Кузьмин ёғоч суянчиқли диванда тебраниб ўтириб, папирос чека бошлади. У ҳаяжонланар ва тушуниксиз бу ҳаяжон аччиғини ҳам чиқармоқда эди. Уни ғалати бир ҳис – қоқ тунда нотаниш бир уйга, нотаниш кимсаларнинг сирру синоатларга кўмилган ҳаётига кириб қолганда туғиладиган бир ҳис чулғаб олди; бу ҳаёт стол устида унутиб қолдирилган, қандайдир олтмиш бешинчи саҳифасига келиб қолган китоб каби очиқ ётади. Китобга қарайсан ва унинг нима ҳақда эканлигини билгинг келади…
Константин Паустовский
ЁМҒИРЛИ ТОНГ
Нодира Афоқова таржимаси
Константин Паустовский (1892-1968) — рус ёзувчиси. Дастлаб Киев университетининг табиий-тарих факултетида, кейинчалик Москва университетининг юридик факултетида ўқиган. «Романтиклар» илк романи 1916—23 йилларда ёзилган. 1935 йилда нашр этилган бу романда, «Товланган булутлар» (1929) романида бўлганидек, Паустовский насрининг ўзига хос хусусиятлари — кишилардаги эзгулик туйғуларига, мардлик, дўстлик, олижаноблик сингари фазилатларга эътибор сезилиб туради. «Жазава» (1925), «Мустамлака моллари учун ёрлиқлар» (1928), «Қора денгиз» сингари дастлабки ҳикоя ва қиссаларида олис юртлар ҳақидаги орзу-армон туйғулари, бу юртларга қилинган саёҳат таассуротлари, учрашиш за видолашув мавзулари устуворлик қилса, романтик руҳдаги «Қорабўғоз» (1932), «Колхида» (1934) ва «Шимол қиссаси» (1938) қиссалари ҳамда кўплаб ҳикояларида рус тарихига мурожаат этиб, кишилардаги юксак инсоний хислатларни тасвирлашга алоҳида эътибор берган. Паустовский 30-йилларнинг 2-ярмидан бошлаб санъаткорлар ҳаёти ва ижодий меҳнатига бағишланган асарлар («Орест Кипренский», «Исаак Левитан», 1937; «Тарас Шевченко», 1939; «Ўрмонлар қиссаси», 1949; «Олтин гул», 1956) ёзишга киришди. Ёзувчи урушдан кейинги даврда ўз ҳаёти воқеа ва ҳодисалари билан тўйинган «Ҳаёт ҳақида қисса» эпопеясини яратди.
Паустовскийнинг нозик туйғу ва кечинмалар билан йўғрилган асарлари ўзбек адабиётида лирик насрнинг шаклланишига таъсир кўрсатган. «Йироқ йўллар» ва «Олтин гул» қиссалари ҳамда бир қанча ҳикоялари ўзбек тилига таржима қилинган.
Пароход Наволокига тунда кириб келди. Майор Кузьмин палубага чиққанда, ёмғир севалаб турарди. Пристань бўм-бўш, биттагина фонарь ёниқ.
“Шаҳар қаерда қолди?, — ўйлади Кузьмин. – Зулматистон, ёмғир… – жин урсин, нима бало бу?”
У жунжикиб, шинелининг тугмаларини ўтказди. Дарёдан совуқ шамол эсарди. Кузьмин капитан ёрдамчисини ахтариб топди ва ундан пароход Наволокида қанча муддат туришини сўради.
— Уч соатча туради, — деди капитан ёрдамчиси, – юкларни олишимизга боғлиқ. Нима учун сўраяпсиз, бу ерга тушмайсиз шекилли?
— Битта хатни етказишим керак. Госпиталдаги ҳамхонамдан. Хотинига юборди. Хотини шу ерда, Наволокида.
— Топшириқ бор денг! – хўрсинди капитан ёрдамчиси. – Зимистонни қаранг! Гудокни эшитишингиз билан югуринг, бўлмаса, қолиб кетасиз.
Кузьмин пристанга чиқди, сирпанчиқ пиллапоядан тик қирғоққа кўтарилди. Ёмғирнинг буталарга шитирлаб урилгани эшитиларди. У туриб қолди: кўзлари қоронғуликка бироз ўргангач, бошини солинтириб турган отни, қийшайган тўрт оёқли енгил аравани кўрди. Файтоннинг усти кўтарилган, ичкаридан хуррак эшитиларди.
— Ҳў оғайни, — қичқирди Кузьмин, — тирикмисан, ухлаганинг етар!
Извошчи у ёғидан-бу ёғига ағдарилди, эмаклаб чиқди, бурнини қоқди ва чакмонининг барига артиб – шундан кейингина:
— Кетдикми? – деди.
— Кетдик.
— Қаёққа элтай?
Кузьмин манзилни айтди.
— Анча узоқ, — ташвишланиб қолди извошчи, — тоққача борилади. Бир шишанинг пулидан камига бўлмайди.
У тизгинни силталаб “чуҳ” деди, файтон ўрнидан қўзғалди.
— Нима, сен Наволокида ягона извошчимисан? – сўради Кузьмин.
— Биз, чоллар – иккитамиз. Қолганлар ҳаммаси жанг қилиб ётишибди. А сиз кимникига?
— Башилованикига.
— Биламан, — извошчи мамнун, орқасига қайрилиб гапирабошлади. – Ольга Андреевнаникига, Андрей Петрович дўхтирнинг қизи. Ўткан қиш Москвадан келувди, отасининг уйига жойлашувди. Андрей Петровичнинг ўзи икки йил бурун оламдан ўтувди, уйлари эса…
Файтон силкиниб, йўлнинг ўнқир-чўнқирига тушиб-чиқди.
— Кўзингга қара, — маслаҳатомуз деди Кузьмин, — орқада нима гап бор?
— Йўл ростданам… – ғулдиради извошчи. – Кундуз куни ростданам
қўрқиб юрасан. Кечаси бўлса фарқи йўқ. Кечаси ўйдим-чуқурлар кўринмайди.
Извошчи жим бўлиб қолди. Кузьмин чекатуриб ўзини файтоннинг ичкарисига олди. Файтоннинг “том”ида ёмғир ноғора чалади. Узоқдан итлар ҳуради. Шивитнинг, ҳўл деворларнинг, дарё рутубатининг иси анқийди. “Соат бир бўлиб қолди-ёв”, — ўйлади Кузьмин. Худди шу замон чинданам қўнғироқхонадан дарз еган қўнғироқнинг бир марталик зарби эшитилди.
“Бутун таътилни шу ерда ўтказсанг, — ўйлаб кетди Кузьмин. – Битта ҳавонинг ўзи ҳаммасини жойига туширади, ярадорликдан колганн асоратлардан асар ҳам қолмайди. Боққа қараган бир хонани ижарага олсанг. Шундақанги тунларда деразани ланг очиб, ўранволсанг-да, ёмғирнинг қариқизга шартиллаб урилишини эшити-иб ётсанг”.
— Сиз уларнинг эрлари эмасмисиз? – сўради извошчи.
Кузьмин гапирмади. Извошчи бу ҳарбий одам эшитмади деб ўйлади-ю, лекин қайтиб сўрашга ботинмади. “Эрилиги аниқ, — ўзича мулоҳаза қилди извошчи. – Одамлар бўлса ғийбат қилишади, у эрини урушгачаёқ ташлаб кетган эмиш. Ёлғонни тўқиб-бичишаркан-да”.
— Уҳ, шайтон! – қичқирди извошчи ва тизгин билан озғин отни қамчилади. – Нима, сенинг ҳусну жамолингни томоша қиламизми!
“Пароходнинг кечикиши, ярим тунда келиши… – қандайдир бемаънилик… – ҳамон ўйлаб борарди Кузьмин. – Нега Башилов – унинг палатадоши Кузьминнинг Наволокидан ўтиб кетишини билгандан кейин хатни хотинига шахсан ўз қўли билан топширишни илтимос қилди? Энди бўлса одамларни бемаҳал уйғотишга тўғри келади. Худо билсин, улар нима деб ўйлашади?”
Башилов баланд бўйли, майнавозчиликни яхши кўрадиган одам эди; у кўп, айни пайтда мириқиб гапирар, бирон-бир ўткир гап қилишдан олдин ўзи сас чиқармай узоқ куларди. Армиядан олдин у кинорежиссёр ёрдамчиси бўлиб ишлаган; ҳар оқшом палатадагиларга машҳур фильмлар ҳақида эринмай гапириб берарди. Ярадорлар Башиловнинг ҳикояларини жон қулоқлари билан тинглашар, унинг қувваи ҳофизасига қойил қолишарди. Башилов одамларга, воқеа-ҳодисаларга, китобларга муносабатда жуда кескин ва қайсар бўлиб, эътироз билдиргувчиларни майна қиларди. У одамларнинг устидан шундай айёрона – имо-ишораю, ҳазил-ҳузул билан кулардики, нишондаги одам бир-икки соат ўтгачгина майна қилинганини билиб қолар ва заҳарханда бир жавоб ўйлаганда аллақачон вақт ўтган бўларди.
Жўнашидан бир кун олдин Башилов хотинига ёзилган мактубни тутқазар экан, Кузьмин биринчи марта унинг чеҳрасида паришон бир табассумни илғади. Туни билан эса Башиловнинг каравотда тўлғангани, бурнини қоққани эшитилиб ётди. “Балким у мен ўйлаганчалик қуруқ одам эмасдир, — ўйлади Кузьмин. – Мана, кўз ёши ҳам қиляпти чоғи. Демак, севади. Жуда қаттиқ севади”.
Эртасига Башилов куни билан Кузьминнинг атрофида айланиб, бир нарсани аниқламоқчидай кўз қири билан кузатиб юрди, зобитча сувдонини ҳадя қилди, нақ жўнаш олдидан эса Башилов яшириб юрган бир шиша винони икковлашиб отиб олишди.
— Нега менга бунақа қарайсиз? – сўради шунда Кузьмин.
— Сиз яхши одамсиз-да, майор, — деди жавобан Башилов. – Сиздан ажойиб рассом чиқарди, азизим.
— Мен топографман. Топографлар ҳам аслида мусаввирдай гап.
— Қандай қилиб?
— Дайдиб юради-да, — муҳмал жавоб қилди Кузьмин.
— “Қувғинди, дайдилар ҳамда шоирлар, — истеҳзоли тарзда ифодали ўқий бошлади Башилов, — орзулари осмон эрди-ю, аммо охир-оқибатда ҳеч ким бўлишди”.
— Кимнинг шеъри бу?
— Волошиндан. Гап бунда эмас. Сизга ҳасад қиляпман – сизга термулишимнинг сабаби шунда. Бор гап шу.
— Нимага ҳасад қиляпсиз?
Башилов стаканни айлантирди, ўзини стулнинг суянчиғига ташлаб, илжайди. Улар госпиталь коридори тўридаги тўқима столча атрофида ўтиришарди. Дераза ортида шамол ниҳолларни эгиб-букар, япроқларда ғувиллар, чанг-ғуборларни уфурар; дарё тарафдан шаҳарга томон қоп-қора булутлар сузиб келарди.
— Нимага ҳасад қиламан? – такрорлади Башилов; у шундай деб қип-қизил қўлини Кузьминнинг қўллари устига қўйди. – Ҳамма нарсага. Ҳатто қўлингизга ҳам.
— Ҳеч нарса тушунмаяпман, — Кузьмин шундай дея қўлини оҳиста тортиб олди. Башиловнинг муздек қўли унга ёқимсиз туюлиб кетди. Лекин Башилов буни сезиб қолмасин деб Кузьмин вино идишига қўл узатди ва қуя бошлади.
— Тушунмайсиз-да! – жавоб берди Башилов сал қизишиб. Бирпас жим турди, кейин кўзларини ерга тикиб давом этди: — Кошкийди сизнинг ўрнингизда бўлиб қолсам! Умуман олганда эса буларнинг бари чепуха! Икки кундан кейин сиз Наволокида бўласиз. Ольга Андреевнани кўрасиз. У сизнинг қўлларингизни сиқади. Мана, нимага ҳасад қиляпман. Энди тушунгандирсиз?
— Нималар деяпсиз! – бироз гангиб сўз қотди Кузьмин. – Ўзингиз ҳам хотинингизни ҳадемай кўрасиз-ку.
— У менга хотин эмас! – кескин жавоб қайтарди Башилов. – “Завжангиз” демадингиз ҳам яхши.
— Узр-узр…- ғулдиради Кузьмин.
— У менга хотин эмас! – яна кескин гапирди Башилов. – У – мен учун бутун борлиқ! Менинг бори ҳаётим. Ҳай, бу ҳақда бўлар энди.
У ўрнидан турди ва Кузьминга қўлини узатди:
— Хайр. Мендан хафа бўлманг. Мен ҳам ҳамма қатори… ёмон одам эмасман.
Енгил арава кўтарма кўприкка чиқди. Қоронғулик қуюқлашди. Ёмғир қари толларда бўғиқ шовуллар, япроқлардан оқиб тушар; от тош терилган кўприкда туёқларини тўқиллатиб борарди.
“Чинданам узоқ экан!” – чуқур нафас олди Кузьмин ва извошчига:
— Мени уй олдида кутиб турасан, — деди. – Қайтиб пристанга обориб қўясан…
— Маъқул, — дарҳол рози бўлди изошчи ва ўйлади: “Йўқ, афтидан, эрига ўхшамайди. Эри бўлганда бир-икки кун қоларди. Афтидан, бегона бўлса керак”.
Тош йўл бошланди. Енгил арава силкиниб, темир “оёқча”лари зириллай бошлади. Извошчи аравани йўл ёқасига бурди. Ғилдираклар энди ҳўл қумда ғириллаб айлана кетди. Кузьминни яна хаёл олиб қочди.
Мана, Башилов унга ҳасад қилди. Албатта, ҳеч қанақанги ҳасад йўқ. Шунчаки Башилов бу сўзни ноўрин ишлатди. Башилов билан бўлиб ўтган с уҳбатдан кейин Кузьмин госпиталь деразаси олдида ўтириб, билъакс, Башиловга ҳасад қила бошлади. “Яна ўша бўлмағур сўзми?” – энди Кузьмин ўзи ҳақида алам билан шундай ўйлади. Йўқ,у ҳасад қилган эмас. Шунчаки уни ўкинч чулғади. Шундайки, мана, қирққа ҳам кириб қўйди, аммо ҳозиргача Башиловникидай ишқ савдосига гирифтор бўлгани йўқ. У ҳамма вақт ёлғиз.
“Тун, ҳувиллаган боғларда ёмғир шовиллайди, бегона шаҳарча, ўтлоқлардан туман оқиб келади – шундай қилиб умр ҳам ўтиб кетади”, — негадир Кузьмин мана шундай ўйлар сурмоқда эди.
Негадир уни яна шу ерда қолиб кетиш истаги чулғаб олди. У эшик олдидаги пиллапояларидан дарёнинг нарёғидаги ўтлоқлар, кенг-мўл тепаликлар, паромлардаги пичан ортилган аравалар кўриниб турадиган рус шаҳарчаларини яхши кўрарди. Бу яхши кўриш унинг ўзини ҳам ҳайрон қолдирарди. У жанубда денгизчи оиласида катта бўлган. Отасидан унга қидирувларга, жуғрофий хариталарга, дайдиларча кезиб юришга иштиёқ мерос бўлиб ўтган. Шунинг учун ҳам у топографликни танлади. Шундай бўлса ҳам Кузьмин бу касбни тасодифан танлаганман, деб ҳисоблар; башарти, бошқа даврда туғилганда овчи ёхуд янги ерларни очувчилардан бўлурди. Унга ўзи ҳақида шундай ўйлаш ёқар, аммо бу хато ўйлов эди. Чунки унинг фитратида ўшандай одамларга хос бўлган ҳеч нарса йўқ эди. Кузьмин – уятчан ва юмшоқтабиат киши. Сочларининг сал-пал оқарганига қарамай, ҳеч ким бу озғин ва пастбўйли зобитни ўттиздан ошган демасди.
Ниҳоят, файтон қоп-қоронғу шаҳарчага кириб келди. Биргина уйда – дорихона бўлса керак – шиша эшик ортида кўм-кўк чироқ ёниб турарди. Кўча тоққа қараб кетган эди. Извошчи отга осонроқ бўлсин деб эгардан тушди. Кузьмин ҳам тушди. У файтондан бироз орқада қолиб юриб бораркан, дафъатан ўз ҳаётининг буткул ажабтовурлигини ўйлаб кетди. “Қаердаман мен? – ўйлади у. – Қандайдир Наволоки, овлоқ бир жой, отнинг тақасидан учқунлар отилади. Шу ерларда, қайдадир яқин атрофда нотаниш аёл бор. Тунда унга муҳим – жа-а хушнуд қилмайдиган ҳам бўлса керак – мактубни топшириш лозим. Икки ой олдин эса жанггоҳда эдим, Польша, кенг ва сокин Висла… Қандайдир ғалати! Ёмон ҳам эмас.”
Тоғ тугади. Извошчи ён кўчага қайрилди. Булутлар тарқалди, юксакдаги зулматистоннинг у ер-бу ерида юлдуз чақнар, кўлмакларда чарақлаганча, яна ўчарди.
Арава болохонали уй олдида тўхтади.
— Келдик, — деди извошчи. – Қўнғироқ эшикнинг ўнг тарафида.
Кузьмин пайпаслаб қўнғироқнинг ёғоч дастагини топиб тортди, аммо ҳеч қандай жаранглаш эшитилмади – занглаган сим ғижирлаб қўйди, холос.
— Қаттиқроқ тортинг! – деди извошчи.
Кузьмин дастакни яна силталади. Уйнинг ичкарисида қўнғироқ жаранглади. Аммо уй ҳалиям жимжит – афтидан, ҳеч ким уйғонмади.
— О-о-оҳ! – ҳомуза тортди извошчи. – Ёмғирли кечаларда тошдай қотиб ухлашади-да.
Кузьмин бирпас кутиб, яна қаттиқроқ чалди. Ёғоч даҳлизда оёқ товуши эшитилди. Кимдир эшикка яқин келиб тўхтади, қулоқ солиб турди-ю, норозиланиб сўради:
— Кимсизлар? Нима керак сизларга?
Кузьмин жавоб бермоқчи эди, лекин извошчи олдинроқ гапириб қолди:
— Эшикни оч, Марфа. Ольга Андреевнани сўроқлаб келишган. Фронтдан.
— Фронтдан ким келган? – эшик ортидан яна қўрсроқ товуш эшитилди. – Биз ҳеч кимни кутиб ўтирганимиз йўқ.
— Кутмаган бўлсанглар ҳам сизга келишди!
Мезбон эшикнинг ички ҳалқасини туширмай салгина очди. Кузьмин қоронғуликда туриб кимлигини ва нима мақсадда келганини айтди.
— Ё тавба! – деди эшик ортидаги аёл қўрқув билан. – Овора бўлибсиз-да! Ҳозир очиб юбораман. Ольга Андреевна ухлаяпти. Сизлар кираверинглар, мен уйғотиб чиқаман.
Эшик очилди ва Кузьмин қоронғу йўлакка кирди.
— Пиллапоя мана бу ёқда, — огоҳлантирди аёл бу сафар юмшоқроқ қилиб. – Шундай тунда келганингизни қаранг-а! Шошманг, бирор ёғингизни уриб оласиз. Ҳозир чироқни ёқиб юбораман, тунда бизга электр беришмайди.
Аёл кетди, Кузьмин эса йўлакда туриб қолди. Ичкари хонадан чойнинг ҳиди ва яна аллақандай майин хуш бўй уфурар эди. Йўлакка чиқиб келган мушук тунги меҳмоннинг оёқларига суйкалди, миёвлади ва худдики Кузьминни орқасидан чорлаган каби қоронғу хонага кириб кетди. Ярим очиқ эшикдан липиллаган шуъла кўринди.
— Марҳамат қилсинлар.
Кузьмин хонага кирди, аёл эҳтиром ила сўрашди. Бу – қорамтир юзли, бўйи баланд кекса аёл эди. Кузьмин сас чиқармасликка тиришиб, шинели ва фуражкасини ечиб эшик яқинидаги кийим илгичга илди.
— Ташвишланманг, барибир Ольга Андреевнани уйғотишга тўғри келади, — жилмайиб қўйди кампир.
— Пароходнинг гудоги эшитиладими бу ерга? – шивирлаб сўради Кузьмин яна.
— Эшитилади, отагинам. Жудаям яхши эшитилади. Оловга келдингизми дейман, бунча шошиласиз! Марҳамат, буёққа – диванга маҳамат қилинг.
Кампир яна кетди. Кузьмин ёғоч суянчиқли диванда тебраниб ўтириб, папирос чека бошлади. У ҳаяжонланар ва тушуниксиз бу ҳаяжон аччиғини ҳам чиқармоқда эди. Уни ғалати бир ҳис – қоқ тунда нотаниш бир уйга, нотаниш кимсаларнинг сирру синоатларга кўмилган ҳаётига кириб қолганда туғиладиган бир ҳис чулғаб олди; бу ҳаёт стол устида унутиб қолдирилган, қандайдир олтмиш бешинчи саҳифасига келиб қолган китоб каби очиқ ётади. Китобга қарайсан ва унинг нима ҳақда эканлигини билгинг келади…
Стол устида ростдан ҳам очиқ қолдирилган китоб бор эди. Кузьмин ўрнидан турди ва энгашганча, эшик ортидан келаётган шошилинч қадам товушлари ҳамда кўйлакнинг шитирлашига қулоқ тутиб, кўпдан унутилган мисраларни ичида ўқиди:
Имкони бор имконсизликнинг,
Мушкул эмас йўллар ҳам у чоқ
Олислардан кўринса агар
Рўмол аро бир қиё нигоҳ.
Кузьмин бошини кўтариб атрофга кўз югуртирди. Иссиққина пастак бу хона унда яна шу шаҳарчада қолиш истагини қўзғади. Бундай уйлар – устида осма чироқ ёқилган столи билан, ўша чироқнинг жилосиз қалпоғи билан, хаста қизалоқнинг тўшаги ёнидаги ит тасвирланган картина устига осилган буғу шохи билан хос равишда шинам ва дилтортар бўлади. Бундай уйларда ҳамма нарса урфдан қолган, унутилган, бу ҳол ҳатто кишида кулги уйғотади.
Бутун дови-дастгоҳлар, ҳатто қирмизранг чиғаноқдан қилинган кулдон ҳам осуда ва узоқ ҳаётдан дарак бериб турардики, Кузьмин яна шу ерда қолиб кетиш ҳақида ўйлади. Шу ерда қолиб кетсанг, кўҳна уй соҳиблари сингари меҳнат ва ҳордиқ, қиш ва ёз, ёмғирли ва серқуёш кунлар аро бамайлихотир яшайверсанг, қандай яхши!
Айни пайтда бу кўҳна буюмлар ичида бошқа нарсалар ҳам бор эди. Стол устида мойчечак, ёввойи четан каби дала гулларидан тузилган гулдаста бўлиб, ёнидаги пичоқ ва гулларнинг кесиб ташланган бандларига қараганда, уларни яқиндагина дасталашганини эҳтимол қилиш мумкин. Гулдастанинг ёнида Блокнинг “Узоқ йўллар мушкул ҳам эмас” китоби очиқ қолдирилган. Рояль узра – печакранг расм альбом устида аёлларнинг кичкина қора шляпаси; мутлақо кўҳна эмас, замонавий шляпа ётибди. Стол устида бепарво ташлаб кетилган никель дастали жажжи қўлсоат; чиқилламасдан ишлаётган бу соат бир яримни кўрсатиб турибди. Ва маҳзун, хусусан, мана шундай ярим тунда маҳзун туюладиган атир бўйлари…
Деразанинг битта тавақаси очиқ. Бегония ўстирилган гултувак ортидан деразадан тушган хира ёруғда настариннинг ҳўл навдаси ялтираб кўринади. Қоронғуликда ёмғир майин шитирлайди. Оғир томчилар тунука новларга тақиллаб урилади.
Кузьмин мана шу тақиллашга қулоқ тутиб турди. Худди шу маҳалда – қоқ тунда, бир неча дақиқадан сўнг жўнаб кетиб, минбаъд ҳеч қачон қайтиб келмайдиган ёт бир хонадонда – унинг хаёлига асрлар давомида одамларни изтиробга солиб келган бир ўй – ўтган дақиқаларнинг ҳеч қачон қайтиб келмаслиги ҳақидаги ўй келди. “Қарияпман шекилли”, — ўйлади Кузьмин ва шу асно ортига ўгирилди. Остонада қора кўйлак кийган ёш аёл турарди. Аёлнинг нари-бери турмакланган сочи унинг меҳмон олдига чиқишга шошилганидан далолат қиларди. Бир тутам соч аёлнинг елкаларига тушиб ётар, у кўзларини меҳмондан узмаёқ хижолатли табассум билан соч тутамини кўтариб, тўғнаб қўйди. Кузьмин аёлга таъзим қилди.
— Маъзур тутинг, — аёл шундай деб қўлини Кузьминга узатди. – Сизни куттириб қўйдим.
— Ольга Андреевна Башилова сизмисиз?
— Ҳа, менман.
Кузьмин аёлга қарар экан, унинг навқиронлиги ва кўзларидаги чуқур, бироз ҳасратли ифодадан ҳайратга тушди. Безовта қилгани учун узр сўраб, кителининг чўнтагидан Башиловнинг мактубини олди ва аёлга узатди. Аёл мактубни олиб, миннатдорчилик билдирди ва ўқимаёқ рояль устига қўйиб қўйди.
— Нимага тикка турибмиз! Ўтиринг. Бу ёққа, столга келинг, бу ер ёруғроқ.
Кузьмин стол атрофига ўтириб, чекишга ижозат сўради.
— Чекаверинг, бемалол. Эҳтимол, мен ҳам чекарман.
Кузьмин унга папирос узатди, гугурт чақди. Папиросни ўт олдирар экан, чақилган гугурт шуъласида аёлнинг сердиққат юзлари, бежирим манглайи Кузьминга танишдай туюлди.
Ольга Андреевна мехмоннинг рўпарасига ўтирди. Кузьмин у ҳозир саволларга кўмиб ташлайди, деб ўйлаган эди, аммо аёл ҳеч нарса демай, деразага қараб ўтирар – ташқарида ҳамон ёмғир бир маромда шовилларди.
— Марфуша, — деди бир пайт Ольга Андреевна ортига ўгирилиб, — азизам, самоварни қўйиб юбор.
— Қўйсангиз-чи, — безовталаниб куйди Кузьмин. – Менинг ишим шошилинч. Кўчада извошчи кутиб ўтирибди. Сизга хатни етказиш топширилган менга. Сизга … эрингиз ҳақида баъзи бир нарсаларни айтишим керак…
— Нимани ҳам гапирардингиз! – Ольга Андреевна шундай деб дасталанган гуллар ичидан мойчечакни чиқариб олди ва унинг гулбаргларини шафқатсизларча юла бошлади. – Тирик экан, шунисига ҳам шукур.
Кузьмин индамади.
— Шошилаверманг, — деди Ольга Андреевна худдики эски қадрдонига гапиргандай. — Гудок бу ерга эшитилади. Пароход тонг отмасдан кетмайди.
— Нима учун?
— Наволокидан қуйироқда, — қўшни уйдан туриб деди Марфа, — дарёнинг саёз жойи бор. У ердан тунда ўтиш хавфли. Шунинг учун ҳам капитанлар тонг отишини кутиб туришади.
— Тўғри, — мақуллади Ольга Андреевна. – Агар шаҳар боғи орқали борилса, пристангача пиёда чорак соатлик йўл. Мен сизни кузатиб қўяман. Извошчига жавоб бериб юборинг. Сизни ким олиб келди, Василийми?
— Бунисини билмадим, — жилмайди Кузьмин.
— Уларни Тимофей олиб келди, — яна эшик ортидан деди Марфа. Унинг самоварни гувиллатиб қайнатаётгани эшитилиб турарди. – Ҳеч бўлмаса чой ичиб олинг. “Келди-ю кетди” деганларидек…
Кузьмин рози бўлди, эшикка чиқиб извошчига йўл ҳақини тўлади. Извошчи эса дарров кета қолмади, отнинг атрофида ғимирлаб, абзалини тўғрилаган бўлди.
Кузьмин қайтиб кирганда дастурхон тузалган, дастурхонга зарҳал гардишли кўҳна мовий чиноқ пиёлалар, қайноқ сут солинган кўза, асал ва бир шиша очилган вино қўйилган эди. Марфа самоварни олиб кирди. Ольга Андреевна бечораҳол меҳмондорчилик учун узр сўраркан, Москвага қайтиб кетмоқчилигини, ҳозирча эса Наволоки шаҳар кутубхонасида ишлаб турганини айтди. Кузьмин эса ҳамон у қачон Башилов ҳақида сўраркан деб кутар, аммо аёл бу ҳақда оғиз очмасди. Бундан эса Кузьмин батарроқ хижолат бўлди. Аслида у Башилов билан хотини орасида қандайдир келишмовчилик борлигини госпиталдаёқ сезган эди. Энди эса, аёл хатни ўқимаёқ рояль устига ташлаб қўйганидан кейин бунга қатъий ишонч ҳосил қилди ва унга ўзи Башилов олдидаги қарзини узмагандай, бу хол учун узи айбдордай туюлди. “У хатни кейинроқ ўқийди, бу аниқ” деб ўйлади у. Аммо бир нарса кундай равшан эди: Башилов шунчалик катта маъно юклаган ва Кузьминни бемаҳалда бу уйга бошлаб келган мактубнинг бу ерда ҳеч бир зарурати ҳам, қизиғи ҳам йўқ эди. Алалоқибат, Кузьмин Башиловга ҳеч қандай ёрдам беролмади ва ўзини ноқулай вазиятга солиб қўйди, холос. Ольга Андреевна худди буни сезгандай:
— Ташвишланманг, — деди. – Почта бор, телеграф бор, билмадим, сизни безовта қилиш нимага керак экан.
— Безовтаси борми? – деди жавобан Кузьмин тезгина. Бирпас сукут қилгач, қўшиб қўйди: — Аксинча, бу жуда яхши бўлди.
— Нима яхши бўлди?
Кузмин қизаринди.
— Нима яхши бўлди? – қайтиб сўради баландроқ овозда Ольга Андреевна. Шундай дея у Кузьминга қаради. Худдики Кузьминнинг ўйларини ўқимоқчидай синчков, жавоб кутиб тикилди. Аммо Кузьмин ҳеч нарса демади.
— Хўш, нимаси яхши? – яна қайтиб сўради аёл.
— Нима десам экан… – ўйлаб туриб жавоб қилди Кузьмин. – Бу алоҳида суҳбат мавзуи. Биз интикиб кутган ҳодисалар ҳаётимизда жуда оз марта содир бўлади. Бошқаларда қандай билмадиму, мен ўзимдан келиб чиқиб айтяпман. Ҳамма яхши нарсалар нуқул ёнгинангдан шувллаб ўтади-кетади. Тушуняпсизми?
— Унчаям эмас, — Ольга Андреевна қовоғини уйди.
— Сизга қандай тушунтирсам экан, — деди Кузьмин ўзидан жаҳли чиқиб. – Сизда ҳам шундай бўлган бўлса керак. Вагон деразасидан бирдан қайинзордаги ялангликни кўриб қоласиз, кузги мезонлар қуёшли осмонда ялтираб ётади. Шунда сизни юриб кетаётган поезддан сакраб тушмоқ ва шу ялангликда қолиб кетмоқ истаги чулғаб олади. Поезд ўтиб кетаверади. Сиз эса вагон ойнасидан бошингизни чиқариб, ортга – аллақаёқларга чопиб кетаётган ўрмонлар, ўтлоқлар, тойчоқлар, тупроқ йўлларга қарайсиз, элас-элас товушларни эшитасиз. Нима жаранглаётганини билиб бўлмайди. Ким билади дейсиз, ўрмондир, ҳаводир… Балки, телеграф симлари гувиллар. Эҳтимол, юриб кетаётган поезд туфайли рельслар овоз чиқарар. Шундай, ҳаммаси зумда ўтиб кетади, аммо булар бари бир умр хотирада муҳрланиб қолади.
Кузьмин жимиб қолди. Ольга Андревна унга бир стакан вино узатди.
— Мен ҳаётда, — деди Кузьмин қизариб – ўзи ҳақида гапиришга тўғри келганда у ҳамиша ана шундай қизарарди, — ҳамма вақт ана шундай оддий, лекин кутилмаган нарсаларни кутиб яшайман. Шунақасига дуч келиб қолсам, ўзимни бахтиёр ҳис этаман. Узоқ бўлмаса-да, бахтиёр сезаман.
— Ҳозир ҳам шундайми? – сўради Ольга Андреевна.
— Ҳа!
Ольга Андреевна кўзларини олиб қочди.
— Нима учун? – сўради у яна.
— Аниқ айтолмайман. Шунақа бир туйғу бор, холос. Мен Вислада ярадор бўлдим, госпиталда ётдим. Ҳаммага хатлар келар эди, фақат менга келмасди. Шунчаки менга хат ёзадиган кишининг ўзи йўқ. Госпиталда ётиб, ҳаммага ўхшаб урушдан кейинги ҳаётим ҳақида ўйлар эдим. Ҳаётим бахтиёр ва ҳеч кимникига ўхшамаган бўлади, деб ўйлардим, албатта. Тузалганимдан кейин менга таътил беришди. Борадиган шаҳарни ҳам тайин қилишди.
— Қайси шаҳар?
Кузьмин шаҳарнинг номини айтди. Ольга Андреевна ҳеч нарса демади.
— Пароходга ўтирдим. Қирғоқдаги қишлоқлар, пристанлар… Меъдага урган ёлғизлик ҳисси… Худо ҳаққи, мени шикоят қиляпти деб ўйламанг тағин. Ёлғизликнинг ҳам яхши томонлари кўп. Кейин Наволокига келдим. Қўрқардимки, ухлаб қолиб Наволокидан ўтиб кетмай деб. Қоқ тунда палубага чиқиб, ўйланиб қолдим: қандай ғалати-я, бутун Русияни қоплаб олган бу баҳайбат зулматда, қаердадир ёмғирли осмон остида минглаб хилма-хил одамлар осойишта ухлаб ётишибди. Кейин извош ёллаб бу ёққа келдим, кимни учратаркинман, деб ўйладим.
— Барибир айтмадингиз, сиз нимадан бахтиёрсиз? – яна сўради Ольга Анреевна.
— Шундай… – бирдан ўзига келди Кузьмин. – Умуман олганда, яхши.
У жимиб қолди.
— Нима, ахир! Айтинг!
— Нимани айтай? Шусиз ҳам кўп ортиқча валдираб қўйдим.
— Ҳаммасини айтинг, — деди Ольга Андреевна. У Кузьминнинг охирги гапини эшитмагандай эди. – Нимани хоҳласангиз, шуни гапиринг, — қўшиб қўйди у. – Буларнинг ҳаммаси қандайдир ғалати.
У ўрнидан туриб, дераза томонга борди, пардани очиб юборди. Ёмғир ҳамон ёғарди.
— Нима ғалати?
— Бу ёмғир! – Ольга Андревна шундай деб Кузьминга ўгирилди. – Бу учрашув. Бизнинг тунги бу суҳбатимиз – буларнинг ҳаммаси ғалати эмасми?
Кузьмин хижолат бўлиб, жим қолди. Дераза ортидаги намчил қоронғулик қўйнида, тоғлар этагида, қаердадир пароход гудок берди.
— Нимаям қилардик, — енгил тортгандай сўз қотди Ольга Андреевна. – мана, гудок ҳам беришди.
Кузьмин турди, Ольга Андреевна эса қимир этмади.
— Бирпас шошманг, — деди у оҳиста. – Сафар олдидан бир ўтирайлик, худди қадим замонлардагидек.
Кузьмин қайтиб ўтирди. Ольга Андреевна ҳам ўтирди, ўйланиб қолди, у ҳатто Кузьминдан юзини ўгириб олди. Кузьмин унинг баланд елкаларига, энсасида турмаклаб қўйилган оғир соч ўримига, нафис бўйнига қараб туриб, хаёлига шундай ўй келди: Башилов бўлмаганда, бу шаҳардан ҳеч қаёққа кетмасди, таътилнинг охиригача шу ерда қолар ва тўлқинланиб, ёнгинасида мана шундай дилбар, маъюсдан-маъюс бир аёл борлигини ҳис этиб яшаган бўларди.
Ольга Андреевна турди. Кичиккина даҳлизда Кузьмин унга плашини кийишга ёрдамлашиб юборди. У бошига рўмолини ўради.
Улар кўчага чиқдилар, қоронғу кўчадан жимгина юриб кетишди.
— Ҳадемай тонг отади, — деди Ольга Андреевна.
Дарё ортида намчил осмон кўкариб кўринарди. Кузьмин Ольга Андреевнанинг қалтираётганини сезди.
— Совуқ қотяпсизми? – ташвиш билан сўради Кузьмин. – Кузатишга беҳуда чиқдингиз. Йўлни ўзим топиб олардим.
— Йўқ, беҳуда эмас, — мухтасар жавоб қилди Ольга Андреевна.
Ёмғир тўхтаган, аммо томлардан ҳамон томчилар тушар ва тахтадан қилинган йўлакда тақиллар эди. Кўчанинг адоғида шаҳар боғи ястанган. Эшикча очиқ, унинг ортидан дарҳол бўм-бўш, қаровсиз хиёбон бошланарди. Боғда ҳамон тунги салқин ҳоким, нам тупроқ ҳиди анқийди. Бу боғ кўҳна, баланд жўка дарахтлари қорайиб кетган эди. Жўка дарахтлари гуллаб бўлган, майин ҳид таратишади. Салгина шамол қўзғалиши билан бутун боғ худди шаррос жала қуйиб, дарҳол тўхтагандай шовиллаб кетди. Боғ тугаган жойда дарё буйидаги жарлик бор, жарликнинг нарёғида эса ёмғирда ювилганча тонгни қаршилаётган ялангликлар, пастда бакенларнинг хира шуъласи, туман, ёзги ёғингарчиликнинг бутун ҳузуни…
— Пастга қандай қилиб тушамиз? — сўради Кузьмин.
— Бу ёққа юринг!
Ольга Андреевна сўқмоқ бўйлаб жарликка тўғри бурилди ва қоп-қоронғу қуйиликка қўйилган ёғоч пиллапояга яқин келди.
— Қўлингизни беринг, бу ерда чириган поғоналари кўп.
Кузьмин унга қўлини узатди, икковлашиб эҳтиёткорлик билан туша бошладилар. Зинанинг поғонлари орасидан ўсган ўтлар ёмғирдан жиққа ҳўл эди. Улар зинанинг охирги поғонасида тўхтаб қолишди. Пристань ҳам, пароходнинг яшил-қизил алангаси ҳам кўриниб турарди. Буғ вишиллади. Кузьминнинг юраги увишиб кетди: мана, ҳозир бу нотаниш ва айни пайтда шу қадар яқин бўлган аёл билан ажрашади-ю, унга ҳеч нарса демайди – ҳеч нарса! Ҳатто унга йўлида дуч келгани, қўлқопи ҳўл бўлган кичкина ва чайир қўлларини бергани, уни эски пиллапоядан оҳиста олиб тушгани ва ҳар сафар осилиб тушган ҳўл шохларга юзини уриб олиш эҳтимолидан огоҳлантириб “бошингизни эгинг” дегани учун миннатдорчилик ҳам изҳор қилолмайди – аёл ҳар сафар шудай деганда Кузьмин бошини итоаткорлик билан эгиб олганди.
— Шу ерда хайрлашамиз, — деди Ольга Андреевна. – У ёғига мен бормайман.
Кузьмин аёлга қаради. Рўмол остидан унга ҳаяжонли ва сипо кўзлар боқиб турарди. Наҳотки, мана ҳозир – худди шу дақиқаларда ҳаммаси ўтмишга ва бунинг ҳам, унинг ҳам ҳаётидаги энг маҳзун хотиралардан бирига айланса?
Ольга Андреевна қўлини Кузьминга узатди. Кузьмин бу қўлларни ўпар экан, димоғига яна ўша – қоронғу хонада, ёмғирнинг шовиллаши остида туйган ўша атир бўйи урилди.
У бошини кўтараркан, Ольга Андреевна нимадир деди, аммо у бу сўзларни шунчалик оҳиста айтдики, Кузьмин эшитолмай қолди. Унга шундай туюлдики, аёл фақат биргина сўз деди: “Беҳуда…” Эҳтимол, у яна бирор нима дегандир, аммо дарё тарафдан пароходнинг рутубатли тонгдан, ўзининг ёмғир ва туманлараро кечаётган дайдиларча ҳаётидан шикоят қилгансумол жаҳл билан пишқиргани эшитилди.
Кузьмин қирғоққа қарамасдан, югуриб чипта ва қатрон ҳиди анқиб турган пристанга ўтди, пароходга кирди ва шу заҳотиёқ бўм-бўш палубага чиқди. Пароходнинг ғилдираклари секин айланиб, қирғоқдан узилди. Кузьмин пароходнинг қуйруғига ўтиб, жарлик томонга – пиллапояга қаради: Ольга Андреевна ҳалиям ўша ердайди. Кун ёришган, разм солиб қараш ноқулай эди. Кузьмин қўлини кўтарди, бироқ Ольга Андреевна жавоб қилмади.
Пароход тобора узоқлашар экан, қумлоқ соҳилга узун-узун тўлқинларни ҳайдар, бакенларни тебратар, қирғоқ бўйида ўсган толларнинг навдалари эса пароход ғилдиракларининг зарбига шошилинч шовиллаб жавоб қайтаришарди.
Konstantin Paustovskiy
YOMG’IRLI TONG
Nodira Afoqova tarjimasi
Konstantin Paustovskiy (1892-1968)- rus yozuvchisi. Dastlab Kiev universitetining tabiiy-tarix fakultetida, keyinchalik Moskva universitetining yuridik fakultetida o’qigan. «Romantiklar» ilk romani 1916—23 yillarda yozilgan. 1935 yilda nashr etilgan bu romanda, «Tovlangan bulutlar» (1929) romanida bo’lganidek, Paustovskiy nasrining o’ziga xos xususiyatlari — kishilardagi ezgulik tuyg’ulariga, mardlik, do’stlik, olijanoblik singari fazilatlarga e’tibor sezilib turadi.«Jazava» (1925), «Mustamlaka mollari uchun yorliqlar» (1928), «Qora dengiz» singari dastlabki hikoya va qissalarida olis yurtlar haqidagi orzu-armon tuyg’ulari, bu yurtlarga qilingan sayohat taassurotlari, uchrashish za vidolashuv mavzulari ustuvorlik qilsa, romantik ruhdagi «Qorabo’g’oz» (1932), «Kolxida» (1934) va «Shimol qissasi» (1938) qissalari hamda ko’plab hikoyalarida rus tarixiga murojaat etib, kishilardagi yuksak insoniy xislatlarni tasvirlashga alohida e’tibor bergan. Paustovskiy 30-yillarning 2-yarmidan boshlab san’atkorlar hayoti va ijodiy mehnatiga bag’ishlangan asarlar («Orest Kiprenskiy», «Isaak Levitan», 1937; «Taras Shevchenko», 1939; «O’rmonlar qissasi», 1949; «Oltin gul», 1956) yozishga kirishdi. Yozuvchi urushdan keyingi davrda o’z hayoti voqea va hodisalari bilan to’yingan «Hayot haqida qissa» epopeyasini yaratdi.
Paustovskiyning nozik tuyg’u va kechinmalar bilan yo’g’rilgan asarlari o’zbek adabiyotida lirik nasrning shakllanishiga ta’sir ko’rsatgan. «Yiroq yo’llar» va «Oltin gul» qissalari hamda bir qancha hikoyalari o’zbek tiliga tarjima qilingan.
Paroxod Navolokiga tunda kirib keldi. Mayor Kuz`min palubaga chiqqanda, yomg’ir sevalab turardi. Pristan` bo’m-bo’sh, bittagina fonar` yoniq.
“Shahar qaerda qoldi?, — o’yladi Kuz`min. – Zulmatiston, yomg’ir… – jin ursin, nima balo bu?”
U junjikib, shinelining tugmalarini o’tkazdi. Daryodan sovuq shamol esardi. Kuz`min kapitan yordamchisini axtarib topdi va undan paroxod Navolokida qancha muddat turishini so’radi.
— Uch soatcha turadi, — dedi kapitan yordamchisi, – yuklarni olishimizga bog’liq. Nima uchun so’rayapsiz, bu yerga tushmaysiz shekilli?
— Bitta xatni yetkazishim kerak. Gospitaldagi hamxonamdan. Xotiniga yubordi. Xotini shu yerda, Navolokida.
— Topshiriq bor deng! – xo’rsindi kapitan yordamchisi. – Zimistonni qarang! Gudokni eshitishingiz bilan yuguring, bo’lmasa, qolib ketasiz.
Kuz`min pristanga chiqdi, sirpanchiq pillapoyadan tik qirg’oqqa ko’tarildi. Yomg’irning butalarga shitirlab urilgani eshitilardi. U turib qoldi: ko’zlari qorong’ulikka biroz o’rgangach, boshini solintirib turgan otni, qiyshaygan to’rt oyoqli yengil aravani ko’rdi. Faytonning usti ko’tarilgan, ichkaridan xurrak eshitilardi.
— Ho’ og’ayni, — qichqirdi Kuz`min, — tirikmisan, uxlaganing yetar!
Izvoshchi u yog’idan-bu yog’iga ag’darildi, emaklab chiqdi, burnini qoqdi va chakmonining bariga artib – shundan keyingina:
— Ketdikmi? – dedi.
— Ketdik.
— Qayoqqa eltay?
Kuz`min manzilni aytdi.
— Ancha uzoq, — tashvishlanib qoldi izvoshchi, — toqqacha boriladi. Bir shishaning pulidan kamiga bo’lmaydi.
U tizginni siltalab “chuh” dedi, fayton o’rnidan qo’zg’aldi.
— Nima, sen Navolokida yagona izvoshchimisan? – so’radi Kuz`min.
— Biz, chollar – ikkitamiz. Qolganlar hammasi jang qilib yotishibdi. A siz kimnikiga?
— Bashilovanikiga.
— Bilaman, — izvoshchi mamnun, orqasiga qayrilib gapiraboshladi. – Ol`ga Andreevnanikiga, Andrey Petrovich do’xtirning qizi. O’tkan qish Moskvadan keluvdi, otasining uyiga joylashuvdi. Andrey Petrovichning o’zi ikki yil burun olamdan o’tuvdi, uylari esa…
Fayton silkinib, yo’lning o’nqir-cho’nqiriga tushib-chiqdi.
— Ko’zingga qara, — maslahatomuz dedi Kuz`min, — orqada nima gap bor?
— Yo’l rostdanam… – g’uldiradi izvoshchi. – Kunduz kuni rostdanam
qo’rqib yurasan. Kechasi bo’lsa farqi yo’q. Kechasi o’ydim-chuqurlar ko’rinmaydi.
Izvoshchi jim bo’lib qoldi. Kuz`min chekaturib o’zini faytonning ichkarisiga oldi. Faytonning “tom”ida yomg’ir nog’ora chaladi. Uzoqdan itlar huradi. Shivitning, ho’l devorlarning, daryo rutubatining isi anqiydi. “Soat bir bo’lib qoldi-yov”, — o’yladi Kuz`min. Xuddi shu zamon chindanam qo’ng’iroqxonadan darz yegan qo’ng’iroqning bir martalik zarbi eshitildi.
“Butun ta’tilni shu yerda o’tkazsang, — o’ylab ketdi Kuz`min. – Bitta havoning o’zi hammasini joyiga tushiradi, yaradorlikdan kolgann asoratlardan asar ham qolmaydi. Boqqa qaragan bir xonani ijaraga olsang. Shundaqangi tunlarda derazani lang ochib, o’ranvolsang-da, yomg’irning qariqizga shartillab urilishini eshiti-ib yotsang”.
— Siz ularning erlari emasmisiz? – so’radi izvoshchi.
Kuz`min gapirmadi. Izvoshchi bu harbiy odam eshitmadi deb o’yladi-yu, lekin qaytib so’rashga botinmadi. “Eriligi aniq, — o’zicha mulohaza qildi izvoshchi. – Odamlar bo’lsa g’iybat qilishadi, u erini urushgachayoq tashlab ketgan emish. Yolg’onni to’qib-bichisharkan-da”.
— Uh, shayton! – qichqirdi izvoshchi va tizgin bilan ozg’in otni qamchiladi. – Nima, sening husnu jamolingni tomosha qilamizmi!
“Paroxodning kechikishi, yarim tunda kelishi… – qandaydir bema’nilik… – hamon o’ylab borardi Kuz`min. – Nega Bashilov – uning palatadoshi Kuz`minning Navolokidan o’tib ketishini bilgandan keyin xatni xotiniga shaxsan o’z qo’li bilan topshirishni iltimos qildi? Endi bo’lsa odamlarni bemahal uyg’otishga to’g’ri keladi. Xudo bilsin, ular nima deb o’ylashadi?”
Bashilov baland bo’yli, maynavozchilikni yaxshi ko’radigan odam edi; u ko’p, ayni paytda miriqib gapirar, biron-bir o’tkir gap qilishdan oldin o’zi sas chiqarmay uzoq kulardi. Armiyadan oldin u kinorejissyor yordamchisi bo’lib ishlagan; har oqshom palatadagilarga mashhur fil`mlar haqida erinmay gapirib berardi. Yaradorlar Bashilovning hikoyalarini jon quloqlari bilan tinglashar, uning quvvai hofizasiga qoyil qolishardi. Bashilov odamlarga, voqea-hodisalarga, kitoblarga munosabatda juda keskin va qaysar bo’lib, e’tiroz bildirguvchilarni mayna qilardi. U odamlarning ustidan shunday ayyorona – imo-ishorayu, hazil-huzul bilan kulardiki, nishondagi odam bir-ikki soat o’tgachgina mayna qilinganini bilib qolar va zaharxanda bir javob o’ylaganda allaqachon vaqt o’tgan bo’lardi.
Jo’nashidan bir kun oldin Bashilov xotiniga yozilgan maktubni tutqazar ekan, Kuz`min birinchi marta uning chehrasida parishon bir tabassumni ilg’adi. Tuni bilan esa Bashilovning karavotda to’lg’angani, burnini qoqqani eshitilib yotdi. “Balkim u men o’ylaganchalik quruq odam emasdir, — o’yladi Kuz`min. – Mana, ko’z yoshi ham qilyapti chog’i. Demak, sevadi. Juda qattiq sevadi”.
Ertasiga Bashilov kuni bilan Kuz`minning atrofida aylanib, bir narsani aniqlamoqchiday ko’z qiri bilan kuzatib yurdi, zobitcha suvdonini hadya qildi, naq jo’nash oldidan esa Bashilov yashirib yurgan bir shisha vinoni ikkovlashib otib olishdi.
— Nega menga bunaqa qaraysiz? – so’radi shunda Kuz`min.
— Siz yaxshi odamsiz-da, mayor, — dedi javoban Bashilov. – Sizdan ajoyib rassom chiqardi, azizim.
— Men topografman. Topograflar ham aslida musavvirday gap.
— Qanday qilib?
— Daydib yuradi-da, — muhmal javob qildi Kuz`min.
— “Quvg’indi, daydilar hamda shoirlar, — istehzoli tarzda ifodali o’qiy boshladi Bashilov, — orzulari osmon erdi-yu, ammo oxir-oqibatda hech kim bo’lishdi”.
— Kimning she’ri bu?
— Voloshindan. Gap bunda emas. Sizga hasad qilyapman – sizga termulishimning sababi shunda. Bor gap shu.
— Nimaga hasad qilyapsiz?
Bashilov stakanni aylantirdi, o’zini stulning suyanchig’iga tashlab, iljaydi. Ular gospital` koridori to’ridagi to’qima stolcha atrofida o’tirishardi. Deraza ortida shamol nihollarni egib-bukar, yaproqlarda g’uvillar, chang-g’uborlarni ufurar; daryo tarafdan shaharga tomon qop-qora bulutlar suzib kelardi.
— Nimaga hasad qilaman? – takrorladi Bashilov; u shunday deb qip-qizil qo’lini Kuz`minning qo’llari ustiga qo’ydi. – Hamma narsaga. Hatto qo’lingizga ham.
— Hech narsa tushunmayapman, — Kuz`min shunday deya qo’lini ohista tortib oldi. Bashilovning muzdek qo’li unga yoqimsiz tuyulib ketdi.
Lekin Bashilov buni sezib qolmasin deb Kuz`min vino idishiga qo’l uzatdi va quya boshladi.
— Tushunmaysiz-da! – javob berdi Bashilov sal qizishib. Birpas jim turdi, keyin ko’zlarini yerga tikib davom etdi: — Koshkiydi sizning o’rningizda bo’lib qolsam! Umuman olganda esa bularning bari chepuxa! Ikki kundan keyin siz Navolokida bo’lasiz. Ol`ga Andreevnani ko’rasiz. U sizning qo’llaringizni siqadi. Mana, nimaga hasad qilyapman. Endi tushungandirsiz?
— Nimalar deyapsiz! – biroz gangib so’z qotdi Kuz`min. – O’zingiz ham xotiningizni hademay ko’rasiz-ku.
— U menga xotin emas! – keskin javob qaytardi Bashilov. – “Zavjangiz” demadingiz ham yaxshi.
— Uzr-uzr…- g’uldiradi Kuz`min.
— U menga xotin emas! – yana keskin gapirdi Bashilov. – U – men uchun butun borliq! Mening bori hayotim. Hay, bu haqda bo’lar endi.
U o’rnidan turdi va Kuz`minga qo’lini uzatdi:
— Xayr. Mendan xafa bo’lmang. Men ham hamma qatori… yomon odam emasman.
Yengil arava ko’tarma ko’prikka chiqdi. Qorong’ulik quyuqlashdi. Yomg’ir qari tollarda bo’g’iq shovullar, yaproqlardan oqib tushar; ot tosh terilgan ko’prikda tuyoqlarini to’qillatib borardi.
“Chindanam uzoq ekan!” – chuqur nafas oldi Kuz`min va izvoshchiga:
— Meni uy oldida kutib turasan, — dedi. – Qaytib pristanga oborib qo’yasan…
— Ma’qul, — darhol rozi bo’ldi izoshchi va o’yladi: “Yo’q, aftidan, eriga o’xshamaydi. Eri bo’lganda bir-ikki kun qolardi. Aftidan, begona bo’lsa kerak”.
Tosh yo’l boshlandi. Yengil arava silkinib, temir “oyoqcha”lari zirillay boshladi. Izvoshchi aravani yo’l yoqasiga burdi. G’ildiraklar endi ho’l qumda g’irillab aylana ketdi. Kuz`minni yana xayol olib qochdi.
Mana, Bashilov unga hasad qildi. Albatta, hech qanaqangi hasad yo’q. Shunchaki Bashilov bu so’zni noo’rin ishlatdi. Bashilov bilan bo’lib o’tgan s uhbatdan keyin Kuz`min gospital` derazasi oldida o’tirib, bil’aks, Bashilovga hasad qila boshladi. “Yana o’sha bo’lmag’ur so’zmi?” – endi Kuz`min o’zi haqida alam bilan shunday o’yladi. Yo’q,u hasad qilgan emas. Shunchaki uni o’kinch chulg’adi. Shundayki, mana, qirqqa ham kirib qo’ydi, ammo hozirgacha Bashilovnikiday ishq savdosiga giriftor bo’lgani yo’q. U hamma vaqt yolg’iz.
“Tun, huvillagan bog’larda yomg’ir shovillaydi, begona shaharcha, o’tloqlardan tuman oqib keladi – shunday qilib umr ham o’tib ketadi”, — negadir Kuz`min mana shunday o’ylar surmoqda edi.
Negadir uni yana shu yerda qolib ketish istagi chulg’ab oldi. U eshik oldidagi pillapoyalaridan daryoning naryog’idagi o’tloqlar, keng-mo’l tepaliklar, paromlardagi pichan ortilgan aravalar ko’rinib turadigan rus shaharchalarini yaxshi ko’rardi. Bu yaxshi ko’rish uning o’zini ham hayron qoldirardi. U janubda dengizchi oilasida katta bo’lgan. Otasidan unga qidiruvlarga, jug’rofiy xaritalarga, daydilarcha kezib yurishga ishtiyoq meros bo’lib o’tgan. Shuning uchun ham u topograflikni tanladi. Shunday bo’lsa ham Kuz`min bu kasbni tasodifan tanlaganman, deb hisoblar; basharti, boshqa davrda tug’ilganda ovchi yoxud yangi yerlarni ochuvchilardan bo’lurdi. Unga o’zi haqida shunday o’ylash yoqar, ammo bu xato o’ylov edi. Chunki uning fitratida o’shanday odamlarga xos bo’lgan hech narsa yo’q edi. Kuz`min – uyatchan va yumshoqtabiat kishi. Sochlarining sal-pal oqarganiga qaramay, hech kim bu ozg’in va pastbo’yli zobitni o’ttizdan oshgan demasdi.
Nihoyat, fayton qop-qorong’u shaharchaga kirib keldi. Birgina uyda – dorixona bo’lsa kerak – shisha eshik ortida ko’m-ko’k chiroq yonib turardi. Ko’cha toqqa qarab ketgan edi. Izvoshchi otga osonroq bo’lsin deb egardan tushdi. Kuz`min ham tushdi. U faytondan biroz orqada qolib yurib borarkan, daf’atan o’z hayotining butkul ajabtovurligini o’ylab ketdi. “Qaerdaman men? – o’yladi u. – Qandaydir Navoloki, ovloq bir joy, otning taqasidan uchqunlar otiladi. Shu yerlarda, qaydadir yaqin atrofda notanish ayol bor. Tunda unga muhim – ja-a xushnud qilmaydigan ham bo’lsa kerak – maktubni topshirish lozim. Ikki oy oldin esa janggohda edim, Pol`sha, keng va sokin Visla… Qandaydir g’alati! Yomon ham emas.”
Tog’ tugadi. Izvoshchi yon ko’chaga qayrildi. Bulutlar tarqaldi, yuksakdagi zulmatistonning u yer-bu yerida yulduz chaqnar, ko’lmaklarda charaqlagancha, yana o’chardi.
Arava boloxonali uy oldida to’xtadi.
— Keldik, — dedi izvoshchi. – Qo’ng’iroq eshikning o’ng tarafida.
Kuz`min paypaslab qo’ng’iroqning yog’och dastagini topib tortdi, ammo hech qanday jaranglash eshitilmadi – zanglagan sim g’ijirlab qo’ydi, xolos.
— Qattiqroq torting! – dedi izvoshchi.
Kuz`min dastakni yana siltaladi. Uyning ichkarisida qo’ng’iroq jarangladi. Ammo uy haliyam jimjit – aftidan, hech kim uyg’onmadi.
— O-o-oh! – homuza tortdi izvoshchi. – Yomg’irli kechalarda toshday qotib uxlashadi-da.
Kuz`min birpas kutib, yana qattiqroq chaldi. Yog’och dahlizda oyoq tovushi eshitildi. Kimdir eshikka yaqin kelib to’xtadi, quloq solib turdi-yu, norozilanib so’radi:
— Kimsizlar? Nima kerak sizlarga?
Kuz`min javob bermoqchi edi, lekin izvoshchi oldinroq gapirib qoldi:
— Eshikni och, Marfa. Ol`ga Andreevnani so’roqlab kelishgan. Frontdan.
— Frontdan kim kelgan? – eshik ortidan yana qo’rsroq tovush eshitildi. – Biz hech kimni kutib o’tirganimiz yo’q.
— Kutmagan bo’lsanglar ham sizga kelishdi!
Mezbon eshikning ichki halqasini tushirmay salgina ochdi. Kuz`min qorong’ulikda turib kimligini va nima maqsadda kelganini aytdi.
— YO tavba! – dedi eshik ortidagi ayol qo’rquv bilan. – Ovora bo’libsiz-da! Hozir ochib yuboraman. Ol`ga Andreevna uxlayapti. Sizlar kiraveringlar, men uyg’otib chiqaman.
Eshik ochildi va Kuz`min qorong’u yo’lakka kirdi.
— Pillapoya mana bu yoqda, — ogohlantirdi ayol bu safar yumshoqroq qilib. – Shunday tunda kelganingizni qarang-a! Shoshmang, biror yog’ingizni urib olasiz. Hozir chiroqni yoqib yuboraman, tunda bizga elektr berishmaydi.
Ayol ketdi, Kuz`min esa yo’lakda turib qoldi. Ichkari xonadan choyning hidi va yana allaqanday mayin xush bo’y ufurar edi. Yo’lakka chiqib kelgan mushuk tungi mehmonning oyoqlariga suykaldi, miyovladi va xuddiki Kuz`minni orqasidan chorlagan kabi qorong’u xonaga kirib ketdi. Yarim ochiq eshikdan lipillagan shu’la ko’rindi.
— Marhamat qilsinlar.
Kuz`min xonaga kirdi, ayol ehtirom ila so’rashdi. Bu – qoramtir yuzli, bo’yi baland keksa ayol edi. Kuz`min sas chiqarmaslikka tirishib, shineli va furajkasini yechib eshik yaqinidagi kiyim ilgichga ildi.
— Tashvishlanmang, baribir Ol`ga Andreevnani uyg’otishga to’g’ri keladi, — jilmayib qo’ydi kampir.
— Paroxodning gudogi eshitiladimi bu yerga? – shivirlab so’radi Kuz`min yana.
— Eshitiladi, otaginam. Judayam yaxshi eshitiladi. Olovga keldingizmi deyman, buncha shoshilasiz! Marhamat, buyoqqa – divanga mahamat qiling.
Kampir yana ketdi. Kuz`min yog’och suyanchiqli divanda tebranib o’tirib, papiros cheka boshladi. U hayajonlanar va tushuniksiz bu hayajon achchig’ini ham chiqarmoqda edi. Uni g’alati bir his – qoq tunda notanish bir uyga, notanish kimsalarning sirru sinoatlarga ko’milgan hayotiga kirib qolganda tug’iladigan bir his chulg’ab oldi; bu hayot stol ustida unutib qoldirilgan, qandaydir oltmish beshinchi sahifasiga kelib qolgan kitob kabi ochiq yotadi. Kitobga qaraysan va uning nima haqda ekanligini bilging keladi…
Stol ustida rostdan ham ochiq qoldirilgan kitob bor edi. Kuz`min o’rnidan turdi va engashgancha, eshik ortidan kelayotgan shoshilinch qadam tovushlari hamda ko’ylakning shitirlashiga quloq tutib, ko’pdan unutilgan misralarni ichida o’qidi:
Imkoni bor imkonsizlikning,
Mushkul emas yo’llar ham u choq
Olislardan ko’rinsa agar
Ro’mol aro bir qiyo nigoh.
Kuz`min boshini ko’tarib atrofga ko’z yugurtirdi. Issiqqina pastak bu xona unda yana shu shaharchada qolish istagini qo’zg’adi. Bunday uylar – ustida osma chiroq yoqilgan stoli bilan, o’sha chiroqning jilosiz qalpog’i bilan, xasta qizaloqning to’shagi yonidagi it tasvirlangan kartina ustiga osilgan bug’u shoxi bilan xos ravishda shinam va diltortar bo’ladi. Bunday uylarda hamma narsa urfdan qolgan, unutilgan, bu hol hatto kishida kulgi uyg’otadi.
Butun dovi-dastgohlar, hatto qirmizrang chig’anoqdan qilingan kuldon ham osuda va uzoq hayotdan darak berib turardiki, Kuz`min yana shu yerda qolib ketish haqida o’yladi. Shu yerda qolib ketsang, ko’hna uy sohiblari singari mehnat va hordiq, qish va yoz, yomg’irli va serquyosh kunlar aro bamaylixotir yashayversang, qanday yaxshi!
Ayni paytda bu ko’hna buyumlar ichida boshqa narsalar ham bor edi. Stol ustida moychechak, yovvoyi chetan kabi dala gullaridan tuzilgan guldasta bo’lib, yonidagi pichoq va gullarning kesib tashlangan bandlariga qaraganda, ularni yaqindagina dastalashganini ehtimol qilish mumkin. Guldastaning yonida Blokning “Uzoq yo’llar mushkul ham emas” kitobi ochiq qoldirilgan. Royal` uzra – pechakrang rasm al`bom ustida ayollarning kichkina qora shlyapasi; mutlaqo ko’hna emas, zamonaviy shlyapa yotibdi. Stol ustida beparvo tashlab ketilgan nikel` dastali jajji qo’lsoat; chiqillamasdan ishlayotgan bu soat bir yarimni ko’rsatib turibdi. Va mahzun, xususan, mana shunday yarim tunda mahzun tuyuladigan atir bo’ylari…
Derazaning bitta tavaqasi ochiq. Begoniya o’stirilgan gultuvak ortidan derazadan tushgan xira yorug’da nastarinning ho’l navdasi yaltirab ko’rinadi. Qorong’ulikda yomg’ir mayin shitirlaydi. Og’ir tomchilar tunuka novlarga taqillab uriladi.
Kuz`min mana shu taqillashga quloq tutib turdi. Xuddi shu mahalda – qoq tunda, bir necha daqiqadan so’ng jo’nab ketib, minba’d hech qachon qaytib kelmaydigan yot bir xonadonda – uning xayoliga asrlar davomida odamlarni iztirobga solib kelgan bir o’y – o’tgan daqiqalarning hech qachon qaytib kelmasligi haqidagi o’y keldi. “Qariyapman shekilli”, — o’yladi Kuz`min va shu asno ortiga o’girildi. Ostonada qora ko’ylak kiygan yosh ayol turardi. Ayolning nari-beri turmaklangan sochi uning mehmon oldiga chiqishga shoshilganidan dalolat qilardi. Bir tutam soch ayolning yelkalariga tushib yotar, u ko’zlarini mehmondan uzmayoq xijolatli tabassum bilan soch tutamini ko’tarib, to’g’nab qo’ydi. Kuz`min ayolga ta’zim qildi.
— Ma’zur tuting, — ayol shunday deb qo’lini Kuz`minga uzatdi. – Sizni kuttirib qo’ydim.
— Ol`ga Andreevna Bashilova sizmisiz?
— Ha, menman.
Kuz`min ayolga qarar ekan, uning navqironligi va ko’zlaridagi chuqur, biroz hasratli ifodadan hayratga tushdi. Bezovta qilgani uchun uzr so’rab, kitelining cho’ntagidan Bashilovning maktubini oldi va ayolga uzatdi. Ayol maktubni olib, minnatdorchilik bildirdi va o’qimayoq royal` ustiga qo’yib qo’ydi.
— Nimaga tikka turibmiz! O’tiring. Bu yoqqa, stolga keling, bu yer yorug’roq.
Kuz`min stol atrofiga o’tirib, chekishga ijozat so’radi.
— Chekavering, bemalol. Ehtimol, men ham chekarman.
Kuz`min unga papiros uzatdi, gugurt chaqdi. Papirosni o’t oldirar ekan, chaqilgan gugurt shu’lasida ayolning serdiqqat yuzlari, bejirim manglayi Kuz`minga tanishday tuyuldi.
Ol`ga Andreevna mexmonning ro’parasiga o’tirdi. Kuz`min u hozir savollarga ko’mib tashlaydi, deb o’ylagan edi, ammo ayol hech narsa demay, derazaga qarab o’tirar – tashqarida hamon yomg’ir bir maromda shovillardi.
— Marfusha, — dedi bir payt Ol`ga Andreevna ortiga o’girilib, — azizam, samovarni qo’yib yubor.
— Qo’ysangiz-chi, — bezovtalanib kuydi Kuz`min. – Mening ishim shoshilinch. Ko’chada izvoshchi kutib o’tiribdi. Sizga xatni yetkazish topshirilgan menga. Sizga … eringiz haqida ba’zi bir narsalarni aytishim kerak…
— Nimani ham gapirardingiz! – Ol`ga Andreevna shunday deb dastalangan gullar ichidan moychechakni chiqarib oldi va uning gulbarglarini shafqatsizlarcha yula boshladi. – Tirik ekan, shunisiga ham shukur.
Kuz`min indamadi.
— Shoshilavermang, — dedi Ol`ga Andreevna xuddiki eski qadrdoniga gapirganday. — Gudok bu yerga eshitiladi. Paroxod tong otmasdan ketmaydi.
— Nima uchun?
— Navolokidan quyiroqda, — qo’shni uydan turib dedi Marfa, — daryoning sayoz joyi bor. U yerdan tunda o’tish xavfli. Shuning uchun ham kapitanlar tong otishini kutib turishadi.
— To’g’ri, — maqulladi Ol`ga Andreevna. – Agar shahar bog’i orqali borilsa, pristangacha piyoda chorak soatlik yo’l. Men sizni kuzatib qo’yaman. Izvoshchiga javob berib yuboring. Sizni kim olib keldi, Vasiliymi?
— Bunisini bilmadim, — jilmaydi Kuz`min.
— Ularni Timofey olib keldi, — yana eshik ortidan dedi Marfa. Uning samovarni guvillatib qaynatayotgani eshitilib turardi. – Hech bo’lmasa choy ichib oling. “Keldi-yu ketdi” deganlaridek…
Kuz`min rozi bo’ldi, eshikka chiqib izvoshchiga yo’l haqini to’ladi. Izvoshchi esa darrov keta qolmadi, otning atrofida g’imirlab, abzalini to’g’rilagan bo’ldi.
Kuz`min qaytib kirganda dasturxon tuzalgan, dasturxonga zarhal gardishli ko’hna moviy chinoq piyolalar, qaynoq sut solingan ko’za, asal va bir shisha ochilgan vino qo’yilgan edi. Marfa samovarni olib kirdi. Ol`ga Andreevna bechorahol mehmondorchilik uchun uzr so’rarkan, Moskvaga qaytib ketmoqchiligini, hozircha esa Navoloki shahar kutubxonasida ishlab turganini aytdi. Kuz`min esa hamon u qachon Bashilov haqida so’rarkan deb kutar, ammo ayol bu haqda og’iz ochmasdi. Bundan esa Kuz`min batarroq xijolat bo’ldi. Aslida u Bashilov bilan xotini orasida qandaydir kelishmovchilik borligini gospitaldayoq sezgan edi. Endi esa, ayol xatni o’qimayoq royal` ustiga tashlab qo’yganidan keyin bunga qat’iy ishonch hosil qildi va unga o’zi Bashilov oldidagi qarzini uzmaganday, bu xol uchun uzi aybdorday tuyuldi. “U xatni keyinroq o’qiydi, bu aniq” deb o’yladi u. Ammo bir narsa kunday ravshan edi: Bashilov shunchalik katta ma’no yuklagan va Kuz`minni bemahalda bu uyga boshlab kelgan maktubning bu yerda hech bir zarurati ham, qizig’i ham yo’q edi. Alaloqibat, Kuz`min Bashilovga hech qanday yordam berolmadi va o’zini noqulay vaziyatga solib qo’ydi, xolos. Ol`ga Andreevna xuddi buni sezganday:
— Tashvishlanmang, — dedi. – Pochta bor, telegraf bor, bilmadim, sizni bezovta qilish nimaga kerak ekan.
— Bezovtasi bormi? – dedi javoban Kuz`min tezgina. Birpas sukut qilgach, qo’shib qo’ydi: — Aksincha, bu juda yaxshi bo’ldi.
— Nima yaxshi bo’ldi?
Kuzmin qizarindi.
— Nima yaxshi bo’ldi? – qaytib so’radi balandroq ovozda Ol`ga Andreevna. Shunday deya u Kuz`minga qaradi. Xuddiki Kuz`minning o’ylarini o’qimoqchiday sinchkov, javob kutib tikildi. Ammo Kuz`min hech narsa demadi.
— Xo’sh, nimasi yaxshi? – yana qaytib so’radi ayol.
— Nima desam ekan… – o’ylab turib javob qildi Kuz`min. – Bu alohida suhbat mavzui. Biz intikib kutgan hodisalar hayotimizda juda oz marta sodir bo’ladi. Boshqalarda qanday bilmadimu, men o’zimdan kelib chiqib aytyapman. Hamma yaxshi narsalar nuqul yonginangdan shuvllab o’tadi-ketadi. Tushunyapsizmi?
— Unchayam emas, — Ol`ga Andreevna qovog’ini uydi.
— Sizga qanday tushuntirsam ekan, — dedi Kuz`min o’zidan jahli chiqib. – Sizda ham shunday bo’lgan bo’lsa kerak. Vagon derazasidan birdan qayinzordagi yalanglikni ko’rib qolasiz, kuzgi mezonlar quyoshli osmonda yaltirab yotadi. Shunda sizni yurib ketayotgan poezddan sakrab tushmoq va shu yalanglikda qolib ketmoq istagi chulg’ab oladi. Poezd o’tib ketaveradi. Siz esa vagon oynasidan boshingizni chiqarib, ortga – allaqayoqlarga chopib ketayotgan o’rmonlar, o’tloqlar, toychoqlar, tuproq yo’llarga qaraysiz, elas-elas tovushlarni eshitasiz. Nima jaranglayotganini bilib bo’lmaydi. Kim biladi deysiz, o’rmondir, havodir… Balki, telegraf simlari guvillar. Ehtimol, yurib ketayotgan poezd tufayli rel`slar ovoz chiqarar. Shunday, hammasi zumda o’tib ketadi, ammo bular bari bir umr xotirada muhrlanib qoladi.
Kuz`min jimib qoldi. Ol`ga Andrevna unga bir stakan vino uzatdi.
— Men hayotda, — dedi Kuz`min qizarib – o’zi haqida gapirishga to’g’ri kelganda u hamisha ana shunday qizarardi, — hamma vaqt ana shunday oddiy, lekin kutilmagan narsalarni kutib yashayman. Shunaqasiga duch kelib qolsam, o’zimni baxtiyor his etaman. Uzoq bo’lmasa-da, baxtiyor sezaman.
— Hozir ham shundaymi? – so’radi Ol`ga Andreevna.
— Ha!
Ol`ga Andreevna ko’zlarini olib qochdi.
— Nima uchun? – so’radi u yana.
— Aniq aytolmayman. Shunaqa bir tuyg’u bor, xolos. Men Vislada yarador bo’ldim, gospitalda yotdim. Hammaga xatlar kelar edi, faqat menga kelmasdi. Shunchaki menga xat yozadigan kishining o’zi yo’q. Gospitalda yotib, hammaga o’xshab urushdan keyingi hayotim haqida o’ylar edim. Hayotim baxtiyor va hech kimnikiga o’xshamagan bo’ladi, deb o’ylardim, albatta. Tuzalganimdan keyin menga ta’til berishdi. Boradigan shaharni ham tayin qilishdi.
— Qaysi shahar?
Kuz`min shaharning nomini aytdi. Ol`ga Andreevna hech narsa demadi.
— Paroxodga o’tirdim. Qirg’oqdagi qishloqlar, pristanlar… Me’daga urgan yolg’izlik hissi… Xudo haqqi, meni shikoyat qilyapti deb o’ylamang tag’in. Yolg’izlikning ham yaxshi tomonlari ko’p. Keyin Navolokiga keldim. Qo’rqardimki, uxlab qolib Navolokidan o’tib ketmay deb. Qoq tunda palubaga
chiqib, o’ylanib qoldim: qanday g’alati-ya, butun Rusiyani qoplab olgan bu bahaybat zulmatda, qaerdadir yomg’irli osmon ostida minglab xilma-xil odamlar osoyishta uxlab yotishibdi. Keyin izvosh yollab bu yoqqa keldim, kimni uchratarkinman, deb o’yladim.
— Baribir aytmadingiz, siz nimadan baxtiyorsiz? – yana so’radi Ol`ga Anreevna.
— Shunday… – birdan o’ziga keldi Kuz`min. – Umuman olganda, yaxshi.
U jimib qoldi.
— Nima, axir! Ayting!
— Nimani aytay? Shusiz ham ko’p ortiqcha valdirab qo’ydim.
— Hammasini ayting, — dedi Ol`ga Andreevna. U Kuz`minning oxirgi gapini eshitmaganday edi. – Nimani xohlasangiz, shuni gapiring, — qo’shib qo’ydi u. – Bularning hammasi qandaydir g’alati.
U o’rnidan turib, deraza tomonga bordi, pardani ochib yubordi. Yomg’ir hamon yog’ardi.
— Nima g’alati?
— Bu yomg’ir! – Ol`ga Andrevna shunday deb Kuz`minga o’girildi. – Bu uchrashuv. Bizning tungi bu suhbatimiz – bularning hammasi g’alati emasmi?
Kuz`min xijolat bo’lib, jim qoldi. Deraza ortidagi namchil qorong’ulik qo’ynida, tog’lar etagida, qaerdadir paroxod gudok berdi.
— Nimayam qilardik, — yengil tortganday so’z qotdi Ol`ga Andreevna. – mana, gudok ham berishdi.
Kuz`min turdi, Ol`ga Andreevna esa qimir etmadi.
— Birpas shoshmang, — dedi u ohista. – Safar oldidan bir o’tiraylik, xuddi qadim zamonlardagidek.
Kuz`min qaytib o’tirdi. Ol`ga Andreevna ham o’tirdi, o’ylanib qoldi, u hatto Kuz`mindan yuzini o’girib oldi. Kuz`min uning baland yelkalariga, ensasida turmaklab qo’yilgan og’ir soch o’rimiga, nafis bo’yniga qarab turib, xayoliga shunday o’y keldi: Bashilov bo’lmaganda, bu shahardan hech qayoqqa ketmasdi, ta’tilning oxirigacha shu yerda qolar va to’lqinlanib, yonginasida mana shunday dilbar, ma’yusdan-ma’yus bir ayol borligini his etib yashagan bo’lardi.
Ol`ga Andreevna turdi. Kichikkina dahlizda Kuz`min unga plashini kiyishga yordamlashib yubordi. U boshiga ro’molini o’radi.
Ular ko’chaga chiqdilar, qorong’u ko’chadan jimgina yurib ketishdi.
— Hademay tong otadi, — dedi Ol`ga Andreevna.
Daryo ortida namchil osmon ko’karib ko’rinardi. Kuz`min Ol`ga Andreevnaning qaltirayotganini sezdi.
— Sovuq qotyapsizmi? – tashvish bilan so’radi Kuz`min. – Kuzatishga behuda chiqdingiz. Yo’lni o’zim topib olardim.
— Yo’q, behuda emas, — muxtasar javob qildi Ol`ga Andreevna.
Yomg’ir to’xtagan, ammo tomlardan hamon tomchilar tushar va taxtadan qilingan yo’lakda taqillar edi.
Ko’chaning adog’ida shahar bog’i yastangan. Eshikcha ochiq, uning ortidan darhol bo’m-bo’sh, qarovsiz xiyobon boshlanardi. Bog’da hamon tungi salqin hokim, nam tuproq hidi anqiydi. Bu bog’ ko’hna, baland jo’ka daraxtlari qorayib ketgan edi. Jo’ka daraxtlari gullab bo’lgan, mayin hid taratishadi. Salgina shamol qo’zg’alishi bilan butun bog’ xuddi sharros jala quyib, darhol to’xtaganday shovillab ketdi. Bog’ tugagan joyda daryo buyidagi jarlik bor, jarlikning naryog’ida esa yomg’irda yuvilgancha tongni qarshilayotgan yalangliklar, pastda bakenlarning xira shu’lasi, tuman, yozgi yog’ingarchilikning butun huzuni…
— Pastga qanday qilib tushamiz? — so’radi Kuz`min.
— Bu yoqqa yuring!
Ol`ga Andreevna so’qmoq bo’ylab jarlikka to’g’ri burildi va qop-qorong’u quyilikka qo’yilgan yog’och pillapoyaga yaqin keldi.
— Qo’lingizni bering, bu yerda chirigan pog’onalari ko’p.
Kuz`min unga qo’lini uzatdi, ikkovlashib ehtiyotkorlik bilan tusha boshladilar. Zinaning pog’onlari orasidan o’sgan o’tlar yomg’irdan jiqqa ho’l edi. Ular zinaning oxirgi pog’onasida to’xtab qolishdi. Pristan` ham, paroxodning yashil-qizil alangasi ham ko’rinib turardi. Bug’ vishilladi. Kuz`minning yuragi uvishib ketdi: mana, hozir bu notanish va ayni paytda shu qadar yaqin bo’lgan ayol bilan ajrashadi-yu, unga hech narsa demaydi – hech narsa! Hatto unga yo’lida duch kelgani, qo’lqopi ho’l bo’lgan kichkina va chayir qo’llarini bergani, uni eski pillapoyadan ohista olib tushgani va har safar osilib tushgan ho’l shoxlarga yuzini urib olish ehtimolidan ogohlantirib “boshingizni eging” degani uchun minnatdorchilik ham izhor qilolmaydi – ayol har safar shuday deganda Kuz`min boshini itoatkorlik bilan egib olgandi.
— Shu yerda xayrlashamiz, — dedi Ol`ga Andreevna. – U yog’iga men bormayman.
Kuz`min ayolga qaradi. Ro’mol ostidan unga hayajonli va sipo ko’zlar boqib turardi. Nahotki, mana hozir – xuddi shu daqiqalarda
hammasi o’tmishga va buning ham, uning ham hayotidagi eng mahzun xotiralardan biriga aylansa?
Ol`ga Andreevna qo’lini Kuz`minga uzatdi. Kuz`min bu qo’llarni o’par ekan, dimog’iga yana o’sha – qorong’u xonada, yomg’irning shovillashi ostida tuygan o’sha atir bo’yi urildi.
U boshini ko’tararkan, Ol`ga Andreevna nimadir dedi, ammo u bu so’zlarni shunchalik ohista aytdiki, Kuzmin eshitolmay qoldi. Unga shunday tuyuldiki, ayol faqat birgina so’z dedi: “Behuda…” Ehtimol, u yana biror nima degandir, ammo daryo tarafdan paroxodning rutubatli tongdan, o’zining yomg’ir va tumanlararo kechayotgan daydilarcha hayotidan shikoyat qilgansumol jahl bilan pishqirgani eshitildi.
Kuz`min qirg’oqqa qaramasdan, yugurib chipta va qatron hidi anqib turgan pristanga o’tdi, paroxodga kirdiva shu zahotiyoq bo’m-bo’sh palubaga chiqdi. Paroxodning g’ildiraklari sekin aylanib, qirg’oqdan uzildi. Kuz`min paroxodning quyrug’iga o’tib, jarlik tomonga
– pillapoyaga qaradi: Ol`ga Andreevna haliyam o’sha yerdaydi. Kun yorishgan, razm solib qarash noqulay edi. Kuz`min qo’lini ko’tardi, biroq Ol`ga Andreevna javob qilmadi.
Paroxod tobora uzoqlashar ekan, qumloq sohilga uzun-uzun to’lqinlarni haydar, bakenlarni tebratar, qirg’oq bo’yida o’sgan tollarning navdalari esa paroxod g’ildiraklarining zarbiga shoshilinch shovillab javob qaytarishardi.
