25 июнь — Жорж Оруэлл таваллуд топган кун

Сўнгги мисраларимга тикилиб, ёзиш, мен учун кўнгил иши эканини тушуняпман. Буни ҳозирча охирги хулосам, деб айтолмайман. Барча ёзувчилар шуҳратпараст, худбин ва дангаса бўладилар. Сабабларининг интиҳосидагина сир ётади. Китоб ёзиш — узоқ давом этувчи тузалмас дард, ҳолдан тойдирувчи жанг…

Жорж ОРУЭЛЛ
ИЖОД ЭҲТИЁЖИ
Инглизчадан Севара Алижонова nаржимаси

Жорж Оруэлл (ингл. George Orwell), ҳақиқий исми — Эрик Артур Блэр (ингл. Eric Arthur Blair; 1903—1950) — инглиз ёзувчиси ва публицисти. «Молхона» номли фантасмагорик (эртакнамо) қиссаси,  «Руҳонийнинг қизи», «Яшасин анжир!», «Ҳаво керак», “Бирма кунлари”, «1984»  каби романлар муаллифи. Шунингдек,  ҳужжатли  «Каталония хотираси»  номли публицистик асарлари, адабиёт ва ижод эркинлигига бағишланган эсселари билан шуҳрат қозонган.
Жорж Оруэллнинг «Молхона” асарида (Ушбу асар ўзбек тилига «Ҳайвонлар хўжалиги ҳақида ғаройиб қисса” номи билан таржима қилинган) мантиқий образлар орқали “Манэл ферма”сида рўй берган воқеалар тасвирланади. Собиқ Совет Иттифоқи мустабид тузумининг ғаройиб “ўйинлари” асар мазмунига сингдириб юборилган. Ҳайвонлар мустақиллик, эрк, озодлик, бахт, фаровон ҳаёт учун курашадилар. Лекин уларнинг мақсадлари саробга айланаверади. Асарда қатоғонлик даврининг халқ бошига солган фожеаларига алоҳида эътибор берилган.

Ҳали ақлимни таниб-танимаёқ, беш-олти ёшларда эдим чоғи, улғайганимда, албатта, ёзувчи бўлишимни ич-ичимдан сезардим. Ўн етти ёшимдан бошлаб етти йил давомида миямга зулукдай ёпишиб олган хомхаёлдан воз кечишга ҳарчанд уринмай, ақлим табиатимдаги бу телбаликни енгаверар, эртадир-кечдир, ўзимни босиб олиб, жилд-жилд китоблар ёзишимни тасаввур этсам, теримга сиғмай суюниб юраверардим.

Уч ярим ёшларимдан, бу жараён беш йил давом этган, саккизимгача отамни аҳён-аҳёнда кўрганман. Шунга ўхшаш сабаблар туфайли ўзимни ёлғиз сезар, руҳимга бегона одатларим кўпайгандан-кўпайиб борарди. Ягона юпанчим — қоғоз қоралаш, хаёлимдаги одамлар билан суҳбат қуриш эди. Аввалбошдан қадр топмаган адабий интилишларим — шу кечинмаларнинг оқибатидек… Сўз нафосатини туйиш, заррачалик қиммати йўқ фактлар билан олишиш қобилияти юққанмиди, эҳтимол. Кундалик ҳаётимда такрор-такрор дуч келувчи омадсизликлар ўзимгагина дахлдор дунёмнинг ажралмас бўлаги эди. Шубҳасиз, ижодга жиддий киришишнинг вақти-соати етган, шу чоққача — болалигиму ёшлигимда қоралаб юрганларим эса ярим варақчаям чиқмасди. Биринчи шиғиримни тўрт-беш ёшимда ёзганман, элас-элас хотирлайман: онам айтиб турган, мен кўчиргандим. Шеър йўлбарс ҳақида эди. Унинг ўткир курак тишлари, шугина ташбеҳдан бошқасини эслолмаяпман. Блейкдан (1)  ўғирлаб олган “Йўлбарс, йўлбарс” “шеър”имдан роса завқланганман.

Ўн бир ёшимда, уруш даври ёхуд 1914–1918 йилларда бир ошпазнинг ўлимига марсия ёзганимни айтмаса, нуқул ватанпарварлик руҳидаги шеърлар битганман, улар маҳаллий газеталарда бирин-кетин босилиб тураверган. Вақт ўтиб, бироз улғайгач, Жорж (2)  услубига  тақлидан табиат мавзуида тугалланмаган, ҳазин шеърлар бита бошладим. Эсласам, ўзимнинг ҳам кайфим учиб кетадиган бир ҳикоя ёзгандим ўша пайтлари. У йиллар давомида ғалвирдан ўта-ўта оққа кўчирилган ягона асарим эди. Шунга қарамай, ҳамиша ўзимни адабий ижодга дахлдор ҳисоблардим. “Адабий буюртмалар” сабаб ҳаётимга “тезкорлик” сўзи кириб, “роҳат” тарк этди. Мактабдан ташқари вақтимда ҳозир ўзимни-да ҳайратга солар даражадаги шиддат ила ҳажвий шеърлар ёздим, ўн тўрт ёшимда Аристофанга (3) ҳавасим кетиб бутун бошли пьесани бир ҳафтада ёзиб тугатдим, мактабда деворий газета чиқара бошладим. Тасаввурга ҳам сиғдиролмас ночору ғариб ҳажвий нашр эди у. Айни замондаги арзон-гаров журналистикадан кўра, ўша ҳаминқадар нашр учун қанча ёниб-куйгандим-а. Бу “адабий фаолият”га вобаста, ўн тўрт ёшмидим ё каттароқ, турли адабий машқ¬лар билан овундим: ўзим ҳақимдаги “ҳикоя”лар қоғозга эмас, миямга муҳрланарди. Буни бир болакай ё ўсмирнинг эрмаги, десам тўғрироқ бўлар. Ўзимни негадир “Робин Гуд” атаб, мени ҳаяжонга солувчи саргузаштлар қаҳрамонларининг суратларини чизиб, ундан қиёфамни ахтарардим.

Бироқ кўп ўтмай, “ҳикоя”лар ўз-ўзимга маҳлиёлик кайфиятига шафқатсизларча барҳам берди: бора-бора кўрган-кечирганларимнинг қоғозга тушишидан ҳузурландим. Миямда шунга ўхшаш фикрлар айланарди: “У эшикни итариб очди ва хонага кирди. Қуёшнинг заррин нурлари муслин гиламни сийпалаб ўтиб, устида ярим очиқ гугурт қутиси ва сиёҳдон турган столга келиб тўхтади. Ўнг чўнтагидан ўнг қўлини чиқариб, дераза томонга чўзди. Кўчада тошбақа косали мушук дарахтдан узилиб тушаётган япроқ кетидан қувиб юрибди…” Бемаъни одатга ўралашиб, йигирма беш йилимни елларга совурдим. Сўз, арзигулик сўз топишга тиришаман, бесамар тиришқоқлик мени тағин ғамга ботириб қўяди, бари шунчаки мубталолигим соясида қолиб кетаверади. Дунёга илинмоқчи бўлган “беназир асар”им мени турли ёшда мафтун этган турфа ёзувчиларнинг услубини ҳечқурса такрорлаши керак эди… Аммо хотирам саҳифаларини ҳар қанча титкиламай, таниш, арзимас ёзиқлар билан тўқнашаверардим.

Ўн олти ёшимда тўсатдан сўздан лаззатланиш касалига чалиндим. Сўзнинг жозибаси ва оҳангидан ошуфтаҳол бўлдим. “Бой берилган жаннат”даги (4) қуйидаги мисралар ажаб қизиқ, синоатли туйилди:

У меҳнат ва мушкулот сабаб,
Унга айланиб қолмишдир, ё Раб.

“У” ва “у”нинг муштарак оҳангидан завқ туйиб, тиззаларим қалтираб кетганди ўшанда. Ҳодисотларни тасвирлаш асносида моҳиятни англай бошладим, ижодимдаги асосий истак коинотдаги юлдуздек юзага потраб чиқиб қолди. Хотимаси одатдагидек яхшилик билан тугамайдиган даҳшатли натуралистик романлар, кишини ўзига ром этувчи тасвир ва таққосларга тўла, оҳангдор ва сержило сўзларга бой асарлар ёзишни хоҳлаётгандим. Ўттиз ёшимда чоп этилган, аммо аввалдан ниятимда бўлган илк тўпламим – “Бирмадаги кунларим”да ўша истак қор остидаги бойчечакдек мўралаб, дилимга ҳарнечук хотиржамлик улашди.

Ёзувчи ижодини мунтазам кузатмай туриб ҳам, унинг услубини баҳолаш мумкинлиги ҳақида ўйлаб кўрмагандим. Ижодкор қаламга олган мавзу унинг ёшидан дарак бераркан, бироқ у нимагаки қўл урмасин, бир умр қутулиб бўлмас азоб — ижод эҳтиёжини қондириши керак. Ижод унинг эрмаги ёки ҳунари эмас, касбидир. Пўртанали инқилоб даврлари сингари инсонда ҳам ўтиш даври кузатилади. Бундай пайтда, у ҳис-туйғуларини жиловлай олмоғи, сийратини гўзаллаштирмоғи ҳамда ғўрлик даври ва нохуш кайфиятдан тез фориғ бўлишга интилмоғи лозим; бироқ ижодкор дастлабки таъсирлардан мосуво қолса, ичидаги ижод иштиёқи ҳам ўлади. Тирикчилик талаби ҳисобга олинмаса, ёзиш, айниқса, насрда ижод қилиш учун тўрт асосий туртки бор. Тўрт сабаб ҳар бир ёзувчида турли даражада бўлади, вақт ва муҳит туфайли улар алмашиниб туради:

1. Худбинлик. Ақли билан мақтаниш, тез-тез тилга тушиб туриш, хотирланиш, камситганларга кўрсатиб қўйиш ва ҳоказо ва ҳоказо истаклар. Бу сабаб эмас, дегувчилар ёлғонни тўн қилиб кийиб олганлар: худбинлик — барча сабабларнинг боши. Ёзувчиларнинг бир ўзигагина эмас, олимлар, артистлар, сиёсатдонлар, ҳуқуқшунослар, зобитлару омадли жентльменлар– қисқаси, жамиятнинг юқори қатламига чиққан чипқон бу. Оломонда айни хислат унча кўзга ташланмайди: улар ўттиз ёшдан ўтгач, кўрга ҳасса қилиб кўрсатишларидан орланади, ўзгалар учун яшайди ёки оғир ва зерикарли ишга шўнғиб кетадилар. Бироқ умрининг адоғигача бу йўлдан юришни истамаган Худонинг эркатой, қайсар яратиқлари озчилик бўлиб, улар сирасига ёзувчилар ҳам киради. Номлари катта ҳарфлар билан ёзилувчи ёзувчилар мол-дунёга бефарқликларига қарамай, журналистлардан кўра шуҳратпараст ва худбинроқдирлар.

2. Эстетик энтузиазм (иштиёқ). Ташқи оламдаги, алоҳида таъкидлаш жоизки, сўз ва унинг моҳиятидаги гўзалликни идрок этиш майли. Назмдаги нозиклик ва насрдаги оҳанг, ҳатто товушлардаги фарқни ҳис қилиш хоҳиши. Ўзи учун қизиқ ва қимматли бўлган тажрибани бошқалар билан баҳам кўриш истаги. Талай ёзувчиларда эстетик сабаб жуда заиф. Аммо памфлетчи ёхуд дарслик муаллифи бўлсин, сўзга муҳаббати важидан уззукун қоғозга термилиб ўтиради. Улар-да жиллақурса, матбаа, безак борасида дидга эҳтиёж сезар. Китоб деймиз, ҳатто темирйўл йўриқномасида ҳам эстетик унсурга кўзимиз тушади-ку.

3. Тарихий импульс. Борлиқни борича кўриш ва кўрсатиш, келгуси авлодга ўз ҳолича етказиш истаги.

4. Сиёсий мақсад. “Сиёсий” сўзи кенг маънода келади. Дунёни муайян йўналишга буриш, турли кишилар фикрларини ўзгартиришга бўлган майл. Боз устига, бирор асар йўқки, сиёсий таъсирдан холи бўлса. Санъат ва сиёсатда боғлиқлик йўқ дейишнинг ўзи сиёсий қараш. Бу турли импульсларнинг бир-бирига зид келиши, одамдан-одамга, вақтдан-вақтга ўзгариб боришига тарих гувоҳлик беради. Табиатан, — ҳа, “табиат”ингиз туфайли ўсмир боладан арбобга айланасиз — мен уч асосий принципга содиқ қолиб, тўртинчи сабабга эътибор қаратмаган ижодкорман. Эрким ўзимдалигида оҳанжамали ёки буткул тавсифий асарлар битишим, сиёсий майлимни ўқувчига сездирмаслигим мумкин эди. Бироқ муҳит мени памфлетчи қилиб етиштирди. Аввалги беш йилим ўта нобоп шароитда – Ҳиндистондаги Бирмаполиция маҳкамасида ўтди, кейин очлик ва омадсизлик ёпишиб олди. Кўрган-кечирганларим табиий равишда ҳокимиятга нафратимни оширди ва бутун вужудим билан ишчилар қатламини ҳимоя қилишга бел боғладим. Бирмадаги фаолиятим империализм табиатини англашимга кўмак берди, бироқ тажрибам сиёсий доирадаги мавқеимга ҳали кифоя қилмасди. Сўнг ҳокимият тепасига Гитлер келди, Испанияда фуқаролар уруши бошланди ва ҳоказо ҳодисалар. 1935 йилнинг охирларида базўр қатъий қарорга келдим.

Испания уруши ҳамда 1936–1937 йиллардаги бошқа воқеалар ичиму ташимдаги дунёмни ўзгартириб юборди. Мен қаерда эканимни англадим. 1936 йилда қўл урган “жиддий асар”имдаги ҳар бир чизиқ бевосита ёки билвосита тоталитаризмга қарши, демократик социализмга тарафдорлик моҳияти билан туташарди. Бу ахир бемаънилик эмасми? Бир маҳаллар ўзим рад этган хаёллар ҳақиқатга кўчиб қолди. Аслида қўлига қалам тутган киши сиёсий воқелик олдида ҳали ундай, ҳали бундай ниқоб тақишга мажбур. Савол кўндаланг: қай усулда ёзиш ва қандай қилиб сингдириб юбориш мумкин? Сиёсий башорат эстетик ва интеллектуал яхлитликка путур етказмай, аксинча, сиёсий фаолиятда янги марра ва имконларга йўл очади.

Сўнгги ўн йилликда санъат ва сиёсатни уйғунлаштирган мактублар битишга иштиёқим ортди. Менинг асосий мавзум ҳамиша партиявийлик ва адолатсизлик бўлган. Ҳар гал қоғоз қоралашга тутинганимда, “Санъат асари яратаман”, деб хаёл қилмайман. Ўзим ошкор этишни истаган ёлғонлар, эътибор қаратишни лозим топган далиллар, мени безовта қилган воқеликлар ҳақида ёзаман, холос. Эстетик кечинма туймаганимда эди, китоб у ёқда турсин, ҳатто журналга каттароқ мақола ҳам ёзолмаган бўлардим. Асарларим, қунт билан ўқиган ўқувчига кун бўйи ваъз ўқиган сиёсатдон тарғиботидан кўпроқ таъсир этиши аниқ. Болалигимдан бошланган дунёқарашни батамом рад этишнинг иложи ҳам, эҳтиёжи ҳам йўқ. Тўрт мучам соғ бўлиб, Худо умрдан қисмаса, ижод, шу заминга муҳаббат ва машаққатдан роҳату арзимас ҳодисалардан завқ туйиш касбим бўлиб қолаверади. Бу ўзингни ўтга ташлашни англатмайди. Бу — сенинг муайян давр мобайнида биргина шахсга эмас, жамиятга нисбатан илдиз отган симпатия ва антипатиянгни мувозанатда ушлаш санъатидир.

Ожизлик қурсин! Тил ва ҳақиқатсизликка дахлдор муаммоларни кўтариб чиқиш осонми?! Ҳақ сўзимнинг далилига бир мисол келтирай. Испания фуқаролик урушига бағишланган “Каталонияга эҳтиром” асарим буткул сиёсий асар, бироқ асосида ҳақиқат ва юртга садоқат ғояси мавжудлиги боис ўқилади. Асарда адабий ақидамга хиёнат қилмай, мутлақ ҳақи¬қатни очишга интилганман. Китоб битта сўлоқмондек боб, Франко билан фитна қилганликда айбланган Троцкийни оқловчи иқтибослардан иборат. Бу боб — икки йил ўтар-ўтмай ҳар қандай нозиктаъб ўқувчининг қизиқишидан четда қолиши табиий — бутун бошли асарни йўққа чиқаради. Мен ҳурмат қилувчи мунаққид асарим тўғрисида бир куни менга ваъз ўқиди. “Нега бу бобни тиқиштирдинг? — сўради у. — Сен журналистикага яхши китоб туҳфа қилишинг керак эди”. У ҳақ эди, бироқ мен бошқача ёзолмасдим. Ноҳақ қораланганлар ҳақида билишга Англияда озчиликкагина рухсат берилганини кейин фаҳмладим. Ноҳақликлардан фиғоним чиқмаганида, ҳеч қачон бу асарни ёзолмасдим.

Шу ёки бошқа кўринишда тағин айни муаммо кўтарилаверди. Тил масаласи нозик ва узоқ музокараталаб. Сўнгги йилларда таъсирчанроқ ва аниқроқ ёзишга ҳаракат қилдим, дея оламан. Вақт ўтиб, исталган услубда ёзиш кўникмасига эга бўлган ижодкорнинг ўсгани шудир. “Молхона” (5) – сиёсий мақсад ва бадиий тафаккур мужассамлашган илк асарим. Охирги етти йил давомида бирорта роман ёзмадим. Тез орада виждонан ижод қилишга умид қиляпман. Бу – енгилиш, ҳар бир асарим омадсизлик белгиси. Бироқ энди мен Нимани ва Қандай ёзишни ойдинлаштириб олдим.

Сўнгги мисраларимга тикилиб, ёзиш, мен учун кўнгил иши эканини тушуняпман. Буни ҳозирча охирги хулосам, деб айтолмайман. Барча ёзувчилар шуҳратпараст, худбин ва дангаса бўладилар. Сабабларининг интиҳосидагина сир ётади. Китоб ёзиш — узоқ давом этувчи тузалмас дард, ҳолдан тойдирувчи жанг.

Мабодо на тушуниб, на қаршилик қилиб бўладиган бу юмушни бирор иблис гарданига олмаса, одамзоднинг танлаши қийин. Шайтон бола эътиборини тортувчи тўполон шамолдек ўйноқи. Тўғри-да, ичингдаги шайтонни мудом жиловлаб турмас экансан, у бир сатр ҳам ёзишга имкон бермайди. Яхши асар тиниқ ойнага ўхшайди. Ижод қилиш учун қайси сабаб бошқаларидан кучлироқ эканини комил ишонч билан айтмоққа ожизман, бироқ қайси бири бошқаларини ўз измига бўйсундиришини биламан. Вақт ўтиб, ортимдаги уюлиб турган бисотимга назар ташласам, ҳаётдан йироқ, баландпарвоз жумлалар, юки енгил ибораю сафсаталарга тўла асарларимда сиёсий мақсад йўқлигига амин бўлишим муқаррар.

1946 йил

1.Уильям Блейк (англ. William Blake; 28.11.1757 — 12.08.1827, Лондон) — таниқли инглиз шоири
2. Жорж Гордон Байрон (1788-1824) — атоқли инглиз шоири
3. Аристофан (м. а. 444 — м. а.387-380 оралиғида) — Милоддан аввалги даврда яшаган ва «Комедия отаси» номи билан танилган юнон драматурги
4. «Бой берилган жаннат» — таниқли инглиз шоири Жон Мильтоннинг (John Milton; 9.12. 1608 — 8.11.1674) асари
5. Ушбу асар ўзбек тилига «Ҳайвонлар хўжалиги ҳақида ғаройиб қисса” номи билан таржима қилинган.

 

25 iyun — Jorj Oruell tavallud topgan kun

So‘nggi misralarimga tikilib, yozish, men uchun ko‘ngil ishi ekanini tushunyapman. Buni hozircha oxirgi xulosam, deb aytolmayman. Barcha yozuvchilar shuhratparast, xudbin va dangasa bo‘ladilar. Sabablarining intihosidagina sir yotadi. Kitob yozish — uzoq davom etuvchi tuzalmas dard, holdan toydiruvchi jang..

Jorj ORUELL
IJOD EHTIYOJI
Inglizchadan Sevara Alijonova narjimasi

   Jorj Oruell (ingl. George Orwell), haqiqiy ismi — Erik Artur Bler (ingl. Eric Arthur Blair; 1903—1950) — ingliz yozuvchisi va publitsisti. «Molxona» nomli fantasmagorik qissasi,  «Ruhoniyning qizi», «Yashasin anjir!», «Havo kerak», “Birma kunlari”, «1984»  kabi romanlar muallifi. Shuningdek,  hujjatli  «Kataloniya xotirasi»  nomli publitsistik asarlari, adabiyot va ijod erkinligiga bag’ishlangan esselari bilan shuhrat qozongan.
Jorj Oruellning «Molxona” asarida (Ushbu asar o’zbek tiliga «Hayvonlar xo’jaligi haqida g’aroyib qissa” nomi bilan tarjima qilingan) mantiqiy obrazlar orqali “Manel ferma”sida ro’y bergan voqealar tasvirlanadi. Sobiq Sovet Ittifoqi mustabid tuzumining g’aroyib “o’yinlari” asar mazmuniga singdirib yuborilgan. Hayvonlar mustaqillik, erk, ozodlik, baxt, farovon hayot uchun kurashadilar. Lekin ularning maqsadlari sarobga aylanaveradi. Asarda qatog’onlik davrining xalq boshiga solgan fojealariga alohida e’tibor berilgan.

Hali aqlimni tanib-tanimayoq, besh-olti yoshlarda edim chog’i, ulg’ayganimda, albatta, yozuvchi bo’lishimni ich-ichimdan sezardim. O’n yetti yoshimdan boshlab yetti yil davomida miyamga zulukday yopishib olgan xomxayoldan voz kechishga harchand urinmay, aqlim tabiatimdagi bu telbalikni yengaverar, ertadir-kechdir, o’zimni bosib olib, jild-jild kitoblar yozishimni tasavvur etsam, terimga sig’may suyunib yuraverardim.

Uch yarim yoshlarimdan, bu jarayon besh yil davom etgan, sakkizimgacha otamni ahyon-ahyonda ko’rganman. Shunga o’xshash sabablar tufayli o’zimni yolg’iz sezar, ruhimga begona odatlarim ko’paygandan-ko’payib borardi. Yagona yupanchim — qog’oz qoralash, xayolimdagi odamlar bilan suhbat qurish edi. Avvalboshdan qadr topmagan adabiy intilishlarim — shu kechinmalarning oqibatidek… So’z nafosatini tuyish, zarrachalik qimmati yo’q faktlar bilan olishish qobiliyati yuqqanmidi, ehtimol. Kundalik hayotimda takror-takror duch keluvchi omadsizliklar o’zimgagina daxldor dunyomning ajralmas bo’lagi edi. Shubhasiz, ijodga jiddiy kirishishning vaqti-soati yetgan, shu choqqacha — bolaligimu yoshligimda qoralab yurganlarim esa yarim varaqchayam chiqmasdi. Birinchi shig’irimni to’rt-besh yoshimda yozganman, elas-elas xotirlayman: onam aytib turgan, men ko’chirgandim. She’r yo’lbars haqida edi. Uning o’tkir kurak tishlari, shugina tashbehdan boshqasini eslolmayapman. Bleykdan (1) o’g’irlab olgan “Yo’lbars, yo’lbars” “she’r”imdan rosa zavqlanganman.

O’n bir yoshimda, urush davri yoxud 1914–1918 yillarda bir oshpazning o’limiga marsiya yozganimni aytmasa, nuqul vatanparvarlik ruhidagi she’rlar bitganman, ular mahalliy gazetalarda birin-ketin bosilib turavergan. Vaqt o’tib, biroz ulg’aygach, Jorj (2) uslubiga taqlidan tabiat mavzuida tugallanmagan, hazin she’rlar bita boshladim. Eslasam, o’zimning ham kayfim uchib ketadigan bir hikoya yozgandim o’sha paytlari. U yillar davomida g’alvirdan o’ta-o’ta oqqa ko’chirilgan yagona asarim edi. Shunga qaramay, hamisha o’zimni adabiy ijodga daxldor hisoblardim. “Adabiy buyurtmalar” sabab hayotimga “tezkorlik” so’zi kirib, “rohat” tark etdi. Maktabdan tashqari vaqtimda hozir o’zimni-da hayratga solar darajadagi shiddat ila hajviy she’rlar yozdim, o’n to’rt yoshimda Aristofanga (3) havasim ketib butun boshli p`esani bir haftada yozib tugatdim, maktabda devoriy gazeta chiqara boshladim. Tasavvurga ham sig’dirolmas nochoru g’arib hajviy nashr edi u. Ayni zamondagi arzon-garov jurnalistikadan ko’ra, o’sha haminqadar nashr uchun qancha yonib-kuygandim-a. Bu “adabiy faoliyat”ga vobasta, o’n to’rt yoshmidim yo kattaroq, turli adabiy mashq¬lar bilan ovundim: o’zim haqimdagi “hikoya”lar qog’ozga emas, miyamga muhrlanardi. Buni bir bolakay yo o’smirning ermagi, desam to’g’riroq bo’lar. O’zimni negadir “Robin Gud” atab, meni hayajonga soluvchi sarguzashtlar qahramonlarining suratlarini chizib, undan qiyofamni axtarardim.

Biroq ko’p o’tmay, “hikoya”lar o’z-o’zimga mahliyolik kayfiyatiga shafqatsizlarcha barham berdi: bora-bora ko’rgan-kechirganlarimning qog’ozga tushishidan huzurlandim. Miyamda shunga o’xshash fikrlar aylanardi: “U eshikni itarib ochdi va xonaga kirdi. Quyoshning zarrin nurlari muslin gilamni siypalab o’tib, ustida yarim ochiq gugurt qutisi va siyohdon turgan stolga kelib to’xtadi. O’ng cho’ntagidan o’ng qo’lini chiqarib, deraza tomonga cho’zdi. Ko’chada toshbaqa kosali mushuk daraxtdan uzilib tushayotgan yaproq ketidan quvib yuribdi…” Bema’ni odatga o’ralashib, yigirma besh yilimni yellarga sovurdim. So’z, arzigulik so’z topishga tirishaman, besamar tirishqoqlik meni tag’in g’amga botirib qo’yadi, bari shunchaki mubtaloligim soyasida qolib ketaveradi. Dunyoga ilinmoqchi bo’lgan “benazir asar”im meni turli yoshda maftun etgan turfa yozuvchilarning uslubini hechqursa takrorlashi kerak edi… Ammo xotiram sahifalarini har qancha titkilamay, tanish, arzimas yoziqlar bilan to’qnashaverardim.

O’n olti yoshimda to’satdan so’zdan lazzatlanish kasaliga chalindim. So’zning jozibasi va ohangidan oshuftahol bo’ldim. “Boy berilgan jannat”dagi (4) quyidagi misralar ajab qiziq, sinoatli tuyildi:

U mehnat va mushkulot sabab,
Unga aylanib qolmishdir, yo Rab.

“U” va “u”ning mushtarak ohangidan zavq tuyib, tizzalarim qaltirab ketgandi o’shanda. Hodisotlarni tasvirlash asnosida mohiyatni anglay boshladim, ijodimdagi asosiy istak koinotdagi yulduzdek yuzaga potrab chiqib qoldi. Xotimasi odatdagidek yaxshilik bilan tugamaydigan dahshatli naturalistik romanlar, kishini o’ziga rom etuvchi tasvir va taqqoslarga to’la, ohangdor va serjilo so’zlarga boy asarlar yozishni xohlayotgandim. O’ttiz yoshimda chop etilgan, ammo avvaldan niyatimda bo’lgan ilk to’plamim – “Birmadagi kunlarim”da o’sha istak qor ostidagi boychechakdek mo’ralab, dilimga harnechuk xotirjamlik ulashdi.

Yozuvchi ijodini muntazam kuzatmay turib ham, uning uslubini baholash mumkinligi haqida o’ylab ko’rmagandim. Ijodkor qalamga olgan mavzu uning yoshidan darak berarkan, biroq u nimagaki qo’l urmasin, bir umr qutulib bo’lmas azob — ijod ehtiyojini qondirishi kerak. Ijod uning ermagi yoki hunari emas, kasbidir. Po’rtanali inqilob davrlari singari insonda ham o’tish davri kuzatiladi. Bunday paytda, u his-tuyg’ularini jilovlay olmog’i, siyratini go’zallashtirmog’i hamda g’o’rlik davri va noxush kayfiyatdan tez forig’ bo’lishga intilmog’i lozim; biroq ijodkor dastlabki ta’sirlardan mosuvo qolsa, ichidagi ijod ishtiyoqi ham o’ladi. Tirikchilik talabi hisobga olinmasa, yozish, ayniqsa, nasrda ijod qilish uchun to’rt asosiy turtki bor. To’rt sabab har bir yozuvchida turli darajada bo’ladi, vaqt va muhit tufayli ular almashinib turadi:

1. Xudbinlik. Aqli bilan maqtanish, tez-tez tilga tushib turish, xotirlanish, kamsitganlarga ko’rsatib qo’yish va hokazo va hokazo istaklar. Bu sabab emas, deguvchilar yolg’onni to’n qilib kiyib olganlar: xudbinlik — barcha sabablarning boshi. Yozuvchilarning bir o’zigagina emas, olimlar, artistlar, siyosatdonlar, huquqshunoslar, zobitlaru omadli jentl`menlar– qisqasi, jamiyatning yuqori qatlamiga chiqqan chipqon bu. Olomonda ayni xislat uncha ko’zga tashlanmaydi: ular o’ttiz yoshdan o’tgach, ko’rga hassa qilib ko’rsatishlaridan orlanadi, o’zgalar uchun yashaydi yoki og’ir va zerikarli ishga sho’ng’ib ketadilar. Biroq umrining adog’igacha bu yo’ldan yurishni istamagan Xudoning erkatoy, qaysar yaratiqlari ozchilik bo’lib, ular sirasiga yozuvchilar ham kiradi. Nomlari katta harflar bilan yoziluvchi yozuvchilar mol-dunyoga befarqliklariga qaramay, jurnalistlardan ko’ra shuhratparast va xudbinroqdirlar.

2. Estetik entuziazm (ishtiyoq). Tashqi olamdagi, alohida ta’kidlash joizki, so’z va uning mohiyatidagi go’zallikni idrok etish mayli. Nazmdagi noziklik va nasrdagi ohang, hatto tovushlardagi farqni his qilish xohishi. O’zi uchun qiziq va qimmatli bo’lgan tajribani boshqalar bilan baham ko’rish istagi. Talay yozuvchilarda estetik sabab juda zaif. Ammo pamfletchi yoxud darslik muallifi bo’lsin, so’zga muhabbati vajidan uzzukun qog’ozga termilib o’tiradi. Ular-da jillaqursa, matbaa, bezak borasida didga ehtiyoj sezar. Kitob deymiz, hatto temiryo’l yo’riqnomasida ham estetik unsurga ko’zimiz tushadi-ku.

3. Tarixiy impul`s. Borliqni boricha ko’rish va ko’rsatish, kelgusi avlodga o’z holicha yetkazish istagi.

4. Siyosiy maqsad. “Siyosiy” so’zi keng ma’noda keladi. Dunyoni muayyan yo’nalishga burish, turli kishilar fikrlarini o’zgartirishga bo’lgan mayl. Boz ustiga, biror asar yo’qki, siyosiy ta’sirdan xoli bo’lsa. San’at va siyosatda bog’liqlik yo’q deyishning o’zi siyosiy qarash. Bu turli impul`slarning bir-biriga zid kelishi, odamdan-odamga, vaqtdan-vaqtga o’zgarib borishiga tarix guvohlik beradi. Tabiatan, — ha, “tabiat”ingiz tufayli o’smir boladan arbobga aylanasiz — men uch asosiy printsipga sodiq qolib, to’rtinchi sababga e’tibor qaratmagan ijodkorman. Erkim o’zimdaligida ohanjamali yoki butkul tavsifiy asarlar bitishim, siyosiy maylimni o’quvchiga sezdirmasligim mumkin edi. Biroq muhit meni pamfletchi qilib yetishtirdi. Avvalgi besh yilim o’ta nobop sharoitda – Hindistondagi Birmapolitsiya mahkamasida o’tdi, keyin ochlik va omadsizlik yopishib oldi. Ko’rgan-kechirganlarim tabiiy ravishda hokimiyatga nafratimni oshirdi va butun vujudim bilan ishchilar qatlamini himoya qilishga bel bog’ladim. Birmadagi faoliyatim imperializm tabiatini anglashimga ko’mak berdi, biroq tajribam siyosiy doiradagi mavqeimga hali kifoya qilmasdi. So’ng hokimiyat tepasiga Gitler keldi, Ispaniyada fuqarolar urushi boshlandi va hokazo hodisalar. 1935 yilning oxirlarida bazo’r qat’iy qarorga keldim.

Ispaniya urushi hamda 1936–1937 yillardagi boshqa voqealar ichimu tashimdagi dunyomni o’zgartirib yubordi. Men qaerda ekanimni angladim. 1936 yilda qo’l urgan “jiddiy asar”imdagi har bir chiziq bevosita yoki bilvosita totalitarizmga qarshi, demokratik sotsializmga tarafdorlik mohiyati bilan tutashardi. Bu axir bema’nilik emasmi? Bir mahallar o’zim rad etgan xayollar haqiqatga ko’chib qoldi. Aslida qo’liga qalam tutgan kishi siyosiy voqelik oldida hali unday, hali bunday niqob taqishga majbur. Savol ko’ndalang: qay usulda yozish va qanday qilib singdirib yuborish mumkin? Siyosiy bashorat estetik va intellektual yaxlitlikka putur yetkazmay, aksincha, siyosiy faoliyatda yangi marra va imkonlarga yo’l ochadi.

So’nggi o’n yillikda san’at va siyosatni uyg’unlashtirgan maktublar bitishga ishtiyoqim ortdi. Mening asosiy mavzum hamisha partiyaviylik va adolatsizlik bo’lgan. Har gal qog’oz qoralashga tutinganimda, “San’at asari yarataman”, deb xayol qilmayman. O’zim oshkor etishni istagan yolg’onlar, e’tibor qaratishni lozim topgan dalillar, meni bezovta qilgan voqeliklar haqida yozaman, xolos. Estetik kechinma tuymaganimda edi, kitob u yoqda tursin, hatto jurnalga kattaroq maqola ham yozolmagan bo’lardim. Asarlarim, qunt bilan o’qigan o’quvchiga kun bo’yi va’z o’qigan siyosatdon targ’ibotidan ko’proq ta’sir etishi aniq. Bolaligimdan boshlangan dunyoqarashni batamom rad etishning iloji ham, ehtiyoji ham yo’q. To’rt mucham sog’ bo’lib, Xudo umrdan qismasa, ijod, shu zaminga muhabbat va mashaqqatdan rohatu arzimas hodisalardan zavq tuyish kasbim bo’lib qolaveradi. Bu o’zingni o’tga tashlashni anglatmaydi. Bu — sening muayyan davr mobaynida birgina shaxsga emas, jamiyatga nisbatan ildiz otgan simpatiya va antipatiyangni muvozanatda ushlash san’atidir.

Ojizlik qursin! Til va haqiqatsizlikka daxldor muammolarni ko’tarib chiqish osonmi?! Haq so’zimning daliliga bir misol keltiray. Ispaniya fuqarolik urushiga bag’ishlangan “Kataloniyaga ehtirom” asarim butkul siyosiy asar, biroq asosida haqiqat va yurtga sadoqat g’oyasi mavjudligi bois o’qiladi. Asarda adabiy aqidamga xiyonat qilmay, mutlaq haqi¬qatni ochishga intilganman. Kitob bitta so’loqmondek bob, Franko bilan fitna qilganlikda ayblangan Trotskiyni oqlovchi iqtiboslardan iborat. Bu bob — ikki yil o’tar-o’tmay har qanday nozikta’b o’quvchining qiziqishidan chetda qolishi tabiiy — butun boshli asarni yo’qqa chiqaradi. Men hurmat qiluvchi munaqqid asarim to’g’risida bir kuni menga va’z o’qidi. “Nega bu bobni tiqishtirding? — so’radi u. — Sen jurnalistikaga yaxshi kitob tuhfa qilishing kerak edi”. U haq edi, biroq men boshqacha yozolmasdim. Nohaq qoralanganlar haqida bilishga Angliyada ozchilikkagina ruxsat berilganini keyin fahmladim. Nohaqliklardan fig’onim chiqmaganida, hech qachon bu asarni yozolmasdim.

Shu yoki boshqa ko’rinishda tag’in ayni muammo ko’tarilaverdi. Til masalasi nozik va uzoq muzokaratalab. So’nggi yillarda ta’sirchanroq va aniqroq yozishga harakat qildim, deya olaman. Vaqt o’tib, istalgan uslubda yozish ko’nikmasiga ega bo’lgan ijodkorning o’sgani shudir. “Molxona” (5) – siyosiy maqsad va badiiy tafakkur mujassamlashgan ilk asarim. Oxirgi yetti yil davomida birorta roman yozmadim. Tez orada vijdonan ijod qilishga umid qilyapman. Bu – yengilish, har bir asarim omadsizlik belgisi. Biroq endi men Nimani va Qanday yozishni oydinlashtirib oldim.

So’nggi misralarimga tikilib, yozish, men uchun ko’ngil ishi ekanini tushunyapman. Buni hozircha oxirgi xulosam, deb aytolmayman. Barcha yozuvchilar shuhratparast, xudbin va dangasa bo’ladilar. Sabablarining intihosidagina sir yotadi. Kitob yozish — uzoq davom etuvchi tuzalmas dard, holdan toydiruvchi jang.

Mabodo na tushunib, na qarshilik qilib bo’ladigan bu yumushni biror iblis gardaniga olmasa, odamzodning tanlashi qiyin. Shayton bola e’tiborini tortuvchi to’polon shamoldek o’ynoqi. To’g’ri-da, ichingdagi shaytonni mudom jilovlab turmas ekansan, u bir satr ham yozishga imkon bermaydi. Yaxshi asar tiniq oynaga o’xshaydi. Ijod qilish uchun qaysi sabab boshqalaridan kuchliroq ekanini komil ishonch bilan aytmoqqa ojizman, biroq qaysi biri boshqalarini o’z izmiga bo’ysundirishini bilaman. Vaqt o’tib, ortimdagi uyulib turgan bisotimga nazar tashlasam, hayotdan yiroq, balandparvoz jumlalar, yuki yengil iborayu safsatalarga to’la asarlarimda siyosiy maqsad yo’qligiga amin bo’lishim muqarrar.

1946 yil

1.Uilyam Bleyk (angl. William Blake; 28.11.1757 — 12.08.1827, London) — taniqli ingliz shoiri
2. Jorj Gordon Bayron (1788-1824) — atoqli ingliz shoiri
3. Aristofan (m. a. 444 — m. a.387-380 oralig’ida) — Miloddan avvalgi davrda yashagan va «Komediya otasi» nomi bilan tanilgan yunon dramaturgi
4. «Boy berilgan jannat» — taniqli ingliz shoiri Jon Mil`tonning (John Milton; 9.12. 1608 — 8.11.1674) asari
5. Ushbu asar o’zbek tiliga «Hayvonlar xo’jaligi haqida g’aroyib qissa” nomi bilan tarjima qilingan.