Ҳозир ёпиғлиқ қозон ёпиғлигича қоладиган замонми? Аллоҳга шукр, сиёсий очиқлик, ижтимоий ошкоралик кунларида яшаётирмиз – ҳеч қандай қинғир-қийшиқлик ё қаллоблик яширин қолмайдиган бўлаётир…

Иброҳим ҲАҚҚУЛ
ҚАЧОН ХОЛИС, ҚАЧОН МУХЛИС БЎЛАМИЗ?
Адабий-танқидий ўйлар

Иброҳим Ҳаққул Бухоро вилояти, Шофиркон туманида туғилган.ЎзР Фанлар академияси Ўзбек тили, адабиёти ва фольклори институтининг бўлим бошлиғи, филология фанлари доктори Мумтоз ва замонавий адабият тадқиқига бағишланган «Бадиий сўз шукуҳи», «Занжирбанд шер қошида», «Шеърият — руҳий муносабат», «Абадият фарзандлари», «Тасаввуф ва шеърият», «Тақдир ва тафаккур», «Навоийга қайтиш», «Мерос ва моҳият» каби китоблари чоп этилган. Олимнинг айрим мақола ва китоблари турк, уйғур, озарбайжон, тожик ва рус тилларига таржима қилинган.

Шу йил август ойининг аввалида Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасида форс-тожик адабиётининг буюк намояндаси, Алишер Навоийнинг беқиёс дўсти ва устоди Абдураҳмон Жомийнинг она тилимизда босилган “Муҳаббат махзани” (Тошкент, 2018) деб номланган китобининг тақдимоти ўтказилди. Қарийб тўққиз юз саҳифалик ушбу мажмуа эътиборни бир қарашдаёқ ўзига жалб этади: муқова чиройли, қоғознинг сифати юқори, нақш ва безаклар ҳам жуда нафис.

Абдураҳмон Жомийга ўхшаш ориф зотларга ва ҳақиқат дарғаларига бағишланган ҳар бир иш, ҳар бир йиғинда, энг аввало, ростлик ва холисликдан чекинмаслик керак. Инсон боласи амал қилиши шарт бўлган кўп ҳақиқатларни Жомий айтиб кетган. Мана, улардан бири:

Дилинг, тилинг, юзинг бўлсин бир,
Икки юзлилардан доим йироқ юр.

Эсимда, 2014 йил Республика тожик миллий-маданий марказининг саъй-ҳаракати билан Жомий ҳаёти ва ижодиётига доир илмий конференция ўтказилиб, ўн бешга яқин маъруза тингланган эди. Маърузачилар орасида ўзбек ва тожик адабиётининг билимдонлари – профессорлар Ҳамиджон Ҳомидий, Ҳасан Қудратуллаев, фан номзодлари Каромат Муллахўжаева, Дилнавоз  Юсупова кабилар бор эди. Ёш навоийшунос ва жомийшунос Олим Давлатовнинг ташаббуси билан “Абдураҳмон Жомийнинг ижод олами” (Тошкент, 2014) номли мақолалар тўпламининг чоп қилиниши нур устига нур бўлганди.

Мени ажаблантиргани  юқорида номлари тилга олинган олимлардан бирортаси ҳам негадир тақдимотда кўринмади. Йиғилиш иштирокчиларининг кўпчилиги аслият нари турсин, ҳатто таржимада Жомийни ўқиш малакаси ва майлидан йироқлигини билиш қийин эмасди.

Хуллас, тақдимот мажлисини Ёзувчилар уюшмасининг раиси, Ўзбекистон халқ шоири Сирожиддин Саййид бошлаб, мавзуга дахлдор баъзи фикр-мулоҳазаларини кўтаринки бир тарзда ўртага ташлади. Гап асносида у бир неча бор “устоз”, “устозимиз” дея Абдулла Ориповнинг исми шарифини тилга олиб, баъзи байт ва мисраларини ёддан ўқиди. Мен эса марҳум шоирнинг умри охирларида ёзган айрим шеърларини ва улардан биридаги мана бу мисраларни хотирладим:

Амалдорга суйкалган, эй, сен ялтоқи шоир,
Дастлаб сени едирмоқ керакдир кўппакларга.
Сохта фикр ясашнинг устаси сенсан моҳир,
Чумолини фил дея кўтардинг юксакларга.

Гарчи бундай дейишга тўла ҳаққи ва маънавий ҳуқуқи бўлмаса-да, Абдулла Орипов ҳақиқатни ёзганди. Амалдорга суйкалиш, “сохта фикр ясаш” кўп навқирон шоирларни ўзаро яқинлаштириб, ҳамжиҳат айлаган бир тамойил бўлиб қолгани ушбу йиғинда ҳам яққол кўринди.

“Муҳаббат махзани”нинг охирида Жомийнинг турли жанрдаги асарларини ўзбек тилига ўгирган Ғафур Ғулом, Васфий, Боқир, Анисий каби йигирмага яқин таржимоннинг номи қайд этилган. Улар орасида на исми шарифи, на таржимаси кўпчиликка маълум бўлмаганлар ҳам, қандайдир бир баҳона билан таржимага қўл урганлар ҳам бор. Аммо четлатиш ёки меҳнатидан кўз юмиш мумкин бўлмаган мутаржим йўқ. Унинг таржималаридан номига бўлса ҳам намуна олинмаган. Бундай бўлишига аввал ишонмадим. Сўнг билдимки…

Мустақилликдан кейин юртимизда Абдураҳмон Жомий ижодиётига қизиқиш сусаймаслиги ва янги таржималарга эҳтиёж борлигини ҳисобга олиб, Ўзбекистон халқ шоири, буюк Аттор, Мавлоно Румий, Навоий — Фоний шеъриятининг таржимони Жамол Камол билан бир сайланма чиқаришни ният қилдик. Жамол ака Жомий девонларидан танланган ғазалларни таржима этадиган бўлди ва ишга киришиб, бир неча ой мобайнида элликмас, юзмас, икки юзта ғазални она тилимизга ўгирди. Рубоий, қитъа ва ҳикматлар таржимасини филология фанлари номзоди, таржимон Эргаш Очиловдан илтимос қилдим. У ҳам ишни чўзмасдан, таржимасини вақтида топширди. Хуллас, “Гулшанингда сўлмасин гул” номи билан чиққан (Тошкент: “Фан”, 2008) сайланмага “Руҳ ва маъно сарбони” деган каттагина сўзбоши ёздим.

Унда мана бундай фикр ҳам бор: “Илм-маърифатли халқ кимни севиш, кимларга ишониш, нимани ардоқлаш, нимага интилишни билишда унчалик хато қилмайди. Абдураҳмон Жомийнинг илмий-адабий мероси қадим-қадимдан ўзбек халқини қизиқтирган, ўқиб-ўрганишга иштиёқ уйғотиб келган. Ўн бешинчи ва ундан кейинги асрларда адабиётда ном қозонган бирор-бир шоиримиз йўқки, Жомий шеърият мактабидан сабоқ олмаган бўлсин. Бу – тўхтаб қолмайдиган жараён. Бу – маҳдудлик, якровлик, ҳар турли товламачиликдан ҳамиша ғолиб чиқадиган интилиш…” (“Гулшанингда сўлмасин гул”, 19-бет).

Кейинги жумлани ёзишда шошилганимни “Муҳаббат махзани”даги “Тузувчи, масъул муҳаррир, илмий-тасаввуфий шарҳлар муаллифи Мирзо Кенжабек” деган ёзувни ўқигач, билдим. Жамол Камол таржималарининг киритилмаслик сабабини ҳам англадим. Бу тўғрида Мирзо Кенжабекдан бир нима сўраш бефойдалигига инониб, китобни нашрга тайёрловчилардан бири – Эргаш Очиловдан гап нимадалигини билиб олишга уриндим. Образли қилиб у:

— Иморатни мен тикловдим, унинг ичкарисини хоналарга бўлиб, ўзлариникига айлантириб олишди ва мени ҳам четлатишди. Жамол Камол таржималаридан кўз юмиш инсофдан эмаслигини айтдим. Ҳатто Жомий достонларининг бошқа таржималарини эслатдим – қулоқ солишмади…, — деди.

— Тушунарли… – дедим.

Ҳозир ёпиғлиқ қозон ёпиғлигича қоладиган замонми? Аллоҳга шукр, сиёсий очиқлик, ижтимоий ошкоралик кунларида яшаётирмиз – ҳеч қандай қинғир-қийшиқлик ё қаллоблик яширин қолмайдиган бўлаётир.

Тақдимотдан бир кун ўтиб, пойтахтда “Ўзбек мумтоз ва замонавий адабиётни Халқаро миқёсда ўрганиш ва тарғиб қилишнинг долзарб масалалари” мавзусида халқаро конференция ўтказилди. Конференция иштирокчилари учун ташкил қилинган тушликда академиклар: Наим Каримов, Тўра Мирзаев, атоқли адиблар: Эркин Аъзам, Хуршид Дўстмуҳаммад ва яна бир неча киши бир стол атрофида ўтирдик. Гап айланиб тақдимотга тақалганда, адабиётшунос Шуҳрат Ризаев мендан “Жамол аканинг таржималари нега киритилмабди китобга?” — деб сўради.

— Буни мендан эмас, Сирожиддин Саййид ва Мирзо Кенжабекдан сўраш керак. Лекин кеча Жамол Камол “қора рўйхатда” дея гап ҳам тарқатишибди, — дедим.

— Қанақа қора рўйхат? Бўлмаган гап, — деди Шуҳрат.

— Ҳа, яшанг. Шу йил баҳордан буён Юнус Эмронинг таржима тўплами, “Янги аср авлоди” нашриётидан олти жилдлик сайланмасининг икки китоби чиққан шоирни “Қора рўйхат”да деб бўладими? Демак, уюшмада аллақандай рўйхат сақланиб қолгандир,- дедим. Шунда Тўра Мирзаев гапга аралашди:

— Кеча тушдан кейин Ёзувчилар уюшмасидан менга телефон қилиб, эртага, яъни бугун Низомий номидаги педагогика университетида Озарбайжон Ёзувчилар уюшмаси раиси Анор билан ижодий учрашув ўтказилиши, унда мен ҳам гапиришим лозимлигини айтишди. Мен эса, бу иш озарбайжон адабиётини яхши биладиган фалончи олим ва Низомий “Хамса”сини ўзбекчалаштириб, уч достонни нашр эттирган шоир Жамол Камолга топширилгани мақбуллигини айтдим. Ҳалиги йигит: “Топшириқни бажаришдан бошқасига аралашолмайман”, — деди. Лекин Жамол бугун ҳам кўринмади, дея сўзини тугатди Тўра ака.

Жамол Камол ўртамиёначи ё ҳарфхўр таржимон бўлганида Мавлононинг олти жилдлик “Маснавий”си учун у 2007 йилда Эрон Ислом Жумҳуриятининг Халқаро Давлат мукофоти билан тақдирланмасди. Таржимонлик фаолиятини назардан соқит қилиб унга Туркия Республикасининг “Турк дунёсига қилган хизматлари учун” мукофоти берилмаган, албатта. Ёзувчилар уюшмаси ёки бошқа муассасаларда қанақа китоблар тақдимоти ўтказилмади, дейсиз? Улардан айримларида иштирок этиб, кўтар-кўтар ва мақтовдан умуман ҳафсалам пир бўлган.

В.Шекспир драмаларининг уч жилдлик таржимаси нашри мунособати билан Буюк Британия Қироличаси Елизавета II Жамол Камолга ташаккурнома йўллади (у матбуотда босилди). Шундан кейин ҳам Ёзувчилар уюшмасидаги таржимашунослар чурқ этиб оғиз очишмади.

Жамол Камол қардош Озарбайжон ўлкасида ҳам дастлаб таржимон сифатида меҳр қозонган. Озарбайжон халқининг буюк шоири ва теран олими Бахтиёр Ваҳобзоданинг айрим шеърлари, Фузулий ҳақидаги “Шаби ҳижрон” достони ва дунёга машҳур мутасаввиф санъаткор Насимийга бағишланган “Фарёд” драмасини, айрим шеърларини таржима қилган. Унинг Бахтиёр Ваҳобзода, Халил Ризо, Аҳад Мирзо таржимасидаги “Қуёш чашмаси” китоби Бакудаги “Ёзувчи” нашриётида босилган. Озар адабиётининг моҳир таржимони, бир неча шоиру ёзувчиларининг дўсти деб тан олингани боис саксонга кириш муносабати билан бултур май ойининг охирида табаррук ёшдаги шоирни Озарбайжонга таклиф қилишган. Аввал Озарбайжон Фанлар академияси Низомий номидаги Адабиёт институтида “Жамол Камол ва озарбайжон адабиёти” мавзусида илмий конференция ўтказилиб, кейин унга Авроосиё университети фахрий доктори дипломи топширилган.

Янада қувонарлиси, Озарбайжон ёзувчилар бирлигининг раиси Анор муаллим раҳбарлигида ўтган йиғинда ўзбек шоири ва таржимонини уюшманинг фахрий аъзолигига қабул қилиниши эди.

Тошкентга келгач Анор муаллим Жамол Камолни суриштириб, тайинли жавоб ололмагач, қандай хаёлларга борганини бир тасаввур қилинг… Ахир, бу жуда хижолатли эмасми?

Қадим Хитой файласуфи Лао Эр “чиройли сўз – ёлғон сўз”, деган экан. Бу фикрга менда иштибоҳ йўқ ҳисоби. Негаки, атайин чиройли гапиришга, сўзни бўяб-бежаб ишлатишга ишқибоз ва “маҳорат” касб этган кимсаларнинг аксарияти ростликдан чўчиб, ё қочиб ёлғонга қучоқ очадиган кимсалардир. Бунақа беҳаёлик ва риёкорлик юртимизда йигирма биринчи асрда жуда авж олди. Тилнинг ҳаёси – тўғрилик деган тушунча деярли унутилди.

Дунёда қабоҳат ва жиноятнинг тури жуда кўп. Бироқ адабиёт ва адибнинг эркини бўғиб, йўлини тўсишдан ортиқ қабоҳат ва хиёнат йўқдай туйилади менга. Шунинг баробарида баъзи “темир” тўсиқ ва қора кучлар барҳам топгач, адабиётимиз жаҳондаги эркин, шижоатли, ҳақпараст ва мутараққий адабиётлар қаторига қўшилишига ҳам ишонгим келади.

21.08.2018 йил.
Дўрмон

Шу мавзуда яна:
Жамол Камол. Шеърлар & Хуршид Даврон. Кўкси куйик шоир
Фаридуддин Аттор. Мантиқут тайр & Илоҳийнома & Жамол Камол. Сафар дафтаридан & Абдураҳмон Пиримқулов. Атторга таъзим
Жамол Камол. Жамият ҳавосининг азон қатлами
Уилям Шекспир. Сонетлар. Жамол Камол таржималари
333 рубоий. Жамол Камол таржимаси.
Жамол Камол. Ҳалима Носировани эслаб.
Хўжа Ҳофиз Шерозий. Ғазаллар. Жамол Камол таржималари
Жамол Камол. Адабиёт — нурли сўз & Ражаббой Раупов. Миллатнинг ташриф қоғози

   Hozir yopigʻliq qozon yopigʻligicha qoladigan zamonmi? Allohga shukr, siyosiy ochiqlik, ijtimoiy oshkoralik kunlarida yashayotirmiz – hech qanday qingʻir-qiyshiqlik yo qalloblik yashirin qolmaydigan boʻlayotir…

Ibrohim HAQQUL
QACHON XOLIS, QACHON MUXLIS BOʻLAMIZ?
Adabiy-tanqidiy oʻylar

Ibrohim Haqqul Buxoro viloyati, Shofirkon tumanida tugʻilgan.OʻzR Fanlar akademiyasi Oʻzbek tili, adabiyoti va folklori institutining boʻlim boshligʻi, filologiya fanlari doktori Mumtoz va zamonaviy adabiyat tadqiqiga bagʻishlangan “Badiiy soʻz shukuhi”, “Zanjirband sher qoshida”, “Sheʼriyat — ruhiy munosabat”, “Abadiyat farzandlari”, “Tasavvuf va sheʼriyat”, “Taqdir va tafakkur”, “Navoiyga qaytish”, “Meros va mohiyat” kabi kitoblari chop etilgan. Olimning ayrim maqola va kitoblari turk, uygʻur, ozarbayjon, tojik va rus tillariga tarjima qilingan.

Shu yil avgust oyining avvalida Oʻzbekiston Yozuvchilar uyushmasida fors-tojik adabiyotining buyuk namoyandasi, Alisher Navoiyning beqiyos doʻsti va ustodi Abdurahmon Jomiyning ona tilimizda bosilgan “Muhabbat maxzani” (Toshkent, 2018) deb nomlangan kitobining taqdimoti oʻtkazildi. Qariyb toʻqqiz yuz sahifalik ushbu majmua eʼtiborni bir qarashdayoq oʻziga jalb etadi: muqova chiroyli, qogʻozning sifati yuqori, naqsh va bezaklar ham juda nafis.

Abdurahmon Jomiyga oʻxshash orif zotlarga va haqiqat dargʻalariga bagʻishlangan har bir ish, har bir yigʻinda, eng avvalo, rostlik va xolislikdan chekinmaslik kerak. Inson bolasi amal qilishi shart boʻlgan koʻp haqiqatlarni Jomiy aytib ketgan. Mana, ulardan biri:

Diling, tiling, yuzing boʻlsin bir,
Ikki yuzlilardan doim yiroq yur.

Esimda, 2014 yil Respublika tojik milliy-madaniy markazining saʼy-harakati bilan Jomiy hayoti va ijodiyotiga doir ilmiy konferensiya oʻtkazilib, oʻn beshga yaqin maʼruza tinglangan edi. Maʼruzachilar orasida oʻzbek va tojik adabiyotining bilimdonlari – professorlar Hamidjon Homidiy, Hasan Qudratullayev, fan nomzodlari Karomat Mullaxoʻjayeva, Dilnavoz Yusupova kabilar bor edi. Yosh navoiyshunos va jomiyshunos Olim Davlatovning tashabbusi bilan “Abdurahmon Jomiyning ijod olami” (Toshkent, 2014) nomli maqolalar toʻplamining chop qilinishi nur ustiga nur boʻlgandi.

Meni ajablantirgani yuqorida nomlari tilga olingan olimlardan birortasi ham negadir taqdimotda koʻrinmadi. Yigʻilish ishtirokchilarining koʻpchiligi asliyat nari tursin, hatto tarjimada Jomiyni oʻqish malakasi va maylidan yiroqligini bilish qiyin emasdi.

Xullas, taqdimot majlisini Yozuvchilar uyushmasining raisi, Oʻzbekiston xalq shoiri Sirojiddin Sayyid boshlab, mavzuga daxldor baʼzi fikr-mulohazalarini koʻtarinki bir tarzda oʻrtaga tashladi. Gap asnosida u bir necha bor “ustoz”, “ustozimiz” deya Abdulla Oripovning ismi sharifini tilga olib, baʼzi bayt va misralarini yoddan oʻqidi. Men esa marhum shoirning umri oxirlarida yozgan ayrim sheʼrlarini va ulardan biridagi mana bu misralarni xotirladim:

Amaldorga suykalgan, ey, sen yaltoqi shoir,
Dastlab seni yedirmoq kerakdir koʻppaklarga.
Soxta fikr yasashning ustasi sensan mohir,
Chumolini fil deya koʻtarding yuksaklarga.

Garchi bunday deyishga toʻla haqqi va maʼnaviy huquqi boʻlmasa-da, Abdulla Oripov haqiqatni yozgandi. Amaldorga suykalish, “soxta fikr yasash” koʻp navqiron shoirlarni oʻzaro yaqinlashtirib, hamjihat aylagan bir tamoyil boʻlib qolgani ushbu yigʻinda ham yaqqol koʻrindi.

“Muhabbat maxzani”ning oxirida Jomiyning turli janrdagi asarlarini oʻzbek tiliga oʻgirgan Gʻafur Gʻulom, Vasfiy, Boqir, Anisiy kabi yigirmaga yaqin tarjimonning nomi qayd etilgan. Ular orasida na ismi sharifi, na tarjimasi koʻpchilikka maʼlum boʻlmaganlar ham, qandaydir bir bahona bilan tarjimaga qoʻl urganlar ham bor. Ammo chetlatish yoki mehnatidan koʻz yumish mumkin boʻlmagan mutarjim yoʻq. Uning tarjimalaridan nomiga boʻlsa ham namuna olinmagan. Bunday boʻlishiga avval ishonmadim. Soʻng bildimki…

Mustaqillikdan keyin yurtimizda Abdurahmon Jomiy ijodiyotiga qiziqish susaymasligi va yangi tarjimalarga ehtiyoj borligini hisobga olib, Oʻzbekiston xalq shoiri, buyuk Attor, Mavlono Rumiy, Navoiy — Foniy sheʼriyatining tarjimoni Jamol Kamol bilan bir saylanma chiqarishni niyat qildik. Jamol aka Jomiy devonlaridan tanlangan gʻazallarni tarjima etadigan boʻldi va ishga kirishib, bir necha oy mobaynida ellikmas, yuzmas, ikki yuzta gʻazalni ona tilimizga oʻgirdi. Ruboiy, qitʼa va hikmatlar tarjimasini filologiya fanlari nomzodi, tarjimon Ergash Ochilovdan iltimos qildim. U ham ishni choʻzmasdan, tarjimasini vaqtida topshirdi. Xullas, “Gulshaningda soʻlmasin gul” nomi bilan chiqqan (Toshkent: “Fan”, 2008) saylanmaga “Ruh va maʼno sarboni” degan kattagina soʻzboshi yozdim.

Unda mana bunday fikr ham bor: “Ilm-maʼrifatli xalq kimni sevish, kimlarga ishonish, nimani ardoqlash, nimaga intilishni bilishda unchalik xato qilmaydi. Abdurahmon Jomiyning ilmiy-adabiy merosi qadim-qadimdan oʻzbek xalqini qiziqtirgan, oʻqib-oʻrganishga ishtiyoq uygʻotib kelgan. Oʻn beshinchi va undan keyingi asrlarda adabiyotda nom qozongan biror-bir shoirimiz yoʻqki, Jomiy sheʼriyat maktabidan saboq olmagan boʻlsin. Bu – toʻxtab qolmaydigan jarayon. Bu – mahdudlik, yakrovlik, har turli tovlamachilikdan hamisha gʻolib chiqadigan intilish…” (“Gulshaningda soʻlmasin gul”, 19-bet).

Keyingi jumlani yozishda shoshilganimni “Muhabbat maxzani”dagi “Tuzuvchi, masʼul muharrir, ilmiy-tasavvufiy sharhlar muallifi Mirzo Kenjabek” degan yozuvni oʻqigach, bildim. Jamol Kamol tarjimalarining kiritilmaslik sababini ham angladim. Bu toʻgʻrida Mirzo Kenjabekdan bir nima soʻrash befoydaligiga inonib, kitobni nashrga tayyorlovchilardan biri – Ergash Ochilovdan gap nimadaligini bilib olishga urindim. Obrazli qilib u:

— Imoratni men tiklovdim, uning ichkarisini xonalarga boʻlib, oʻzlarinikiga aylantirib olishdi va meni ham chetlatishdi. Jamol Kamol tarjimalaridan koʻz yumish insofdan emasligini aytdim. Hatto Jomiy dostonlarining boshqa tarjimalarini eslatdim – quloq solishmadi…, — dedi.

— Tushunarli… – dedim.

Hozir yopigʻliq qozon yopigʻligicha qoladigan zamonmi? Allohga shukr, siyosiy ochiqlik, ijtimoiy oshkoralik kunlarida yashayotirmiz – hech qanday qingʻir-qiyshiqlik yo qalloblik yashirin qolmaydigan boʻlayotir.

Taqdimotdan bir kun oʻtib, poytaxtda “Oʻzbek mumtoz va zamonaviy adabiyotni Xalqaro miqyosda oʻrganish va targʻib qilishning dolzarb masalalari” mavzusida xalqaro konferensiya oʻtkazildi. Konferensiya ishtirokchilari uchun tashkil qilingan tushlikda akademiklar: Naim Karimov, Toʻra Mirzayev, atoqli adiblar: Erkin Aʼzam, Xurshid Doʻstmuhammad va yana bir necha kishi bir stol atrofida oʻtirdik. Gap aylanib taqdimotga taqalganda, adabiyotshunos Shuhrat Rizayev mendan “Jamol akaning tarjimalari nega kiritilmabdi kitobga?” — deb soʻradi.

— Buni mendan emas, Sirojiddin Sayyid va Mirzo Kenjabekdan soʻrash kerak. Lekin kecha Jamol Kamol “qora roʻyxatda” deya gap ham tarqatishibdi, — dedim.

— Qanaqa qora roʻyxat? Boʻlmagan gap, — dedi Shuhrat.

— Ha, yashang. Shu yil bahordan buyon Yunus Emroning tarjima toʻplami, “Yangi asr avlodi” nashriyotidan olti jildlik saylanmasining ikki kitobi chiqqan shoirni “Qora roʻyxat”da deb boʻladimi? Demak, uyushmada allaqanday roʻyxat saqlanib qolgandir,- dedim. Shunda Toʻra Mirzayev gapga aralashdi:

— Kecha tushdan keyin Yozuvchilar uyushmasidan menga telefon qilib, ertaga, yaʼni bugun Nizomiy nomidagi pedagogika universitetida Ozarbayjon Yozuvchilar uyushmasi raisi Anor bilan ijodiy uchrashuv oʻtkazilishi, unda men ham gapirishim lozimligini aytishdi. Men esa, bu ish ozarbayjon adabiyotini yaxshi biladigan falonchi olim va Nizomiy “Xamsa”sini oʻzbekchalashtirib, uch dostonni nashr ettirgan shoir Jamol Kamolga topshirilgani maqbulligini aytdim. Haligi yigit: “Topshiriqni bajarishdan boshqasiga aralasholmayman”, — dedi. Lekin Jamol bugun ham koʻrinmadi, deya soʻzini tugatdi Toʻra aka.

Jamol Kamol oʻrtamiyonachi yo harfxoʻr tarjimon boʻlganida Mavlononing olti jildlik “Masnaviy”si uchun u 2007 yilda Eron Islom Jumhuriyatining Xalqaro Davlat mukofoti bilan taqdirlanmasdi. Tarjimonlik faoliyatini nazardan soqit qilib unga Turkiya Respublikasining “Turk dunyosiga qilgan xizmatlari uchun” mukofoti berilmagan, albatta. Yozuvchilar uyushmasi yoki boshqa muassasalarda qanaqa kitoblar taqdimoti oʻtkazilmadi, deysiz? Ulardan ayrimlarida ishtirok etib, koʻtar-koʻtar va maqtovdan umuman hafsalam pir boʻlgan.

V.Shekspir dramalarining uch jildlik tarjimasi nashri munosobati bilan Buyuk Britaniya Qirolichasi Yelizaveta II Jamol Kamolga tashakkurnoma yoʻlladi (u matbuotda bosildi). Shundan keyin ham Yozuvchilar uyushmasidagi tarjimashunoslar churq etib ogʻiz ochishmadi.

Jamol Kamol qardosh Ozarbayjon oʻlkasida ham dastlab tarjimon sifatida mehr qozongan. Ozarbayjon xalqining buyuk shoiri va teran olimi Baxtiyor Vahobzodaning ayrim sheʼrlari, Fuzuliy haqidagi “Shabi hijron” dostoni va dunyoga mashhur mutasavvif sanʼatkor Nasimiyga bagʻishlangan “Faryod” dramasini, ayrim sheʼrlarini tarjima qilgan. Uning Baxtiyor Vahobzoda, Xalil Rizo, Ahad Mirzo tarjimasidagi “Quyosh chashmasi” kitobi Bakudagi “Yozuvchi” nashriyotida bosilgan. Ozar adabiyotining mohir tarjimoni, bir necha shoiru yozuvchilarining doʻsti deb tan olingani bois saksonga kirish munosabati bilan bultur may oyining oxirida tabarruk yoshdagi shoirni Ozarbayjonga taklif qilishgan. Avval Ozarbayjon Fanlar akademiyasi Nizomiy nomidagi Adabiyot institutida “Jamol Kamol va ozarbayjon adabiyoti” mavzusida ilmiy konferensiya oʻtkazilib, keyin unga Avroosiyo universiteti faxriy doktori diplomi topshirilgan.

Yanada quvonarlisi, Ozarbayjon yozuvchilar birligining raisi Anor muallim rahbarligida oʻtgan yigʻinda oʻzbek shoiri va tarjimonini uyushmaning faxriy aʼzoligiga qabul qilinishi edi.

Toshkentga kelgach Anor muallim Jamol Kamolni surishtirib, tayinli javob ololmagach, qanday xayollarga borganini bir tasavvur qiling… Axir, bu juda xijolatli emasmi?

Qadim Xitoy faylasufi Lao Er “chiroyli soʻz – yolgʻon soʻz”, degan ekan. Bu fikrga menda ishtiboh yoʻq hisobi. Negaki, atayin chiroyli gapirishga, soʻzni boʻyab-bejab ishlatishga ishqiboz va “mahorat” kasb etgan kimsalarning aksariyati rostlikdan choʻchib, yo qochib yolgʻonga quchoq ochadigan kimsalardir. Bunaqa behayolik va riyokorlik yurtimizda yigirma birinchi asrda juda avj oldi. Tilning hayosi – toʻgʻrilik degan tushuncha deyarli unutildi.

Dunyoda qabohat va jinoyatning turi juda koʻp. Biroq adabiyot va adibning erkini boʻgʻib, yoʻlini toʻsishdan ortiq qabohat va xiyonat yoʻqday tuyiladi menga. Shuning barobarida baʼzi “temir” toʻsiq va qora kuchlar barham topgach, adabiyotimiz jahondagi erkin, shijoatli, haqparast va mutaraqqiy adabiyotlar qatoriga qoʻshilishiga ham ishongim keladi.

21.08.2018 yil.
Doʻrmon

Shu mavzuda yana:
Jamol Kamol. Sheʼrlar & Xurshid Davron. Koʻksi kuyik shoir
Fariduddin Attor. Mantiqut tayr & Ilohiynoma & Jamol Kamol. Safar daftaridan & Abdurahmon Pirimqulov. Attorga taʼzim
Jamol Kamol. Jamiyat havosining azon qatlami
Uilyam Shekspir. Sonetlar. Jamol Kamol tarjimalari
333 ruboiy. Jamol Kamol tarjimasi.
Jamol Kamol. Halima Nosirovani eslab.
Xoʻja Hofiz Sheroziy. Gʻazallar. Jamol Kamol tarjimalari
Jamol Kamol. Adabiyot — nurli soʻz & Rajabboy Raupov. Millatning tashrif qogʻozi