрт соқчиси
қўлларини қайриб боғлар.
Кифтларида шомни судраб,
уфққа аста қайтади кун
торреродай пўшин ёйиб,
қора тортар баҳрул очун.
Зайтунлар жад нафасини
сабот билан кутар ҳамон.
Руҳ тоғлардан етиб келар
йўрға отни минган шамол,
Антонито Торрес Эрредя,
Камбороиинг жўмард ўғли,
беш учбурчак қуршовида
зуннор каби боғлиқ қўли.
Антонито, наҳот, бу сен!
Отанг ўғли бўлсанг зора,
очар эдинг тиғинг билан
бешта қонли фавворани.
Сен Камборо ўғли эмас,
ор-номусин йўқотган кас.
Бир пайт тоғда лўлиларга
ҳатто ажал қоларди танг!
Эҳ, ўтибди ўшал мардлар,
ул тиғларни босибди занг!
Очилар бот турма-ҳужра
шомги соат тўққиз пайти.
Бешта соқчи шарбат ичиб,
тун қаърига кетар қайтиб.
Ёпилар бот турма-ҳужра
соат тўққиз бўлган ҳамон.
Ярқирарди қора байтал
сағри каби тунги осмон.
ДОН ПЕДРО ВА УНИНГ ОТИ ҲАҚИДА УЙДИРМА
Ёлғизоёқ сўқмоқдан
тушаётир Дон Педро.
Ай, мунчаям куйиниб
йиғлар бу кабальеро.
Эгарсиз ҳам жиловсиз.
Гижинглаган бир отда
нон билан бир ўпични
излаб юрар дунёдан.
Деразалар шамолга
шошилиб савол берар:
нечун бунча куйиниб,
йиғлар бу кабальеро.
Сув тагида оҳиста
сўзлар сузар лўмиллаб.
Сув устида тўлиной
ўйнаб-ўйнаб
чўмилар.
Бошқаси ҳавас қилар,
мунча юксак!
Соҳилда
«Товоқларни жуфтли тун»,
деб бир бола ёлборар.
Осмонларга туташган
болутзор ўрмон аро
ухлаётган заркентга
келиб қолар Дон Педро.
Байтуллаҳмми ? Ҳулво
руморан бўй уфурар.
Қизғиш сопол томларда
ярқирайди булутлар.
Дон Педро ҳам йиртилган
тоқлар тагидан ўтар.
Икки аёл ва бир чол
чиқар ёқиб шамларин.
«Йўқ-эй», дейди сапидор.
«Кўрамиз», дер андалиб.
Сув тагида оҳиста
сўзлар сузар сочила,
қушлар ва алангалар
айланар сув сочида.
Қандай хато бўлганин
фақат билар қамишзор,
оғочтан гитаранинг
туши бодсиз, бнозор.
Равон йўлдан оҳиста
чолу икки жория
қўлларида шам тутиб,
қабристонга боришар.
Бечора Дон Педронинг
ухлаб ётган оти ҳам
сезиб ўлим шарпасин,
зумдаёқ ҳушёр тортар.
Ўқдай учар осмонда
шомнинг ботин овози,
шохин урмиш ойнага
йўқликнинг яккашохи.
Олисда катта шаҳар
қолар олов бағрида,
фарёд қилиб одам ҳам
кетар замин қаърига.
Шимолда битта юлдуз,
бир денгизчи жанубда.
Сув тагида
ётар сўзлар.
Саслар балчиққа чўккан.
Қунишган гуллар аро
ай, ётар эрмак бўлиб
бақаларга Дон Педро.
— УЧ ТАРИХИЙ РОМАНС —
АВЛИЁ ОЛИЯ АЗОБИ
I
МЕРИДА МАНЗАРАСИ
Тор кўчадан тўлғанганча
кочар узун думли ол от,
эснаб ошиқ отар римлик
беш-олтита қари саллот.
Минерватоғ снндираркан
қуруқ дарахт шохларини,
бир қиррадан отилар сув,
ўлик қушдай жарлик сари.
Йиртиқ буржлар тўзонлари
тун қаърларин қилиб очун,
сув аралаш тонг ёриғин
кутар бирдан ёғиш учун.
Гоҳо босиб қизил тўлқин
каби сурон, тағин тинар.
Авлиё қиз нолалари
биллур кадаҳ каби синар.
Ғариллайди чарх тошлари.
чангакларни букиб оғир
инграр сандон буқалари.
Меридага кийдирар тонг
маймунжоннинг новдалари
ила хушбўй гуллардан тож,
II
ҚАТЛ
Яланг оғоч шохлари сув
зинасидан шитоб сакрар.
Консул сўрар Олиянинг
кўкси учун икки баркаш
Хирқироқдан сўнг бўйнида
бўртиб кетар яшил шохлар.
Қушқўнмасда қолган қушдай
чайқалади жисми дорда.
Ва кесилган бармоқлари
ўйнар бошлар тоштахтада —
сажда қилиш учун қўлга
бирикмоқчи бўлар қайта.
Кесволинган икки кўкрак
тагларидан икки хунук
кичик осмон кўринар ҳам
томчилар кон аралаш сут.
Жисмидаги минглаб қонли
шохчалар ҳам жон талашиб,
ваҳший гулхан наштаридан
асраб турар ҳўл танасин.
Қуролларин жаранглатиб,
қатор-қатор, дабдаба-ла
утар қурбон қаршисидан
сўник юзли сариқ сафлар.
Шунда узун сочли консул
метин сафлар кўригидан
олиб ўтар мис баркашда
ҳовур чиққан кўкракларни.
III
ЖАҲАННАМ ВА ҲАМДУ САНО
Тўлқинланиб чўкади қор.
Чайқаладир жасад ҳамон.
Кўмир каби юзин силаб
қора бўлар совуқ шамол.
Таранглаша товланар тун,
дарахтда у чайқалар, оҳ.
Тағин шаҳар довотлари
ерга тинсиз тўкар сиёҳ.
Қорли дузни босиб кетар
сукунатга қўшиқ айтган
тўда-тўда майиб-мажруҳ —
митти-митти қора ҳайкал.
Сийраклашиб етар қор-да.
Жасад турар оқарганча.
Ярқироқ муз лашкарлари
вужудига найза санчар.
Куйган фалак равоғида
булбул тўла боғлар узра,
ғудурлаган сойлар аро
Граал жомин нури сузар.
Сачрайди ранг синиқлари:
Олия оқ, оқликда оқ.
Малаклар ҳам авлиё деб,
тепасида учар узоқ.
ФАМАР ВА АМНОН
Ой қақраган ерга боқиб,
фалакларда кезар экан,
ёз паланглар, аланглар
нафасларин тинмай экар.
Томда куйиб кетган ҳаво,
асаблар-да таранг тордай.
Шамол юнгли марашлардан
жингаласоч бўлиб борар.
Юксаларкан кўрсатиб ер
яра босган тиртиқларин,
қиздирилган игналардай
оқ нурлардан зир титрайди.
Кирар Фамар тушларига:
томоғида қушлар сайрар,
тўниб қолган чирмандалар
билан ойдин гитаралар.
Пешайвонда турар яланг —
хурмо каби хушбичим бод,
нолиб қайноқ кифтларига
сўрайди дўл, сўрайди қор.
Фамар ҳазин куйлар экан
пешайвонда туриб луччак,
теваракдан қулаб тушар
пойига тўрт қор мусича.
Амнон равшан кўринади —
минорадан турар қараб,
титрар қора соқоли ҳам
белларида кўпик қайнар.
Яланг ҳолда панжарадан
қараб турар экан ногоҳ
қулаётган ўқ товшидай
қиз оғзидан чиқади оҳ.
Амнон ҳамон еб қўйгудай
ойга қарар, тушар пастга,
қайга боқса, кўраверар
ҳамширасин маммаларин.
Ярим тунда қулар Амнон,
қулар ҳолсиз ўз жойига.
Тирнар бўм-бўш хобхонани
қанот тўла кўзларида.
Кўмиб қўяр кентни зумда
кулранг қумга оғир саҳар,
гоҳ очади варта рўйин,
яшнар гоҳо гули настар.
Кўзаларга хомуш қудуқ
томиридан жимлик тўлар.
Эгри-бугри, моғор босган
илдизларни илон ўрар.
Амнон инграр тўшагида,
гоҳо тиштир, гоҳо тағин
чирмар безгак печакгули
босириқдан куйган танин.
Фамар кирар хобхонанинг
жимлигига шарпадай жим,
шоҳтомирдай иссиқ тани,
олис туман пардасидай.
Фамар, собит саҳаринг-ла
кўзларимни буткул ёндир.
Ришталарин оқ барингга
қўшиб тўқиб қўйди қоним.
Қўйгил, азоб берма, ака.
Кифтларимни ўпма, бўлди.
Жисму жоним чақар худди
ғуж-ғуж ари билан мўлдир.
Бармоқларинг учи, Фамар,
гулгунчадай таранг ҳали.
Кўркам сийнанг тўлқинида
ўйнаб турар икки балиқ.
Шоҳнинг юзта оти сапчир,
сурон ерни бир тебратар.
Сурх новдани офтоб сели
эгиб ташлар тупроқ қадар.
Тутамлайди сочларни қўл,
йиртилгандай шойи либос.
Эгри-бугри чизиқлардай
маржон оқар сариқ тошда.
Ўҳ, ёввойи доддан қандай
еру осмон кетди титраб.
Шилдираган калта кўйлак
узра чақнар совуқ тиғлар.
Хомуш қутлар зиналардан
чиқиб тушар жонҳолатда.
Тўнган осмон тагларида
ярқирайди мисдай сонлар.
Фамарнинг чор атрофидан
фарёд қилиб лўли қизлар
эзилган гул томчиларин
териб юрар битта-битта.
Хобхоналар чойшабларин
кун қизилга белар экан,
тонг алишар сўлишларин
нуқра балиқ меваларга.
Амнон шоҳнинг жазосидан
қочган маҳал тоти отда,
минорларнинг шинагидан
занжи қуллар новак отар.
Тўрт садони тўртта туёқ
гулдиратган маҳал даштда,
Довуд қайчи билан чилтор
ришталарин кесиб ташлар.
ИШҚДАН ЎЛГАН ЎСМИР
Эна, айтгил, анов баланд
йўлакларда қандай ёлқин?
Қопқаларни ёпгин, болам,
соат ўн бир бўлди, ётгин.
Эна, кўзим, ишқсиз кўзим
куйдирар хўп тўртта шуъла.
Болам, балки баландликда
хотинлар мис лаган ювар.
Ой — саримсоқ бўлагидай —
бўзариб марг қийноғидан,
ташлар сариқ жомминорга
сарғиш сочлар қўнғироғин.
Тун бўйлайди манзарларни,
ойналарни чертиб турар,
тун шарпасин таниб қолган
минглаб итлар бирдан ҳурар,
қоп-қоронғи манзарлардан
май сарғимтир бўй уфурар.
Шамолнинг ҳўл қамишлари,
яна қари додлар, саслар
бузилган тун осмонининг
тоқларига тегиб қайтар.
Ухлар ҳўкиз, гуллар, фақат
тўртта шуъла ғазабланган
Георгийнинг қаҳридай шан
порлар баланд манзарларда.
Хотинлар ҳам йиғлаб тушар,
музлаб борар қурбон қони,
узилган бир гулдай сўлғин,
қаттиқ гўё ўсмир сони.
Фарёд қилар оқсоч сойлар
қараб туман тўнган тоққа,
саннаб айтар эрлар исмин
ғовларга дуч келган чоқда
Тун кўринмиш катак-катак
оқ деворлар, манзарлардан.
Тор кўчалар гармон мисол —
ўйнар лўли, малаклар ҳам.
Эна, жоним чиққан маҳал
синерларга қилгин аён.
Шимолга ҳам, жанубга ҳам
жўнатворгин кўк дилгиром.
Етти фаред, еттита қон,
етти сафсар ёвон кўкнор
долонларда ой нурларин
қорайтириб, айлади хор.
Кесилган минг қуллар билан
гултожлардай тошиб тенгсиз,
даҳшат солиб гумбурлади
қасам ичиб қўйган денгиз.
Қопқаларни бузмиш осмон
мудҳиш ўрмон шов-шуви-ла,
тунда баланд манзарлардан
чорлаб турар тўртта шуъла.
ЎЛИМГА МАҲКУМ ЭТИЛГАН ҲАҚИДА РОМАНС
Э воҳ, чексиз ёлғизлигим!
Менинг кичик кўзларим ҳам,
отнинг катта кўзлари ҳам
тунлар ором билмай бир дам
хобнинг ўн уч қайиқчаси
сузган жимлик кишваридан
ўзга ёққа ҳеч қайрилмас.
Қиёматимнинг покиза ҳам
қаҳри қаттиқ қароллари
мен-ла хомуш турар қараб
зирва, маъдан шамолига,
унда дарё узра руҳим,
жонсиз қўлда муз қарталар
дастасини чийлайди жим.
Сойнинг оғир новвослари
ойнинг мавжли мугизлари
узра қувнаб чўмилётган
болаларни туртиб сузар.
Босқончалар сандонларда
тушдагидай янграр ҳорғин,
келар, дейди, бедор отда
кўз юммаган бир сувори.
Йигирма бешинчи июнда
Амаргога келди мактуб:
ҳовлингдаги ўсиб кетган
толгулларни қўпорсанг, оз,
дарвозангга зуннор чизиб,
тагига ўз исмингни ёз.
Биқинингдан ўсиб чиқур
газанда ўт ҳам тиканак,
чувакларинг кемирай деб,
игналарин санчар оҳак.
Бу рўй берур қаро тунда —
оҳанрабо тўлган тоғда
қамишзорнинг тушларин сув
новвослари ичган жойда.
Қўлларингни зуннор қилиб,
шам, мойчироқ жамлаб тургин,
дафина ҳам маъданлардан
совуқ сувдан ичиб юргин.
Сенга икки ойлик муддат,
шайланиб тур ўшал кунга.
Ялтираган оқ шамширин
Сант-Яго ҳам қиндан олди.
Оғир жимлик эзган осмон
бир лаҳзада пастлаб қолди.
Йигирма бешинчи июнда
сўнг бор кўкка боқди Амар,
йигирманчи август куни
кўзларини юмар абад.
Одамларга тўлди кўча,
девор таги, тош майдонда
ёлғизликнинг чексиз юкин
кифтларидан отган онда.
Мана, Руммон рақамлари
каби аниқ, тағин тўғри
оппоқ чойшаб чеккаларин
тенглаштириб қўйди ўлим.
ВИДОЛАШУВ
Видолашдим
йўл ёқасида.
Дилим потраб шошилдим
йиғи келган ёқларга —
йиғлардилар бошимда.
Видолашдим
йўл ёқасида.
Нотаниш ўзга йўлдан
етиб борган заҳотим
машъум он келди дея
уйғотгум хомуш ёдни.
Дўнмасман саҳардаги
ҳўл юлдуз титроғига.
Қайтиб келдим овозсиз
куйларнинг оқ боғига.
TARJIMONDAN
Har gal Ispaniyani o’ylaganimda gul yig’isini she’rda yangratgan shoirlar, ovozi oyii uyg’otgan hofizlar-la bnr malak siymo gul ismiday, bir pari kapalak ismiday iazokatli Boabdil so’zi xayolimdan ketmaydi. Tarixni so’ylatsak, yettinchi asr boshlaridayoq janubiy Frantsiya qasabalarigacha islom lashkarlari-la kirib borgan, Ispaniyada Vestgot qirolligini sindirib, musulmon davlatiga tamal toshini qo’ygan arab sarkardalari Muso ibn Nusayra va Tariq ibn Ziyod xotirga tushadi. Keyinchalik goh ummaviy xalifaligi, goh almoravidlar, goh almohadlar saltanati deb atalgan Andalusiya davlati 1492 yili qirol Ferdinand va qirolicha Izabella ixtiyoriga o’tdi. Sakkiz yuz yil Ovruponi hayratga solgan davlatning eng so’nggi qiroli Ali Abdulloh Boabdildir…
Amerikadagi Edinburg dorulfununiing islomshunos olimi U. Montgomeri Uott aytishicha: «Arab madaniyati o’zidan-da qadimiyroq, yuksakroq madaniyatlarning eng yaxshi fazilatlarini o’zlashtirib, yangi musulmon madaniyatiga asos soldi. Islomgacha bo’lgan nasroniy madaniyati Ispaniya madaniyatining keyingi rivojiga hech qanday ta’sir ko’rsatmadi. Aholining ko’pchiligi musulmon diniga kirib, vaqt o’tishi bilan arablashib ketdi». Chindanam, Andalusiya ibn Rushd, ibn Tufayl, ibn Xaldun, ibn Xazm, Muhiddin ibn al Arabiy kabi ne-ne buyuk zotlarni emizgan diyordir. Hozirgacha Qurdoba, G’arnota, Sevilla qasabalaridagi afsonaviy qasrlar, mahobatli machitlar, ma’muriy binolar arab madaniyatidan xotiradir.
Xulosalasak, Andalusiya madaniyati sharqu g’arbning eng go’zal fazilatlarini emib ulg’aygan, Ispaniyaning jahonga mashhur siymolarini emizib ulg’aytirgan bir madaniyatdir. Andalusiyaning mana shunday yorug’ yuzli siymolaridan, hayot va mamot oralig’ida yarador qushday potirlagan ruh suvratlaridan iborat asarlarini badiiy ijod sahnasiga bir dasta gulday otgan Federiko Garsia Lorkadir,
Asrimizning yigirmanchi yillarida Ovrupo adabiyotida, xususan, she’riyatida turli bezovta oqimlar paydo bo’ldi. Bu oqimlar jadallashpb ketgan siyosiy-ijtimoiy to’lqinlarning badiiy ijoddagi ko’rinishlaridir. Bu davrda Ispaniyadagp adabiy davralarda Ovruponing boshqa adabiyotlarida muqimlashgan syurrealizm, ultraizm, kreasonnzm, germetizm kabn hayot bilan adabiyot birligini tan olmaydigan, san’at san’at uchun degan ijodiy subut atrofida bahslar qizidi. Lorka mana shu yillarda faol ijod qildikim, buni mustahkam ijodiy subut sharofati deb bilmoq lozimdir: «Yaxshiyamki, san’at san’at uchun degan g’oyaning mag’zi puch, aks holda bundan-da shafqatsiz g’oya bo’lmasdi. Bu soxta san’atning o’zigagina daxldor sof san’atga birortayam vijdonli odam ishonmaydi. Ziddiyatli davrimizda ijodkor xalq kulsa kulib, yig’lasa yig’lamog’i, o’z binafshalaridan voz kechmog’i, beligacha botqoqqa botib bo’lsayam binafsha nzlayotganlarga ko’maklashmog’i shart». Bunday ijodiy subut ijodkorning yangi-yangi ifoda shakllarini izlashiga sirayam monelik qilmaydn, balki har qanday shaklga sog’lom ijtimoiy ruh bermog’i tayin.
Lorka qatnashgan adabiy davrada majoziylik birlamchi unsur sifatida tan olinib, ifoda vositasigina hisoblanib qolmagan. Majoziylik Lorka va boshqa mushtariylarning rost va xayoliy dunyo birligini ifodalagan dunyoqarashidan, borliqqa munosabatidan kelib chiqqan ijodiy subutdir. Keyinchalik bu davradan ispan va jahon adabiyotida «27-yil avlodi» deb atalgan buyuk ijodkorlar — Xorxe Gil`en, Pedro Salinas, Garsia Lorka, Rafael Al`berti, Xerardo Diego, Emilio Prados, Luis Sernuda, Damaso Alonso, Manuel Al`tolagirre va yoshi ulug’rog’ Xuan Ramon Ximenes ajralib chiqdi.
Lorka ham yozma, ham og’zaki madaniyatning ijobiy fazilatlarini o’z ijodida omuxta qilgan. Yozma madaniyat, ya’ni Servantes, Lope de Vega, Luis de Gongoradan jismlar va tuyg’ularning tartibsiz dunyosini uyg’unlashgan dunyo sifatida tasavvurlashni o’rgangan bo’lsa, ogzaki madaniyat, ya’ni ispan xalq qo’shiqlaridan tabiatning har bir unsurini jonlashtirish xususiyatiii o’zlashtirgandir. Bundan tashqari ispan xalq qo’shiqlariga xos bo’lmish yana bir xususiyat — ranglar va o’simliklar tamsilidan judayam unumli foydalangan. Ranglar: xalq qo’shiqlarida siyohrang — motam; binafsharang — judolik, xotira, sadoqat; ko’krang — mangulik, haqiqat, adolat, sabot; yashilrang — omad, hissiyot; oqrang — o’lim, mangulik, e’tiqod, ozodlik; kulrang — qayg’u; sariqrang — quyosh, bug’doy, quvvat, ilhom, shuhrat; qizil — qahr, qon ranggi, iztirob, ehtiros, g’urur ramzidir. O’simliklar: zarang — sof ishq; gulxayri — alam, mahkumlik, xiyonat; terak — mag’rurlik; bodom — nazokat, bevaqt o’lim; sabur — og’riq, qizg’aldoq, taskin, oniy umr, bekor to’kilgan qon; qushqo’nmas — azob, sarv — qabriston daraxti, qayg’u, motam ramzi; chinnigul — zavq-shavq; yosmin yoki suman — sadoqat, nazokat ramzidir. Lorka ijodida tabiatning har bir unsuri hayot va mamot oralig’ida titrab turgan dardchil yurakka hamdardlik qiladi, ruhiyatiga moslashadi. Inson iztirobining bu qadar yuksaltirilishi shoir dunyoqarashida odamiylikning nechog’ligidan dalolat.
Lorkaning 1921 yili Madridda nashr etilgan birinchi «She’rlar kitobi» qurama shakllar, ohanglar, kayfiyatlardan iboratdirkim, Xuan Ramon Ximenes, Antonio Machado, Ruben Dario kabi ulug’ shoirlar ijodidagi ayrim fazilatlar ta’sirida yozilgan she’rlar, manzumalar shoirning shakllanish jarayonidan nishonalardir. Lorkaning ayricha ovozi «Kanto xondo dostoni», «Qo’shiqlar», «Lo’li romanserosi» kitoblaridagina ochilgan. Soxti ziddiyatli «Kante xondo dostoni» va soxti erkin «Qo’shiqlar», «Lo’li romanserosi» kitoblaridagi uyg’unlik, butunlik «Shoir N`yu-Yo’rkda» kitobidagi she’rlarda yo’q, ayniqsa, «Lo’li romanserosi», «Shoir N`yu-Yo’rkda» kitobiga butunlay qarama-qarshidir. Agar «Lo’li romanserosida shoir tasvirlangan voqea, hodisa, fojialarning faqat guvohiday namoyon bo’lib, jabrlangan kimsalarga hamdardlik bildiruvchi bir mushtariy sifatida lo’lilar dunyosiga payvand qilingan bo’lsa, «Shoir N`yu-Yo’rkda» kitobidagi she’rlarda shoir asosiy qahramon, biz uning ko’zi bilan vaqtnipg quliga aylanib qolgan odamlar va mashinalar manzarasiii ko’ramiz. N`yu-Yo’rk shoir uchun qachonlardir barcha tirik mavjudot emin-erkin nafas olgan, biroq vaqt iskanjasida yomonlik, riyo timsoliga aylanib qolgan zamin. Shoir esa bu zaminda bor-yo’g’i dardu alamlarga munosabatini bildiruvchi yarador yurak sohibidir.
O’ttizinchi yillarda eng ilg’or mamlakatlar qatorida Ispaniya ham o’n millionlab begunohning boshiga yetgan fashizm dovulida qoldi. Azaldan hofizlar, shoirlarga suyukli maxzan bo’lmish Andalusiya qasabalarida shumniyat fitna qadamidan o’lat boshlanganday, bulbullarning sarbast ovozlariga, oshiq va ma’shuqalarning xo’rsiniqlariga o’rgangan kechalarda kun ko’zini ochgunga qadar yobonlardagi qabristonlarga qurbon tashigan yuk mashinalarining bo’g’iq ovozlari… Bu G’arnotada general Franko boshchiligidagi fashistlar hokimiyati yeng shimarib ishga tushganidan bir dalolat. 1936 yilning avgustida G’arnota yaqinidagi Ayndamar, ya’ni Ko’zyosh bulog’i deb atalmish xilvat bir yobonda, tungi yobonda Lorka otildi.
Xuan Kobo taniqli irland olimi, ispanshunos Yan Gibsonning «G’arnota, 1936 y. Federiko Garsia Lorkannng o’ldirilishi» degan kitobiga yozgan so’zboshisida Meksikada chikadigan «Prensa» gazetasi muxbiriga general Franko aytgan so’zlarni keltirgan: «Chet ellarda g’arnotalik bir shoir haqida shov-shuv ko’paydi. Nechog’lik iste’dodli ekani va tirik qolganida bu qadar ovoza bo’lishi ham noma’lum bu shoir nomini qizillar mafkurasi ko’tarib yuribdi. Biroq G’arnotadagi bezovta kunlarda qo’zg’olonchi unsurlarga qo’shilib ketgan bu shoirning halok bo’lganini tan olamiz. Harbiy harakatlar paytida bunday hodisalar bo’lib turadi. G’arnota qamal qilinganida respublikachilarning befarosat hukumati shahar aholisiga qurol-aslaha tarqatgani tufayli qurolli to’qnashuvlar sodir bo’lganligi ma’lum. Haligi g’arnotalik shoir ham shunday to’qnashuvlar paytida halok bo’lgan. Qisqasi, bir umrga eslab qoling, hech qanday shoirni otganimiz yo’q».
Ammo oyni etak bilan yopib bo’larmidi. Garchi general Franko 1975 yilgacha, ya’ni vafotigacha Lorka tasodifan halok bo’lgan degan gaplari bilan jahon jamoatchiligini chalg’itgan bo’lsayam, Yan Gibson kabi fidoyi tadqiqotchilarping mehnati tufayli Lorka fashistlar hukumatining’ «qora ro’yxati»ga tushganligi oshkora bo’ldi. Shoirniig nomi 1975 yildan keyingina, ya’ni Ispaniyani demokratik hukumat boshqara boshlaganidagina ro’yirost tiklandi.
Bundan o’n yil avval dastlabki tarjimalarim «Saylanma» nomi bilan nashr etilgani men uchun nechog’li quvonchli bo’lganini aytmay qo’yaqolay. Ammo bu quvonchning umri qisqa ekan. Tez orada, o’ylab qarasam, Lorkanimas, Lorkaning tarjimonlarini tarjima qilganim ayonlashdi. Rus mutarjimlari, shubhasiz, eng so’nggi imkoniyatlarini ishlatib mehnat qilgan bo’lsalaram, Lorka she’rlarining asl qiyofasini ko’rish ishtiyoqida yonaverdim. Keyinchalik yetti-sakkiz oy ispan tilidan dars oldim, ancha payt mustaqil shug’ullandim, ispan tilining tabiatiga bir oz ko’nikkanimdan keyingina lug’at yordamida tarjima qila boshladim. Bir necha yilga cho’zilgan bu ish davomida Lorkaning moskvalik tarjimonlaridan Anatoliy Geleskul, Pavel Grushko, Natal`ya Malinovskaya, ispanshunoslardan Lyudmila Sinyanskaya, Yuriy Greydinglar bilan do’stlashdimki, bu xayrixoh kishilarnipg ko’maklari bir umr yodimda. 1986 yil may oyida moskvalik ispanshunos olim Nikolay Tomashevskiy va leningradlik ispanshunos Aleksandra Koss bilan birga Ispaniyaga borib, buyuk ispan yozuvchisi Val`e Inklan ijodiga bag’ishlangan kongressda qatnashdpm. Madridda sovet adabiyotining tarjimoni Xose Fernandes, keyinroq barselonalik russhunos Elena Vidal va boshqa bir qancha qalamkashlar bilan tanishdim. Bu muloqotlar Lorka ijodi, umuman ispan adabiyotiga meni yanayam bog’lab qo’ydi. Bu bog’liqlik nechog’lik jiddiyligini hali yillar ko’rsatar.
Federiko Garsia Lorka
«ENG QAYG’ULI SHODLIK» KITOBIDAN SHE’RLAR
Shavkat Rahmon tarjimalari
JIMLIK
Bu jimlikni eshit,bolam.
To’lqinlangan bu jimlik,
sirg’alib cho’kadi aks-sadolar,
yuzlarini bosar egilib
hatto osmon ham.
ISPAN JANDARMLARI HAQIDA ROMANS
Qora guldur kabi otlar.
Taqalari ham qoradir.
Yiltillaydi po’shlarida
bo’yoqlaru sham dog’lari.
Ko’zlarida yosh qolmagan,
qo’rg’oshindan kallalari.
Lok sirilgan jonlariyam
o’ralgandir tasmalarda.
Kamonshakl, shabiy sharpa.
yovuz saflar o’tar xunuk —
qolur mumday sukunat va
vahimaning cheksiz qumi.
O’tar, tasir-tusir o’tar
tilka-tilka tun qa’ridan,
g’ira-shira burjlar yonar
to’pponchalar sumbatidan.
O, lo’lilar shahristoni!
Yasangansan bayroqlar-la.
Olcha suvli shisha xumlar,
oy nurlari qovoqlarda.
O, lo’lilar shahristoni!
Ko’rib seni, unutar kim?
O’ktam dolchin minoralar,
anbaru g’am-g’ussa shahri.
Nuqra tun, oq-oydin tun
tushar chogi osmonlardan,
lo’lilar kun, novak yasar
langillagan sandonlarda.
Boshin urib har qopqaga
kishnab turar yarador ot.
Xeres de la Fronterada
qichqirvorar chinni xo’roz.
Yalang’och bod gir aylanar
bir chekkada shodu maftun:
nuqra kabi oppoq-oydin,
chiroyli tun, ajoyib tun.
Yusuf bilan Bibi Maryam
izlab qayroq toshlarini,
surishtirib kelar nogoh
lo’lilarning oshyoniga.
Maryam ko’rkam ko’ylagida
oyimqizday suzar larzon.
bodommag’iz, zarqog’ozdan
bo’ynidagi qat-qat marjon.
Bir kiftida zarrin po’shi,
Yusuf to’xtar to’kib viqor,
sal naridan Pedro Domek,
ham uch eron sultoni bor.
Cho’chib ketar laylak kabi
tomda xayol surgan qamar.
Bosar baland ayvonlarni
fonuslar va bayroqchalar.
Ko’zgularning qa’rlarida
dodlar poysiz raqqosalar.
Xeres de la Fronterada
soya va suv, suv va soya.
O, lo’lilar shahristoni!
Yasangansan bayroqlar-la.
So’ndir yashil darchalarni,
keldi yovuz ayg’oqchilar.
o, lo’lilar shahristoni!
Ko’rib seni unutar kim?
Dengizlardan olis yerda
soching yozib yotasan jim.
Kirib kelar guras-guras,
shahar bayram qiladi shod.
Ermangulning qari tovshi
o’qdonlarda qo’zg’alar bot.
Kirib kelar guras-guras,
po’shlari-da qora, qo’shqat,
ular uchun hatto burjlar
qabollarday porlar faqat.
Xavf-xatarga ochiq shahar
chiylar ekan betin qopqa,
birdaniga qirqta qattol
kirib kelar ulkan qopga.
To’xtab qolar soatlar-da,
nogah to’nar shisha xumlar,
sinchiklagan yov ko’zlardan
suvlar muzga do’nar zumda.
Sirtmog’idan parpiraklar
yerga qular cho’ziq doddan.
Qilichlardan qiymalangan
bodni toptab o’tar otlar.
Izg’ib lo’li kampirlar-da,
obketar ot, jandalarin,
sochlarini shamol titgan,
jiringlar mis tangalari.
Yopinchlar tor ko’palarni
to’sar tig’iz tiqin misol,
qora bo’ron qaychilarin
ortlaridan yopar behol.
Baytullahm qopqasini
ko’zlab borar avom lo’li,
Yusuf po’shin o’lgan qizga
kafan misol yopib qo’ydi.
Tuni bilan o’q tovshidan
taranglashib turdi havo.
Maryam burjlar so’lagi-la
go’daklarga berar davo.
Jandarmlar izg’iydi och
tunga tag’in ekib olov,
gulxan ichra yonar o’smir
va yalang’och go’zal xayol.
So’yib Roza Kamboroning
mammalarin jandarmlar,
qo’yib ketar darvozasin
tokchasiga laganlarda.
Boshqa qizlar esa qochar,
jonholatda qochar voylab —
portlab qora atirgullar
yashnayotgan mudhish joydan.
Shudgorlarning qatlamiday
cho’kkan chog’i sopol tomlar,
toshday sovuq chehrasini
egilgancha to’sar tongda.
O, lo’lilar shahristoni!
Jandarmlar ketar sang’ib
sukunatning shum g’oridan,
qamrab oldi seni yong’in.
O, lo’lilar shahristoni!
Ko’rib seni, unutar kim?
Yuzlarimdan izlasinlar
oy ham sahro jilvasini.
ANTONITO EL KAMBORO O’LIMI
Gvadalnahr qirg’og’ida
yangrar o’lim dodi bexos.
Ko’hna dodlar aro uchar
chinnigulday yoniq ovoz.
Qobon kabi yov poylarin
jon-jahdi-la tishlar qumda.
Ko’piklangan delfin misol
gir aylanar so’ng hujumda.
Yov qoniga ol yoshligin
chilab olar jon halpida.
biroq holsiz yiqilar u
to’rtta o’tkir tig’ zarbidan.
Sitoralar tungi suvga
sanchgan mahal nayzalarin,
buzoqlarning tushlariga
kirgan mahal gul, maysalar.
Gvadalnahr qirg’og’ida
yangrar o’lim dodi nogoh.
Antonito Torres Erredya,
Kamboroning mard erkasi,
yashil oydan ham qoracha,
chinnigulning yoniq sasi.
Gvadalnahr qirg’og’ida
joningga kim qasd ayladi.
Og’a-ini Erredyalar,
benamexlik to’rtta xeshim
qasd ayladi ko’rolmasdan,
payt poyladi erta-kechin,
chunki dolchin chuvak kiydim,
uzuk taqdim barmog’imga,
jismim suman va zaytundan
qorgan edi xudoyim ham.
Ay, Antonito Kamboro, ay,
loyiqmiding malikaga!
Sig’in Bibi Maryamga tez,
joning qoldi tahlikada.
Ay, Fedriko Garsia, ay,
soqchilarga qilgin ayon.
Uzolmasman yerdan boshim
uzilgan bir boshoqsimon.
Uchta zarba, uchta qizil
jarohatli ro’yi so’lmas.
Tirik nishon, bunaqasin
endi sira qo’yib bo’lmas.
Bir farishta g’amgin kelib
bolish qo’yib ketar shu choq.
Holsiz boshqa bir farishta
yoqib qo’yar qorachiroq.
Benamexga qaytgan mahal
to’rtta qotil, og’a-ini,
Gvadalnahr qirg’og’ida
o’lim sasi butkul tindi.
SEVILLA YO’LIDA ANTONITO EL KAMBORONING HIBS QILINISHI
Antonito Torres Erredya,
Kamboroning jo’mard o’g’li,
chiviq o’ynab Sevillag’a
korridani ko’rmoq bo’lib
borar, yashil oydan hatto
qoramag’iz, xushruy, daroz.
Jingalaksoch halqalari
manglayida yarqirar soz.
Yarim yo’lda tasma qilib
trunj kesar, tag’in uzib
kesar, otar, tillo kabi
sarg’arguncha suvning yuzi.
Yarim yo’lda panoh bermas
unga kalin, buta-shoxlar,
jandarmning to’rt soqchisi
qo’llarini qayrib bog’lar.
Kiftlarida shomni sudrab,
ufqqa asta qaytadi kun
torreroday po’shin yoyib,
qora tortar bahrul ochun.
Zaytunlar jad nafasini
sabot bilan kutar hamon.
Ruh tog’lardan yetib kelar
yo’rg’a otni mingan shamol,
Antonito Torres Erredya,
Kamboroiing jo’mard o’g’li,
besh uchburchak qurshovida
zunnor kabi bog’liq qo’li.
Antonito, nahot, bu sen!
Otang o’g’li bo’lsang zora,
ochar eding tig’ing bilan
beshta qonli favvorani.
Sen Kamboro o’g’li emas,
or-nomusin yo’qotgan kas.
Bir payt tog’da lo’lilarga
hatto ajal qolardi tang!
Eh, o’tibdi o’shal mardlar,
ul tig’larni bosibdi zang!
Ochilar bot turma-hujra
shomgi soat to’qqiz payti.
Beshta soqchi sharbat ichib,
tun qa’riga ketar qaytib.
Yopilar bot turma-hujra
soat to’qqiz bo’lgan hamon.
Yarqirardi qora baytal
sag’ri kabi tungi osmon.
DON PEDRO VA UNING OTI HAQIDA UYDIRMA
Yolg’izoyoq so’qmoqdan
tushayotir Don Pedro.
Ay, munchayam kuyinib
yig’lar bu kabal`ero.
Egarsiz ham jilovsiz.
Gijinglagan bir otda
non bilan bir o’pichni
izlab yurar dunyodan.
Derazalar shamolga
shoshilib savol berar:
nechun buncha kuyinib,
yig’lar bu kabal`ero.
Suv tagida ohista
so’zlar suzar lo’millab.
Suv ustida to’linoy
o’ynab-o’ynab
cho’milar.
Boshqasi havas qilar,
muncha yuksak!
Sohilda
«Tovoqlarni juftli tun»,
deb bir bola yolborar.
Osmonlarga tutashgan
bolutzor o’rmon aro
uxlayotgan zarkentga
kelib qolar Don Pedro.
Baytullahmmi ? Hulvo
rumoran bo’y ufurar.
Qizg’ish sopol tomlarda
yarqiraydi bulutlar.
Don Pedro ham yirtilgan
toqlar tagidan o’tar.
Ikki ayol va bir chol
chiqar yoqib shamlarin.
«Yo’q-ey», deydi sapidor.
«Ko’ramiz», der andalib.
Suv tagida ohista
so’zlar suzar sochila,
qushlar va alangalar
aylanar suv sochida.
Qanday xato bo’lganin
faqat bilar qamishzor,
og’ochtan gitaraning
tushi bodsiz, bnozor.
Ravon yo’ldan ohista
cholu ikki joriya
qo’llarida sham tutib,
qabristonga borishar.
Bechora Don Pedroning
uxlab yotgan oti ham
sezib o’lim sharpasin,
zumdayoq hushyor tortar.
O’qday uchar osmonda
shomning botin ovozi,
shoxin urmish oynaga
yo’qlikning yakkashoxi.
Olisda katta shahar
qolar olov bag’rida,
faryod qilib odam ham
ketar zamin qa’riga.
Shimolda bitta yulduz,
bir dengizchi janubda.
Suv tagida
yotar so’zlar.
Saslar balchiqqa cho’kkan.
Qunishgan gullar aro
ay, yotar ermak bo’lib
baqalarga Don Pedro.
— UCH TARIXIY ROMANS —
AVLIYO OLIYA AZOBI
I
MERIDA MANZARASI
Tor ko’chadan to’lg’angancha
kochar uzun dumli ol ot,
esnab oshiq otar rimlik
besh-oltita qari sallot.
Minervatog’ snndirarkan
quruq daraxt shoxlarini,
bir qirradan otilar suv,
o’lik qushday jarlik sari.
Yirtiq burjlar to’zonlari
tun qa’rlarin qilib ochun,
suv aralash tong yorig’in
kutar birdan yog’ish uchun.
Goho bosib qizil to’lqin
kabi suron, tag’in tinar.
Avliyo qiz nolalari
billur kadah kabi sinar.
G’arillaydi charx toshlari.
changaklarni bukib og’ir
ingrar sandon buqalari.
Meridaga kiydirar tong
maymunjonning novdalari
ila xushbo’y gullardan toj,
II
QATL
Yalang og’och shoxlari suv
zinasidan shitob sakrar.
Konsul so’rar Oliyaning
ko’ksi uchun ikki barkash
Xirqiroqdan so’ng bo’ynida
bo’rtib ketar yashil shoxlar.
Qushqo’nmasda qolgan qushday
chayqaladi jismi dorda.
Va kesilgan barmoqlari
o’ynar boshlar toshtaxtada —
sajda qilish uchun qo’lga
birikmoqchi bo’lar qayta.
Kesvolingan ikki ko’krak
taglaridan ikki xunuk
kichik osmon ko’rinar ham
tomchilar kon aralash sut.
Jismidagi minglab qonli
shoxchalar ham jon talashib,
vahshiy gulxan nashtaridan
asrab turar ho’l tanasin.
Qurollarin jaranglatib,
qator-qator, dabdaba-la
utar qurbon qarshisidan
so’nik yuzli sariq saflar.
Shunda uzun sochli konsul
metin saflar ko’rigidan
olib o’tar mis barkashda
hovur chiqqan ko’kraklarni.
III
JAHANNAM VA HAMDU SANO
To’lqinlanib cho’kadi qor.
Chayqaladir jasad hamon.
Ko’mir kabi yuzin silab
qora bo’lar sovuq shamol.
Taranglasha tovlanar tun,
daraxtda u chayqalar, oh.
Tag’in shahar dovotlari
yerga tinsiz to’kar siyoh.
Qorli duzni bosib ketar
sukunatga qo’shiq aytgan
to’da-to’da mayib-majruh —
mitti-mitti qora haykal.
Siyraklashib yetar qor-da.
Jasad turar oqargancha.
Yarqiroq muz lashkarlari
vujudiga nayza sanchar.
Kuygan falak ravog’ida
bulbul to’la bog’lar uzra,
g’udurlagan soylar aro
Graal jomin nuri suzar.
Sachraydi rang siniqlari:
Oliya oq, oqlikda oq.
Malaklar ham avliyo deb,
tepasida uchar uzoq.
FAMAR VA AMNON
Oy qaqragan yerga boqib,
falaklarda kezar ekan,
yoz palanglar, alanglar
nafaslarin tinmay ekar.
Tomda kuyib ketgan havo,
asablar-da tarang torday.
Shamol yungli marashlardan
jingalasoch bo’lib borar.
Yuksalarkan ko’rsatib yer
yara bosgan tirtiqlarin,
qizdirilgan ignalarday
oq nurlardan zir titraydi.
Kirar Famar tushlariga:
tomog’ida qushlar sayrar,
to’nib qolgan chirmandalar
bilan oydin gitaralar.
Peshayvonda turar yalang —
xurmo kabi xushbichim bod,
nolib qaynoq kiftlariga
so’raydi do’l, so’raydi qor.
Famar hazin kuylar ekan
peshayvonda turib luchchak,
tevarakdan qulab tushar
poyiga to’rt qor musicha.
Amnon ravshan ko’rinadi —
minoradan turar qarab,
titrar qora soqoli ham
bellarida ko’pik qaynar.
Yalang holda panjaradan
qarab turar ekan nogoh
qulayotgan o’q tovshiday
qiz og’zidan chiqadi oh.
Amnon hamon yeb qo’yguday
oyga qarar, tushar pastga,
qayga boqsa, ko’raverar
hamshirasin mammalarin.
Yarim tunda qular Amnon,
qular holsiz o’z joyiga.
Tirnar bo’m-bo’sh xobxonani
qanot to’la ko’zlarida.
Ko’mib qo’yar kentni zumda
kulrang qumga og’ir sahar,
goh ochadi varta ro’yin,
yashnar goho guli nastar.
Ko’zalarga xomush quduq
tomiridan jimlik to’lar.
Egri-bugri, mog’or bosgan
ildizlarni ilon o’rar.
Amnon ingrar to’shagida,
goho tishtir, goho tag’in
chirmar bezgak pechakguli
bosiriqdan kuygan tanin.
Famar kirar xobxonaning
jimligiga sharpaday jim,
shohtomirday issiq tani,
olis tuman pardasiday.
Famar, sobit saharing-la
ko’zlarimni butkul yondir.
Rishtalarin oq baringga
qo’shib to’qib qo’ydi qonim.
Qo’ygil, azob berma, aka.
Kiftlarimni o’pma, bo’ldi.
Jismu jonim chaqar xuddi
g’uj-g’uj ari bilan mo’ldir.
Barmoqlaring uchi, Famar,
gulgunchaday tarang hali.
Ko’rkam siynang to’lqinida
o’ynab turar ikki baliq.
Shohning yuzta oti sapchir,
suron yerni bir tebratar.
Surx novdani oftob seli
egib tashlar tuproq qadar.
Tutamlaydi sochlarni qo’l,
yirtilganday shoyi libos.
Egri-bugri chiziqlarday
marjon oqar sariq toshda.
O’h, yovvoyi doddan qanday
yeru osmon ketdi titrab.
Shildiragan kalta ko’ylak
uzra chaqnar sovuq tig’lar.
Xomush qutlar zinalardan
chiqib tushar jonholatda.
To’ngan osmon taglarida
yarqiraydi misday sonlar.
Famarning chor atrofidan
faryod qilib lo’li qizlar
ezilgan gul tomchilarin
terib yurar bitta-bitta.
Xobxonalar choyshablarin
kun qizilga belar ekan,
tong alishar so’lishlarin
nuqra baliq mevalarga.
Amnon shohning jazosidan
qochgan mahal toti otda,
minorlarning shinagidan
zanji qullar novak otar.
To’rt sadoni to’rtta tuyoq
guldiratgan mahal dashtda,
Dovud qaychi bilan chiltor
rishtalarin kesib tashlar.
ISHQDAN O’LGAN O’SMIR
Ena, aytgil, anov baland
yo’laklarda qanday yolqin?
Qopqalarni yopgin, bolam,
soat o’n bir bo’ldi, yotgin.
Ena, ko’zim, ishqsiz ko’zim
kuydirar xo’p to’rtta shu’la.
Bolam, balki balandlikda
xotinlar mis lagan yuvar.
Oy — sarimsoq bo’lagiday —
bo’zarib marg qiynog’idan,
tashlar sariq jomminorga
sarg’ish sochlar qo’ng’irog’in.
Tun bo’ylaydi manzarlarni,
oynalarni chertib turar,
tun sharpasin tanib qolgan
minglab itlar birdan hurar,
qop-qorong’i manzarlardan
may sarg’imtir bo’y ufurar.
Shamolning ho’l qamishlari,
yana qari dodlar, saslar
buzilgan tun osmonining
toqlariga tegib qaytar.
Uxlar ho’kiz, gullar, faqat
to’rtta shu’la g’azablangan
Georgiyning qahriday shan
porlar baland manzarlarda.
Xotinlar ham yig’lab tushar,
muzlab borar qurbon qoni,
uzilgan bir gulday so’lg’in,
qattiq go’yo o’smir soni.
Faryod qilar oqsoch soylar
qarab tuman to’ngan toqqa,
sannab aytar erlar ismin
g’ovlarga duch kelgan choqda
Tun ko’rinmish katak-katak
oq devorlar, manzarlardan.
Tor ko’chalar garmon misol —
o’ynar lo’li, malaklar ham.
Ena, jonim chiqqan mahal
sinerlarga qilgin ayon.
Shimolga ham, janubga ham
jo’natvorgin ko’k dilgirom.
Yetti fared, yettita qon,
yetti safsar yovon ko’knor
dolonlarda oy nurlarin
qoraytirib, ayladi xor.
Kesilgan ming qullar bilan
gultojlarday toshib tengsiz,
dahshat solib gumburladi
qasam ichib qo’ygan dengiz.
Qopqalarni buzmish osmon
mudhish o’rmon shov-shuvi-la,
tunda baland manzarlardan
chorlab turar to’rtta shu’la.
O’LIMGA MAHKUM ETILGAN HAQIDA ROMANS
E voh, cheksiz yolg’izligim!
Mening kichik ko’zlarim ham,
otning katta ko’zlari ham
tunlar orom bilmay bir dam
xobning o’n uch qayiqchasi
suzgan jimlik kishvaridan
o’zga yoqqa hech qayrilmas.
Qiyomatimning pokiza ham
qahri qattiq qarollari
men-la xomush turar qarab
zirva, ma’dan shamoliga,
unda daryo uzra ruhim,
jonsiz qo’lda muz qartalar
dastasini chiylaydi jim.
Soyning og’ir novvoslari
oyning mavjli mugizlari
uzra quvnab cho’milyotgan
bolalarni turtib suzar.
Bosqonchalar sandonlarda
tushdagiday yangrar horg’in,
kelar, deydi, bedor otda
ko’z yummagan bir suvori.
Yigirma beshinchi iyunda
Amargoga keldi maktub:
hovlingdagi o’sib ketgan
tolgullarni qo’porsang, oz,
darvozangga zunnor chizib,
tagiga o’z ismingni yoz.
Biqiningdan o’sib chiqur
gazanda o’t ham tikanak,
chuvaklaring kemiray deb,
ignalarin sanchar ohak.
Bu ro’y berur qaro tunda —
ohanrabo to’lgan tog’da
qamishzorning tushlarin suv
novvoslari ichgan joyda.
Qo’llaringni zunnor qilib,
sham, moychiroq jamlab turgin,
dafina ham ma’danlardan
sovuq suvdan ichib yurgin.
Senga ikki oylik muddat,
shaylanib tur o’shal kunga.
Yaltiragan oq shamshirin
Sant-Yago ham qindan oldi.
Og’ir jimlik ezgan osmon
bir lahzada pastlab qoldi.
Yigirma beshinchi iyunda
so’ng bor ko’kka boqdi Amar,
yigirmanchi avgust kuni
ko’zlarini yumar abad.
Odamlarga to’ldi ko’cha,
devor tagi, tosh maydonda
yolg’izlikning cheksiz yukin
kiftlaridan otgan onda.
Mana, Rummon raqamlari
kabi aniq, tag’in to’g’ri
oppoq choyshab chekkalarin
tenglashtirib qo’ydi o’lim.
VIDOLASHUV
Vidolashdim
yo’l yoqasida.
Dilim potrab shoshildim
yig’i kelgan yoqlarga —
yig’lardilar boshimda.
Vidolashdim
yo’l yoqasida.
Notanish o’zga yo’ldan
yetib borgan zahotim
mash’um on keldi deya
uyg’otgum xomush yodni.
Do’nmasman sahardagi
ho’l yulduz titrog’iga.
Qaytib keldim ovozsiz
kuylarning oq bog’iga.
«ЭНГ ҚАЙҒУЛИ ШОДЛИК» КИТОБИНИ CALAMEO ДАСТУРИ ЁРДАМИДА МУТОЛАА ҚИЛИНГ ЁКИ ЮКЛАБ ОЛИНГ.
