18 август — Улуғ шоир ва мутафаккир Абдураҳмон Жомий таваллуд топган кун
Улуғ шоир ва мутафаккир Мавлоно Абдураҳмон Жомий ҳаёти, адабий-бадиий ва фалсафий-ирфоний мероси Европа мамлакатларининг шарқшунос олимлари ва адибларининг диққат-эътиборини доимо ўзига жалб этиб келган. Бу борада айниқса йирик шарқшунос ва исломшунос олимлар – Ҳ.Массе, А.Арберри, Э.Браун, Е.Э.Бертельс, А.Шиммель, У.Читтик, Я. Ришар, Н.Ҳирр ва бошқалар қимматли тадқиқотлар яратганлар.
Жаъфар Муҳаммад
ЖОМИЙ ФАЛСАФИЙ МЕРОСИ ВА ЕВРОПА
Ҳазрат Алишер Навоийнинг пири, устози ва маслакдош дўсти Мавлоно Абдураҳмон Жомийнинг адабий-илмий мероси билан Европа 18-асрнинг иккинчи яримидан бошлаб танишди. Бошқача айтганда, Европа Жомийни бошқа Шарқ мутафаккирлари – Ибн Сино, Фирдавсий, Умар Хайём, Шайх Саъдий ва Ҳофиз Шерозийларга нисбатан кечроқ кашф этди. Аммо ана шу унча узоқ бўлмаган давр – салкам икки юз йил ичида Жомий ўзининг улкан маънавий хазинаси – етти достондан иборат “Ҳафт авранг” маснавийлар мажмуаси, учта шеърий девони ва ўнлаб фалсафий-тасаввуфий асарлари, адабиётшунослик ва бошқа фан соҳаларига оид қимматли асарлари билан жаҳон мутафаккирлари қаторидан муносиб ўрин эгаллади. 20-асрга келиб, Жомийнинг ислом фалсафасига оид асарлари европалик олимларда катта қизиқиш уйғотди.
Жомий асарларини таснифлаш масаласига биринчи маротаба қўл урган тадқиқотчи франциялик жомийшунос олим профессор Ян Ришардир. У Жомий асарларини Уильям Читтик тузган рўйхатга таянган ҳолда адабиёт (наср, назм), нақлий илмлар (Қуръонга оид илмлар – тафсир, ҳадис, сийраи набавий, усули дин, фиқҳ ва шариат, тасаввуф ва унинг илмий-назарий жиҳатлари) ва лисоний илмлар (грамматика, луғат, шеър санъати), ақлий илмлар (риёзиёт, ирфон ва фалсафа — йирик асарлар; кичик асарлар; йўқолган асарлар), қайси мавзуда ёзилганлиги аниқланмаган асарларга бўлиб таснифлайди. Ян Ришар юқоридаги таснифни «рўйхат» деб атайди. Аммо бу рўйхатнинг бошқалардан асосий фарқи шундаки, олим асарлар рўйхатини тузиш ва уларни тавсифлаш билан бирга уларни илмлар, соҳалар, мавзулар, жанрлар ва ҳатто ҳажм нуқтаи назаридан ҳам таснифлаб ўтади.
Жомийнинг «Нақд ун-нусус фи шарҳи нақш ал-фусус» номли шарҳ асари улуғ мутасаввиф ва файласуф олим Шайх ул-акбар Муҳйиддин Ибн ал-Арабийнинг (м. 1165-1240) «Нақш ал-фусус» номли фалсафий-ирфоний асарига битилган. Жомийнинг таъкидлашича, аслида «Нақш ал-фусус»нинг ўзи Ибн ал-Арабийнинг машҳур «Фусус ул-ҳикам» номли асаридан олиниб, хулоса тарзида ёзилган асар экан. Жомийнинг икки тилда – арабий ва форсий аралаш насрда 1459 йили ёзиб тугатган мазкур шарҳ-асари юқоридаги номидан ташқари «Нақши фусус» ва «Нақди нусус» шаклларида ҳам номланиб келган. Е.Э.Бертельс «Нақд ун-нусус»ни Ибн ал-Арабийнинг «Фусус ул-ҳикам»ига ёзилган мукаммал шарҳнинг қисқача таҳрири, деб ҳисоблайди. Жомийнинг фалсафий-ирфоний қарашларини ўрганишда катта аҳамиятга эга бўлган ушбу асар Бомбей ва Теҳронда нашр эттирилган. Асарнинг Теҳрондаги илмий-танқидий нашри 1989 йилда олмониялик шарқшунос ва исломшунос олим Уильям Читтик томонидан амалга оширилган. Шунингдек, У.Читтик ушбу асар бўйича докторлик диссертацияси ҳам ёқлаган.
Жомийнинг араб тилида ёзилган «Шарҳи Фусус ул-ҳикам» номли фалсафий-ирфоний асари Ибн ал-Арабийнинг энг машҳур ирфоний асари – «Фусус ул-ҳикам»га битилган энг машҳур шарҳлардан биридир. «Фусус ул-ҳикам» ўта мураккаб тилда, рамзу мажозлар билан ёзилганлиги сабабли тушуниши ва англаши мушкул бўлган экан. Шунинг учун ҳам, XIII асрдаёқ унга шарҳ ёзиш эҳтиёжи туғилган ва бу ишга биринчи бўлиб Ибн ал-Арабийнинг шогирди, машҳур мутасаввиф Садриддин Қуниявий қўл урган.. Фалсафа ва ирфон аҳлида катта қизиқиш уйғотган бу асарга шарҳ ёзиш XVI-асргача давом этган ва унга охирги шарҳлардан бирини Жомий ёзган экан. Ҳолбуки, олмон шарқшуноси Карл Брокельманн қайд қилганидек, «Фусус ул-ҳикам»га 35 та шарҳ ёзилган экан. Аммо “Ислом буюк энциклопедияси”да берилган маълумотларга кўра, мисрлик олим Усмон Яҳё унинг 120 та шарҳига ишора қилади .
Жомий ўзининг ирфон фалсафасига бағишланган «Шарҳи рубоиёт фи исботи ваҳдат ал-вужуд» номли асарини қачон ёзганлиги хусусида манбаларда бирон-бир аниқ маълумот учрамайди. Франциялик жомийшунос олим Ян Ришар эса бу асарни Жомийнинг илк ирфоний асарларидан бири деб ҳисоблаш керак, дейди. «Шарҳи рубоиёт» биринчи маротаба таниқли рус шарқшунос олими Е.Э.Бертельс томонидан тадқиқотга жалб этилган. Е.Э.Бертельс ўзининг «Абдураҳмон Жомийнинг «Шарҳи рубоиёт» асари ҳақида» номли мақоласида «ҳалигача жиддий эътибор берилмаган» бу асар хусусида қисқача маълумот бериб ўтади. Жумладан, у олмониялик шарқшунос олим В.Перчнинг Жомий асарлари феҳристида «Шарҳи рубоиёт»нинг Жомий асари эканлигини шубҳа остига қолдирадиган мулоҳазаларини мантиқий далиллар билан рад этади. Бертельс ушбу масалада Ч.Рьё томонида эканлигини таъкидлаб, бу асар шубҳасиз Жомийники, деган хулосага келади. У ҳар бир рубоийнинг асл матни, сўнг унинг сатрма-сатр таржимаси, ундан сўнг шарҳнинг қисқача изоҳли таржимасини беради. Ҳошияда эса шарҳнинг асл матнини келтиради.
Мавлоно Жомийнинг фалсафий-ирфоний мероси кўпроқ Ғарбий Европа ва Америка олимлари томонидан катта қизиқиш билан ўрганилаётгани жомийшунослик жуғрофиясининг тобора кенгайиб бораётганидан дарак беради. Жумладан, америкалик олим Уильям Читтикнинг Жомий тасаввуфий қарашлари ва унинг «Нақд ун-нусус фи шарҳи Нақш ал-фусус» номли асарига оид тадқиқотлари , француз олими Ян Ришарнинг Жомий фалсафий-ирфоний меросида алоҳида ўрин тутган «Лавоеҳ»га ёзган муқаддимаси (илмий-танқидий нашри билан), Жомийнинг фалсафий-ирфоний меросида муҳим ўрин тутган «Ад-дуррат ул-фохира» асарининг америкалик исломшунос олим Николас Ҳир ва эронлик олим Мусавий Беҳбаҳоний томонидан нашрга тайёрланиб, Н.Ҳир муқаддимаси билан Макгил Университети ҳамда Теҳрон Университети ҳамкорлигида чоп этилиши бу борада эришилган энг катта муваффақиятлардан ҳисобланади.
Мавлоно Жомийнинг «Лавомеъ фи шарҳи қасидаи Мимияи хамрияи Форизия» номли асари «Султон ул-ошиқин» лақаби билан машҳур бўлган араб шоири – Ибн Форизнинг машҳур қасидаларидан бири – «Қасидаи хамрия»га ёзилган шарҳдир. Асарнинг муқаддимасида илмий-насрий араб ва форс-тожик тилларида вужуд босқичлари ва муҳаббатнинг асл моҳияти, ҳақиқати хусусида баҳс юритилади. Сўнгра бошқа шарҳларга қараганда анча содда ва равон услубда Ибн Фориз қасидасининг шарҳига ўтилади. Франциялик жомийшунос олим Ян Ришарнинг «Лавоеҳ»га ёзган «Муқаддима»сида Жомий мазкур қасидани шарҳлаш жараёнида, одатдагидек Ибн Арабий қарашларига таянганини таъкидлаб ўтади. Бунинг сабаби шундаки, Ибн Форизнинг ўзи ҳам Ибн ал-Арабийнинг ваҳдат ал-вужуд ҳақидаги фалсафаси таъсири остида бир неча ирфоний қасидалар ёзган экан.
Жомийнинг “Рисолат фил-вужуд” (Рисолат ул-вужудият» ва «Рисолаи важиза дар таҳқиқ ва исботи вожиб ул-вужуд» деб ҳам аталади) номли кичик ҳажмли (10 бетдан иборат) асари араб тилида ёзилган. Унда вужуд ва моҳият атрофида илмий баҳслар юритилиб, ваҳдат ул-вужудга оид турли масалалар изоҳланади. Ян Ришар бу асар кўпроқ каломчилар ва файласуфлар руҳиясига яқинроқ, деб ҳисоблайди. Рисоланинг ёзилиш йили аниқ маълум эмас, аммо «Куллиёт»даги асарлар тартибига эътибор берилса, «Шарҳи рубоиёт»дан олдинроқ ёзилган, деб тахмин қилиш мумкин. Бу асарнинг илмий-танқидий нашри ва инглизча таржимаси Николас Ҳир томонидан амалга оширилган.
«Лавоеҳ» Жомийнинг бошқа тасаввуфий-ирфоний асарларига қараганда, кўпроқ нашр этилган. Аммо бу асарнинг илмий-танқидий матни биринчи маротаба Ян Ришар томонидан амалга оширилди. Ян Ришарнинг «Лавоеҳ»га ёзган муқаддимаси эса бу асар атрофидаги энг қисқа, аммо ғоятда қимматли тадқиқот саналади.
Жомийнинг яна бир фалсафий-ирфоний асари – «Ад-дуррат ул-фохира» турли манбалар ва нусхаларда турлича номланган. У кўпинча «Ад-дуррат ул-фохира» ва «Рисола фи таҳқиқи мазҳаб ас-сўфия ва-л-мутакаллимийн ва-л ҳукамо» номлари билан аталиб келган. «Ад-дуррат ул-фохира»нинг араб тилидаги асл матнини тайёрлаб, унга инглиз тилида муқаддима ёзган исломшунос олим Николас Ҳирнинг маълумотига қараганда, бу асар «баъзи бир нусхаларда «Ҳутта раҳлак», яъни, «ўз хуржунингни тушир», деб номланган. Якобс Экер (Jacobus Ecker) бу асарнинг лотинча танланма таржимасини тайёрлаётганида ишлатган нусхаларга берган изоҳида 87-рақамли Гўто нусхаси ҳам шу ном билан номланганлигини қайд этади. Шунингдек, у бу нусханинг сўнгги бетида кўчирувчи томонидан «Шу ерга қўнавер, чунки у томонда бошқа қўноқ йўқ» – деб ёзилган, дейди. Экер бу жумланинг маъносини қуйидагича изоҳлайди: «Агар Худо вужуди ва унинг сифатлари тўғрисида бу кичкина китобни ўқиб, бирон нарсага тушуниб етсанг, сенга етарлидир. Чунки бу хусусда ўқиб ва тушуниб етадиган бошқа китоб йўқ».
“Аш-шақойиқ ун-нуъмония” китобининг муаллифи Мустафо Тошкўбризоданинг Муҳйиддин Фанорийдан нақл қилишича, Жомий бу китобни усмоний султон Муҳаммадхон иккинчининг илтимосига биноан ёзган экан. Жомий ушбу асарда уч гуруҳ: калом аҳли, сўфийлар ва файласуфларнинг кўп асрлардан буён баҳс мавзуларига айланган олтита масалага(жумладан,вужуд–борлиқ)оид қарашларини муҳокама этади. Сўнг Султонга юбориб, агар маъқул бўлса, охирига етказишини, агар маъқул келмаса, бунинг учун беҳуда вақт сарф қилмаслигини маълум қилади. Лекин бу рисола Истанбулга етганида Султон Муҳаммадхон дунёдан кўз юмган бўлади.
«Маноқиби Шайх ул-ислом Хожа Абдуллоҳ ал-Ансорий» Мавлоно Жомийнинг тасаввуф тарихига оид ёзган асарлари сирасига киради.. Бу кичик рисола Жомий «Куллиёт»ида учрамайди. А.Афсаҳзод тузган феҳристга ҳам киритилмаган. Аммо Ян Ришар «бу асар Жомийники эканлиги машҳур шарқшунос олим Арберри томонидан исботланган» – деган далил билан, уни Жомий асарлари феҳристида кўрсатиб ўтади.
Юқорида келтирилган маълумотлардан кўриниб турганидек, Мавлоно Абдураҳмон Жомийнинг адабий-бадиий, фалсафий-ирфоний ва илмий-тарихий мероси Европа шарқшунослари ва адиблари томонидан маълум даражада ўрганилганлигини инкор этиб бўлмайди, албатта. Аммо шунга қарамай, Жомий ижоди, унинг мақом-мартабаси ва ирфоний дунёқараши Ғарб олимлари томонидан ҳали муносиб тарзда ўрганилган, деб бўлмайди.
——————————————
1. Chittick, W.C. Ed. De Jami, Naqd al-nosus. Voir introduction, «Euvres de Jami».
2. Нуриддин Абдураҳмони Жомий. Лавойиҳ. -С. 21-34.
3. Бертельс Е.Э. Навои и Джами. – С.240-241.
4. Жузжоний А. Ш. Тасаввуф ва инсон. –Т:. «Адолат», 2001. –Б. 25.
5. Нуриддин Абдураҳмони Жомий. Лавойиҳ. – С. 28.
6. Бертельс Е.Э. Суфизм и суфийская литература. -М.: “Наука”, 1965. – С. 445.
7. Pertsch, Berlin. — Verzeichniss der Persichen Handschriften der koniglichen Bibliothek zu Berlin, 1888.
8. Бертельс Е.Э. Суфизм и суфийская литература. – С.447.
9. Ўша китоб. – Б. 448-468.
10. Chittick W.C. -«The Perfect Man as the Prototype of the Self in the Sufish of Jami», Studia islamica, XLIX, 1979. – Р. 135-157.
11. Нуриддин Абдураҳмони Жомий. Лавойиҳ. –Теҳрон: “Асотир”. 1373.
12. A.Jami. Al-durrat al-fakhirah. McGill University, Montreal Canada Institute of Islamis Studies in Collaboration with Tehran University. Edited by N.Hear and A.Musavi Behbani, Tehran, 1980. –P. 222
13. Нуриддин Абдураҳмони Жомий. Лавойиҳ, -С. 29.
14. Нуриддин Абдураҳмони Жомий. Лавойиҳ, -С. 31.
15. Al-Jami’s Treatise on Existence, Islamic Philosophical Theology, ed. By P. Morewedge, Albany, 1977.
16. Нуриддин Абдурмони Жомий. Лавойиҳ. Тасҳеҳ, муқаддима ва тавзеҳоти Ян Ришар. –Теҳрон: Асотир, 1373.
17. Nur al-din Abd al-Rahman-i Jami. Al-Durrat Al-Fakhirah. Introduction By N. Hear, 9.
18. Ecker Jacobus. Gamii de Existentia et Attributis Libellus, p. 26.
19. Тошкўбризода А.А. Аш-шақойиқ ун-нуъмония фи баёни уламои айём уд-давлат ул-усмония. –Миср. 1310. 1-жилд. –С. 391.
20. Нуриддин Абдурраҳмони Жомий. Лавойиҳ. – С. 24.
ЖОМИЙ ЕВРОПАДА
ЖОМИЙГА ЮЗЛАНИШ
“Силсилат уз-заҳаб” маснавийсининг “Тарсо қизининг мусулмон йигитга ошиқ бўлгани” достонида инсонга ато этилган олий неъматлардан бири – ишқу муҳаббатнинг чегара билмаслиги, бу пок туйғунинг ҳар қандай дину мазҳаб доирасидан юксакроқ эканлигини таъкидламоқчи бўлади. Жомий бу достонда Шайх Атторнинг “Шайх Санъон” қиссасидаги сюжетнинг аксини яратади: мусулмон йигит (шайх эмас!) тарсо қизга эмас, тарсо қиз мусулмон йигитга ошиқ бўлиб, унинг вафотидан сўнг қаттиқ қайғуга ботади ва ниҳоят, ўз динидан воз кечиб, севгилисининг дини – исломни қабул қилади. Мусулмон бўлган тарсо қиз айрилиқ азобига бардош беролмай дунёдан кўз юмади. Уни ҳам севган ёри ёнига, мусулмонлар қабристонида дафн этишади…
Ғарб олами Шарқ маданияти ва адабиёти билан асосан Ҳиндистон ва Туркия орқали таниша бошлади. Ушбу икки мамлакатнинг ҳам маданий ва ҳам сиёсий тарихида эса улуғ шоир ва мутафаккир Мавлоно Абдураҳмон Жомий шахсияти алоҳида ўрин тутиб келганлиги маълум. Жомий адабий-илмий меросининг нафақат Марказий Осиё ва Эрон, балки Туркия ва Ҳиндистонда ҳам севиб ўқилиши ва ушбу икки мамлакат халқларининг унга бўлган юксак ҳурмат-эҳтироми европаликлар назаридан ҳам четда қолмади. Натижада, XIX асрнинг бошига келиб Э.Фитцжеральд ва Розенсвайг каби йирик шарқшунос ва адиблар Жомийнинг адабий-илмий меросини ўрганиш ва тарғиб этиш масаласида катта ҳисса қўшдилар.
Албатта, Жомий ҳаёти ва ижодига бўлган қизиқиш Европада анча илгари бошланган. Жумладан, 1805 йили Антон Леонард де Чези Абдураҳмон Жомийнинг “Лайли ва Мажнун” достонини француз тилига таржима қилди. 1824 йили Мавлоно Жомийнинг “Юсуф ва Зулайхо” достони Винсес фон Розенсвайг-Шваннау томонидан олмон тилига таржима қилиниб, нашр этилди. Эдуард Фитцжералд ва Розенсвайг каби европалик адиб ва шарқшунослар (XIX асрнинг биринчи ярми) Жомийнинг “Юсуф ва Зулайхо”, “Лайли ва Мажнун”, “Саломон ва Абсол” каби достонлари, “Баҳористон” каби дидактик асарлари ва мутафаккирнинг тасаввуф тарихига оид энг йирик асари – “Нафаҳот ул-унс”дан баъзи қисмларни Европа тилларига таржима қилганлар. Ундан сўнг машҳур инглиз шарқшуноси В.Н. Лис тахминан 1855 йилда Жомийнинг “Нафаҳот ул-унс” асарини диққат билан ўрганиб чиқди ва мўътабар манбалар асосида улуғ шоир ва мутафаккирнинг таржимаи ҳолини тиклаш ва мазкур асарнинг Калькутта нашри муқаддимасида беришга муваффақ бўлди. Шу ўринда “Нафаҳот ул-унс”нинг ушбу нашри ҳалигача ўз илмий қийматини йўқотмаганини ҳам қайд этиб ўтишга тўғри келади. Аммо, афғонистонлик жомийшунос олим Нажиб Мойил Ҳиравийнинг таъкидлашича, Лиснинг асар муқаддимасида Жомий ҳаёти ва ижоди хусусида берган маълумоти, гарчи ўша даврда бу ҳақдаги анча мукаммал маълумот бўлса-да, хато ва камчиликлардан холи эмас.
Жомий ҳаёти, адабий-бадиий ва фалсафий-ирфоний мероси Европа мамлакатларининг шарқшунос олимлари ва адибларининг диққат-эътиборини кейинги даврларда ҳам доимо ўзига жалб этиб келган. Бу борада айниқса, европалик йирик шарқшунос ва исломшунос олимлар – Г.Массе, А.Арберри, Э.Браун, Е.Э.Бертельс, А.Шиммель, У.Читтик, Ян Ришар, Н.Ҳирр ва бошқалар қимматли тадқиқотлар яратганлар.
Мавлоно Жомийнинг адабий ва илмий меросини жиддий тарзда ўрганиш XX асрдан бошланади. Жумладан, Жомий ҳаёти ва ижоди ҳақида биринчилардан бўлиб рус шарқшунос олими А.Е.Кримский ўзининг “Форс тарихи, унинг адабиёти ва тасаввуфи” номли асарида умумий обзор бериб ўтади. Ўтган асрнинг бошларида ёзилган ушбу рисолада кўпгина тарихий ва адабий манбаларга таянган ҳолда илк маротиба Жомийнинг Шарқ адабиётидаги ўрни, оламшумул шуҳрати, шеърияти, услуби, илмий асарлари, унинг адабий анъаналарни муваффақият билан давом эттириб, яна бир қатор янгиликлар киритганлиги хусусида фикр юритилади. Кримский ҳам Жомий форсий адабиётнинг сўнгги шоиридир, деган фикрни қўллаб-қувватлайди. Ҳолбуки, машҳур жомийшунос олим Аълохон Афсаҳзоднинг фикрига қараганда, биринчи маротиба Герман Эте ва И.В.Гёте томонидан Жомийга нисбат берилган ушбу таъриф форс-тожик адабиётининг кейинги тарихий тараққиёт босқичларини инкор этади. Ҳақиқатдан ҳам, Жомийдан кейин Шарқ ва жаҳон бадиий тафаккурида ўчмас из қолдирган Мирзо Абдулқодир Бедил, Сойиб Табризий, Калим Кошоний, Сайидо Насафий, Шавкат Бухорий каби форс-тожик мумтоз шеъриятининг йирик намояндалари қолдирган адабий меросни назарда тутадиган бўлсак, бу таърифнинг воқеийликдан анча узоқ эканлигига ҳеч қандай шак-шубҳа қолмайди.
ЛУИ АРАГОННИНГ ЛАЙЛИСИ
XX асрнинг биринчи яримидан бошлаб жомийшунослик Ғарбий Европа мамлакатлари – Англия, Франция, Олмония ва Чехияда янги босқичга кўтарилди ва шунингдек, Америка қитъасида ҳам ривожлана бошлади. Жомий ҳаёти ва ижодига бўлган қизиқиш, айниқса, Францияда кучлироқ эди. Жумладан, Брикту Жомийнинг “Саломон ва Абсол”, ”Юсуф ва Зулайхо” каби ишқий-ирфоний маснавий (достон)ларининг французча таржимасини амалга оширди. Ундан олдинроқ эса Леконт де Лист Жомийнинг “Лайли ва Мажнун” достони сюжети ва мазмун-мундарижасидан баҳра олиб, француз адабиётида “Порнос” адабий-эстетик мактабини яратган эди. Жомий ва унинг мероси ундан сўнг ҳам Франция адабий ҳаётида ўз мавқеини йўқотмади. Чунки, ўтган асрнинг ўрталарига келиб Жомий асарларининг анча мукаммалроқ таржималари юзага келди ва энг муҳими, унинг француз ва бошқа Европа тилларига таржима қилинган асарлари ўз самарасини бера бошлади. Яъни, бу даврга келиб, Европада Жомий асарлари таъсири остида, ёки ундан илҳомланиб ёзилган асарлар пайдо бўла бошлади. Жумладан, “Лайли ва Мажнун” достонидан Арманд Ренау маълум даражада илҳомланган ва шунинг натижасида “Эрон оқшомлари” асарини ёзган бўлса, машҳур француз адиби Луи Арагон бутунлай Жомий асарлари таъсири остига тушиб қолди. У Жомийнинг “Лайли ва Мажнун” достонини ўқиб, ўзини Мажнун ўрнида, маъшуқаси – рус қизи Элзани эса Лайли сиймосида тасаввур этди ва натижада, ўзининг энг машҳур асарлари – “Элзанинг кўзлари” ва “Девона Элза”ни ёзди. Кейинчалик унинг “Девона Элза” асари танқидчилар томонидан аёвсиз танқидга учраганда Луи Арагон шундай деб жавоб ёзди: “Менинг сўзларимни юзаки деб ўйлайдиган ва нега ўз асарингни бундай номладинг, деб менга истеҳзо билан қарайдиган кишилар Жомийнинг “Лайли ва Мажнун”ини ўқишлари керак. Ёши ўтган кишининг ишқ девоналиги ҳақида сўз юритишини айб деб ҳисоблайдиганлар Жомий “Лайли ва Мажнун”ни етмиш ёшида ёзганини эслашлари лозим. Жомийнинг қалби завқ-шавқ ва ҳис-ҳаяжонга тўла бўлмаганида эди, бу даражадаги гўзал достонни ёзолмас эди. Унинг ўзи Мажнун, Лайлоси эса ишқ эди…” Бундай юзаки хулоса, Луи Арагоннинг “Лайли ва Мажнун” достонининг тарихий ва бадиий илдизлари, эстетик аҳамиятидан, қолаверса, достондаги Жомий талқин этган илоҳий ишқ ғоясидан бехабарлигини, улуғ мутафаккир илгари сурган идеал фикрларнинг мазмун-моҳиятига чуқур кириб бормаганлигини кўрсатади. Акс ҳолда, у Жомийни Мажнуннинг прототипи сифатида кўрсатиб ўтмаган бўларди. Аммо, нима бўлган тақдирда ҳам, Арагоннинг Жомийга юксак ихлос ва эҳтиром билан қарагани, унинг асарларининг сюжети, мазмун-мундарижаси ва қаҳрамонларининг характеридан қаттиқ таъсирлангани муҳимроқ аҳамият касб этади. Арагон “Девона Элза” асарида бир неча маротаба Жомий номини тилга олади, ундан илҳомланганини яширмайди ҳам. Жумладан, асарда Жомийга мурожаат қилиб, ўз миннатдорчилиги қуйидагича ифода этади:
“Жомий! Жомий!
Мен бир ўқ эдим, сен эса камонни тортган қўл эдинг.
Сен мени тўфон узра дилдор сари учирган куч эдинг.
Мана, энди ўша камон тортилгандир.
Жомий! Жомий!
Мен сенинг дилрабо оҳангинг эдим,
Сенинг кўзлардан пинҳон гўзаллигинг мени шу даражага етказди.
Ва бу гўзаллик сенинг каломингдаги мазмун-моҳият эди.
Сенинг бетакрор мусиқанг овозимнинг сарчашмасидир.
Сенинг мактабингдан вужудга келмаган ишқ, ишқми?
Сенинг ойнанг нурни олиб, Лайлига берган қалбдир.
Сенинг шеъринг илоҳиймонанддир.
Сенинг калималарингдан мен фируза ранг – гўзал санамларнинг танасидан ўзгарадиган рангни илғаб олдим.
Қачонки, сен менинг қалбимда ёққан машъал ўчса, мен ҳам қофия тузишдан тўхтайман.
Ўшанда, дардларимнинг қадамлари ҳам қўлларим каби чормихга тортилади. Эй чашмалар, қуриб кетинглар, агар Жомий бўлмаса, мен кимманки, бу ерда қолсам?
Лабларим сукут рангига айлангай, кўзларим ёпилиб кетгай. Агар Жомий бўлмаса, ўрмонларнинг менга нима кераги бор?”
Жомий шахси ва ижодига ихлос ва иродат ҳисси “Девона Элза” асарининг бошидан охиригача сезилиб туради. Арагон, маъшуқасига Жомий кўзлари билан қарагандек бўлади, гўё.
Умуман олганда, ўтган асрда Европада Жомий меросига бўлган қизиқиш янада ортди. Айнан ўтган асрда бу борада амалга оширилган энг муҳим тадқиқотлардан Г.Массе, Ф.Ҳедлан Девис ва Э.Брауннинг ишларини алоҳида таъкидлаб ўтишга тўғри келади.
Инглиз олими Ф.Ҳедлан Девис Европада биринчилардан бўлиб Жомий ҳаёти ва ижоди ҳақида маълумот бериш билан бирга унинг тасаввуф таълимотидаги ўрнини аниқлашга киришди . Г.Массе эса Жомийнинг “Баҳористон” асари французча таржимасини Жомий ҳаёти ва ижоди ҳақидаги маълумот билан бирга 1925 йилда Парижда нашр эттирди. Кўп ўтмай, Эдуард Браун ўзининг “Форс адабиёти тарихи” китобида Жомий ҳаёти ва ижоди хусусида муфассал маълумот бериб ўтди . Э.Брауннинг ушбу асарида гарчи Жомий ҳаёти, ижоди ва фалсафий-ирфоний қарашлари ҳақида янги фикр-мулоҳазалар кўзга ташланмаса-да, Европада Жомий ҳақида муфассал тарзда маълумот берувчи илк манба сифатида алоҳида аҳамиятга эга.
Кейинчалик Жомий ҳаёти ва адабий-илмий меросини ўрганиш борасида рус шарқшунослари томонидан ҳам анча ишлар амалга оширилди. Хусусан, Е.Э.Бертельснинг жомийшунослик борасида қилган хизматларини алоҳида таъкидлаб ўтишга тўғри келади. У жумладан, “Навоий ва Жомий” номли рисоласида бу икки улуғ шоир ва мутафаккирнинг ҳаёти, ижоди ва улар ўртасидаги адабий-илмий ҳамкорликни тадқиқ этар экан, Жомий ижоди ва унинг инсонпарварлик ғояларнинг аҳамияти хусусида алоҳида тўхталиб ўтади.
ЕВРОПА ВА ЖОМИЙНИНГ ФАЛСАФИЙ МЕРОСИ
Жомий асарларини таснифлаш масаласига биринчи маротаба қўл урган тадқиқотчи франциялик жомийшунос олим профессор Ян Ришардир. У Жомий асарларини Уильям Читтик тузган рўйхатга таянган ҳолда адабиёт (наср, назм), нақлий илмлар (Қуръонга оид илмлар – тафсир, ҳадис, сийраи набавий, усули дин, фиқҳ ва шариат, тасаввуф ва унинг илмий-назарий жиҳатлари) ва лисоний илмлар (грамматика, луғат, шеър санъати), ақлий илмлар (риёзиёт, ирфон ва фалсафа — йирик асарлар; кичик асарлар; йўқолган асарлар), қайси мавзуда ёзилганлиги аниқланмаган асарларга бўлиб таснифлайди.
Ян Ришар юқоридаги таснифни «рўйхат» деб атайди. Аммо бу рўйхатнинг бошқалардан асосий фарқи шундаки, олим асарлар рўйхатини тузиш ва уларни тавсифлаш билан бирга уларни илмлар, соҳалар, мавзулар, жанрлар ва ҳатто ҳажм нуқтаи назаридан ҳам таснифлаб ўтади.
Жомийнинг «Нақд ун-нусус фи шарҳи нақш ал-фусус» номли шарҳ асари тасаввуф ва ирфон оламининг буюк назариётчи олими, Шайх ул-акбар Муҳйиддин Ибн ал-Арабийнинг (м. 1165-1240) араб тилида ёзилган «Нақш ал-фусус» номли фалсафий-ирфоний асарига битилган. Жомийнинг таъкидлашича, аслида «Нақш ал-фусус»нинг ўзи Ибн ал-Арабийнинг машҳур «Фусус ул-ҳикам» номли асаридан олиниб, хулоса тарзида ёзилган асар экан. Жомийнинг икки тилда – арабий ва форсий аралаш насрда ҳижрий 863, яъни, милодий 1459 йили ёзиб тугатган мазкур шарҳ-асари юқоридаги номидан ташқари «Нақши фусус» ва «Нақди нусус» шаклларида ҳам номланиб келган. Е.Э.Бертельс «Нақд ун-нусус»ни Ибн ал-Арабийнинг «Фусус ул-ҳикам»ига ёзилган мукаммал шарҳнинг қисқача таҳрири, деб ҳисоблайди. Таниқли тожик олими Аълохон Афсаҳзод «Нақш ал-фусус»нинг Жомий асари эмас, балки Ибн ал-Арабий асари эканлигини назарда тутиб, Бертельснинг юқоридаги фикрини рад этади. Жомийнинг фалсафий-ирфоний қарашларини ўрганишда катта аҳамиятга эга бўлган ушбу асар Бомбей ва Теҳронда нашр эттирилган. Асарнинг Теҳрондаги илмий-танқидий нашри ҳ.ш. 1368 (1989) йилда олмониялик шарқшунос ва исломшунос олим Уильям Читтик томонидан амалга оширилган. Шунингдек, У.Читтик ушбу асар бўйича докторлик диссертацияси ҳам ёқлаган. Эронлик машҳур илоҳиётшунос ва тасаввуфшунос олим Саййид Жалолиддин Оштиёнийнинг мазкур нашрга ёзган муқаддимаси, У.Читтик, А.Афсаҳзод ва Мойил Ҳиравийнинг бу борадаги баъзи бир маълумот ва ахборотларини ҳисобга олмаса, мазкур асар атрофида ҳалигача бирор-бир жиддий тадқиқот юзага келгани йўқ. Шунингдек, бу асар бошқа тилларга, жумладан, ўзбек тилига ҳам ўгирилмаган.
Жомийнинг араб тилида ёзилган «Шарҳи Фусус ул-ҳикам» номли фалсафий-ирфоний асари Ибн ал-Арабийнинг энг машҳур ирфоний асари – «Фусус ул-ҳикам»га битилган энг машҳур шарҳлардан биридир. «Фусус ул-ҳикам» ўта мураккаб тилда, рамзу мажозлар билан ёзилганлиги сабабли тушуниши ва англаши мушкул бўлган экан. Шунинг учун ҳам, XIII асрдаёқ унга шарҳ ёзиш эҳтиёжи туғилган ва бу ишга биринчи бўлиб Ибн ал-Арабийнинг шогирди, машҳур мутасаввиф Садриддин Қуниявий қўл урган.. А.Афсаҳзоднинг таъкидлашича, «Фусус ул-ҳикам» тил ва услуб жиҳатидан мураккаблиги туфайли Садриддин Қуниявийнинг шарҳи билан бирга ўқилар экан. Аммо, ирфон аҳлида катта қизиқиш уйғотган бу асарга шарҳ ёзиш XVI-асргача давом этган ва унга охирги шарҳлардан бирини Жомий ёзган экан. Ҳолбуки, олмон шарқшуноси Карл Брокельманн қайд қилганидек, «Фусус ул-ҳикам»га 35 та шарҳ ёзилган экан. Аммо, «Ислом буюк доират ул-маорифи»да берилган маълумотларга кўра, Усмон Яҳё унинг 120 та шарҳига ишора қилади .
Аммо, ирфон аҳлида катта қизиқиш уйғотган бу асарга шарҳ ёзиш XVI асргача давом этган ва унга охирги шарҳлардан бирини Жомий ёзган экан. Жомийнинг шарҳи «Фусус ул-ҳикам»нинг ўнга яқин машҳур шарҳлари қаторида тилга олинади.
Жомий ўзининг ирфон фалсафасига бағишланган «Шарҳи рубоиёт фи исботи ваҳдат ал-вужуд» номли асарини қачон ёзганлиги хусусида манбаларда бирон-бир аниқ маълумот учрамайди. Франциялик жомийшунос олим Ян Ришар эса бу асарни Жомийнинг илк ирфоний асарларидан бири деб ҳисоблаш керак, дейди.
«Шарҳи рубоиёт» биринчи маротаба таниқли рус шарқшунос олими Е.Э.Бертельс томонидан тадқиқотга жалб этилган. Е.Э.Бертельс ўзининг «Абдураҳмон Жомийнинг «Шарҳи рубоиёт» асари ҳақида» номли мақоласида «ҳалигача жиддий эътибор берилмаган» бу асар хусусида қисқача маълумот бериб ўтади. Жумладан, у олмониялик шарқшунос олим В.Перчнинг Жомий асарлари феҳристида «Шарҳи рубоиёт»нинг Жомий асари эканлигини шубҳа остига қолдирадиган мулоҳазаларини қуйидаги далиллар билан рад этади:
1) Асардаги рубоийлар Жомий девонларида учрамайди. Бу – табиий ҳол. Чунки уларнинг ҳар бири ўз шарҳи билан мукаммал ҳисобланади. Умуман, наср билан бирга келтирилган рубоийлар девонга киритилмаган.
2) Тил нуқтаи назаридан, бу асар Жомийга нисбат бериладиган бирор алоҳида хусусиятга эга эмас. Ундаги рубоийлар гўзал бир тилда ёзилган, бирор ортиқча пардоз берилмаган. Аммо арабча сўзлари жуда кўп. Бу ҳам табиий. Чунки асарнинг мазмун-мундарижаси шуни тақозо этган. Асар шундай бир услубда ёзилганки, унинг сўз санъатининг моҳир устаси ва ирфон фалсафасининг билимдон бир олими томонидан ёзилганига ҳеч қандай шак-шубҳа қолдирмайди.
Бертельс бу масалада Ч.Рьё томонида эканлигини таъкидлаб, бу асар шубҳасиз Жомийники, деган хулосага келади. У ҳар бир рубоийнинг асл матни, сўнг унинг сатрма-сатр таржимаси, ундан сўнг шарҳнинг қисқача изоҳли таржимасини беради. Ҳошияда эса шарҳнинг асл матнини келтиради.
Мавлоно Абдураҳмон Жомийнинг фалсафий-ирфоний мероси кўпроқ Европа ва Америка олимлари томонидан катта қизиқиш билан ўрганилаётгани жомийшунослик жуғрофиясининг тобора кенгайиб бораётганидан дарак беради. Жумладан, америкалик олим Уильям Читтикнинг Жомий тасаввуфий қарашлари ва унинг «Нақд ун-нусус фи шарҳи Нақш ал-фусус» номли асарига оид тадқиқотлари , француз олими Ян Ришарнинг Жомий фалсафий-ирфоний меросида алоҳида ўрин тутган «Лавоеҳ»га ёзган муқаддимаси (илмий-танқидий нашри билан), Жомийнинг фалсафий-ирфоний меросида муҳим ўрин тутган «Ад-дуррат ул-фохира» асарининг америкалик исломшунос олим Николас Ҳир ва эронлик олим Мусавий Беҳбаҳоний томонидан нашрга тайёрланиб, Н.Ҳир муқаддимаси билан Макгил Университети ҳамда Теҳрон Университети ҳамкорлигида чоп этилиши бу борада эришилган энг катта муваффақиятлардан ҳисобланади.
Мавлоно Жомийнинг «Лавомеъ фи шарҳи қасидаи Мимияи хамрияи Форизия» номли асари «Султон ул-ошиқин» лақаби билан машҳур бўлган араб шоири – Ибн Форизнинг машҳур қасидаларидан бири – «Қасидаи хамрия»га ёзилган шарҳдир. Асарнинг 30 бетлик муқаддимасида илмий-насрий араб ва форс-тожик тилларида вужуд босқичлари ва муҳаббатнинг асл моҳияти, ҳақиқати хусусида баҳс юритилади. Сўнгра бошқа шарҳларга қараганда, анча содда ва равон услубда Ибн Фориз қасидасининг шарҳига ўтилади. Франциялик жомийшунос олим Ян Ришарнинг «Лавоеҳ»га ёзган «Муқаддима»сида Жомий мазкур қасидани шарҳлаш жараёнида, одатдагидек Шайх ул-акбар қарашларига таянганини таъкидлаб ўтади. Бунинг сабаби шундаки, Ибн Форизнинг ўзи ҳам Ибн ал-Арабийнинг ваҳдат ал-вужудий таълимоти таъсири остида бир неча ирфоний қасидалар ёзган экан.
Жомийнинг “Рисолат фил-вужуд” (Рисолат ул-вужудият» ва «Рисолаи важиза дар таҳқиқ ва исботи вожиб ул-вужуд» деб ҳам аталади) номли кичик ҳажмли (10 бетдан иборат) асари араб тилида ёзилган. Унда вужуд ва моҳият атрофида илмий баҳслар юритилиб, ваҳдат ул-вужудга оид турли масалалар изоҳланади.
Ян Ришар бу асар кўпроқ мутакаллимлар ва файласуфлар руҳиясига яқинроқ, деб ҳисоблайди. Рисоланинг ёзилиш йили аниқ маълум эмас, аммо «Куллиёт»даги асарлар тартибига эътибор берилса, «Шарҳи рубоиёт»дан олдинроқ ёзилган, деб тахмин қилиш мумкин. Бу асарнинг илмий-танқидий нашри ва инглизча таржимаси Николас Ҳир томонидан амалга оширилган.
«Лавоеҳ» Жомийнинг бошқа тасаввуфий-ирфоний асарларига қараганда, кўпроқ нашр этилган. Аммо бу нашрларнинг биронтаси илмий-танқидий нашр ҳисобланмайди. Бу асарнинг илмий-танқидий матни биринчи маротаба Ян Ришар томонидан нашр этилди. Ян Ришарнинг «Лавоеҳ»га ёзган муқаддимаси эса бу асар атрофидаги энг қисқа, аммо ғоятда қимматли тадқиқот саналади.
Жомийнинг яна бир ирфоний асари – «Ад-дуррат ул-фохира» турли манбалар ва нусхаларда турлича номланган. У кўпинча икки ном билан – «Ад-дуррат ул-фохира» ва «Рисола фи таҳқиқи мазҳаб ас-сўфия ва-л-мутакаллимийн ва-л ҳукамо» деб аталиб келган. Жомийнинг шогирди ва муриди Абдулғафур Лорий, Жомий асарлари феҳристида асарни «Рисолаи таҳқиқи мазҳаби сўфий ва мутакаллим ва ҳаким » шаклида таништиради. «Ад-дуррат ул-фохира»нинг араб тилидаги асл матнини тайёрлаб, унга инглиз тилида муқаддима ёзган исломшунос олим Николас Ҳирнинг маълумотига қараганда, бу асар «баъзи бир нусхаларда «Ҳутта раҳлак», яъни, «ўз хуржунингни тушир», деб номланган. “Яҳудо – 3872” ва” Ақойиди Темур – 393” нусхаларида бу сохта ном «Ад-дуррат ул-фохира» ўрнида келтирилган.
Якобс Экер (Jacobus Ecker) бу асарнинг лотинча танланма таржимасини тайёрлаётганида ишлатган нусхаларга берган изоҳида 87-рақамли Гўто нусхаси ҳам шу ном билан номланганлигини қайд этади. Шунингдек, у бу нусханинг сўнгги бетида кўчирувчи томонидан «Шу ерга қўнавер, чунки у томонда бошқа қўноқ йўқ» – деб ёзилган, дейди. Экер бу жумланинг маъносини қуйидагича изоҳлайди: «Агар Худо вужуди ва унинг сифатлари тўғрисида бу кичкина китобни ўқиб, бирон нарсага тушуниб етсанг, сенга етарлидир. Чунки бу хусусда ўқиб ва тушуниб етадиган бошқа китоб йўқ». Иброҳим Куроний ўзининг “Ал-умам ло яқоз ал-ҳимам” номли асарида бу учала номни аралаштириб, «Ад-дуррат ул-фохират ал-мулаққабат би ҳутта раҳлак фи таҳқиқи мазҳаб ас-суфият ва-л-мутакаллимин ва-л-ҳукамо ил-мутақаддимийн» деб ном беради.
“Аш-шақойиқ ун-нуъмония фи баёни уламои айём уд-давлат ул-усмония” китоби муаллифи Абулхайр Аҳмад ибн Муслиҳиддин Мустафо Тошкўбризоданинг Саййид Муҳйиддин Фанорийдан нақл қилишича, Мавлоно Жомий бу китобни усмоний султон Муҳаммадхон иккинчининг илтимосига биноан ёзган экан. Жомий бу асарда юқоридаги уч гуруҳнинг олтита масала бўйича, жумладан, вужуд масаласига оид қарашларини муҳокама этади. Сўнг Султонга юбориб, агар маъқул бўлса, охирига етказишини, агар маъқул келмаса, бунинг учун беҳуда вақт сарф қилмаслигини маълум қилади. Лекин бу рисола Истанбулга етганида Султон Муҳаммадхон дунёдан ўтган бўлади. Тошкўбризоданинг маълумотидан шундай хулоса чиқариш мумкинки, “Таҳқиқ ул-мазоҳиб” ёки “Ад-дуррат ул-фохира” асари ҳижрий 886 йили (1481), яъни Султон Муҳаммад Фотеҳ вафот қилган йили ёзиб тугатилган. Демак, Жомий бу китобни 69 ёшида, «Нақд ун-нусус» ва «Силсилат уз-заҳаб»нинг биринчи дафтари ва биринчи девондан сўнг, аммо бошқа муҳим асарларидан олдинроқ ёзган экан.
«Маноқиби Шайх ул-ислом Хожа Абдуллоҳ ал-Ансорий» Мавлоно Жомийнинг тасаввуф тарихига оид ёзган асарлари сирасига киради.. Бу асар 22 бетдан иборат бўлиб, «Куллиёт»да учрамайди. А.Афсаҳзод тузган феҳристга ҳам киритилмаган. Аммо Ян Ришар «бу асар Жомийники эканлиги машҳур шарқшунос олим Арберри томонидан исботланган» – деган далил билан, уни Жомий асарлари феҳристида кўрсатиб ўтади.
ХУЛОСА ЎРНИДА
Ҳазрат Алишер Навоийнинг пири, устози ва маслакдош дўсти Мавлоно Абдураҳмон Жомийнинг адабий-илмий мероси Европада анча кеч танилди. Бошқача айтганда, Европа Жомийни бошқа Шарқ мутафаккирлари – Ибн Сино, Фирдавсий, Умар Хайём, Шайх Саъдий ва Ҳофиз Шерозийларга нисбатан кечроқ кашф этди. Аммо ана шу унча узоқ бўлмаган давр – ўтган юз йилдан кўпроқ давр ичида Жомий ўзининг улкан маънавий хазинаси – етти достондан иборат “Ҳафт авранг” маснавийлар мажмуаси, учта шеърий девони ва ўнлаб фалсафий-тасаввуфий асарлари, адабиётшунослик ва бошқа фан соҳаларига оид қимматли асарлари билан жаҳон мутафаккирлари қаторидан муносиб ўрин эгаллади.
Юқорида келтирилган маълумотлардан кўриниб турганидек, Мавлоно Абдураҳмон Жомийнинг адабий-бадиий, фалсафий-ирфоний ва илмий-тарихий мероси Европа шарқшунослари ва адиблари томонидан маълум даражада ўрганилганлигини инкор этиб бўлмайди, албатта. Аммо шунга қарамай, Жомий ижоди, унинг мақом-мартабаси ва ирфоний дунёқараши Ғарб олимлари томонидан ҳали муносиб тарзда ўрганилган, деб бўлмайди.
——————————————
1. Medjinoun et Leila, Poeme traduit du Persan, par A. L. Chezy, 1805.
2. Аннемарие Шиммел. Жонон менинг жонимда. – Т.:”Шарқ”, 1999. –Б.36.
3. Эдуард Браун. Торих-э адаби-йэ Ирон. 3/ 764-771.
4. Абдураҳмон Жомий. Нафаҳот ул-унс.- Калкутта, 1859.
5. Нажиб Мойил Ҳиравий. Шэйх Абдураҳмон-э Жомий. – Тэҳрон: “Тарҳ-э нав”, 1377 (1998). – С. 303-304.
6. Кримский А.Е. История Персии, её литература и дервишской теософии. 3-часть. – М., 1906. – С.202-222.
7. Афсаҳзод А. Нақд ва баррасии осор ва шарҳи аҳволи Жомий. – Теҳрон, 1378. – С.44.
8. Нажиб Мойил Ҳиравий. Шэйх Абдураҳмон-э Жомий. – С. 304.
9. Жавод Ҳадидий.Аз Саъдий то Орогун. – Теҳрон: “Марказ-э нашр-э донэшгоҳий”, 1373. С.478.
10. Ҳадидий. – С. 479.
11. Нажиб Мойил Ҳэравий. Шэйх Абдураҳмон-э Жомий. – С. 307.
12. F.Hadland Davis. The Persian Mystics Jami. The Wisdom of the East Series, London, John Murray, 1908.
13. Masse H. Djammi. Le Baharistan, Pari, 1925.
14. Edward Browne. A literariy history of Persia. Vol. 3. Cambrige. 1928.
15. Бертельс Е.Э. Навои и Джами. –М..,1965.
16. Chittick, W.C. Ed. De Jami, Naqd al-nosus. Voir introduction, «Euvres de Jami».
17. Нуриддин Абдураҳмони Жомий. Лавойиҳ. -С. 21-34.
18. Ян Ришар тузган феҳрист, биринчидан, таснифий характерга эга бўлган рўйхат сифатида катта аҳамиятга эга. Мазкур таснифий рўйхатнинг иккинчи илмий аҳамияти шундаки, келтирилган ҳар бир асар хусусида қисқача ва умумий, аммо аниқ маълумотлар берилади. Шунингдек, баъзи бир асарларнинг турлича ном билан аталганлиги, қайси тилда ёзилганлиги, баъзи ҳолларда адабий-илмий аҳамияти ва ҳошияларда қайси тадқиқотчи олимлар томонидан қаерда нашр эттирилганлигини ҳам таъкидлаб ўтиш тадқиқотчи назаридан четда қолиб кетмаган.
19. Бертельс Е.Э. Навои и Джами. – С.240-241.
20. Аълохон Афсаҳзод. Нақд ва баррасии осор ва шарҳи аҳволи Жомий. – С. 175.
21. Аълохон Афсаҳзод. Нақд ва баррасии осор ва шарҳи аҳволи Жомий. – С. 183.
22. Жузжоний А. Ш. Тасаввуф ва инсон. –Т:. «Адолат», 2001. –Б. 25.
23. Қаранг: Китобхонаи марказии Донишгоҳи Теҳрон, шумораи 343. – Машҳад, 1360.
24. Нуриддин Абдураҳмони Жомий. Лавойиҳ. – С. 28.
25. Бертельс Е.Э. Суфизм и суфийская литература. -М.: “Наука”, 1965. – С. 445.
26. Pertsch, Berlin. — Verzeichniss der Persichen Handschriften der koniglichen Bibliothek zu Berlin, 1888.
27. Бертельс Е.Э. Суфизм и суфийская литература. – С.447.
28. Ўша китоб. – Б. 448-468.
29. Chittick W.C. -«The Perfect Man as the Prototype of the Self in the Sufish of Jami», Studia islamica, XLIX, 1979. – Р. 135-157.
30. Нуриддин Абдураҳмони Жомий. Лавойиҳ. –Теҳрон: “Асотир”. 1373.
31. A.Jami. Al-durrat al-fakhirah. McGill University, Montreal Canada Institute of Islamis Studies in Collaboration with Tehran University. Edited by N.Hear and A.Musavi Behbani, Tehran, 1980. –P. 222
32. Нуриддин Абдураҳмони Жомий. Лавойиҳ, -С. 29.
33. Нуриддин Абдураҳмони Жомий. Лавойиҳ, -С. 31.
34. Al-Jami’s Treatise on Existence, Islamic Philosophical Theology, ed. By P. Morewedge, Albany, 1977.
35. Биринчи маротаба 1906 йили Лондонда, Винфельд ва Мирзо Муҳаммад Қазвиний томонидан (инглизча муқаддима билан); 1978 йили Лондонда Саид Ҳусайн Наср муқаддимаси билан; 1936 йили Лакҳнавда; ҳижрий 1342 йили Теҳронда, Муҳаммад Ҳусайн Тасбеҳий муқаддимаси ва изоҳлари билан; ҳижрий-қамарий 1309 йили Истанбулда.
36. Нуриддин Абдурмони Жомий. Лавойиҳ. Тасҳеҳ, муқаддима ва тавзеҳоти Ян Ришар. –Теҳрон: Асотир, 1373.
37. IX-X асрларда ёзилган манбаларда (масалан, Мустамлий Бухорийнинг «Шарҳ ат-таъарруф ли мазҳаб ат-тасаввуф» асари) тасаввуф ва калом таълимотлари «мазҳаб» номи билан ҳам тилга олинади.
38. Nur al-din Abd al-Rahman-i Jami. Al-Durrat Al-Fakhirah. Introduction By N. Hear, 9.
39. Ecker Jacobus. Gamii de Existentia et Attributis Libellus, p. 26.
40. Куроний, Иброҳим. Ал-умам ло яқоз ал-ҳимам. -С. 107.
41. Тошкўбризода А.А. Аш-шақойиқ ун-нуъмония фи баёни уламои айём уд-давлат ул-усмония. –Миср. 1310. 1-жилд. –С. 391.
42. Нуриддин Абдурраҳмони Жомий. Лавойиҳ. – С. 24.
Мақола муаллифи
————-
Жаъфар Муҳаммад (Холмўминов) 1968 йилнинг 20 сентябрида Сурхондарё вилоятининг Шеробод туманида туғилган. 1993 йили Тожикистон Давлат университети (Тожикистон Миллий университети) филология факултети форс-тожик классик адабиёти йилда ўз таҳсилини тугатди. У фалсафа фанлари номзоди.
Ҳозиргача Жаъфар Муҳаммаднинг тожик тилидаги «Чашми борон» [Ёмғирнинг нигоҳи] (Термиз, «Жайҳун», 1997), «Мижгони офтоб» [Қуёш киприклари] (Душанбе, «Оли Сомон», 1999), «Тулуъи сабзи ранг», [Рангнинг яшил чиқиши] (Тошкент, Абдулла Қодирий номидаги «Халқ мероси» нашриёти, 2003), «Тажаллий» (Тошкент, ЎзМЭ Дав. илмий нашриёти, 2008), ўзбек тилидаги «Кўзгу ҳайрати» (Тошкент,»Тамаддун», 2010) шеърий тўпламлари дунё юзини кўрди. Жаъфар Муҳаммаднинг форс-тожикча шеърлари Тожикистон, Эрон, Афғонистон ҳамда Ўзбекистондаги турли матбуот нашрларида, ўзбек тилидаги шеърлари эса Ўзбекистондаги газета ва журналларда эълон қилинган.
18 avgust — Ulug’ shoir va mutafakkir Abdurahmon Jomiy tavallud topgan kun
Ja’far Muhammad
JOMIY VA YEVROPA
Ulug’ shoir va mutafakkir Mavlono Abdurahmon Jomiy hayoti, adabiy-badiiy va falsafiy-irfoniy merosi Yevropa mamlakatlarining sharqshunos olimlari va adiblarining diqqat-e’tiborini doimo o’ziga jalb etib kelgan. Bu borada ayniqsa yirik sharqshunos va islomshunos olimlar – H.Masse, A.Arberri, E.Braun, YE.E.Bertel`s, A.Shimmel`, U.Chittik, YA. Rishar, N.Hirr va boshqalar qimmatli tadqiqotlar yaratganlar.
Albatta, Jomiy hayoti va ijodiga bo’lgan qiziqish Yevropada ancha ilgari boshlangan. Jumladan, 1824 yili Mavlono Jomiyning “Yusuf va Zulayxon” dosioni Vinses fon Rozensvayg-Shvannau tomonidan nemis tiligi tarjima qilinib, nashr etilgan.[1] Ammo uning adabiy va ilmiy merosini jiddiy tarzda o’rganish XX asrdan boshlanadi. Jumladan, H.Masse Jomiyning “Bahoriston” asarini 1925 yili frantsuz tiliga tarjima qilib, Jomiy hayoti va ijodi xususida qisqacha ma’lumot bilan birga 1925 yilda Parijda nashr ettirdi. Ko’p o’tmay, Edvard Braun o’zining “Fors adabiyoti tarixi” kitobida Jomiy hayoti va ijodi xususida mufassal ma’lumot berib o’tdi[2]. E.Braunning ushbu asarida garchi Jomiy hayoti, ijodi va qarashlari haqida yangi fikr-mulohazalar ko’zga tashlanmasa-da, Yevropada Jomiy haqida mufassal tarzda ma’lumot beruvchi ilk manba sifatida alohida ahamiyatga ega.
Keyinchalik Jomiy hayoti va adabiy-ilmiy merosini o’rganish borasida rus sharqshunoslari tomonidan ham ancha ishlar amalga oshirildi. Xususan, YE.E.Bertel`sning jomiyshunoslik borasida qilgan xizmatlarini alohida ta’kidlab o’tishga to’g’ri keladi. U jumladan, “Navoiy va Jomiy”[3] nomli risolasida bu ikki ulug’ shoir va mutafakkirning hayoti, ijodi va ular o’rtasidagi adabiy-ilmiy hamkorlikni tadqiq etar ekan, Jomiy ijodi va uning insonparvarlik g’oyalarini alohida ta’kidlab o’tadi.
Jomiy asarlari ro’yxatini tuzish va ularni tasniflash masalasiga birinchi marotaba qo’l urgan tadqiqotchi frantsiyalik jomiyshunos olim professor Yan Rishardir. U Jomiy asarlarini Uil`yam Chittik tuzgan ro’yxatga tayangan holda[4] adabiyot (nasr, nazm), naqliy ilmlar (Qur’onga oid ilmlar — tafsir, hadis, siyrai nabaviy, usuli din, fiqh va shar’iyot, tasavvuf va uning ilmiy-nazariy jihatlari) va lisoniy ilmlar (grammatika, lug’at, she’r san’ati), aqliy ilmlar (riyoziyot, irfon va falsafa — yirik asarlar; kichik asarlar; yo’qolgan asarlar), qaysi mavzuda yozilganligi aniqlanmagan asarlarga bo’lib tasniflaydi.[5]
Yan Rishar yuqoridagi tasnifni «ro’yxat» deb ataydi. Ammo bu ro’yxatning boshqalardan asosiy farqi shundaki, olim asarlar ro’yxatini tuzish va ularni tavsiflash bilan birga ularni ilmlar, sohalar, mavzular, janrlar va hatto hajm nuqtai nazaridan ham tasniflab o’tadi.[6]
Jomiyning «Naqd un-nusus fi sharhi Naqsh al-fusus» nomli sharh-asari tasavvuf va irfon olamining buyuk nazariyotchi olimi, Shayx Muhyiddin Ibn al-Arabiyning (m. 1165-1240) arab tilida yozilgan «Naqsh al-fusus» nomli falsafiy-irfoniy asariga bitilgan. Jomiyning ta’kidlashicha, aslida «Naqsh al-fusus»ning o’zi Ibn al-Arabiyning mashhur «Fusus ul-hikam» nomli asaridan olinib, xulosa tarzida yozilgan asar ekan. Jomiyning ikki tilda – arabiy va forsiy aralash nasrda hijriy 863, ya’ni milodiy 1459 yili yozib tugatgan mazkur sharh-asari yuqoridagi nomidan tashqari «Naqshi fusus» va «Naqdi nusus» shakllarida ham nomlanib kelgan. YE.E.Bertel`s «Naqd un-nusus»ni Ibn al-Arabiyning «Fusus ul-hikam»iga yozilgan mukammal sharhning qisqacha tahriri, deb hisoblaydi.[7] Taniqli tojik jomiyshunos olimi A’loxon Afsahzod «Naqsh al-fusus»ning Jomiy asari emas, balki Ibn al-Arabiy asari ekanligini nazarda tutib, Bertelsning yuqoridagi fikrini rad etadi.[8] Jomiyning falsafiy-irfoniy qarashlarini o’rganishda katta ahamiyatga ega bo’lgan ushbu asar Bombeyda va Tehronda nashr ettirilgan. Asarning Tehrondagi ilmiy-tanqidiy nashri h.sh. 1368 (1989) yilda olmoniyalik sharqshunos va islomshunos olim Uil`yam Chittik tomonidan amalga oshirilgan. Shuningdek, U.Chittik ushbu asar bo’yicha doktorlik dissertatsiyasi ham yoqlagan. Eronlik mashhur tasavvufshunos olim Sayyid Jaloliddin Oshtiyoniyning mazkur nashrga yozgan muqaddimasi, U. Chittik, A.Afsahzod va Moyil Hiraviyning ba’zi bir ishoralarini hisobga olmasa, bu asar atrofida haligacha biron bir jiddiy tadqiqot yuzaga kelgani yo’q. Shuningdek, bu asar boshqa tillarga, jumladan, o’zbek tiliga ham o’girilmagan.
Jomiyning arab tilida yozilgan «Sharhi Fusus ul-hikam» nomli falsafiy-irfoniy asari Ibn al-Arabiyning eng mashhur asari – «Fusus ul-hikam»ga bitilgan eng mashhur sharhlardan biridir. «Fusus ul-hikam» o’ta murakkab tilda, ramzu majozlar bilan yozilganligi sababli tushunishi va anglashi mushkul bo’lgan ekan. Shuning uchun ham, XIII asrdayoq unga sharh yozish ehtiyoji tug’ilgan va bu ishga birinchi bo’lib Ibn al-Arabiyning shogirdi, mashhur mutasavvif Sadriddin Quniyaviy qo’l urgan. A.Afsahzodning ta’kidlashicha, «Fusus ul-hikam» til va uslub jihatidan murakkabligi tufayli Sadriddin Quniyaviyning sharhi bilan birga o’qilar ekan.[9] Ammo, irfon ahlida katta qiziqish uyg’otgan bu asarga sharh yozish XVI-asrgacha davom etgan va unga oxirgi sharhlardan birini Jomiy yozgan ekan. Holbuki, olmon sharqshunosi Karl Brokel`mann qayd qilganidek, «Fusus ul-hikam»ga 35 ta sharh yozilgan ekan. Ammo, «Islom buyuk doirat ul-maorifi»da berilgan ma’lumotlarga ko’ra, Usmon Yahyo uning 120 ta sharhiga ishora qiladi[10].
Jomiyning «Fusus ul-hikam»ga yozgan sharhi esa o’nga yaqin mashhur sharhlar qatorida tilga olinadi.[11]
Jomiy o’zining irfon falsafasiga bag’ishlangan «Sharhi ruboiyot fi isboti vahdat al-vujud» asarini qachon yozganligi xususida manbalarda biron-bir aniq ma’lumot uchramaydi. Ali Asg’ar Hikmat ham buni ta’kidlaydi. Ammo A.Afsahzodning taxminiga ko’ra hijriy 878, ya’ni milodiy 1473 yili yozilgan bo’lishi mumkin.[12] Agar bu taxmin to’g’ri bo’lsa, unda Jomiy bu asarni 59 yoshda, ya’ni tasavvuf va irfonga oid asarlar yoza boshlagan davrida ta’lif etgan bo’lib chiqadi. Frantsiyalik jomiyshunos olim Yan Rishar ham bu asarni Jomiyning ilk irfoniy asarlaridan biri deb hisoblash kerak,[13] deydi.
——————————————
[1] Annemarie Shimmel. Jonon mening jonimda. – T.: “Sharq”, 1999. – B.36.
[2] Edward Browne. A literariy history of Persia. Vol. 3. Cambrige. 1928.
[3] Bertel`s YE.E. Navoi i Djami. –M..,1965.
[4] Chittick, W.C. Ed. De Jami, Naqd al-nosus. Voir introduction, «Euvres de Jami».
[5] Nuriddin Abdurahmoni Jomiy. Lavoyih. -S. 21-34.
[6] Yan Richard tuzgan fehrist, birinchidan, tasnifiy xarakterga ega bo’lgan ro’yxat sifatida katta ahamiyatga ega. Mazkur tasnifiy ro’yxatning ikkinchi ilmiy ahamiyati shundaki, keltirilgan har bir asar xususida qisqacha va umumiy, ammo aniq ma’lumotlar beriladi. Shuningdek, ba’zi bir asarlarning turlicha nom bilan atalganligi, qaysi tilda yozilganligi, ba’zi hollarda adabiy-ilmiy ahamiyati va hoshiyalarda qaysi tadqiqotchi olimlar tomonidan qaerda nashr ettirilganligini ham ta’kidlab o’tish tadqiqotchi nazaridan chetda qolib ketmagan.
[7] Bertel`s YE.E. Navoi i Djami. -S.240-241.
[8] A’loxon Afsahzod. Naqd va barrasii osor va sharhi ahvoli Jomiy. -S. 175.
[9] A’loxon Afsahzod. Naqd va barrasii osor va sharhi ahvoli Jomiy, -S. 183.
[10] Juzjoniy A. SH. Tasavvuf va inson. –T:. «Adolat», 2001. –B. 25.
[11] Qarang: Kitobxonai markazii Donishgohi Tehron, shumorai 343, Mashhad, 1360.
[12] A’loxon Afsahzod. Naqd va barrasii osor va sharhi ahvoli Jomiy, -S. 177.
[13] Nuriddin Abdurahmoni Jomiy. Lavoyih, -S. 28.
2
«Sharhi ruboiyot» birinchi marotaba taniqli rus sharqshunos olimi YE.E.Bertel`s tomonidan tadqiqotga jalb etilgan. YE.E.Bertel`s o’zining «Abdurahmon Jomiyning «Sharhi ruboiyot» asari haqida» nomli maqolasida «haligacha jiddiy e’tibor berilmagan»[1] bu asar xususida qisqacha ma’lumot berib o’tadi. Jumladan, u germaniyalik sharqshunos olim V.Perchning Jomiy asarlari fehristida[2] «Sharhi ruboiyot»ning Jomiy asari ekanligini shubha ostiga qoldiradigan mulohazalarini quyidagi dalillar bilan rad etadi:
1) Asardagi ruboiylar Jomiy devonlarida uchramaydi. Bu – tabiiy hol. Chunki ularning har biri o’z sharhi bilan mukammal hisoblanadi. Umuman, nasr bilan birga keltirilgan ruboiylar devonga kiritilmagan.
2) Til nuqtai nazaridan, bu asar Jomiyga nisbat beriladigan biron bir alohida xususiyatga ega emas. Undagi ruboiylar go’zal bir tilda yozilgan, biron ortiqcha pardoz berilmagan. Ammo arabcha so’zlari juda ko’p. Bu ham tabiiy. Chunki asarning mazmun-mundarijasi shuni taqozo etgan. Asar shunday bir uslubda yozilganki, uning so’z san’atining mohir ustasi va irfon falsafasining bilimdon bir olimi tomonidan yozilganiga hech qanday shak-shubha qoldirmaydi.
Bertel`s bu masalada CH.R`yo tomonida ekanligini ta’kidlab, bu asar shubhasiz Jomiyniki, degan xulosaga keladi.[3] U har bir ruboiyning asl matni, so’ng uning satrma-satr tarjimasi, undan so’ng sharhning qisqacha izohli tarjimasini beradi. Hoshiyada esa sharhning asl matnini keltiradi.[4]
Mavlono Abdurahmon Jomiyning falsafiy-irfoniy merosi ko’proq Yevropa va Amerika olimlari tomonidan katta qiziqish bilan o’rganilayotgani jomiyshunoslik jug’rofiyasining tobora kengayib borayotganidan darak beradi. Jumladan, amerikalik olim Uil`yam Chittikning Jomiy tasavvufiy qarashlari va uning «Naqd un-nusus fi sharhi Naqsh al-fusus» nomli asariga oid tadqiqotlari,[5] frantsuz olimi Yan Risharning Jomiy falsafiy-irfoniy merosida alohida o’rin tutgan «Lavoeh»ga yozgan muqaddimasi (ilmiy-tanqidiy nashri bilan),[6] Jomiyning falsafiy-irfoniy merosida muhim o’rin tutgan «Ad-durrat ul-foxira» asarining amerikalik islomshunos olim Nikolas Hir va eronlik olim Musaviy Behbahoniy tomonidan nashrga tayyorlanib, N.Hir muqaddimasi bilan Makgil Universiteti hamda Tehron Universiteti hamkorligida chop etilishi[7] bu borada erishilgan eng katta muvaffaqiyatlardan hisoblanadi.
Mavlono Jomiyning «Lavome’ fi sharhi qasidai Mimiyai xamriyai Foriziya» nomli asari «Sulton ul-oshiqin» laqabi bilan mashhur bo’lgan arab shoiri – Ibn Forizning mashhur qasidalaridan biri — «Qasidai xamriya»ga yozilgan sharh bo’lib, «Kulliyot»da 16 varaqni, bosma holda esa 89 betni tashkil etadi.[8] Ushbu asar «Lavome’» va «Sharhi qasidai Mimiyai Ibni Foriz» nomlari bilan ham tilga olinadi.
Asarning 30 betlik muqaddimasida ilmiy-nasriy arab va fors tillarida vujud bosqichlari va muhabbatning asl mohiyati, haqiqati xususida bahs yuritiladi. So’ngra boshqa sharhnomlarga qaraganda, ancha sodda va ravon uslubda Ibn Foriz qasidasining sharhiga o’tiladi. Frantsiyalik jomiyshunos olim Yan Risharning «Lavoeh»ga yozgan «Muqaddima»sida Jomiy mazkur qasidani sharhlash jarayonida, odatdagidek Shayx ul-akbar qarashlariga tayanganini ta’kidlab o’tadi.[9] Buning sababi shundaki, Ibn Forizning o’zi ham Ibn al-Arabiyning vahdat al-vujudiy ta’limoti ta’siri ostida bir necha irfoniy qasidalar yozgan ekan.
Jomiyning “Risolat fil-vujud” ( Risolat ul-vujudiyat» va «Risolai vajiza dar tahqiq va isboti vojib ul-vujud» deb ham ataladi) nomli kichik hajmli (10 betdan iborat) asari arab tilida yozilgan. Unda vujud va mohiyat atrofida ilmiy bahslar yuritilib, vahdat ul-vujudga oid turli masalalar izohlanadi.
Yan Rishar bu asar ko’proq mutakallimlar va faylasuflar ruhiyasiga yaqinroq, deb hisoblaydi.[10] Risolaning yozilish yili aniq ma’lum emas, ammo «Kulliyot»dagi asarlar tartibiga e’tibor berilsa, «Sharhi ruboiyot»dan oldinroq yozilgan, deb taxmin qilish mumkin. Bu asarning ilmiy-tanqidiy nashri va inglizcha tarjimasi Nikolas Hir tomonidan amalga oshirilgan.[11]
«Lavoeh» Jomiyning boshqa tasavvufiy-irfoniy asarlariga qaraganda, ko’proq nashr etilgan.[12] Ammo bu nashrlarning birontasi ilmiy-tanqidiy nashr hisoblanmaydi. Bu asarning ilmiy-tanqidiy matni birinchi marotaba Yan Rishar tomonidan nashr etildi.[13] Yan Risharning «Lavoeh»ga yozgan muqaddimasi esa bu asar atrofidagi eng qisqa, ammo g’oyatda qimmatli tadqiqot sanaladi.
Jomiyning yana bir irfoniy asari – «Ad-durrat ul-foxira» turli manbalar va nusxalarda turlicha nomlangan. U ko’pincha ikki nom bilan — «Ad-durrat ul-foxira» va «Risola fi tahqiqi mazhab as-so’fiya va-l-mutakallimiyn va-l hukamo» atalib kelgan. Jomiyning shogirdi va muridi Abdulg’afur Loriy, Jomiy asarlari fehristida asarni «Risolai tahqiqi mazhabi so’fi va mutakallim va hakim[14]» shaklida tanishtiradi. Hijriy 1328 yili Qohirada chop etilgan nusxada bu ikki nom bir-biri bilan aralashib ketganligini kuzatish mumkin. «Kulliyoti Jomiy»da esa u «Tahqiq ul-mazohib» shaklida keltirilgan.
«Ad-durrat ul-foxira»ning arab tilidagi asl matnini tayyorlab, unga ingliz tilida muqaddima yozgan islomshunos olim Nikolas Hirning ma’lumotiga qaraganda, bu asar «ba’zi bir nusxalarda «Hutta rahlak», ya’ni «o’z xurjuningni tushir» deb nomlangan. Yahudo — 3872 va Aqoyidi Temur — 393 nusxalarida bu soxta nom «Ad-durrat ul-foxira» o’rnida keltirilgan.[15]
Yakobs Eker (Jacobus Ecker) bu asarning lotincha tanlanma tarjimasini tayyorlayotganida ishlatgan nusxalarga bergan izohida 87-raqamli Go’to nusxasi ham shu nom bilan nomlanganligini qayd etadi. Shuningdek, u bu nusxaning so’nggi betida ko’chiruvchi tomonidan «Shu yerga qo’naver, chunki u tomonda boshqa qo’noq yo’q» — deb yozilgan, deydi. Eker bu jumlaning ma’nosini quyidagicha izohlaydi: «Agar Xudo vujudi va uning sifatlari to’g’risida bu kichkina kitobni o’qib, biron narsaga tushunib yetsang, senga yetarlidir. Chunki bu xususda o’qib va tushunib yetadigan boshqa kitob yo’q».[16] Ibrohim Kuroniy o’zining «Al-umam lo yaqoz al-himam» nomli asarida bu uchchala nomni aralashtirib, «Ad-durrat ul-foxirat al-mulaqqabat bi hutta rahlak fi tahqiqi mazhab as-sufiyat va-l-mutakallimin va-l-hukamo il-mutaqaddimiyn» deb nom beradi.[17]
«Ash-shaqoyiq un-nu’moniya fi bayoni ulamoi ayyom ud-davlat ul-usmoniya» kitobi muallifi Abulxayr Ahmad ibn Muslihiddin Mustafo Toshko’brizodaning Sayyid Muhyiddin Fanoriydan naql qilishicha, Mavlono Jomiy bu kitobni usmoniy sulton Muhammadxon ikkinchining iltimosiga binoan yozgan ekan. Jomiy bu asarda yuqoridagi uch guruhning oltita masala bo’yicha, jumladan, vujud masalasiga oid qarashlarini muhokama etadi. So’ng Sultonga yuborib, agar ma’qul bo’lsa, oxiriga yetkazishini, agar ma’qul kelmasa, buning uchun behuda vaqt sarf qilmasligini ma’lum qiladi. Lekin bu risola Istanbulga yetganida Sulton Muhammadxon dunyodan o’tgan bo’ladi.[1] Toshko’brizodaning ma’lumotidan shunday xulosa chiqarish mumkinki, «Tahqiq ul-mazohib» hijriy 886 yili (1481), ya’ni Sulton Muhammad Foteh vafot qilgan yili yozib tugatilgan. Demak, Jomiy bu kitobni 69 yoshida, «Naqd un-nusus» va «Silsilat uz-zahab»ning birinchi daftari va birinchi devondan so’ng, ammo boshqa muhim asarlaridan oldinroq yozgan ekan.
«Manoqibi Shayx ul-islom Xoja Abdulloh al-Ansori» Mavlono Jomiyning tasavvuf tarixiga oid yozgan asarlari sirasiga kiradi… Bu asar 22 betdan iborat bo’lib, «Kulliyot»da uchramaydi. A.Afsahzod tuzgan fehristga ham kiritilmagan. Ammo Yan Rishar «bu asar Jomiyniki ekanligi mashhur sharqshunos olim Arberri tomonidan isbotlangan» — degan dalil bilan, uni Jomiy asarlari fehristida ko’rsatib o’tadi.[2]
——————————————
[1] Toshko’brizoda A.A. Ash-shaqoyiq un-nu’moniya fi bayoni ulamoi ayyom ud-davlat ul-usmoniya. –Misr. 1310. 1-jild. –S. 391.
[2] Nuriddin Abdurrahmoni Jomiy. Lavoyih, -S. 24./
[1] Bertel`s YE.E. Sufizm i sufiyskaya literatura. -M.: Nauka, 1965. -S. 445.
[2]Pertsch, Berlin. — Verzeichniss der Persichen Handschriften der koniglichen Bibliothek zu Berlin, 1888.
[3] Bertel`s YE.E. Sufizm i sufiyskaya literatura, -S.447.
[4] O’sha kitob. -B. 448-468.
[5] Chittick W.C. -«The Perfect Man as the Prototype of the Self in the Sufish of Jami», Studia islamica, XLIX, 1979. -R. 135-157.
[6] Nuriddin Abdurahmoni Jomiy. Lavoyih. –Tehron: Asotir. 1373.
[7] A.Jami. Al-durrat al-fakhirah. McGill University, Montreal Canada Institute of Islamis Studies in Collaboration with TehranUniversity. Edited by N.Hear and A.Musavi Behbani, Tehran, 1980. –P. 222
[8] «Lavome’»ning ilmiy-tanqidiy matni 1962 (1341) yili Tehronda Hikmat Oli Oqo tomonidan nashr etildi.
[9] Nuriddin Abdurahmoni Jomiy. Lavoyih, -S. 29.
[10] Nuriddin Abdurahmoni Jomiy. Lavoyih, -S. 31.
[11] Al-Jami’s Treatise on Existence, Islamic Philosophical Theology, ed. By P. Morewedge, Albany, 1977.
[12] Birinchi marotaba 1906 yili Londonda, Vinfel`d va Mirzo Muhammad Qazviniy tomonidan (inglizcha muqaddima bilan); 1978 yili Londonda Said Husayn Nasr muqaddimasi bilan; 1936 yili Lakhnavda; hijriy 1342 yili Tehronda, Muhammad Husayn Tasbehiy muqaddimasi va izohlari bilan; hijriy-qamariy 1309 yili Istanbulda.
[13] Nuriddin Abdurmoni Jomiy. Lavoyih. Tas’heh, muqaddima va tavzehoti Yan Richard. –Tehron: Asotir, 1373.
[14] IX-X asrlarda yozilgan manbalarda (masalan, Mustamliy Buxoriyning «Sharh at-ta’arruf li mazhab at-tasavvuf» asari) tasavvuf va kalom ta’limotlari «mazhab» nomi bilan ham tilga olinadi.
[15] Nur al-din Abd al-Rahman-i Jami. Al-Durrat Al-Fakhirah. Introduction By N. Hear, 9.
[16] Ecker Jacobus. Gamii de Existentia et Attributis Libellus, p. 26.
[17] Kuroniy, Ibrohim. Al-umam lo yaqoz al-himam. -S. 107.
Maqola muallifi
————-
Ja’far Muhammad (Xolmo’minov) 1968 yilning 20 sentyabrida Surxondaryo viloyatining Sherobod tumanida tug’ilgan. 1993 yili Tojikiston Davlat universiteti (Tojikiston Milliy universiteti) filologiya fakulteti fors-tojik klassik adabiyoti yilda o’z tahsilini tugatdi. U falsafa fanlari nomzodi.
Hozirgacha Ja’far Muhammadning tojik tilidagi «Chashmi boron» [Yomg’irning nigohi] (Termiz, «Jayhun», 1997), «Mijgoni oftob» [Quyosh kipriklari] (Dushanbe, «Oli Somon», 1999), «Tulu’i sabzi rang», [Rangning yashil chiqishi] (Toshkent, Abdulla Qodiriy nomidagi «Xalq merosi» nashriyoti, 2003), «Tajalliy» (Toshkent, O’zME Dav. ilmiy nashriyoti, 2008), o’zbek tilidagi «Ko’zgu hayrati» (Toshkent,»Tamaddun», 2010) she’riy to’plamlari dunyo yuzini ko’rdi. Ja’far Muhammadning fors-tojikcha she’rlari Tojikiston, Eron, Afg’oniston hamda O’zbekistondagi turli matbuot nashrlarida, o’zbek tilidagi she’rlari esa O’zbekistondagi gazeta va jurnallarda e’lon qilingan.
