Саёҳатимнинг қувонтирадиган жиҳатлари ҳақида айтсам, бу энг аввало, Самарқанднинг тарихига бўлган қизиқишим туфайли бу қадимий шаҳарни ўз кўзим билан кўра олишга муваффақ бўлганимдир… Яна шуни англадимки, Самарқандга келган ёзувчининг бу шаҳар ҳақида асар ёзмаслиги гуноҳдир…
САМАРҚАНД ҲАҚИДА ЁЗМАСЛИК ГУНОҲДИР
Гулмира САТТОРОВА
Самарқанд давлат чет тиллар институти талабаси
Гулмира Бобуровна Сатторова 1997 йил 5 апрель куни Самарқанд вилоятининг Самарқанд туманидаги Туркман маҳалласида туғилган. Самарқанд давлат чет тиллар институтининг Таржима назарияси ва амалиёти факультетининг япон тили йўналишида ўқимоқда. Япон тилини ўрганиш, интернет тизимини тадқиқ этиш билан боғлиқ қўлланмалар, “Ижод денгизи” номли шеърий тўплам муаллифи. Гулмира менга юборган мактубида шундай ёзади: «Япон адабиётига кучли қизиқаман. Япон ёзувчилари, шоирлари ҳақида илмий мақолалар ёзганман. Шунингдек, Самарқанд ҳақида ёзилган асарларни севиб ўқийман. Сизнинг “Самарқанд хаёли” асарингиз севимли китобларимдан. Бу асарни ўқиб Бибихонимга — Самарқанд маликасига меҳрим ошган. Япон адиблари ҳақидаги мақолаларингизни, ёзган хоккуларингизни ўқиб бораман. Ясуши Иноуэнинг ижодига ва унинг асарларига Сиз берган эълондан кейин кучли қизиқиб қолдим (Бу мана бу саҳифада). Вақт ўтиб адибнинг япон тилида «西域物語 Сеиики моногатари» — «Самарқанд атрофига саёҳат» асарини таржима қила бошладим. Сизга Ясуши Иноуэ ҳақиа ёзганларимни, таржимамнинг кириш қисмини юборяпман…»
Шарқу Ғарбнинг жуда кўп тарихий китобларни варақласангиз, Самарқанд тарихи ҳақида кўплаб маълумотлар борлигига гувоҳ бўласиз. Институтда ўқиб юриб, япон тилини анча-мунча ўргандим-у бу тилда ёзилган китобларни варақлай бошладим. Қўлимга япониялик машҳур ва таниқли ёзувчи Ясуси Иноуэ (1907-1991)нинг китоби тушиб қолгач, унинг Самарқандга бағишланганидан, очиғи, ҳаяжонланиб кетдим. Зеро, XX асрда ижод қилган, қолдирган мероси бугунги кунда Япониянинг миллий бойлиги, деб тан олинган ёзувчининг она юртимиз, хусусан, Самарқанд ҳақида асар ёзгани ҳар қандай ўзбек кишиси қалбида ифтихор уйғотиши табиийдир.
Ясуси Иноуэ «Самарқанд атрофига саёҳат», дея номланган асарининг ириш қисмида 1965-1968 йилларда Самарқандга саёҳат қилганини хотирлаб: «Номлари Марказий Осиё тарихининг ажралмас қисми бўлган Самарқанд, Бухоро ва Тошкент, саҳролар билан ўралган Ашхобод, Урганч ва Хива каби қадимий шаҳарларда бўлдим», дея таъкидлар экан, яна алоҳида урғулаб ёзади: «Саёҳатимнинг қувонтирадиган жиҳатлари ҳақида айтсам, бу энг аввало, Самарқанднинг тарихига бўлган қизиқишим туфайли бу қадимий шаҳарни ўз кўзим билан кўра олишга муваффақ бўлганимдир… Яна шуни англадимки, Самарқандга келган ёзувчининг бу шаҳар ҳақида асар ёзмаслиги гуноҳдир».
Япон адиби саёҳати давомида археологик қазилма ишлари олиб борилаётган уч тарихий жой – Панжикент, Оқ Бешим ва қадимий Самарқанд ўрни бўлмиш Афросиёб манзилига борганлиги ҳақида ёзади.
Адиб мазкур асарида бадиий макон ифодасида табиат тасвирига ҳам кенг ўрин беради: “Ўрта Осиёдаги икки машҳур дарё – Амударё ва Сирдарё тарихда Окс ва Яксарт (Сайхун) номлари билан машҳур. Улар чўл ҳудудига хос дарёлардир. Сирдарёни оқим бўйлаб тепадан кўрганман, унинг сув ҳажми жуда катта. Шундай бўлиши ҳам аниқ эди, зеро, у пахта далаларини суғорадиган Фарғона водийсидаги каналларни тўлдиради, бироқ кимдир унинг қуйи йўналишларини кузатса, ирмоқлардан каттароқ туюлади. Дарҳақиқат, дарё суви ёрқин қуёш нурларида буғланиб оқим бўйлаб оқар экан, бепоён саҳро ва дарё қирғоқларидаги тўқайзорлар томонидан ютила боради. Айни шундай ҳолат Амударёда ҳам кузатилди ва мен уни пастга томон оққанини кўрдим. Кўҳна Самарқандни сув билан таъминлайдиган дарё эса тоғ ирмоқларидан пайдо бўлган мўъжизавий сув оқими. Тарихда унга зар сочувчи (Зарафшон дарёси назарда тутимоқда. ХДК изоҳи), деб таъриф берилгани айни ҳақиқат!».
Ясуси Иноуэ ўз асарида Самарқанд ҳақида ҳикоя қилиш орқали шаҳарни дунё тамаддунининг чин маънодаги ноёб бойлиги эканини кўрсатиб берган эди.
ЯСУШИ ИНОУЭ ҲАҚИДА
Таниқли япон ёувчиси Ясуши Иноуэ 1907-йилнинг 6-май кунида Япониянинг Ҳоккайдо оролида, ҳарбий шифокорлар Ҳаяо ва Яэ Иноуэлар оиласида таваллуд топган. Ота-онаси Ясушини олти ёшида Сидзуока перфектурасида яшовчи бувисининг тарбиясига топширишган. 1926 йили Иноуэ ота-онасининг ёнига қайтган. Кюшю университетидаги тиббиёт факультетининг кириш имтихонларини топшира олмаган. Бироқ филлология факультети (инглиз тили бўлими)га ўқишга кира олган. Ясуши Иноуэ Кюшю университетидаги ўқишини Киото университетига кўчиради. Ясуши Иноуэ Киото университетида фалсафа, эстетика фанларини ўрганган ва 1936-йилда ўқишини тамомлаган. Талабалик вақтида яъни 1935-йилда Ясуши Иноуэ Адати Фумига уйланган. Ясуши Иноуэ турли журналларда бир қатор шеърлари ва ҳикояларини чоп эттирган. Осакада “Майничи шинбун” ҳар ҳафталик газетасда журналисти сифатида иш олиб борган. Шимолий Хитойдаги ҳарбий ҳизматдан сўнг (1937-1938) Иноуэ “Майничи” газетасининг маданият бўлимида фаолиятини давом эттирган. Ҳарбий ҳизматдан сўнг Ясуши Иноуэ “Ов қуроли” ва “Буқалар жанги” новеллалари билан ёзувчи сифатида ўзини намоён этган.1949-йилда “Буқалар жанги” новелласи учун Акутагава Рунёске номидаги мукофотни қўлга киритган. 1951-йилда Токиога қайтгандан сўнг Иноуэ тўлалигича ёзувчилик билан шуғилланган. 1964 –йилда Япония Санъат Академиясининг аъзосига айланади. Ясуши Иноуэ “нингенкокуҳо” (маъноси миллий бойлик даражасидаги инсон) номига лойиқ топилган. Шу билан бирга “Ёмиури”, “Номи”, “Кикути Кан”, “Асаҳи”, “Япон адабиётининг катта мукофоти” номли бир қатор мукофотларни ва “хизмат кўрсатган маъданият ходими” номига сазовор бўлган.
Ясуши Иноуэ ўзининг сермаҳсул ва баракали ижодида ижтимоий, ахлоқий, маърифий мавзуларда кўплаб асарлар яратади ва япон адабиётининг анъанавий моногатари йўналишдаги тараққиётига салмоқли ҳисса қўшади. Адибнинг ижодий мероси жуда бой бўлиб, 西域物語 (Сеиики моногатари) асари алоҳида ўрин тутади. Шу ўринда моногатари тушунчасига, атамасига ва бу жанрнинг тарихи ва бугунги кунда нафақат япон балки, жаҳон адабиётида тутган ўрнига этиборимизни қаратсак.
794-795 йилларда Япония пойтахти Нарадан, Ҳеян (ҳозирда Кёто) га кўчирилади. ХИИ аср охиригача пойтахт бўлиб қолади. Бу давр адабиёти сарой адабиёти ҳам деб номланади. Бу асрларда яратилган адабиёт япон адабиётининг мумтоз даврини шакиллантиради. Ҳеян даврида моногатари тушинчаси муомалага киради ва бу тушунча “қисса”, нима ҳақидадир гапирмоқ деган маъноларни билдиради. Моногатари жанрининг энг ёрқин намуналари сифатида “Генжи моногатари”, “Такетори моногатари”, “Отукубо моногатари”, “Утсубо моногатари”, “Гунки моногатари”, “Ута моногатари”, “Тенки моногатари”, “Исе моногатари”, “Ямато моногатари” ва бошқа кўплаб моногатариларни кўрсатишимиз мумкин.
Ясуши Иноуэнинг 西域物語 (Сеиики моногатари) асари ҳам шулар жумласидан бўлиб, бутун дунё бўйлаб ўзининг кўплаб китобхонларига эга ва улар томонидан севиб ўқилади. Ясуши Иноуэнинг 西域物語 (Сеиики моногатари) асари ёзувчининг ўз тарифига кўра 1965 ва 1968 йилларда Ғарбий Туркистонга икки маротаба қилган саёҳати ҳақида тарихий китобларда учрамайдиган тарзда бадиий жиҳатдан нозик чизгиларда моҳирлик билан тасвирлайди. Бу эса 西域物語 (Сеиики моногатари) асарининг қийматини ўз навбатида янада оширади. Муаллиф китобхонни ўзи билан биргаликда минг йиллар давомида тарих марказидаги қизиқарли, тантанали юришлари, кўплаб авлодларнинг ҳукумронлик учун курашлари, орзулар ва жумбоқллар билан тўлиб-тошган, жавоби топилмаган ва кутилмаган саргузаштлар майдони – Марказий Осиёга етаклайди.
Қуйида япон ва инглиз тилларидан таржима қилинган Ясуши Иноуэнинг 西域物語 (Сеиики моногатари) асари муқаддимаси тақдим этилади.
Ясуши Иноуэ
ҒАРБ ЎЛКАСИ ҲАҚИДА ЁЗУВЛАР
西域物語 (Сеиики моногатари)
Кириш
Талабалик йилларимда япон тилида Сеиики ёки Ғарбий ҳудудлар деган маънони берадиган хитойча атамага қизиқиб қолган эдим. Аслида Сеиики ноаниқ атама бўлиб, қадимги Хитой йилномасида Шиҳ-чи деб номланган ва тахминан ғарбий ҳудудлардаги хитойлик бўлмаган одамлар турмуш ҳаётини англатган. Хуллас, қадимда Ҳиндистон ва Эрон хитойликлар учун ғарбий ҳудудлар ҳисобланган. Ғарбда жойлашган маскур улкан ҳудудда сирли ва бегона халқлар жойлашган, хитойликлар эса бу ҳудудни Сеиики деб номланишган. Мазкур атаманинг дастлабги маъноси рамзий равишда «орзу ва жумбоқ, жавобсиз саволлар ва кутилмаган саргузаштлар»ни англатган. Фақатгина кейинчалик Ҳиндистон ва Эронга тегишли бўлган бу ном ўзгариб борди ва бу улкан саҳроли ҳудуд – минг йиллар давомида тарих марказидаги қизиқарли, тантанали юришлари, кўплаб авлодларнинг ҳукумронлик учун курашлари, орзулар ва жумбоқлар билан тўлиб-тошган, жавоби топилмаган ва кутилмаган саргузаштлар майдони, бугунга келиб, Марказий Осиёга нисбатан қўлланила бошлади. Ҳаттоки Ўрта Осиёнинг чегаралари тўлиқ чизилганлиги, айни шу чегаралар туфайли карвонларнинг бир шаҳардан бошқасига, ёки бир водийдан бошқасига ҳаракатланиши тақиқланган бўлсада, «Сеиики» – Ғарбий ҳудудлар номи бугунги кундаям нотаниш ерлар, орзулар ва жумбоқлар, жавобсиз саволлар, кутилмаган саргузаштлардек рамзи бўлиб кўз ўнгимизда гавдаланади.
Мен ҳозир Ўрта Осиё ҳақида гапирдим, бироқ бу ҳам ноаниқ атама, зеро мазкур ҳудуд чегаралари ҳали- ҳануз қатъийлаштирилмаган. Албатта, шарқда Ҳоби саҳроси, ғарбда Каспий денгизигача ястаниб ётган денгиз йўллари ҳар томонлама ўралган ёпиқ ҳудудни Осиё қитъасининг маркази дейиш ўринли эмас. Яқин кунларгача ҳудуд шарқдан Помир тепаликлари ва Ғарбий Туркистонга бўлинган, аммо бугунги кунда, Хитой ва Совет Иттифоқи ўртасида сиёсий чегаралар билан бўлинган. Бугунги кунда, ҳеч бир ажнабийга қадимда Шарқий Туркистон аталган, ҳозирда – Хитой Республикасининг Уйғур автоном ҳудуди Синцзян – (Шинжон)га кириш рухсат этилмайди. Тўғрисини айтганда ҳудуддаги ҳаёт ҳақида ҳеч нарса маълум эмас, шу боис мен ҳам ҳеч нарса деёлмайман.
Дарҳақиқат, кўҳна Ғарбий Туркистон ва ҳозирги беш Совет Республикалари – Қозоғистон, Ўзбекистон, Тожикистон, Қирғизистон, Туркманистон – Сеиики тарихининг атиги бир қисмидир. Водийлар билан ўралган қадимий шаҳарлар бугун баланд бинолар қад кўтарган кўчаларга эга замонавий шаҳарларга айланмоқда. Бир вақтлар унумсиз бўлган чўлларда каналлар қазилгач, сув келиб гуллаб яшнади, шаҳар атрофидаги ташландиқ жойлар унумдор жойларга айланди. Тахминимизча, чегаранинг нариги томонида ҳам (Уйғур автоном ҳудуди Синцзян – (Шинжон назарда тутилмоқда ХДК изоҳи)) ўхшаш метаморфоза содир бўлган бўлса ажаб эмас. Хуллас, аниғини айтмоқчи бўлсак, “Ғарбий ҳудудлар” аввалгидай эмас.
Албатта, бу қадимги ҳудуднинг баъзи жиҳатлари ўзгаришсиз қолган. Гарчи яшил белбоғ бепоён саҳрони кесиб ўтса-да, бу саҳронинг анчагина қисми улкан жасад сингари чўзилиб ётибди. Икки улкан дарё: Амударё ва Сирдарё (Ғарбда Окс ва Яксарт номи билан кўпроқ машҳур) оқимлари бутун ҳудудга шошилмасдан таралади. Маҳобатли, доимий қор билан қопланган Помир ва Тян-Шяннинг йигирма тўрт минг фунтгача юксалган чўққилари самога туташиб кетгандай туюлади. На тилларини, на турмуш тарзларини йўқотмаган саноқсиз халқлар худди аввалгидек турмуш кечирадилар.
Ҳудудда яна бир нарса — ҳудуднинг қадимий тарихи ўзгармаган. Ҳеч ким тарихни қайта ёза олмайди. Марказий Осиё тарихи дунёнинг бошқа қисмидаги тахт учун кечган ички курашлар хусусан фақат бир миллатга мансуб одамлар ўртасидаги курашлар тарихларига ўхшамайди (Япония яхши мисол). Дунёнинг бошқа қисмидаги миллатлару ирқлар Марказий Осиё халқлари билан учрашган ва ҳокимият учун жанглар олиб борган, билимларини ўзаро алмашган, ўз маданиятлари, динларининг жиҳатларини қолдиришган. Натижада нафақат халқларнинг улкан миграцияси, балки маданиятлар ва динлар таъсири ҳам содир бўлган. Ортга назар соларканмиз, ҳар бир улкан босқин: Искандар давридаги юнонларми, арабларми, мўғулларми — ҳар бир босқинчилар ўзидан тузалмас чандиқлар қолдиргани туфайли Марказий Осиё кескин ўзгарган. Инсониятнинг ақл бовар қилмас тарихининг улкан қисми узоқ йиллардан кейин унутилди, аксарият қисми эса ҳозиргача тупроққа кўмилгани учун жумбоқлигича қолмоқда. Айни шу сабабдан Марказий Осиё, мен учун олдинги Сеиики — сирли, мавҳум тушлару топишмоқлар макони, жавобсиз саволлар ҳамда ғаройиб саргузаштлар ўлкасидир. Ҳудуд замонавий тамаддуннинг раҳмсиз чангалига тушиб, унинг асл ҳолати бутунлай ўзгара бошлади, аммо бу осонликча бўлгани йўқ, Ғарбий ҳудудлар ўзгаришларга осонликча бўй бермади.
Мен Ғарбий Туркистонга икки марта – 1965 ва 1968 йилларда саёҳат қилганман. Ўша йиллар, қисқа тарзда бўлса-да, Сеиикининг кўплаб афсонавий шаҳар ва воҳаларида бўлдим. Номлари Марказий Осиё тарихининг ажралмас қисми бўлган Самарқанд, Бухоро ва Тошкент, саҳролар билан ўралган Ашхобод, Урганч ва Хива, Помир бағрига яширинган янги шаҳар – Душанбе, Хитой империяси йилномаларида «Та Ван» (Бошқа вариантлари: Давань/Да-юань/Ta-юань. ХДК изоҳи) атамаси билан маълум бўлган Фарғона ( Аслида сўғдча Паркан ёки Паркана ХДК изоҳи) водийсидаги Андижон, Марғилон, Қўқон, Тўқмоқ, Оқ Бешим ва Фрунзе (бугунги Бишкек. ХДК изоҳи), шунингдек, Тян-Шан пастки қисмида жойлашган, Сиян Тсанг (Zhāng Qiān; Чжан Цянь. ХДК изоҳи) таржимаи ҳоли ва саёҳатномаларида келтирилган қадимий шаҳарларда бўлдим.
Марказий Осиёга саёҳатимнинг қувонтирадиган жиҳатларига келсак, бу, энг аввало, мазкур жойларнинг тарихига ҳамнафас бўлганим, ўз кўзим билан кўра олишга муваффақ бўлганимдир. Мен албатта, мутахассис, ҳатто ҳаваскор тарихчи ҳам эмасман, мен билган тарих, айтиш мумкинки, шахсий хулосалариму турмушдан олган маълумотларимга асосланади. Шунга қарамай, Ўрта Осиёда бўлганимда билимларим кутилмаганда жонланиб ҳаётий куч олди.
Ғарбий Туркистонга қилган саёҳатим давомида совет археологлари топган уч тарихий манзилга бордим. Улардан бири ўн икки аср аввал араблар босқини пайтида сўғд кўчманчилари қочишга мажбур бўлгани оқибатида бўшаб қолиб секин-аста ер остига кўмилган Панжакентда эди. Иккинчиси Оқ Бешимда. Бу манзилга борганимда, қазилма ишлари эндигина бошланган бўлиб, биринчи манзил – Панжакентда мен кўрган харобалар даврига тўғри келади, аҳолиси ҳам Панжакентдагидай кўчманчилар бўлишган. Учинчи манзил Афросиёб бўлиб, бу жой Самарқанднинг қадимий ўрнидир. Уч манзилдаги умумий ҳолат менда чуқур таассурот қолдирган эди. Уларнинг учаласи ҳам баланд тоғлар – Тян-Шан тоғ этакларининг таърифига тил ожиз чиройли жойларида жойлашганлиги ҳам таассуротим сабабчиси эди. Қадимий харобалар орасида турар эканман улар бир-биридан фарқ қилмас эди. Тасаввуримда учала манзилнинг аҳолиси босқинчилар қаршисида манзилларини ташлаб қочаётганлари, қаерга қочганларидан қатъий назар, бир-биридан кўркам хонадонларини қолдириб кетишга қарор қилганлари манзараси кўриниш берар ва бу манзара маҳобатли эди.
Тарихчи бўлганимда, учала манзил харобаларига қилган ташрифларимда, шубҳасиз, ўринли эътирозларим пайд бўлар эди. Ааммо мен оддий ёзувчиман, шу боис, менда на илмий салоҳият, на бундай соҳа учун керакли қобилият бор. Шу сабабдан бу манзилларда намойиш қилинган исботлар ва бу харобаларга бағишланган илмий саҳифаларда сўғд каби қадимий қавмларнинг фаровон ва жошқин ҳаётларидан ҳайратланар эдим. Айтиш мумкинки, мени фақат сўғдлар қанчалик олдин яшашган деган саволга бўлган жавоб қизиқтирарди. Тарих китобларида сўғдлар ва саклар ҳақидаги маълумотлар учратган пайтларимда онгим кучи билан уларни ёрқин ҳаётий фаолиятларини таасаввур қилардим, аммо улар яшаган жойларни кўрмаганимда бундай қила олмас эдим.
“Тоқ” сўзи аркни (ёки гумбазни. ХДК изоҳи) ва кенгроқ маънода бозорни ҳам англатади. Бозор одатда гумбаз остида жойлашиб арклар билан тутиб турилган, одатда улар шаҳардаги икки бир-бири билан кесишган жойларга ўрнатилишган. Сафарда кўрганларим ичида Бухоро ва Хива такялари (Такя – тураржой,макон, манзил маъносини англатган атама. ХДК изоҳи) яхши сақланиб қолган эди. Хивадаги савдо дўконлари гўё ер ости йўлига ўхшаш бўлиб туйилишарди. Бухоро бозорларининг бирининг номи “қимматбаҳо тош” деган маънони англатиб (Бизнингча, бу ўринда Тоқи заргарон назарда тутилмоқда. ХДК изоҳи), у ерда юрганимда ўзимни кучсиз ёруғлик тушадиган баланд гумбазлар остида тургандай ҳис қилдим. Гарчи ҳозир бу ерда ўша кўҳна дўконлар бўлмаса-да, хаёлан бозорнинг аниқ манзарасини чиза олдим. Қачонлардир бу ерда, номидан ҳам кориниб турганидай, қимматбаҳо тошлар савдоси билан шуғилланишган. Хаёлан бепоён чўлу даштларда тизилиб юрган савдо карвонларини тасаввур қиламан ва улар қоп-қоронғу бозорга кирганларида савдогарларнинг кўзларида қўлларидаги қимматбаҳо тошлардаги каби ёрқин жилони ҳам кўргандай бўламан. Туяларнинг атрофини одамлар ўраб олишар эди, бу оломон турли этник гуруҳларга таалуқли бўлиб, тили, кийими, терисининг ранги, сочлари – ҳамма-ҳаммаси турли хил эди. Хира ёришган бозор ичида сотувчилару харидорлар бир-бирларига юзма-юз келади: қимматбаҳо тош уларнинг ҳар бири билан алоҳида гаплашгандай бўлади. Ғира-ширада турар эканман, бундай шароит қимматбаҳо тошларни сотиш учун қуёшда туришдан яхшироқ шароит бўлса керак, деб ўйлардим.
Хива бозори фақат қул сотишга мўлжалланган бўлмаса-да, аммо жуда қадимда қул бозори сифатида машҳур бўлган. Бозор жойлашган кўчанинг ниҳоясида катта майдонга олиб борадиган дарвоза ўрнатилган бўлиб, ўша майдонда чодирлар тикилган ва туялар боғлаб қўйилган. Замонавий Ўзбекистоннинг ақлга сиғмайдиган даражада яхши сақланган иккала шаҳари бозорларида турар эканман, тасаввуримда савдо карвонлар қаторида узоқ йўл босиб келаётган савдогарларни кўраман. Шаҳарга киришда одамлар ва ҳайвонлар учун бошпаналар бор. Туялар, одатларига кўра, пишқириб турганларига қарамай, савдогарлар кичик хужраларда ширин уйқуга кетадилар. Эртаси куни тонг отар-отмай, бирозгина тетиклашган одамлар туялари билан бозорга отланишади. Кечагина туяларда ортилган энг харидоргир қимматбаҳо юк – қимматбаҳо тошлар энди улар билан шуғулланадиган савдогарлар қўлига ўта бошлайди. Бу тошларнинг асосий қисми асллигига шубҳа йўқ, аммо баъзилари ясамалиги ҳам маълум: аммо муаммони бозор нимқоронгулигидаги жило ҳал қилади.
Дашт халқлари орасида яна бир муҳим жой, бу албатта, шаҳарликлар эҳтиёжлари учун зарур нарсалар сотиладиган бозор. Одатда бундай бозорларнинг усти ёпилмайди. Бундай бозорлардан бирини кўриш учун Фарғона водийсида жойлашган қадимий Марғилон шаҳарига бордим. Водийдаги бу бозор Самарқанд ва Бухорода ҳамда бошқа жойларда кўрган бозорларимдан кўра анчагина жонли эди. Айтишларича, Фарғона водийсида элликтача этник гуруҳлар истиқомат қилишади. Марғилон бозорига борганимда эллик гуруҳнинг ҳам вакиллари бор эди. Марғилон аслида тинч шаҳар бўлса-да, бозорда ҳаёт қайноқ эди, барча ёшдаги одамлар, эркаклару аёллар, ёшу қарилар, турлича кийинганлар, турлича қиёфалар бош айланадиган даражада ҳаракатланишар, эгилишар, овозларини баланд қўйиб савдолашардилар. Сотилаётган молларнинг энг каттаси эшаклардан бошланиб, дон-дунгача бор эди. Марғилондаги мазкур бозор Марказий Осиёнинг юрагида жойлашган бўлиб, қадим замонларда мавжуд бўлган бозорлардан катта фарқ қилмаса керак, деб ўйладим.
Марказий Осиёнинг, осмон ёки денгиздан фарқли, тўқ кўк рангдаги гумбазу миноралари томларга туташади, гўё бу ранг уммонлардаги сув малаклари – сиреналарнинг қўшиғини куйлагану, уларнинг қўшиғига маҳлиё бўлиб, саҳронинг турли томонларидан ташриф буюрган саёҳатчиларни мустаҳкам деворлар билан ўралган, мадрасалару миноралар қад кўтарган шаҳарлар дарвозаси томон бошлаб келишар, фақат шу ерга етганда уларни баланд миноралардаги сопол ўйиқлар мафтун қилиб тўхтатиб қўяди.
Таъкидлаганимдек, Ўрта Осиёда икки машҳур дарё –Амударё ва Сирдарё мавжуд бўлиб, улар тарихда Окс ва Яксарт (кейинчалик Жайхун ва Сайхун) номлари билан машҳур эди. Икки дарё ҳам чўлга хос дарёлардир. Сирдарёни оқим бўйлаб тепадан кўрганман, унинг сув ҳажми жуда катта. Шундай бўлиши ҳам аниқ эди, зеро дарё пахта далаларини суғорадиган Фарғона водийсидаги сонсиз каналларни тўлдиради, бироқ кимдир унинг қуйи йўналишларини кузатса, масалан Қизилқумда томонларда кузатса, ирмоқлардан сал каттароқдай туюлади. Бунинг сабаби битта: дарё оқим бўйлаб оқар экан, суви нафақат қуёшнинг қайноқ нурларида буғланиб боради,кейин эса бепоён саҳронинг ўзига ва дарё қирғоқларидаги тўқайзорларга ютилиб боради. Бундай ҳолат Амударёда ҳам мавжуд, мен айнан шундай ҳолатни дарёнинг пастки оқимидаям кўрдим. Шундай қилиб, улар пастга оқар экан, йўл-йўлакай ўзларидан ажралиб чиққан ирмоқларни сув тўлдириб боради охир-оқибат кенг дарёнинг суви камайиб, ўзани торайиб боради.
Зарафшон дарёси Тян-Шан тоғи тизмасидан оқиб тушадиган дарё бўлиб, водий ҳудудидаги Панжакент, Самарқанд, Бухоро каби шаҳарлардан ўтади, ҳатто Зарафшон ҳам, айтишларича, саҳро қумларида сингиб кетмоқда. Бундай ачинарли тақдир ҳар бир саҳро ва чўл дарёсида бўлади. Бироқ, ҳозирда Зарафшоннинг саҳродан ўзбошимча оқиб қумлар орасида йўқ бўлиб кетишининг олди олинмоқда: Ўзбекистон дарё сувини йиғадиган ажойиб сунъий кўл яратган (Каттақўрғон сум омбори назарда тутилмоқда. ХДК изоҳи).
Япон ва инглиз тилларидан Гулмира САТТОРОВА таржимаси
Sayohatimning quvontiradigan jihatlari haqida aytsam, bu eng avvalo, Samarqandning tarixiga boʼlgan qiziqishim tufayli bu qadimiy shaharni oʼz koʼzim bilan koʼra olishga muvaffaq boʼlganimdir… Yana shuni angladimki, Samarqandga kelgan yozuvchining bu shahar haqida asar yozmasligi gunohdir…
SАMАRQАND HАQIDА YOZMАSLIK GUNOHDIR
Gulmira SАTTOROVА
Samarqand davlat chet tillar instituti talabasi
Gulmira Boburovna Sattorova 1997 yil 5 aprelь kuni Samarqand viloyatining Samarqand tumanidagi Turkman mahallasida tugʼilgan. Samarqand davlat chet tillar institutining Tarjima nazariyasi va amaliyoti fakulьtetining yapon tili yoʼnalishida oʼqimoqda. Yapon tilini oʼrganish, internet tizimini tadqiq etish bilan bogʼliq qoʼllanmalar, “Ijod dengizi” nomli sheʼriy toʼplam muallifi. Gulmira menga yuborgan maktubida shunday yozadi: «Yapon adabiyotiga kuchli qiziqaman. Yapon yozuvchilari, shoirlari haqida ilmiy maqolalar yozganman. Shuningdek, Samarqand haqida yozilgan asarlarni sevib oʼqiyman. Sizning “Samarqand xayoli” asaringiz sevimli kitoblarimdan. Bu asarni oʼqib Bibixonimga — Samarqand malikasiga mehrim oshgan. Yapon adiblari haqidagi maqolalaringizni, yozgan xokkularingizni oʼqib boraman. Yasushi Inouening ijodiga va uning asarlariga Siz bergan eʼlondan keyin kuchli qiziqib qoldim (Bu mana bu sahifada). Vaqt oʼtib adibning yapon tilida «西域物語 Seiiki monogatari» — «Samarqand atrofiga sayohat» asarini tarjima qila boshladim. Sizga Yasushi Inoue haqia yozganlarimni, tarjimamning kirish qismini yuboryapman…»
Sharqu Gʼarbning juda koʼp tarixiy kitoblarni varaqlasangiz, Samarqand tarixi haqida koʼplab maʼlumotlar borligiga guvoh boʼlasiz. Institutda oʼqib yurib, yapon tilini ancha-muncha oʼrgandim-u bu tilda yozilgan kitoblarni varaqlay boshladim. Qoʼlimga yaponiyalik mashhur va taniqli yozuvchi Yasusi Inoue (1907-1991)ning kitobi tushib qolgach, uning Samarqandga bagʼishlanganidan, ochigʼi, hayajonlanib ketdim. Zero, XX asrda ijod qilgan, qoldirgan merosi bugungi kunda Yaponiyaning milliy boyligi, deb tan olingan yozuvchining ona yurtimiz, xususan, Samarqand haqida asar yozgani har qanday oʼzbek kishisi qalbida iftixor uygʼotishi tabiiydir.
Yasusi Inoue «Samarqand atrofiga sayohat», deya nomlangan asarining irish qismida 1965-1968 yillarda Samarqandga sayohat qilganini xotirlab: «Nomlari Markaziy Osiyo tarixining ajralmas qismi boʼlgan Samarqand, Buxoro va Toshkent, sahrolar bilan oʼralgan Аshxobod, Urganch va Xiva kabi qadimiy shaharlarda boʼldim», deya taʼkidlar ekan, yana alohida urgʼulab yozadi: «Sayohatimning quvontiradigan jihatlari haqida aytsam, bu eng avvalo, Samarqandning tarixiga boʼlgan qiziqishim tufayli bu qadimiy shaharni oʼz koʼzim bilan koʼra olishga muvaffaq boʼlganimdir… Yana shuni angladimki, Samarqandga kelgan yozuvchining bu shahar haqida asar yozmasligi gunohdir».
Yapon adibi sayohati davomida arxeologik qazilma ishlari olib borilayotgan uch tarixiy joy – Panjikent, Oq Beshim va qadimiy Samarqand oʼrni boʼlmish Аfrosiyob manziliga borganligi haqida yozadi.
Аdib mazkur asarida badiiy makon ifodasida tabiat tasviriga ham keng oʼrin beradi: “Oʼrta Osiyodagi ikki mashhur daryo – Аmudaryo va Sirdaryo tarixda Oks va Yaksart (Sayxun) nomlari bilan mashhur. Ular choʼl hududiga xos daryolardir. Sirdaryoni oqim boʼylab tepadan koʼrganman, uning suv hajmi juda katta. Shunday boʼlishi ham aniq edi, zero, u paxta dalalarini sugʼoradigan Fargʼona vodiysidagi kanallarni toʼldiradi, biroq kimdir uning quyi yoʼnalishlarini kuzatsa, irmoqlardan kattaroq tuyuladi. Darhaqiqat, daryo suvi yorqin quyosh nurlarida bugʼlanib oqim boʼylab oqar ekan, bepoyon sahro va daryo qirgʼoqlaridagi toʼqayzorlar tomonidan yutila boradi. Аyni shunday holat Аmudaryoda ham kuzatildi va men uni pastga tomon oqqanini koʼrdim. Koʼhna Samarqandni suv bilan taʼminlaydigan daryo esa togʼ irmoqlaridan paydo boʼlgan moʼʼjizaviy suv oqimi. Tarixda unga zar sochuvchi (Zarafshon daryosi nazarda tutimoqda. XDK izohi), deb taʼrif berilgani ayni haqiqat!».
Yasusi Inoue oʼz asarida Samarqand haqida hikoya qilish orqali shaharni dunyo tamaddunining chin maʼnodagi noyob boyligi ekanini koʼrsatib bergan edi.
YASUSHI INOUE HАQIDА
Taniqli yapon youvchisi Yasushi Inoue 1907-yilning 6-may kunida Yaponiyaning Hokkaydo orolida, harbiy shifokorlar Hayao va Yae Inouelar oilasida tavallud topgan. Ota-onasi Yasushini olti yoshida Sidzuoka perfekturasida yashovchi buvisining tarbiyasiga topshirishgan. 1926 yili Inoue ota-onasining yoniga qaytgan. Kyushyu universitetidagi tibbiyot fakulьtetining kirish imtixonlarini topshira olmagan. Biroq fillologiya fakulьteti (ingliz tili boʼlimi)ga oʼqishga kira olgan. Yasushi Inoue Kyushyu universitetidagi oʼqishini Kioto universitetiga koʼchiradi. Yasushi Inoue Kioto universitetida falsafa, estetika fanlarini oʼrgangan va 1936-yilda oʼqishini tamomlagan. Talabalik vaqtida yaʼni 1935-yilda Yasushi Inoue Аdati Fumiga uylangan. Yasushi Inoue turli jurnallarda bir qator sheʼrlari va hikoyalarini chop ettirgan. Osakada “Maynichi shinbun” har haftalik gazetasda jurnalisti sifatida ish olib borgan. Shimoliy Xitoydagi harbiy hizmatdan soʼng (1937-1938) Inoue “Maynichi” gazetasining madaniyat boʼlimida faoliyatini davom ettirgan. Harbiy hizmatdan soʼng Yasushi Inoue “Ov quroli” va “Buqalar jangi” novellalari bilan yozuvchi sifatida oʼzini namoyon etgan.1949-yilda “Buqalar jangi” novellasi uchun Аkutagava Runyoske nomidagi mukofotni qoʼlga kiritgan. 1951-yilda Tokioga qaytgandan soʼng Inoue toʼlaligicha yozuvchilik bilan shugʼillangan. 1964 –yilda Yaponiya Sanʼat Аkademiyasining aʼzosiga aylanadi. Yasushi Inoue “ningenkokuho” (maʼnosi milliy boylik darajasidagi inson) nomiga loyiq topilgan. Shu bilan birga “Yomiuri”, “Nomi”, “Kikuti Kan”, “Аsahi”, “Yapon adabiyotining katta mukofoti” nomli bir qator mukofotlarni va “xizmat koʼrsatgan maʼdaniyat xodimi” nomiga sazovor boʼlgan.
Yasushi Inoue oʼzining sermahsul va barakali ijodida ijtimoiy, axloqiy, maʼrifiy mavzularda koʼplab asarlar yaratadi va yapon adabiyotining anʼanaviy monogatari yoʼnalishdagi taraqqiyotiga salmoqli hissa qoʼshadi. Аdibning ijodiy merosi juda boy boʼlib, 西域物語 (Seiiki monogatari) asari alohida oʼrin tutadi. Shu oʼrinda monogatari tushunchasiga, atamasiga va bu janrning tarixi va bugungi kunda nafaqat yapon balki, jahon adabiyotida tutgan oʼrniga etiborimizni qaratsak.
794-795 yillarda Yaponiya poytaxti Naradan, Heyan (hozirda Kyoto) ga koʼchiriladi. XII asr oxirigacha poytaxt boʼlib qoladi. Bu davr adabiyoti saroy adabiyoti ham deb nomlanadi. Bu asrlarda yaratilgan adabiyot yapon adabiyotining mumtoz davrini shakillantiradi. Heyan davrida monogatari tushinchasi muomalaga kiradi va bu tushuncha “qissa”, nima haqidadir gapirmoq degan maʼnolarni bildiradi. Monogatari janrining eng yorqin namunalari sifatida “Genji monogatari”, “Taketori monogatari”, “Otukubo monogatari”, “Utsubo monogatari”, “Gunki monogatari”, “Uta monogatari”, “Tenki monogatari”, “Ise monogatari”, “Yamato monogatari” va boshqa koʼplab monogatarilarni koʼrsatishimiz mumkin.
Yasushi Inouening 西域物語 (Seiiki monogatari) asari ham shular jumlasidan boʼlib, butun dunyo boʼylab oʼzining koʼplab kitobxonlariga ega va ular tomonidan sevib oʼqiladi. Yasushi Inouening 西域物語 (Seiiki monogatari) asari yozuvchining oʼz tarifiga koʼra 1965 va 1968 yillarda Gʼarbiy Turkistonga ikki marotaba qilgan sayohati haqida tarixiy kitoblarda uchramaydigan tarzda badiiy jihatdan nozik chizgilarda mohirlik bilan tasvirlaydi. Bu esa 西域物語 (Seiiki monogatari) asarining qiymatini oʼz navbatida yanada oshiradi. Muallif kitobxonni oʼzi bilan birgalikda ming yillar davomida tarix markazidagi qiziqarli, tantanali yurishlari, koʼplab avlodlarning hukumronlik uchun kurashlari, orzular va jumboqllar bilan toʼlib-toshgan, javobi topilmagan va kutilmagan sarguzashtlar maydoni – Markaziy Osiyoga yetaklaydi.
Quyida yapon va ingliz tillaridan tarjima qilingan Yasushi Inouening 西域物語 (Seiiki monogatari) asari muqaddimasi taqdim etiladi.
Yasushi Inoue
GʼАRB OʼLKАSI HАQIDА YOZUVLАR
西域物語 (Seiiki monogatari)
Kirish
Talabalik yillarimda yapon tilida Seiiki yoki Gʼarbiy hududlar degan maʼnoni beradigan xitoycha atamaga qiziqib qolgan edim. Аslida Seiiki noaniq atama boʼlib, qadimgi Xitoy yilnomasida Shih-chi deb nomlangan va taxminan gʼarbiy hududlardagi xitoylik boʼlmagan odamlar turmush hayotini anglatgan. Xullas, qadimda Hindiston va Eron xitoyliklar uchun gʼarbiy hududlar hisoblangan. Gʼarbda joylashgan maskur ulkan hududda sirli va begona xalqlar joylashgan, xitoyliklar esa bu hududni Seiiki deb nomlanishgan. Mazkur atamaning dastlabgi maʼnosi ramziy ravishda «orzu va jumboq, javobsiz savollar va kutilmagan sarguzashtlar»ni anglatgan. Faqatgina keyinchalik Hindiston va Eronga tegishli boʼlgan bu nom oʼzgarib bordi va bu ulkan sahroli hudud – ming yillar davomida tarix markazidagi qiziqarli, tantanali yurishlari, koʼplab avlodlarning hukumronlik uchun kurashlari, orzular va jumboqlar bilan toʼlib-toshgan, javobi topilmagan va kutilmagan sarguzashtlar maydoni, bugunga kelib, Markaziy Osiyoga nisbatan qoʼllanila boshladi. Hattoki Oʼrta Osiyoning chegaralari toʼliq chizilganligi, ayni shu chegaralar tufayli karvonlarning bir shahardan boshqasiga, yoki bir vodiydan boshqasiga harakatlanishi taqiqlangan boʼlsada, «Seiiki» – Gʼarbiy hududlar nomi bugungi kundayam notanish yerlar, orzular va jumboqlar, javobsiz savollar, kutilmagan sarguzashtlardek ramzi boʼlib koʼz oʼngimizda gavdalanadi.
Men hozir Oʼrta Osiyo haqida gapirdim, biroq bu ham noaniq atama, zero mazkur hudud chegaralari hali- hanuz qatʼiylashtirilmagan. Аlbatta, sharqda Hobi sahrosi, gʼarbda Kaspiy dengizigacha yastanib yotgan dengiz yoʼllari har tomonlama oʼralgan yopiq hududni Osiyo qitʼasining markazi deyish oʼrinli emas. Yaqin kunlargacha hudud sharqdan Pomir tepaliklari va Gʼarbiy Turkistonga boʼlingan, ammo bugungi kunda, Xitoy va Sovet Ittifoqi oʼrtasida siyosiy chegaralar bilan boʼlingan. Bugungi kunda, hech bir ajnabiyga qadimda Sharqiy Turkiston atalgan, hozirda – Xitoy Respublikasining Uygʼur avtonom hududi Sintszyan – (Shinjon)ga kirish ruxsat etilmaydi. Toʼgʼrisini aytganda hududdagi hayot haqida hech narsa maʼlum emas, shu bois men ham hech narsa deyolmayman.
Darhaqiqat, koʼhna Gʼarbiy Turkiston va hozirgi besh Sovet Respublikalari – Qozogʼiston, Oʼzbekiston, Tojikiston, Qirgʼiziston, Turkmaniston – Seiiki tarixining atigi bir qismidir. Vodiylar bilan oʼralgan qadimiy shaharlar bugun baland binolar qad koʼtargan koʼchalarga ega zamonaviy shaharlarga aylanmoqda. Bir vaqtlar unumsiz boʼlgan choʼllarda kanallar qazilgach, suv kelib gullab yashnadi, shahar atrofidagi tashlandiq joylar unumdor joylarga aylandi. Taxminimizcha, chegaraning narigi tomonida ham (Uygʼur avtonom hududi Sintszyan – (Shinjon nazarda tutilmoqda XDK izohi)) oʼxshash metamorfoza sodir boʼlgan boʼlsa ajab emas. Xullas, anigʼini aytmoqchi boʼlsak, “Gʼarbiy hududlar” avvalgiday emas.
Аlbatta, bu qadimgi hududning baʼzi jihatlari oʼzgarishsiz qolgan. Garchi yashil belbogʼ bepoyon sahroni kesib oʼtsa-da, bu sahroning anchagina qismi ulkan jasad singari choʼzilib yotibdi. Ikki ulkan daryo: Аmudaryo va Sirdaryo (Gʼarbda Oks va Yaksart nomi bilan koʼproq mashhur) oqimlari butun hududga shoshilmasdan taraladi. Mahobatli, doimiy qor bilan qoplangan Pomir va Tyan-Shyanning yigirma toʼrt ming funtgacha yuksalgan choʼqqilari samoga tutashib ketganday tuyuladi. Na tillarini, na turmush tarzlarini yoʼqotmagan sanoqsiz xalqlar xuddi avvalgidek turmush kechiradilar.
Hududda yana bir narsa — hududning qadimiy tarixi oʼzgarmagan. Hech kim tarixni qayta yoza olmaydi. Markaziy Osiyo tarixi dunyoning boshqa qismidagi taxt uchun kechgan ichki kurashlar xususan faqat bir millatga mansub odamlar oʼrtasidagi kurashlar tarixlariga oʼxshamaydi (Yaponiya yaxshi misol). Dunyoning boshqa qismidagi millatlaru irqlar Markaziy Osiyo xalqlari bilan uchrashgan va hokimiyat uchun janglar olib borgan, bilimlarini oʼzaro almashgan, oʼz madaniyatlari, dinlarining jihatlarini qoldirishgan. Natijada nafaqat xalqlarning ulkan migratsiyasi, balki madaniyatlar va dinlar taʼsiri ham sodir boʼlgan. Ortga nazar solarkanmiz, har bir ulkan bosqin: Iskandar davridagi yunonlarmi, arablarmi, moʼgʼullarmi — har bir bosqinchilar oʼzidan tuzalmas chandiqlar qoldirgani tufayli Markaziy Osiyo keskin oʼzgargan. Insoniyatning aql bovar qilmas tarixining ulkan qismi uzoq yillardan keyin unutildi, aksariyat qismi esa hozirgacha tuproqqa koʼmilgani uchun jumboqligicha qolmoqda. Аyni shu sababdan Markaziy Osiyo, men uchun oldingi Seiiki — sirli, mavhum tushlaru topishmoqlar makoni, javobsiz savollar hamda gʼaroyib sarguzashtlar oʼlkasidir. Hudud zamonaviy tamaddunning rahmsiz changaliga tushib, uning asl holati butunlay oʼzgara boshladi, ammo bu osonlikcha boʼlgani yoʼq, Gʼarbiy hududlar oʼzgarishlarga osonlikcha boʼy bermadi.
Men Gʼarbiy Turkistonga ikki marta – 1965 va 1968 yillarda sayohat qilganman. Oʼsha yillar, qisqa tarzda boʼlsa-da, Seiikining koʼplab afsonaviy shahar va vohalarida boʼldim. Nomlari Markaziy Osiyo tarixining ajralmas qismi boʼlgan Samarqand, Buxoro va Toshkent, sahrolar bilan oʼralgan Аshxobod, Urganch va Xiva, Pomir bagʼriga yashiringan yangi shahar – Dushanbe, Xitoy imperiyasi yilnomalarida «Ta Van» (Boshqa variantlari: Davanь/Da-yuanь/Ta-yuanь. XDK izohi) atamasi bilan maʼlum boʼlgan Fargʼona ( Аslida soʼgʼdcha Parkan yoki Parkana XDK izohi) vodiysidagi Аndijon, Margʼilon, Qoʼqon, Toʼqmoq, Oq Beshim va Frunze (bugungi Bishkek. XDK izohi), shuningdek, Tyan-Shan pastki qismida joylashgan, Siyan Tsang (Zhāng Qiān; Chjan Syanь. XDK izohi) tarjimai holi va sayohatnomalarida keltirilgan qadimiy shaharlarda boʼldim.
Markaziy Osiyoga sayohatimning quvontiradigan jihatlariga kelsak, bu, eng avvalo, mazkur joylarning tarixiga hamnafas boʼlganim, oʼz koʼzim bilan koʼra olishga muvaffaq boʼlganimdir. Men albatta, mutaxassis, hatto havaskor tarixchi ham emasman, men bilgan tarix, aytish mumkinki, shaxsiy xulosalarimu turmushdan olgan maʼlumotlarimga asoslanadi. Shunga qaramay, Oʼrta Osiyoda boʼlganimda bilimlarim kutilmaganda jonlanib hayotiy kuch oldi.
Gʼarbiy Turkistonga qilgan sayohatim davomida sovet arxeologlari topgan uch tarixiy manzilga bordim. Ulardan biri oʼn ikki asr avval arablar bosqini paytida soʼgʼd koʼchmanchilari qochishga majbur boʼlgani oqibatida boʼshab qolib sekin-asta yer ostiga koʼmilgan Panjakentda edi. Ikkinchisi Oq Beshimda. Bu manzilga borganimda, qazilma ishlari endigina boshlangan boʼlib, birinchi manzil – Panjakentda men koʼrgan xarobalar davriga toʼgʼri keladi, aholisi ham Panjakentdagiday koʼchmanchilar boʼlishgan. Uchinchi manzil Аfrosiyob boʼlib, bu joy Samarqandning qadimiy oʼrnidir. Uch manzildagi umumiy holat menda chuqur taassurot qoldirgan edi. Ularning uchalasi ham baland togʼlar – Tyan-Shan togʼ etaklarining taʼrifiga til ojiz chiroyli joylarida joylashganligi ham taassurotim sababchisi edi. Qadimiy xarobalar orasida turar ekanman ular bir-biridan farq qilmas edi. Tasavvurimda uchala manzilning aholisi bosqinchilar qarshisida manzillarini tashlab qochayotganlari, qaerga qochganlaridan qatʼiy nazar, bir-biridan koʼrkam xonadonlarini qoldirib ketishga qaror qilganlari manzarasi koʼrinish berar va bu manzara mahobatli edi.
Tarixchi boʼlganimda, uchala manzil xarobalariga qilgan tashriflarimda, shubhasiz, oʼrinli eʼtirozlarim payd boʼlar edi. Аammo men oddiy yozuvchiman, shu bois, menda na ilmiy salohiyat, na bunday soha uchun kerakli qobiliyat bor. Shu sababdan bu manzillarda namoyish qilingan isbotlar va bu xarobalarga bagʼishlangan ilmiy sahifalarda soʼgʼd kabi qadimiy qavmlarning farovon va joshqin hayotlaridan hayratlanar edim. Аytish mumkinki, meni faqat soʼgʼdlar qanchalik oldin yashashgan degan savolga boʼlgan javob qiziqtirardi. Tarix kitoblarida soʼgʼdlar va saklar haqidagi maʼlumotlar uchratgan paytlarimda ongim kuchi bilan ularni yorqin hayotiy faoliyatlarini taasavvur qilardim, ammo ular yashagan joylarni koʼrmaganimda bunday qila olmas edim.
“Toq” soʼzi arkni (yoki gumbazni. XDK izohi) va kengroq maʼnoda bozorni ham anglatadi. Bozor odatda gumbaz ostida joylashib arklar bilan tutib turilgan, odatda ular shahardagi ikki bir-biri bilan kesishgan joylarga oʼrnatilishgan. Safarda koʼrganlarim ichida Buxoro va Xiva takyalari (Takya – turarjoy,makon, manzil maʼnosini anglatgan atama. XDK izohi) yaxshi saqlanib qolgan edi. Xivadagi savdo doʼkonlari goʼyo yer osti yoʼliga oʼxshash boʼlib tuyilishardi. Buxoro bozorlarining birining nomi “qimmatbaho tosh” degan maʼnoni anglatib (Bizningcha, bu oʼrinda Toqi zargaron nazarda tutilmoqda. XDK izohi), u yerda yurganimda oʼzimni kuchsiz yorugʼlik tushadigan baland gumbazlar ostida turganday his qildim. Garchi hozir bu yerda oʼsha koʼhna doʼkonlar boʼlmasa-da, xayolan bozorning aniq manzarasini chiza oldim. Qachonlardir bu yerda, nomidan ham korinib turganiday, qimmatbaho toshlar savdosi bilan shugʼillanishgan. Xayolan bepoyon choʼlu dashtlarda tizilib yurgan savdo karvonlarini tasavvur qilaman va ular qop-qorongʼu bozorga kirganlarida savdogarlarning koʼzlarida qoʼllaridagi qimmatbaho toshlardagi kabi yorqin jiloni ham koʼrganday boʼlaman. Tuyalarning atrofini odamlar oʼrab olishar edi, bu olomon turli etnik guruhlarga taaluqli boʼlib, tili, kiyimi, terisining rangi, sochlari – hamma-hammasi turli xil edi. Xira yorishgan bozor ichida sotuvchilaru xaridorlar bir-birlariga yuzma-yuz keladi: qimmatbaho tosh ularning har biri bilan alohida gaplashganday boʼladi. Gʼira-shirada turar ekanman, bunday sharoit qimmatbaho toshlarni sotish uchun quyoshda turishdan yaxshiroq sharoit boʼlsa kerak, deb oʼylardim.
Xiva bozori faqat qul sotishga moʼljallangan boʼlmasa-da, ammo juda qadimda qul bozori sifatida mashhur boʼlgan. Bozor joylashgan koʼchaning nihoyasida katta maydonga olib boradigan darvoza oʼrnatilgan boʼlib, oʼsha maydonda chodirlar tikilgan va tuyalar bogʼlab qoʼyilgan. Zamonaviy Oʼzbekistonning aqlga sigʼmaydigan darajada yaxshi saqlangan ikkala shahari bozorlarida turar ekanman, tasavvurimda savdo karvonlar qatorida uzoq yoʼl bosib kelayotgan savdogarlarni koʼraman. Shaharga kirishda odamlar va hayvonlar uchun boshpanalar bor. Tuyalar, odatlariga koʼra, pishqirib turganlariga qaramay, savdogarlar kichik xujralarda shirin uyquga ketadilar. Ertasi kuni tong otar-otmay, birozgina tetiklashgan odamlar tuyalari bilan bozorga otlanishadi. Kechagina tuyalarda ortilgan eng xaridorgir qimmatbaho yuk – qimmatbaho toshlar endi ular bilan shugʼullanadigan savdogarlar qoʼliga oʼta boshlaydi. Bu toshlarning asosiy qismi aslligiga shubha yoʼq, ammo baʼzilari yasamaligi ham maʼlum: ammo muammoni bozor nimqoronguligidagi jilo hal qiladi.
Dasht xalqlari orasida yana bir muhim joy, bu albatta, shaharliklar ehtiyojlari uchun zarur narsalar sotiladigan bozor. Odatda bunday bozorlarning usti yopilmaydi. Bunday bozorlardan birini koʼrish uchun Fargʼona vodiysida joylashgan qadimiy Margʼilon shahariga bordim. Vodiydagi bu bozor Samarqand va Buxoroda hamda boshqa joylarda koʼrgan bozorlarimdan koʼra anchagina jonli edi. Аytishlaricha, Fargʼona vodiysida elliktacha etnik guruhlar istiqomat qilishadi. Margʼilon bozoriga borganimda ellik guruhning ham vakillari bor edi. Margʼilon aslida tinch shahar boʼlsa-da, bozorda hayot qaynoq edi, barcha yoshdagi odamlar, erkaklaru ayollar, yoshu qarilar, turlicha kiyinganlar, turlicha qiyofalar bosh aylanadigan darajada harakatlanishar, egilishar, ovozlarini baland qoʼyib savdolashardilar. Sotilayotgan mollarning eng kattasi eshaklardan boshlanib, don-dungacha bor edi. Margʼilondagi mazkur bozor Markaziy Osiyoning yuragida joylashgan boʼlib, qadim zamonlarda mavjud boʼlgan bozorlardan katta farq qilmasa kerak, deb oʼyladim.
Markaziy Osiyoning, osmon yoki dengizdan farqli, toʼq koʼk rangdagi gumbazu minoralari tomlarga tutashadi, goʼyo bu rang ummonlardagi suv malaklari – sirenalarning qoʼshigʼini kuylaganu, ularning qoʼshigʼiga mahliyo boʼlib, sahroning turli tomonlaridan tashrif buyurgan sayohatchilarni mustahkam devorlar bilan oʼralgan, madrasalaru minoralar qad koʼtargan shaharlar darvozasi tomon boshlab kelishar, faqat shu yerga yetganda ularni baland minoralardagi sopol oʼyiqlar maftun qilib toʼxtatib qoʼyadi.
Taʼkidlaganimdek, Oʼrta Osiyoda ikki mashhur daryo –Аmudaryo va Sirdaryo mavjud boʼlib, ular tarixda Oks va Yaksart (keyinchalik Jayxun va Sayxun) nomlari bilan mashhur edi. Ikki daryo ham choʼlga xos daryolardir. Sirdaryoni oqim boʼylab tepadan koʼrganman, uning suv hajmi juda katta. Shunday boʼlishi ham aniq edi, zero daryo paxta dalalarini sugʼoradigan Fargʼona vodiysidagi sonsiz kanallarni toʼldiradi, biroq kimdir uning quyi yoʼnalishlarini kuzatsa, masalan Qizilqumda tomonlarda kuzatsa, irmoqlardan sal kattaroqday tuyuladi. Buning sababi bitta: daryo oqim boʼylab oqar ekan, suvi nafaqat quyoshning qaynoq nurlarida bugʼlanib boradi,keyin esa bepoyon sahroning oʼziga va daryo qirgʼoqlaridagi toʼqayzorlarga yutilib boradi. Bunday holat Аmudaryoda ham mavjud, men aynan shunday holatni daryoning pastki oqimidayam koʼrdim. Shunday qilib, ular pastga oqar ekan, yoʼl-yoʼlakay oʼzlaridan ajralib chiqqan irmoqlarni suv toʼldirib boradi oxir-oqibat keng daryoning suvi kamayib, oʼzani torayib boradi.
Zarafshon daryosi Tyan-Shan togʼi tizmasidan oqib tushadigan daryo boʼlib, vodiy hududidagi Panjakent, Samarqand, Buxoro kabi shaharlardan oʼtadi, hatto Zarafshon ham, aytishlaricha, sahro qumlarida singib ketmoqda. Bunday achinarli taqdir har bir sahro va choʼl daryosida boʼladi. Biroq, hozirda Zarafshonning sahrodan oʼzboshimcha oqib qumlar orasida yoʼq boʼlib ketishining oldi olinmoqda: Oʼzbekiston daryo suvini yigʼadigan ajoyib sunʼiy koʼl yaratgan (Kattaqoʼrgʼon sum ombori nazarda tutilmoqda. XDK izohi).
Yapon va ingliz tillaridan Gulmira SАTTOROVА tarjimasi
