Анна, яқинда Сизнинг ҳақингизда кўнглимга яқин опам, ҳам дугонам бўлган бир инсон билан тортишиб қолдим. Биз у инсон билан кўпинча китоблар тўғрисида суҳбатлашамиз, ўқиганларимиздан олган таассуротларимизни бўлишиб, яхши асарларни бир-биримизга тавсия қиламиз. Хуллас, ўша опам яқинда мендан ““Анна Каренина”ни ўқигансизми?” деб сўраб қолдилар…

Гўзал РЎЗИЕВА
КИРА НАЙТЛИ, АННА КАРЕНИНА ВА МЕН
ёхуд эгасига етиб бормас мактублар

    Гўзал Рўзиева 1986 йилда Бухоро вилояти, Жондор туманида туғилган. Бухоро давлат университети тарих факультетини тугатган. Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси ташаббуси билан 2016 йилда “Биринчи китобим” рукнида “Баҳор яқин” номли илк шеърий тўплами нашр этилган. Шеърлари “Теран илдизлар” альманахи, “Шарқ юлдузи”, “Ёшлик” журналлари, ”Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетаси ва бошқа нашрларда чоп этилган.

  Яқинда, кечқурун юмушларимдан бўшаб телевизорни қўйсам “Анна Каренина” киносини эндигина бошлаган, картинада роль ижро этган актёрларнинг номи титрлар билан берилаётган экан. Шунчаки телевизор кўргим келгани учунми ёки бўш вақтим кўп эдими, хуллас, олдин кўрган бўлсам ҳам, яна шу фильмни томоша қила бошладим.

Фильм Буюк Британия киноижодкорлари томонидан 2012 йилда суратга олинган, бош ролларни Кира Найтли ва Аарон Тейлор Жонсонлар ижро этишган. Шовқинга тўлган перрон, юк кўтариб ўтиб-қайтаётган одамлар, сафар тараддудидаги йўловчилар тасвири билан бошланган илк эпизодлариданоқ у яхшигина маблағ эвазига олингани, қолаверса актёрлар ҳам чертиб танлангани сезилиб турса-да, негадир шу фильм ҳақидаги тасаввурларим яхши томонга сира ҳам ўзгармади.

Бу фильмни умуман кўрмаган одам учун актёрлар жамоаси, декорациялар, кийимлар ҳақида гапирмай, биргина бош роль ижрочиси бўлган актриса номини эшитишнинг ўзиёқ бу шаксиз зўр киноасар бўлиши керак деган тасаввур уйғониши табиий ҳолдек. Чиндан ҳам Кира Найтли етук, ҳаттоки ўта истеъдодли санъаткор. Актриса иштирокидаги “Кариб денгизи қароқчилари” туркумидаги кинолар унинг ролларисиз бунчалик катта шуҳратга эришмаслиги ҳам аниқ. Аммо, “Анна Каренина”ни кўриш баробарида Найтли ижросидаги Анна билан буюк Толстойнинг эрка образи бўлган Анна ўртасида аёлнинг туйғуларини; бирда севгидан тўлиб тошган, дунёни пойида тиз чўкиришга қодир қудрат ҳиссини туймоқ завқини, бирда жамият – одамлар тўдасида яшаётганини унутиб қўйиб, таъна-дашномлар юкида эзилиб бораётган, зоҳиран мағрур, ботинида қиёматлар бўлаётган инсоннинг изтиробларини, бирда бири севимли ёр бўлиш, иккинчиси бир умр ҳиссиз яшаган умр йўлдошлик йўли бошидаги музтарликни, бирда ўнг палласига оналик масъулияти, сўлига ботмон-ботмон дардлари билан муҳаббат қўйилган ҳаёт тарозиси посангиси қаршисида тилсиз қолган заифа кечмишларини ва гоҳо мана шуларнинг барини бирданига ҳис қилмоқ ва буни томошабинга кўрсатиб бера олмоқлик масъулиятида фарқлар саҳнама-саҳна сезилиб бора бошлайди-ю, севимли китобим қаҳрамонининг кинодаги талқинида Найтлининг ўрнига хаёлан бошқа актрисаларни қўйиб кўра бошлайман.

Жулия Робертс… Йўқ, бўлмайди, унинг ижросидаги Анна Каренинадаги шарттакилик ва таваккалчилик асар сюжетидан ҳам ўтиб кетиб, кинодаги якун китобдагидан бутунлай бошқача чиқиб қолиши ва Толстойнинг руҳи чирқираши ҳам ҳеч гап эмас. Ахир ўз тўйидан кетма-кет бир эмас, беш марта қочиб кетган (“Қочоқ келин” фильми) ёки деярли кўпчилик ижроларида эркаклар даврасида эркакдан қолишмай чапанасига урушиб ва ёки сўкишиб кетадиган актрисадан рус жамиятининг 1900 йиллардаги тарбия кўрган, олий насабли дворян аёлини хаёлан ҳам “ясаб” ололмадим. Бу кино, у эса актриса, албатта кутилганидан ҳам зўр ижро қилиши мумкин, дерсиз. Аммо, негадир севимли актрисаларимдан бири бўлса-да, бу борада кўнгил Жулиянинг ижросига чопмаяпти.

Соҳибжамол Скарлетт Йоханссонми? Тўғри, у бугунги жаҳон киносаноатида анча-мунча танилган актриса, аммо Анна Каренина бу Анна Каренина… Йоханссонга бу ролни ўйнашига ҳали анча бор.

Хўш, яна ким бор номзодлардан? Анжелина Жоли? Ажабо, бу актрисага Анна ролини бергим келмайди сираям, сабабини билмайман ҳатто.

Энн Хэтэуэй… Афсус, унинг экрандаги қиёфаси шунчалар беғубор ва покизаки, “Анна Каренина” асарини эрли аёлнинг беибо қилмиши оқибати, яъни қилмиш-қидирмиш деб баҳоловчилар назаридаги “енгилтаклик” унинг ижросидаги Аннанинг қўлидан келишига томошабин кинонинг бошиданоқ ишонмай, телевизорни ўчириб қўйиши аниқ. Ким, яна ким бор экан?

Сандра Баллок! Тасаввуримдаги Анна Каренина Баллок шамойилида ўзининг қиёфасини топгандек, назаримда. Негаки, асар қаҳрамонининг чуқур изтироблари, ичкин дардларини узундан-узун монологларсиз – бир кўз қараши билан ҳам ҳар қандай таъсирчан сўзлардан кўра теранроқ етказиб бера оладиган ягона актриса бўлса ажаб эмас у! Мана қаҳрамоним “руҳ”ини ўз актрисаси қиёфасига жойладимда, Кира Найтли иштирокидаги фильмни С.Баллок қиёфасида тасаввур қилиб кўра бошладим. Вронский ролини ким ва қандай ўйнаши бошиданоқ қизиқ эмас — менга деса ўша Аарон Тейлор Жонсоннинг ўзими ё бўлмасам Арнольд Шварцнеггер ўйнайдими бу ролни, умуман фарқи йўқ. Ҳатто Амитабх Баччан ёки Жеки Чанни Вронский ўрнида тасаввур қилиб ҳам кипригимни қоқмай ўтираверишим мумкин. Муҳими бу ерда Анна роли қиёмига етиши керак! Толстой асарни яратиш баробарида аёлга айланиб, ишқи олий улкан куч эканлигини, магарки инсонни муҳаббат идора этаётган экан, у асир қилган нозик вужудда ҳам улкан пўртаналар содир бўлишини, вақти келса ўша пўртаналар гирдобида шўрпешона умрни, тақдирни чапараста қилиб — уммондаги пўчоқ мисол чирпирак қила олишини кўрсатиб бераркан, бунда кимнидир ёки ниманидир айблаш зарур бўлса, ўша бадбахт ишқни пешонага битган ТАҚДИРнигина айбламоқ кераклиги инсонийликдан бўлишини саҳифама-саҳифа қора қилиб боради.

… “Бахтли оилаларнинг ҳаммаси бир-бирига ўхшайди, бахтсиз оилаларнинг эса ҳар бири ўзича бахтсиздир.”… Кира Найтлининг (хаёлан Сандра Баллокнинг) серҳашам баллар-у, қиммат зиёфатлар ичра чаппор уриб ўтаётган умрини кино тасвирлари орқали кузатарканман, ташқаридан қараганда олтиндек ярқираб ўзига тортувчи бу турмушнинг аслида ичи қурумга тўлганлигини, асар қаҳрамони Анна Каренинанинг мана шу қурумга ногаҳон тушиб қолган тилла тангадек эътиборни ўзига тортишини, балки шунинг учун ҳам эндигина Кити Шчербацкаянинг – асарнинг Аннадан кейинги иккинчи қаҳрамонларидан бири, айтиш мумкин бўлса қурумдаги иккинчи олтин танга –Константин Левинни рад этган қизнинг бошини айлантиришни бошлаган “бадавлат, ақлли, аслзода, келажакда порлоқ ҳарбий сарой мартабаси кутиб турган фусункор киши” Алексей Вронскийнинг бир қарашдаёқ унинг атрофида айланишиб қолишига, аммо, чандон афсуски бу мафтункорлик оқибатида бир гул умрнинг барбод этилишини, шу билан бирга ташқаридан бахтли кўринган ҳаётнинг кейинчалик нураб, сўнг биратўла кунпа-якун бўлишига гувоҳ бўламан. Муаллифнинг закосига тасанно, минг бетдан ошиқ, қарийб рус буханкасининг қалинлигича келадиган асарнинг бор мазмун-моҳиятига биринчи саҳифанинг илк жумласидаёқ шама қилиб ўтади-ю, сўнг бобма-боб ушбу жумлани изоҳлаб боради!

Бу асарни илк бор мутолаа қилган пайтларимни унутмайман. Олийгоҳда иккинчи курсда ўқирдим унда. Талабаликнинг олтин дамларидан олтин китобларни ўқиб, фойдаланиб қолайин деганча университет кутубхонаси уммонига ўзимни бор бўйимча отган кунларим эди у кунлар. Мана шу кунларда ўзим учун улуғ ёзувчи, ҳақли равишда рус адабиётининг ташриф қоғози бўлган Толстой оламини кашф этдим. Аввал “Уруш ва тинчлик” мутолааси, сўнг унинг таъсирида “Толстой асарлари касаллиги” балосига чалиниб, ҳар ердан унинг китобларини қидириш машмашаси бошланди. Ана ўшанда “Анна Каренина”ни ўқиб чиқдим-у, асарнинг мафтунига айландим. Ва ўша кунларда жиннича бир одат, айтиш мумкин бўлса касаллик орттириб олдим, яъни ўзимга азбаройи ёққан асар қаҳрамонларига мактублар ёзиш, шу орқали хаёлан улар билан суҳбатлашиш, улар билан ёнма-ён бўлиб, уларнинг дарду-ҳасратларига шерик бўлиш қилиғи пайдо бўлди. Албатта бу хатларимни яшириб қўйишга мажбур эдим, чунки бу қоғозлар бирор кишининг қўлига илашиб қолса, хаёлпарастлигимдан, камига китоб ўқишимдан ҳам кулиши тайин эди. Фильмни томоша қиларканман, Анна Каренинага ёзган мактубимларимни қидириб топдим.

АННА КАРЕНИНАГА МАКТУБЛАР

1-мактуб

Анна, “Муҳаббат деган нарса жуда оз кишига насиб бўладиган бир дури бебаҳодир” деган эди буюклардан бири. Сизнинг гарчанд қалб туйғуларингизга арзимасада, Вронскийга аталган муҳаббатингиз номингизни абадга муҳрлантирди. Ажаб, бўй-басти чинордек келадиган, умуман олганда одам деган шаклу-шамойилга эга қанчалаб жонлар яшаб ўтмадилар бу дунёда, аммо улардан ҳеч бирининг номи Сизнингча, ўчоққа ташланса бир неча дақиқада бир уюм кулга айланадиган китоб қаҳрамонича танила олмади. Балки, нечалаб муҳаббатдан куйганлар, Сизнинг каби баридан этак силкиганлар аламларини нимадан ёки кимдан олишни билмай муҳаббат йўқ дея хўрсинганча бу ҳақдаги неча-неча китобларга ўт ҳам қўйгандирлар. Ахир, “Инсон Коинотнинг энг буюк мўъжизасидир” деганча инсонни улуғлаб ўтган Суқротнинг ўзини ўша “улуғ” одамлар бадном этмадиларми, заҳарлаб ўлдирмадиларми? Айтмоқчи бўлганим шуки, бутун бошли давлатларни, миллатларни қириб юборишга қодир “буюк мўъжиза” – Инсоннинг қалбида шайтон билан раҳмон, нур билан ёруғлик шунчалар тартиб билан жойлашганки, унинг бугунига қараб эртасини айтиб бўлмайди. У ўз номини тарихда қолдириш учун ибодатхоналарга ўт қўйиши, инсоният закоси неча минг йилларда яратган нодирликларни лаҳзада йўқ қилиши мумкин, у бир телба фикр атрофида жипслашиб, миллионлаб халқларни қириши, Аллоҳ яратган яъни Яратувчисининг ўзи учун тенг ва бир насабда бўлган бандасини оқ ва қора, қизил ва сариқ рангга ажратиши, бой ва камбағалга айириб табақалаши, кар ва хунукка, соғлом ва ногиронга бўлиб сифатлаши мумкин. Балки, мана шу тенгсизликларнинг йўқотиш учун ҳам Тангри муҳаббатни яртгандир, йўқса ибодатхонанинг қоронғу бурчакларида одам назаридан қочиб юрган букрининг муҳаббати соҳибжамолга тушмас ва машҳур бўлмас, бой бир қабила бошлиғининг ўғли кўримсизгина қизнинг ишқида сарсон бўлиб, Мажнун номини олмас, тоштарош Фарҳод малика Ширин дардида тоғ қазиб, сув чиқармас, оёки султонлар вафот этган рафиқалари учун дунёни лол қилган обидалар қурмасдилар.
Анна, шунинг учун Сиз каби инсонлар бор экан, ҳаёт мазмун касб этиб бораверади…

2-мактуб

Бўғзимга тош қадалади, ёпилар китоб,
Титранаман.
Ўқиб бўлмас, йўқ ундан нари.
Билмам бунча қайга шошар, гурсиллаб юрак,
Гўё, ундан ўтгандайин поезд рельслари…

Қиш. Петербург. Ожизгина нур сочар Қуёш.
Қорпарчадан аксланган зулматтоб кунлар.
Каминда жим сўнар олов, совуйди қаҳва,
Соғинч аро, кутиш аро дайдийди тунлар…

Совуқ ҳисни чўғлатолмас бу қайноқ базм,
Чаппор уриб айланади шубҳа ва хаёл.
Бунда ҳиссиз қалблар бари гулгун ва шодмон,
Ёлғиз бахтсиз – борин ишққа бахш этган аёл…

Анна, сизни ўртаган дард менга ҳам таниш,
Бир оловки, ҳамон тинмай дилга ўт қалар.
Анна, мен ҳам бир инсонни Худодай севдим,
О, барибир Худо бўлмас экан бандалар!..

Петербургмас, бутун ерни қоплагандек қиш,
Қатра нур ҳам азиз бўлар экан бу дамда.
Анна, қандай мумкин ахир ишқ деб ўртаниш,
Чор тарафда Вронскийлар тўлган оламда…

Бу оломон бунча шодмон, бунча бепарво,
Шамдек сўниб боришимни кузатарлар жим.
Анна, сиздек жонимга қасд қилолмадим-у,
Фақат,
Юрагимни поезд остига отдим…

3-мактуб

Анна, яқинда Сизнинг ҳақингизда кўнглимга яқин опам, ҳам дугонам бўлган бир инсон билан тортишиб қолдим. Биз у инсон билан кўпинча китоблар тўғрисида суҳбатлашамиз, ўқиганларимиздан олган таассуротларимизни бўлишиб, яхши асарларни бир-биримизга тавсия қиламиз. Хуллас, ўша опам яқинда мендан ““Анна Каренина”ни ўқигансизми?” деб сўраб қолдилар. Кейин анча фикрлашдик шу ҳақида. Биласизми, у аёлни аввало яхши инсон, қолаверса зиёли ва ижодкор сифатида ҳурмат қиламан. Яна кўпинча гапимиз кўп мавзуларда бир ердан чиққан, қисқа қилиб айтганда, А.Қодирийдан тортиб, Х.Дўстмуҳаммадгача, жаҳон адабиётида А.Дюмаю, Г.Г.Маркесгача, Ф.Кафкадан тортиб, А.Камьюгача адабий дидларимиз деярли бир хил, биримизга ёққан асарни иккинчимиз ҳам ўқиб кетаверганмиз. Ўша суҳбатдошим гап орасида “Анна Каренина шунчаки енгилтак аёл холос, бу аёлда уят ва ҳаёнинг ўзи йўқ. Бўлмаса Вронскийни деб, оиласини ташлаб кетмасди” деган мазмунда сўз очдилар. Анна, биласизми, худди мени айблашаётганидек қизишиб кетдим, рости. Ахир, бу аввало тақдир эди, ислом динидаги муқаддас китобларда инсон ишониши лозим бўлган нарсалардан бири – Тақдирнинг борлиги ва чинлиги, дейилади. Ахир, Толстой шунчалар ардоқлаб яратган образининг маломат қилинишига йўл қўярмиди? Асарнинг ўзи бетдан — бетга, воқеадан – воқеага Анна Каренинадаги туйғу илоҳий ишқ эканлигини кўрсатиб борганку, тўғрими?

Сизнинг муҳаббатингизданда ғамгин, Сизнинг дардингизданда оғриқлироқ бир ишқ қиссаси бор адабиёт оламида. Балки эшитгандирсиз, унинг номини “Юсуф ва Зулайҳо” дейдилар. Айнан шу асардаги Зулайҳо ҳам аслида эрли аёл яъни мисрлик савдогар, айрим манбаларда Миср шоҳи Азиз Мисрийнинг завжаси эди. Аммо, унинг муҳаббати шу қадар улкан эдики, Юсуф дардида чеккан оҳлари шунчалар кучли эдики, унинг нолалари охири парвардигорга етиб борди ва севганининг васлига етди. Аммо, яхшиям Юсуф гўзал хулқли инсон, тангри ёрлақаган зот эди. Сизнинг муҳаббатингиз фожеаси эса ёнишларингизга арзимас инсонга бўлган муҳаббат бўлса, ажабмас.

Мана ниҳоят учинчи марта “Анна Каренина”ни мутолаа қилиб, тугатдим. Бўлди, бошқа ўқимайман. Ёки бу гал охиригача бормайман, ё борсам ҳам Аннанинг ўлими жойини ташлаб кетаман. Бу қадар гўзал қалб инсоннинг фожеаси ҳар гал такрорланиши одамни қўрқувга соларкан. Ҳар гал сўнгигача умид қилиб боришдан, якунда эса бирданига умидлар парчаланишидан ёмони йўқ…

* * *

…экранда эса фильм якунланиш арафасида. Яна перрон манзараси, соқол-мўйловларию, юзларигача қорамой ва кўмир қораси урган поезд ўтёқари Анна тушларида кўрганидек қўлида қалин темир билан станцияда пайдо бўлади. Яна ҳарс-ҳарс нафас олиб станцияга яқинлашаётган паровоз. Анна Каренина кўзлари қизарган кўйи рельсга яқинлашиб боради. Юрагим яна фожеа такрорланишини ҳис қилади-ю, пультни олиб, телевизорни ўчираман.

Муҳаббатга ва Аннага ачинаман ҳар гал… Толстойнинг муваффақияти ҳам шундадир — инсон қалбига, туйғуларига теран таъсир қилишдадир, балки. Балки, шунинг учун ҳам унинг асарлари асрлар оша вақт поездларига тушиб келаётгандир.

Яна шу мавзуда мутолаа қилинг:
Лев Толстой. Анна Каренина. Романдан остига чизилган парчалар
11 исполнительниц роли Анны Карениной

Anna, yaqinda Sizning haqingizda ko‘nglimga yaqin opam, ham dugonam bo‘lgan  bir inson bilan tortishib qoldim. Biz u inson bilan ko‘pincha kitoblar  to‘g‘risida suhbatlashamiz, o‘qiganlarimizdan olgan taassurotlarimizni  bo‘lishib, yaxshi asarlarni bir-birimizga tavsiya qilamiz. Xullas, o‘sha opam  yaqinda mendan ““Anna Karenina”ni o‘qigansizmi?” deb so‘rab qoldilar…

Go‘zal RO‘ZIYEVA
KIRA NAYTLI, ANNA KARЕNINA VA MЕN
yoxud egasiga yetib bormas maktublar

Go‘zal Ro‘ziyeva 1986 yilda Buxoro viloyati, Jondor tumanida tug‘ilgan. Buxoro davlat universiteti tarix fakultetini tugatgan. O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi tashabbusi bilan 2016 yilda “Birinchi kitobim” ruknida “Bahor yaqin” nomli ilk she’riy to‘plami nashr etilgan. She’rlari “Teran ildizlar” almanaxi, “Sharq yulduzi”, “Yoshlik” jurnallari, ”O‘zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasi va boshqa nashrlarda chop etilgan.

Yaqinda, kechqurun yumushlarimdan bo‘shab televizorni qo‘ysam “Anna Karenina” kinosini endigina boshlagan, kartinada rol ijro etgan aktyorlarning nomi titrlar bilan berilayotgan ekan. Shunchaki televizor ko‘rgim kelgani uchunmi yoki bo‘sh vaqtim ko‘p edimi, xullas, oldin ko‘rgan bo‘lsam ham, yana shu filmni tomosha qila boshladim.

Film Buyuk Britaniya kinoijodkorlari tomonidan 2012 yilda suratga olingan, bosh rollarni Kira Naytli va Aaron Teylor Jonsonlar ijro etishgan. Shovqinga to‘lgan perron, yuk ko‘tarib o‘tib-qaytayotgan odamlar, safar taraddudidagi yo‘lovchilar tasviri bilan boshlangan ilk epizodlaridanoq u yaxshigina mablag‘ evaziga olingani, qolaversa aktyorlar ham chertib tanlangani sezilib tursa-da, negadir shu film haqidagi tasavvurlarim yaxshi tomonga sira ham o‘zgarmadi.

Bu filmni umuman ko‘rmagan odam uchun aktyorlar jamoasi, dekoratsiyalar, kiyimlar haqida gapirmay, birgina bosh rol ijrochisi bo‘lgan aktrisa nomini eshitishning o‘ziyoq bu shaksiz zo‘r kinoasar bo‘lishi kerak degan tasavvur uyg‘onishi tabiiy holdek. Chindan ham Kira Naytli yetuk, hattoki o‘ta iste’dodli san’atkor. Aktrisa ishtirokidagi “Karib dengizi qaroqchilari” turkumidagi kinolar uning rollarisiz bunchalik katta shuhratga erishmasligi ham aniq. Ammo, “Anna Karenina”ni ko‘rish barobarida Naytli ijrosidagi Anna bilan buyuk Tolstoyning erka obrazi bo‘lgan Anna o‘rtasida ayolning tuyg‘ularini; birda sevgidan to‘lib toshgan, dunyoni poyida tiz cho‘kirishga qodir qudrat hissini tuymoq zavqini, birda jamiyat – odamlar to‘dasida yashayotganini unutib qo‘yib, ta’na-dashnomlar yukida ezilib borayotgan, zohiran mag‘rur, botinida qiyomatlar bo‘layotgan insonning iztiroblarini, birda biri sevimli yor bo‘lish, ikkinchisi bir umr hissiz yashagan umr yo‘ldoshlik yo‘li boshidagi muztarlikni, birda o‘ng pallasiga onalik mas’uliyati, so‘liga botmon-botmon dardlari bilan muhabbat qo‘yilgan hayot tarozisi posangisi qarshisida tilsiz qolgan zaifa kechmishlarini va goho mana shularning barini birdaniga his qilmoq va buni tomoshabinga ko‘rsatib bera olmoqlik mas’uliyatida farqlar sahnama-sahna sezilib bora boshlaydi-yu, sevimli kitobim qahramonining kinodagi talqinida Naytlining o‘rniga xayolan boshqa aktrisalarni qo‘yib ko‘ra boshlayman.

Juliya Roberts… Yo‘q, bo‘lmaydi, uning ijrosidagi Anna Kareninadagi sharttakilik va tavakkalchilik asar syujetidan ham o‘tib ketib, kinodagi yakun kitobdagidan butunlay boshqacha chiqib qolishi va Tolstoyning ruhi chirqirashi ham hech gap emas. Axir o‘z to‘yidan ketma-ket bir emas, besh marta qochib ketgan (“Qochoq kelin” filmi) yoki deyarli ko‘pchilik ijrolarida erkaklar davrasida erkakdan qolishmay chapanasiga urushib va yoki so‘kishib ketadigan aktrisadan rus jamiyatining 1900 yillardagi tarbiya ko‘rgan, oliy nasabli dvoryan ayolini xayolan ham “yasab” ololmadim. Bu kino, u esa aktrisa, albatta kutilganidan ham zo‘r ijro qilishi mumkin, dersiz. Ammo, negadir sevimli aktrisalarimdan biri bo‘lsa-da, bu borada ko‘ngil Juliyaning ijrosiga chopmayapti.

Sohibjamol Skarlett Yoxanssonmi? To‘g‘ri, u bugungi jahon kinosanoatida ancha-muncha tanilgan aktrisa, ammo Anna Karenina bu Anna Karenina… Yoxanssonga bu rolni o‘ynashiga hali ancha bor.

Xo‘sh, yana kim bor nomzodlardan? Anjelina Joli? Ajabo, bu aktrisaga Anna rolini bergim kelmaydi sirayam, sababini bilmayman hatto.

Enn Xeteuey… Afsus, uning ekrandagi qiyofasi shunchalar beg‘ubor va pokizaki, “Anna Karenina” asarini erli ayolning beibo qilmishi oqibati, ya’ni qilmish-qidirmish deb baholovchilar nazaridagi “yengiltaklik” uning ijrosidagi Annaning qo‘lidan kelishiga tomoshabin kinoning boshidanoq ishonmay, televizorni o‘chirib qo‘yishi aniq. Kim, yana kim bor ekan?

Sandra Ballok! Tasavvurimdagi Anna Karenina Ballok shamoyilida o‘zining qiyofasini topgandek, nazarimda. Negaki, asar qahramonining chuqur iztiroblari, ichkin dardlarini uzundan-uzun monologlarsiz – bir ko‘z qarashi bilan ham har qanday ta’sirchan so‘zlardan ko‘ra teranroq yetkazib bera oladigan yagona aktrisa bo‘lsa ajab emas u! Mana qahramonim “ruh”ini o‘z aktrisasi qiyofasiga joyladimda, Kira Naytli ishtirokidagi filmni S.Ballok qiyofasida tasavvur qilib ko‘ra boshladim. Vronskiy rolini kim va qanday o‘ynashi boshidanoq qiziq emas — menga desa o‘sha Aaron Teylor Jonsonning o‘zimi yo bo‘lmasam Arnold Shvarsnegger o‘ynaydimi bu rolni, umuman farqi yo‘q. Hatto Amitabx Bachchan yoki Jeki Channi Vronskiy o‘rnida tasavvur qilib ham kiprigimni qoqmay o‘tiraverishim mumkin. Muhimi bu yerda Anna roli qiyomiga yetishi kerak! Tolstoy asarni yaratish barobarida ayolga aylanib, ishqi oliy ulkan kuch ekanligini, magarki insonni muhabbat idora etayotgan ekan, u asir qilgan nozik vujudda ham ulkan po‘rtanalar sodir bo‘lishini, vaqti kelsa o‘sha po‘rtanalar girdobida sho‘rpeshona umrni, taqdirni chaparasta qilib — ummondagi po‘choq misol chirpirak qila olishini ko‘rsatib berarkan, bunda kimnidir yoki nimanidir ayblash zarur bo‘lsa, o‘sha badbaxt ishqni peshonaga bitgan TAQDIRnigina ayblamoq kerakligi insoniylikdan bo‘lishini sahifama-sahifa qora qilib boradi.

… “Baxtli oilalarning hammasi bir-biriga o‘xshaydi, baxtsiz oilalarning esa har biri o‘zicha baxtsizdir.”… Kira Naytlining (xayolan Sandra Ballokning) serhasham ballar-u, qimmat ziyofatlar ichra chappor urib o‘tayotgan umrini kino tasvirlari orqali kuzatarkanman, tashqaridan qaraganda oltindek yarqirab o‘ziga tortuvchi bu turmushning aslida ichi qurumga to‘lganligini, asar qahramoni Anna Kareninaning mana shu qurumga nogahon tushib qolgan tilla tangadek e’tiborni o‘ziga tortishini, balki shuning uchun ham endigina Kiti Shcherbaskayaning – asarning Annadan keyingi ikkinchi qahramonlaridan biri, aytish mumkin bo‘lsa qurumdagi ikkinchi oltin tanga –Konstantin Levinni rad etgan qizning boshini aylantirishni boshlagan “badavlat, aqlli, aslzoda, kelajakda porloq harbiy saroy martabasi kutib turgan fusunkor kishi” Aleksey Vronskiyning bir qarashdayoq uning atrofida aylanishib qolishiga, ammo, chandon afsuski bu maftunkorlik oqibatida bir gul umrning barbod etilishini, shu bilan birga tashqaridan baxtli ko‘ringan hayotning keyinchalik nurab, so‘ng birato‘la kunpa-yakun bo‘lishiga guvoh bo‘laman. Muallifning zakosiga tasanno, ming betdan oshiq, qariyb rus buxankasining qalinligicha keladigan asarning bor mazmun-mohiyatiga birinchi sahifaning ilk jumlasidayoq shama qilib o‘tadi-yu, so‘ng bobma-bob ushbu jumlani izohlab boradi!

Bu asarni ilk bor mutolaa qilgan paytlarimni unutmayman. Oliygohda ikkinchi kursda o‘qirdim unda. Talabalikning oltin damlaridan oltin kitoblarni o‘qib, foydalanib qolayin degancha universitet kutubxonasi ummoniga o‘zimni bor bo‘yimcha otgan kunlarim edi u kunlar. Mana shu kunlarda o‘zim uchun ulug‘ yozuvchi, haqli ravishda rus adabiyotining tashrif qog‘ozi bo‘lgan Tolstoy olamini kashf etdim. Avval “Urush va tinchlik” mutolaasi, so‘ng uning ta’sirida “Tolstoy asarlari kasalligi” balosiga chalinib, har yerdan uning kitoblarini qidirish mashmashasi boshlandi. Ana o‘shanda “Anna Karenina”ni o‘qib chiqdim-u, asarning maftuniga aylandim. Va o‘sha kunlarda jinnicha bir odat, aytish mumkin bo‘lsa kasallik orttirib oldim, ya’ni o‘zimga azbaroyi yoqqan asar qahramonlariga maktublar yozish, shu orqali xayolan ular bilan suhbatlashish, ular bilan yonma-yon bo‘lib, ularning dardu-hasratlariga sherik bo‘lish qilig‘i paydo bo‘ldi. Albatta bu xatlarimni yashirib qo‘yishga majbur edim, chunki bu qog‘ozlar biror kishining qo‘liga ilashib qolsa, xayolparastligimdan, kamiga kitob o‘qishimdan ham kulishi tayin edi. Filmni tomosha qilarkanman, Anna Kareninaga yozgan maktubimlarimni qidirib topdim.

ANNA KARЕNINAGA MAKTUBLAR

1-maktub

Anna, “Muhabbat degan narsa juda oz kishiga nasib bo‘ladigan bir duri bebahodir” degan edi buyuklardan biri. Sizning garchand qalb tuyg‘ularingizga arzimasada, Vronskiyga atalgan muhabbatingiz nomingizni abadga muhrlantirdi. Ajab, bo‘y-basti chinordek keladigan, umuman olganda odam degan shaklu-shamoyilga ega qanchalab jonlar yashab o‘tmadilar bu dunyoda, ammo ulardan hech birining nomi Sizningcha, o‘choqqa tashlansa bir necha daqiqada bir uyum kulga aylanadigan kitob qahramonicha tanila olmadi. Balki, nechalab muhabbatdan kuyganlar, Sizning kabi baridan etak silkiganlar alamlarini nimadan yoki kimdan olishni bilmay muhabbat yo‘q deya xo‘rsingancha bu haqdagi necha-necha kitoblarga o‘t ham qo‘ygandirlar. Axir, “Inson Koinotning eng buyuk mo‘’jizasidir” degancha insonni ulug‘lab o‘tgan Suqrotning o‘zini o‘sha “ulug‘” odamlar badnom etmadilarmi, zaharlab o‘ldirmadilarmi? Aytmoqchi bo‘lganim shuki, butun boshli davlatlarni, millatlarni qirib yuborishga qodir “buyuk mo‘’jiza” – Insonning qalbida shayton bilan rahmon, nur bilan yorug‘lik shunchalar tartib bilan joylashganki, uning buguniga qarab ertasini aytib bo‘lmaydi. U o‘z nomini tarixda qoldirish uchun ibodatxonalarga o‘t qo‘yishi, insoniyat zakosi necha ming yillarda yaratgan nodirliklarni lahzada yo‘q qilishi mumkin, u bir telba fikr atrofida jipslashib, millionlab xalqlarni qirishi, Alloh yaratgan ya’ni Yaratuvchisining o‘zi uchun teng va bir nasabda bo‘lgan bandasini oq va qora, qizil va sariq rangga ajratishi, boy va kambag‘alga ayirib tabaqalashi, kar va xunukka, sog‘lom va nogironga bo‘lib sifatlashi mumkin. Balki, mana shu tengsizliklarning yo‘qotish uchun ham Tangri muhabbatni yartgandir, yo‘qsa ibodatxonaning qorong‘u burchaklarida odam nazaridan qochib yurgan bukrining muhabbati sohibjamolga tushmas va mashhur bo‘lmas, boy bir qabila boshlig‘ining o‘g‘li ko‘rimsizgina qizning ishqida sarson bo‘lib, Majnun nomini olmas, toshtarosh Farhod malika Shirin dardida tog‘ qazib, suv chiqarmas, oyoki sultonlar vafot etgan rafiqalari uchun dunyoni lol qilgan obidalar qurmasdilar.
Anna, shuning uchun Siz kabi insonlar bor ekan, hayot mazmun kasb etib boraveradi…

2-maktub

Bo‘g‘zimga tosh qadaladi, yopilar kitob,
Titranaman.
O‘qib bo‘lmas, yo‘q undan nari.
Bilmam buncha qayga shoshar, gursillab yurak,
Go‘yo, undan o‘tgandayin poyezd relslari…

Qish. Peterburg. Ojizgina nur sochar Quyosh.
Qorparchadan akslangan zulmattob kunlar.
Kaminda jim so‘nar olov, sovuydi qahva,
Sog‘inch aro, kutish aro daydiydi tunlar…

Sovuq hisni cho‘g‘latolmas bu qaynoq bazm,
Chappor urib aylanadi shubha va xayol.
Bunda hissiz qalblar bari gulgun va shodmon,
Yolg‘iz baxtsiz – borin ishqqa baxsh etgan ayol…

Anna, sizni o‘rtagan dard menga ham tanish,
Bir olovki, hamon tinmay dilga o‘t qalar.
Anna, men ham bir insonni Xudoday sevdim,
O, baribir Xudo bo‘lmas ekan bandalar!..

Peterburgmas, butun yerni qoplagandek qish,
Qatra nur ham aziz bo‘lar ekan bu damda.
Anna, qanday mumkin axir ishq deb o‘rtanish,
Chor tarafda Vronskiylar to‘lgan olamda…

Bu olomon buncha shodmon, buncha beparvo,
Shamdek so‘nib borishimni kuzatarlar jim.
Anna, sizdek jonimga qasd qilolmadim-u,
Faqat,
Yuragimni poyezd ostiga otdim…

3-maktub

Anna, yaqinda Sizning haqingizda ko‘nglimga yaqin opam, ham dugonam bo‘lgan bir inson bilan tortishib qoldim. Biz u inson bilan ko‘pincha kitoblar to‘g‘risida suhbatlashamiz, o‘qiganlarimizdan olgan taassurotlarimizni bo‘lishib, yaxshi asarlarni bir-birimizga tavsiya qilamiz. Xullas, o‘sha opam yaqinda mendan ““Anna Karenina”ni o‘qigansizmi?” deb so‘rab qoldilar. Keyin ancha fikrlashdik shu haqida. Bilasizmi, u ayolni avvalo yaxshi inson, qolaversa ziyoli va ijodkor sifatida hurmat qilaman. Yana ko‘pincha gapimiz ko‘p mavzularda bir yerdan chiqqan, qisqa qilib aytganda, A.Qodiriydan tortib, X.Do‘stmuhammadgacha, jahon adabiyotida A.Dyumayu, G.G.Markesgacha, F.Kafkadan tortib, A.Kamyugacha adabiy didlarimiz deyarli bir xil, birimizga yoqqan asarni ikkinchimiz ham o‘qib ketaverganmiz. O‘sha suhbatdoshim gap orasida “Anna Karenina shunchaki yengiltak ayol xolos, bu ayolda uyat va hayoning o‘zi yo‘q. Bo‘lmasa Vronskiyni deb, oilasini tashlab ketmasdi” degan mazmunda so‘z ochdilar. Anna, bilasizmi, xuddi meni ayblashayotganidek qizishib ketdim, rosti. Axir, bu avvalo taqdir edi, islom dinidagi muqaddas kitoblarda inson ishonishi lozim bo‘lgan narsalardan biri – Taqdirning borligi va chinligi, deyiladi. Axir, Tolstoy shunchalar ardoqlab yaratgan obrazining malomat qilinishiga yo‘l qo‘yarmidi? Asarning o‘zi betdan — betga, voqeadan – voqeaga Anna Kareninadagi tuyg‘u ilohiy ishq ekanligini ko‘rsatib borganku, to‘g‘rimi?

Sizning muhabbatingizdanda g‘amgin, Sizning dardingizdanda og‘riqliroq bir ishq qissasi bor adabiyot olamida. Balki eshitgandirsiz, uning nomini “Yusuf va Zulayho” deydilar. Aynan shu asardagi Zulayho ham aslida erli ayol ya’ni misrlik savdogar, ayrim manbalarda Misr shohi Aziz Misriyning zavjasi edi. Ammo, uning muhabbati shu qadar ulkan ediki, Yusuf dardida chekkan ohlari shunchalar kuchli ediki, uning nolalari oxiri parvardigorga yetib bordi va sevganining vasliga yetdi. Ammo, yaxshiyam Yusuf go‘zal xulqli inson, tangri yorlaqagan zot edi. Sizning muhabbatingiz fojeasi esa yonishlaringizga arzimas insonga bo‘lgan muhabbat bo‘lsa, ajabmas.

Mana nihoyat uchinchi marta “Anna Karenina”ni mutolaa qilib, tugatdim. Bo‘ldi, boshqa o‘qimayman. Yoki bu gal oxirigacha bormayman, yo borsam ham Annaning o‘limi joyini tashlab ketaman. Bu qadar go‘zal qalb insonning fojeasi har gal takrorlanishi odamni qo‘rquvga solarkan. Har gal so‘ngigacha umid qilib borishdan, yakunda esa birdaniga umidlar parchalanishidan yomoni yo‘q…

* * *

…ekranda esa film yakunlanish arafasida. Yana perron manzarasi, soqol-mo‘ylovlariyu, yuzlarigacha qoramoy va ko‘mir qorasi urgan poyezd o‘tyoqari Anna tushlarida ko‘rganidek qo‘lida qalin temir bilan stansiyada paydo bo‘ladi. Yana hars-hars nafas olib stansiyaga yaqinlashayotgan parovoz. Anna Karenina ko‘zlari qizargan ko‘yi relsga yaqinlashib boradi. Yuragim yana fojea takrorlanishini his qiladi-yu, pultni olib, televizorni o‘chiraman.

Muhabbatga va Annaga achinaman har gal… Tolstoyning muvaffaqiyati ham shundadir — inson qalbiga, tuyg‘ulariga teran ta’sir qilishdadir, balki. Balki, shuning uchun ham uning asarlari asrlar osha vaqt poyezdlariga tushib kelayotgandir.

Yana shu mavzuda mutolaa qiling:
Lev Tolstoy. Anna Karenina. Romandan ostiga chizilgan parchalar

Lev Tolstoy. Tanlangan Asarlar. 4-Jild. Anna Karenina. by Khurshid Davron on Scribd