Ўзбекистон халқ шоири Хуршид Давроннинг ойдин қиз тимсолида ёш ижодкорлар семинарига йўллаган мактубини интернетда ўқиб, таъсирландим. Таъсирланмай бўладими? Гап халқимизнинг бугунги қисмати, эртанги истиқболи устида кетаяпти. Бу – ҳақиқий зиёли, ижодкорнинг ёлғиз виждон даъвати эмас, балки жон қичқириғи! (Хуршид Даврон мактубини мана бу ерда ( асосий & қўшимча) ўқишингиз мумкин)

ЖАМИЯТ ҲАВОСИНИНГ АЗОН ҚАТЛАМИ
Жамол КАМОЛ
Ўзбекистон халқ шоири

Ўзбекистон халқ шоири Хуршид Давроннинг ойдин қиз тимсолида ёш ижодкорлар семинарига йўллаган мактубини интернетда ўқиб, таъсирландим. Таъсирланмай бўладими? Гап халқимизнинг бугунги қисмати, эртанги истиқболи устида кетаяпти. Бу – ҳақиқий зиёли, ижодкорнинг ёлғиз виждон даъвати эмас, балки жон қичқириғи!

Ёзувчиларни тепадан туриб “ўзимизники” ва “бегона”га бўлишдек майдакашликдан воз кечиш, Уюшма раҳбариятини низомга мувофиқ қурултойда сайлаш каби масалалар бугун-эрта ҳал бўлиши мумкин. Аммо мактубда кўтарилган жамиятда етук шахслар миссияси – ўта жиддий масала. Эндиги сўз ана шу ҳақда.

Ривоят бор. Бир дарвеш узоқ йўл юриб, бир шаҳарга етиб, дарвоза олдида турган соқчидан сўрайди:

“Бу шаҳарда олиму фузалолар, мўътабар зотлар борми?”
“Бор, — дейди соқчи, — улар тўрт киши: ҳоким, миршаббоши, солиқчи, зиндонбеги”.
“Шўри қўрсин бу шаҳарнинг!” – дейди дарвеш ва ортига қайтади.

Айтмоқчиманки, халқ ҳамиша зиёлиларга суянади, уларга ишонади, улардан мадад кутади. Миллатнинг қудрати ҳам, зийнати ҳам аввало зиёлилар. Зиёлиси кучли миллат – қудратли миллат, зиёлиси заиф миллат – ожизу нотавон… Зиёлилар орасидан нури, зиёси баланд, қалби ўйғоқ, дунёга ҳушёр назар билан боқувчи, ҳар бир масалани ақл ва адолат тарозисида тортиб, ҳал қилувчи, теран ва мустақил фикрловчи, ташаббускор, табиатан ижодкор, баркамол инсонлар, Хуршид Даврон айтмоқчи, етук шахслар етишиб чиқади. Боболаримиз уларни халқнинг йўлини ёритувчи “Аллоҳнинг шамлари” деб аташган. Халқ устидан чексиз ҳукмрон бўлишни истаганлар ана шу шамларни ҳамиша ўчирмоқчи бўлишади. Аммо алал-оқибат ўзлари куйиб қолади.

Пуфлама шами Худони, эй фалон,
Сўнгра оташларда ёнгайсан ёмон! –

дейдилар Мавлоно Жалолиддин Румий.

Дарвоқе, уларнинг қанчаси дўзах оловида ёнди ва ёнаяпти. Сталин ўз шахсини кўтариш, улуғлаш учун не-не етук шахсларнинг ҳаётига зомин бўлиб, ўша ёниқ шамларни ўчириб, нимага эришди? Ҳайкаллари бугун тарих ахлатхонасида ётибти…

Ҳа, етук инсонларсиз жамият – ночор жамият. Улар, жамият ҳавосининг бамисоли азон қатлами. Атмосферанинг азон қатламига ўхшаб, жамият ҳавосини турли гарду ғуборлар, офат-фалокатлардан ҳимоя қилади. Улар ҳамиша ҳақиқатни ёқлайди… Ғарб олимларининг ҳисоб-китоб қилиб айтишларича, бу қатлам ҳар бир мамлакат аҳолисининг бир фоизини ташкил этади.

Мамлакатнинг маънавий об-ҳавоси уларнинг жамиятда тутган ўрни, мавқеига боғлиқ. Улар ўз ўрнида устувор эса, олам гулистон, халқ эркин нафас олади. Уларнинг фикри, назаридан жамоатчилик фикри, назари шаклланади. Жамоатчилик фикри билан ҳамма ҳисоблашади. Шу жумладан амалдорлар ҳам.

“Бу гап академияга етиб борса, олимлар нима дейди? Ёзувчилар уюшмасига етиб борса, адиблар нима дийди? Матбуотга тушса, халқ ўқиб, нима дейди? Шарманда бўламан-ку!” деган андиша, ҳадик амалдорнинг қуюшқондан чиқиб, қутуриб кетишига йўл қўймайди.

Аммо, бунинг акси бўлса-чи? Яъни, ўша азон қатлами емирилиб, шахслар жамият ҳаётидан четга сурилиб, жамоатчилик фикрига барҳам берилса?

Унда халқнинг шўрига шўрва тўкилади. Амалдор жамоатчилик назоратидан чиқади. Ўзини хон, кўланкасини майдон билади. Истаганини қилади. Тортиниш, тийилиш, ҳадиксираш, уялиш нима, билмайди. Майдон уники. Атрофидаги амалдорлар унинг тарафида. Шунинг учун халқни менсимайди, зиёлини назар-писанд қилмайди.

Назар-писанд қилмайдики, вилоят ҳокими тиббиёт ходимларини йиғиб, олий малакали шифокорлар, аптекачиларга: “Чўчқалар! Уруғингни қуритаман!.. Ҳамманг қорнингни осилтириб, ароқ ичиб юрибсан!” — деб бақиради. Унинг ҳақоратлари қўл телефонларига кўчиб, бутун Республика бўйлаб авоза бўлса ҳам, парвойи палак, пинагини бузмайди.

Назар-писанд қилмайдики, туман ҳокими мактаб директорларини сафга тизиб, бақир-чақир қилиб, уларнинг бетига шапалоқ тортади… Эътибор беринг, халқ билан мулоқот йилида бўлаяпти бу гаплар!..

“Э, қўйинг бу гапларни, халқнинг ўзи айбдор! Мана, сенга деб қайтимини бермайдими?” – деган эътирозларни эшитаман.

Йўқ, бермайди, беролмайди! Чунки орқасида суянчиғи йўқ. Борингки, ўша директорлардан биттаси ҳокимни шапалоқлаб урди, дейлик. Дарҳол қамашади. Эртасига эшитасизки, у милиция ертўласида ўзини осиб қўйибти… Шундоқ деб авоза қилишади. Хоҳ ишонинг, хоҳ ишонманг!

Шўрлик ўзбек осилишидан қўрқмайди, бола-чақасининг боқувчисиз қолиб, хор-зор бўлишидан қўрқади. Шунинг учун калтак еса ҳам, тупроққа қоришса ҳам, чидайди.

Бу аҳволда давлат идораларига бош уриб, бирор масалани ҳал этиш қанчалар машаққат эканлиги ўз-ўзидан аён. Хўш, фуқаро қаёққа боради, қандай йўл тутади? Бундай шароитда у ё пора беради, ё ўғри-мафиознинг эшигини қоқади. Ўшалардан амалдорга қўнғироқ бўлади: “Фалончининг ишини ҳал қилиб бер!”.

“Хўп бўлади, бой ота!” – дейди амалдор телефоннинг гўшагини чангаллаб. Қарабсизки, бир йилдан бери судралиб келаётган масала бир зумда ҳал бўлади-қўяди.

Мана, сизга азон қатламининг емирилишию жамоатчилик фикрининг барҳам топиши оқибатлари.

“Фақат шуми? – деб савол беришингиз мумкин. – Худди шу сабаб оқибатида жамият ҳаётига чуқур илдиз отган, зиёлиларимиз қон-қонига сингиб кетган карахтлик, лоқайдлик, бепарволик иллатлари-чи?”.

Бу ҳам айни ҳақиқат. Тасаввур қилинг, радиодан қўшиқ таралаяпти.

Шерали Жўраев куйлайди:

Тарихингдир минг асрлар
ичра пинҳон, ўзбегим,
Сенга тенгдош Помиру
оқсоч Тяншон, ўзбегим…

Тинглаб, кайфиятингиз кўтарилади. Раҳматли Эркин ака яхши ёзган, ҳофизнинг ижросига ҳам гап йўқ, дейсиз.

Бунинг ортидан бошқа қўшиқ янграйди:

Халқ бўл, элим! Халқ бўл, элим!

Ийе, дейсиз, бу қандоқ бўлди? Тарихи минг асрларга туташган, ёши Помиру Тяншонларга тенгдош бўлган ўзбек ҳали халқ эмас экан-да? Беихтиёр устоз Ғафур Ғуломнинг “Шараф қўлёзмаси” шеъри ёдингизга тушади. Бир инглиз лорди бизни таҳқирлаб, халқ эмас, қабила деб атаганига жавобан шоир шундай деган эди:

Бизда логарифманинг
Мушкул муаммолари
Қўлдаги бармоқлардай
Оддий этилганда ҳал,
Олий ирқ даъвогари
Черчиллнинг боболари
Ҳатто санай олмасди
Ўн бармоқни мукаммал…

Ўша такаббур лорд аллақачон дунёдан ўтган бўлса керак. Аммо унинг невараю эваралари “Халқ бўл, элим!”ни эшитиб қолса, нима дейди? Бобом ҳақ экан демайдими? Ахир ўзимиз айтиб турибмизку, биз халқ эмасмиз деб!

Хўп, шу шеърни-ку шоир ўйламай-нетмай ёзган экан, хонанда нега ўйламай-нетмай хониш қилади? Хонанда ҳам ўйламай-нетмай хониш қилган экан, нега радио орқали тарқатамиз, ташвиқ қиламиз, нашр этиб, ёш авлодга тортиқ этамиз? Лоқайдлик, бепарволик эмасми бу?

Радиодан яна қўшиқ таралади:

Оқ тулпорим бор эди,
Ҳам дўсту ҳам ёр эди…

Кейин отам мени уйлантириб қўйди. Икки ўт орасида қолдим. У ёқда ёр, бу ёқда тулпор… Қай бирини севсам экан? Отни қучсам, қиз йиғлайди, қизни қучсам, от йиғлайди… Охири отни деб ёрдан воз кечдим…

Бунинг сунъий, ясама гап эканлиги шундоқ кўриниб турибти-ку! Йигитга ҳам ёр, ҳам тулпор кераклигини ким билмайди? Алпомишнинг Бойчибори унинг Барчиной ёрига кундош бўлганмиди? Ҳар бирининг ўз ўрни бор. Наҳотки шуни тушунмасак? Йўқ, ўйламаймиз, лоқайдмиз, бепарвомиз. Айт деса, қўшиқ қилиб айтаверамиз. Адабий танқиддан эса садо чиқмайди, ҳамон карахт ҳолатда…

Хуршид Давроннинг мақоласи менда ана шундай мулоҳазалар уйғотди. Хўш, қиссадан ҳисса, айтилганлардан хулоса нима? Хулоса шуки, жойлардаги ҳокимларнинг ўзбошимчалиги, бедодига чек қўйиб, зиёлилар, ойдинларимизнинг табиий, қонуний қадру қиймати, иззат-эътиборини тиклаш керак. Зиёлилари хор бўлган халққа истиқбол эшиклари очилмайди.

Амалдорларимиз бу дунёда мансабу бойликдан бўлак, яна илму ижод деган юксак маънавий қадриятлар ҳам борлигини унутмасин.

Ўз навбатида зиёлиларимиз ҳам энди ҳушёр тортиб, кўзни катта очиб, карахтлик, лоқайдликни тарк этишлари даркор.

Жамиятимиз ҳавосида уни турли бало-офатлардан асрагувчи маънавий қалқон, йирик, ёрқин шахслардан иборат азон қатлами бўлсин…

Камоли эҳтиром билан
Жамол Камол
Ўзбекистон халқ шоири

21.10.2017

    O‘zbekiston xalq shoiri Xurshid Davronning oydin qiz timsolida yosh ijodkorlar seminariga yo‘llagan maktubini internetda o‘qib, ta’sirlandim. Ta’sirlanmay bo‘ladimi? Gap xalqimizning bugungi qismati, ertangi istiqboli ustida ketayapti. Bu – haqiqiy ziyoli, ijodkorning yolg‘iz vijdon da’vati emas, balki jon qichqirig‘i! (Xurshid Davron maktubini mana bu yerda ( asosiy & qo‘shimcha) o‘qishingiz mumkin)

JAMIYAT HAVOSINING AZON QATLAMI
Jamol KAMOL
O‘zbekiston xalq shoiri

O‘zbekiston xalq shoiri Xurshid Davronning oydin qiz timsolida yosh ijodkorlar seminariga yo‘llagan maktubini internetda o‘qib, ta’sirlandim. Ta’sirlanmay bo‘ladimi? Gap xalqimizning bugungi qismati, ertangi istiqboli ustida ketayapti. Bu – haqiqiy ziyoli, ijodkorning yolg‘iz vijdon da’vati emas, balki jon qichqirig‘i!

Yozuvchilarni tepadan turib “o‘zimizniki” va “begona”ga bo‘lishdek maydakashlikdan voz kechish, Uyushma rahbariyatini nizomga muvofiq qurultoyda saylash kabi masalalar bugun-erta hal bo‘lishi mumkin. Ammo maktubda ko‘tarilgan jamiyatda yetuk shaxslar missiyasi – o‘ta jiddiy masala. Endigi so‘z ana shu haqda.

Rivoyat bor. Bir darvesh uzoq yo‘l yurib, bir shaharga yetib, darvoza oldida turgan soqchidan so‘raydi:
“Bu shaharda olimu fuzalolar, mo‘tabar zotlar bormi?”
“Bor, — deydi soqchi, — ular to‘rt kishi: hokim, mirshabboshi, soliqchi, zindonbegi”.
“Sho‘ri qo‘rsin bu shaharning!” – deydi darvesh va ortiga qaytadi.

Aytmoqchimanki, xalq hamisha ziyolilarga suyanadi, ularga ishonadi, ulardan madad kutadi. Millatning qudrati ham, ziynati ham avvalo ziyolilar. Ziyolisi kuchli millat – qudratli millat, ziyolisi zaif millat – ojizu notavon… Ziyolilar orasidan nuri, ziyosi baland, qalbi o‘yg‘oq, dunyoga hushyor nazar bilan boquvchi, har bir masalani aql va adolat tarozisida tortib, hal qiluvchi, teran va mustaqil fikrlovchi, tashabbuskor, tabiatan ijodkor, barkamol insonlar, Xurshid Davron aytmoqchi, yetuk shaxslar yetishib chiqadi. Bobolarimiz ularni xalqning yo‘lini yorituvchi “Allohning shamlari” deb atashgan. Xalq ustidan cheksiz hukmron bo‘lishni istaganlar ana shu shamlarni hamisha o‘chirmoqchi bo‘lishadi. Ammo alal-oqibat o‘zlari kuyib qoladi.

Puflama shami Xudoni, ey falon,
So‘ngra otashlarda yongaysan yomon! –

deydilar Mavlono Jaloliddin Rumiy.

Darvoqe, ularning qanchasi do‘zax olovida yondi va yonayapti. Stalin o‘z shaxsini ko‘tarish, ulug‘lash uchun ne-ne yetuk shaxslarning hayotiga zomin bo‘lib, o‘sha yoniq shamlarni o‘chirib, nimaga erishdi? Haykallari bugun tarix axlatxonasida yotibti…

Ha, yetuk insonlarsiz jamiyat – nochor jamiyat. Ular, jamiyat havosining bamisoli azon qatlami. Atmosferaning azon qatlamiga o‘xshab, jamiyat havosini turli gardu g‘uborlar, ofat-falokatlardan himoya qiladi. Ular hamisha haqiqatni yoqlaydi… G‘arb olimlarining hisob-kitob qilib aytishlaricha, bu qatlam har bir mamlakat aholisining bir foizini tashkil etadi.

Mamlakatning ma’naviy ob-havosi ularning jamiyatda tutgan o‘rni, mavqeiga bog‘liq. Ular o‘z o‘rnida ustuvor esa, olam guliston, xalq erkin nafas oladi. Ularning fikri, nazaridan jamoatchilik fikri, nazari shakllanadi. Jamoatchilik fikri bilan hamma hisoblashadi. Shu jumladan amaldorlar ham.

“Bu gap akademiyaga yetib borsa, olimlar nima deydi? Yozuvchilar uyushmasiga yetib borsa, adiblar nima diydi? Matbuotga tushsa, xalq o‘qib, nima deydi? Sharmanda bo‘laman-ku!” degan andisha, hadik amaldorning quyushqondan chiqib, quturib ketishiga yo‘l qo‘ymaydi.

Ammo, buning aksi bo‘lsa-chi? Ya’ni, o‘sha azon qatlami yemirilib, shaxslar jamiyat hayotidan chetga surilib, jamoatchilik fikriga barham berilsa?

Unda xalqning sho‘riga sho‘rva to‘kiladi. Amaldor jamoatchilik nazoratidan chiqadi. O‘zini xon, ko‘lankasini maydon biladi. Istaganini qiladi. Tortinish, tiyilish, hadiksirash, uyalish nima, bilmaydi. Maydon uniki. Atrofidagi amaldorlar uning tarafida. Shuning uchun xalqni mensimaydi, ziyolini nazar-pisand qilmaydi.

Nazar-pisand qilmaydiki, viloyat hokimi tibbiyot xodimlarini yig‘ib, oliy malakali shifokorlar, aptekachilarga: “Cho‘chqalar! Urug‘ingni quritaman!.. Hammang qorningni osiltirib, aroq ichib yuribsan!” — deb baqiradi. Uning haqoratlari qo‘l telefonlariga ko‘chib, butun Respublika bo‘ylab avoza bo‘lsa ham, parvoyi palak, pinagini buzmaydi.

Nazar-pisand qilmaydiki, tuman hokimi maktab direktorlarini safga tizib, baqir-chaqir qilib, ularning betiga shapaloq tortadi… E’tibor bering, xalq bilan muloqot yilida bo‘layapti bu gaplar!..

“E, qo‘ying bu gaplarni, xalqning o‘zi aybdor! Mana, senga deb qaytimini bermaydimi?” – degan e’tirozlarni eshitaman.

Yo‘q, bermaydi, berolmaydi! Chunki orqasida suyanchig‘i yo‘q. Boringki, o‘sha direktorlardan bittasi hokimni shapaloqlab urdi, deylik. Darhol qamashadi. Ertasiga eshitasizki, u militsiya yerto‘lasida o‘zini osib qo‘yibti… Shundoq deb avoza qilishadi. Xoh ishoning, xoh ishonmang!

Sho‘rlik o‘zbek osilishidan qo‘rqmaydi, bola-chaqasining boquvchisiz qolib, xor-zor bo‘lishidan qo‘rqadi. Shuning uchun kaltak yesa ham, tuproqqa qorishsa ham, chidaydi.

Bu ahvolda davlat idoralariga bosh urib, biror masalani hal etish qanchalar mashaqqat ekanligi o‘z-o‘zidan ayon. Xo‘sh, fuqaro qayoqqa boradi, qanday yo‘l tutadi? Bunday sharoitda u yo pora beradi, yo o‘g‘ri-mafiozning eshigini qoqadi. O‘shalardan amaldorga qo‘ng‘iroq bo‘ladi: “Falonchining ishini hal qilib ber!”.

“Xo‘p bo‘ladi, boy ota!” – deydi amaldor telefonning go‘shagini changallab. Qarabsizki, bir yildan beri sudralib kelayotgan masala bir zumda hal bo‘ladi-qo‘yadi.

Mana, sizga azon qatlamining yemirilishiyu jamoatchilik fikrining barham topishi oqibatlari.

“Faqat shumi? – deb savol berishingiz mumkin. – Xuddi shu sabab oqibatida jamiyat hayotiga chuqur ildiz otgan, ziyolilarimiz qon-qoniga singib ketgan karaxtlik, loqaydlik, beparvolik illatlari-chi?”.

Bu ham ayni haqiqat. Tasavvur qiling, radiodan qo‘shiq taralayapti.

Sherali Jo‘rayev kuylaydi:

Tarixingdir ming asrlar
ichra pinhon, o‘zbegim,
Senga tengdosh Pomiru
oqsoch Tyanshon, o‘zbegim…

Tinglab, kayfiyatingiz ko‘tariladi. Rahmatli Erkin aka yaxshi yozgan, hofizning ijrosiga ham gap yo‘q, deysiz.

Buning ortidan boshqa qo‘shiq yangraydi:

Xalq bo‘l, elim! Xalq bo‘l, elim!

Iye, deysiz, bu qandoq bo‘ldi? Tarixi ming asrlarga tutashgan, yoshi Pomiru Tyanshonlarga tengdosh bo‘lgan o‘zbek hali xalq emas ekan-da? Beixtiyor ustoz G‘afur G‘ulomning “Sharaf qo‘lyozmasi” she’ri yodingizga tushadi. Bir ingliz lordi bizni tahqirlab, xalq emas, qabila deb ataganiga javoban shoir shunday degan edi:

Bizda logarifmaning
Mushkul muammolari
Qo‘ldagi barmoqlarday
Oddiy etilganda hal,
Oliy irq da’vogari
Cherchillning bobolari
Hatto sanay olmasdi
O‘n barmoqni mukammal…

O‘sha takabbur lord allaqachon dunyodan o‘tgan bo‘lsa kerak. Ammo uning nevarayu evaralari “Xalq bo‘l, elim!”ni eshitib qolsa, nima deydi? Bobom haq ekan demaydimi? Axir o‘zimiz aytib turibmizku, biz xalq emasmiz deb!

Xo‘p, shu she’rni-ku shoir o‘ylamay-netmay yozgan ekan, xonanda nega o‘ylamay-netmay xonish qiladi? Xonanda ham o‘ylamay-netmay xonish qilgan ekan, nega radio orqali tarqatamiz, tashviq qilamiz, nashr etib, yosh avlodga tortiq etamiz? Loqaydlik, beparvolik emasmi bu?

Radiodan yana qo‘shiq taraladi:

Oq tulporim bor edi,
Ham do‘stu ham yor edi…

Keyin otam meni uylantirib qo‘ydi. Ikki o‘t orasida qoldim. U yoqda yor, bu yoqda tulpor… Qay birini sevsam ekan? Otni quchsam, qiz yig‘laydi, qizni quchsam, ot yig‘laydi… Oxiri otni deb yordan voz kechdim…

Buning sun’iy, yasama gap ekanligi shundoq ko‘rinib turibti-ku! Yigitga ham yor, ham tulpor kerakligini kim bilmaydi? Alpomishning Boychibori uning Barchinoy yoriga kundosh bo‘lganmidi? Har birining o‘z o‘rni bor. Nahotki shuni tushunmasak? Yo‘q, o‘ylamaymiz, loqaydmiz, beparvomiz. Ayt desa, qo‘shiq qilib aytaveramiz. Adabiy tanqiddan esa sado chiqmaydi, hamon karaxt holatda…

Xurshid Davronning maqolasi menda ana shunday mulohazalar uyg‘otdi. Xo‘sh, qissadan hissa, aytilganlardan xulosa nima? Xulosa shuki, joylardagi hokimlarning o‘zboshimchaligi, bedodiga chek qo‘yib, ziyolilar, oydinlarimizning tabiiy, qonuniy qadru qiymati, izzat-e’tiborini tiklash kerak. Ziyolilari xor bo‘lgan xalqqa istiqbol eshiklari ochilmaydi.

Amaldorlarimiz bu dunyoda mansabu boylikdan bo‘lak, yana ilmu ijod degan yuksak ma’naviy qadriyatlar ham borligini unutmasin.

O‘z navbatida ziyolilarimiz ham endi hushyor tortib, ko‘zni katta ochib, karaxtlik, loqaydlikni tark etishlari darkor.

Jamiyatimiz havosida uni turli balo-ofatlardan asraguvchi ma’naviy qalqon, yirik, yorqin shaxslardan iborat azon qatlami bo‘lsin…

Kamoli ehtirom bilan
Jamol Kamol
O‘zbekiston xalq shoiri

21.10.2017