11 август — машҳур рус адиби Александр Грин таваллуд топган кун.

   40 ёшли Стилтон шу пайтгача қўноқ ва овқат ташвишини билмайдиган, пулга нима қилиш мумкин бўлса, ўшанинг ҳаммасини қилиб юрган бўйдоқ киши эди. У 20 миллион фунтлик мол-мулк эгаси эди. Унинг Ив учун ўйлаб топган майнавозчилик ҳазили жуда арзимаган бир иш эди, аммо Стилтон ўз ихтироси билан ғурурланарди, чунки ўзини жуда катта тасаввур қобилиятига эга ва муғомбирона ўй-хаёллар устаси деб билишни ёқтирарди.

Константин Паустовский
АЛЕКСАНДР ГРИН
Эркин Носиров таржимаси

Ёшлик йилларимизда биз гимназистлар “Универсал кутубхона” сериясидаги китоблардан бош кўтармасдик. Бу мўъжаз китобчалар сариқ муқовада бўлиб, петит ҳарфларда босиларди. Булар ниҳоятда арзон бўларди. Ўн тийинга Додэнинг “Тартарен”ини ёки Ҳамсуннинг “Мистерия”сини, йигирма тийинга Диккенснинг “Давид Копперфильд”ини ёки Сервантеснинг “Дон Кихот”ини сотиб олса бўларди. Рус ёзувчисининг асарлари “Универсал кутубхона” сериясида аҳён-аҳёнда нашр қилинарди. Шунинг учун ҳам сериянинг “Теллурининг мовий шаршараси” деган ғалати номдаги навбатдаги китобини сотиб олиб, унинг муқовасида Александр Грин деган авторнинг фамилиясини кўрганимда, у ажнабий бўлса керак, деган хаёлга борганим табиийдир.

Китобда бир неча ҳикоялар бор эди. Ўшанда дўкон ёнида китобни очиб, шуларни ўқиганим ёдимда: “Лиссидай бемаъни ва ажойиб порт топилмаса керак. Одамлари турлича гаплашадиган бу шаҳар ўтроқликка ўтмоқчи бўлган дайдини эслатади. Уйлар тўғри келган жойга, ҳатто номигагина бўлган кўчаларнинг ўртасига ҳам тушаверган. Лиссида росмана кўчанинг ўзи йўқ, чунки шаҳар зиналари, кўприклар ва торгина сўқмоқлар билан бир-бирига уланган қоялар ва тепаликлар чеккаси устида бунёдга келган.

Буларнинг барини қалин – тропик ўсимликлар босган. Қаёққа қараманг, сариқ тош, мовий соя ва қадимий деворларнинг чиройли ёриқларидан бошқа ҳеч нарсани кўрмайсиз… Тепаликка ўхшаган бирорта ҳовлида трубка чекаётган ялангоёқ, бадқовоқ бир киши катта қайиқ тузатаётган бўлади. Олисдан қўшиқ эшитилар, жарлардан эса унинг акс садоси келарди. Бозорларда одамлар катта соябонлар тагида савдо қилишарди. Қуроллар ялтираши, ранго-ранг либослар, кўзларни қамаштирувчи гуллар ва ўт-ўланларнинг хушбўй ислари худди тушдагидай юракка тушган севги ва висол дамларини эслатиб, қалбни дилгир қилади.

Гавань – мўркон йигит каби исқирт. Беҳисоб елканлар, уларнинг сокинлиги, ажойиб тепа, мовий сув, қоялар, бепоён океан кўзга ташланади. Тун – юлдузларнинг сеҳрли ёғдуси, қайиқлардан янграган қаҳ- қаҳалар… Лисси – мана шундай шаҳар”.

Мен бу китобни гуллаган Киев каштанининг соясида ўқирдим. Ажиб тушга ўхшаган бу китобнинг охирига етмагунимча бошимни кўтармадим.

Ш унда мен ногаҳон шамол жилосини, денгизнинг шўртак иссиқ ҳидини, Лиссини, аёлларнинг кўзларини, олов сели пуркаган тор кўчаларни, атрофида оқ чиғаноқларнинг қолдиқлари ётган сариқ тошни, кўкка ўрлаётган учқур булутларнинг оч пушти ранг дудини соғиниб қолдим. Йўқ! Мен фақатгина соғинмасдим, балки ана шуларнинг барини ўз кўзим билан кўриб, эркин денгиз ҳаётига бемалол шўнғиш истак-иштиёқида ёнардим.

Шунда мен бу ажиб дунёнинг қандайдир айрим жойлари кўзимга танишлигини эсладим. Номаълум адиб Грин уларни бир саҳифага тўплаган эди. Бироқ мен буларнинг барини қаерда кўрган бўлишим мумкин?

Ҳа, эсладим. Буларни, албатта, бамисоли мовий денгизлар устидаги кўзни қамаштирувчи ёрқин қуёш сари бўй чўзган ва унга осмон каби мовий соялар қанотини ташлаган Севастополда кўрганман. Севастополдаги бу ажойиб хусусиятларнинг бари Грин асарининг саҳифасига жо бўлганди.

Мен китобни ўқишда давом этарканман, матрослар қўшиғига дуч келдим:

Олисда ялтирар жанубий Крест,
Компос ҳам уйғонар илк шабададан,
Тангри, кемаларни сақларкан албат,
Ўтар бизларнинг ҳам гуноҳимиздан.

Ўша вақтларда мен Грин ҳикоялари учун қўшиқларни ҳам ўзи тўқишини билмасдим.

Одамлар ичкиликдан, қуёш ёғдусидан, ажиб шодиёнадан, ўзининг ажиб ва намхуш гўшалари сари толмай етакловчи ҳаёт сахийлигидан ва ниҳоят “юксак туйғу”дан сархуш бўладилар.

Грин ҳикояларида буларнинг бари мавжуд эди. Улар кишини дим шаҳардан чиққанингдан кейин юзга уриладиган оромбахш шабада сингари сархуш этарди.

Мен Грин билан шу тариқа танишдим. Гриннинг рус эканлигини асли исми шарифи Александр Степанович Гриневскийлигини билганимдан кейин, бунга унча ҳайрон бўлмадим. Балки бу Грин ўша пайтлардаёқ мен учун нақ Қора денгизчи, адабиётда Багрицкий ва Катаев ҳамда бошқа кўп қораденгизчи ёзувчилар мансуб бўлган авлод вакили сифатида маълум эканидан шундай бўлгандир.

Гриннинг таржимаи ҳолини,унинг санғи ва ўлгудай дайди ҳаёт кечирганини билганимдан кейин ажабландим. Индамас ва кулфатлар адо қилган бу одам аянчли ҳаёт кечирганига қарамай, ўзида  тасаввурнинг қудратли ва мусаффо инъомини, инсонга бўлган ишончини ва уятчан табассумни сақлаб қола
олганлиги жуда ҳайратланарли эди. У ўзи ҳақида “доимо чиқиндилар ва пастак уйларнинг ахлатлари устида
булутли манзара кўрдим” деб бежиз ёзмаган эди.

Француз ёзувчиси Жюль Ренарнинг: “Менинг ватаним – энг гўзал булутлар сузадиган жойлардир” деган сўзларини Гринга ҳам тааллуқли дейиш мукин. Агар Грин бизга фақат “Алвон елканлар” деган насрий достонини қолдириб, оламдан ўтганида ҳам, бу асарнинг ўзиёқ уни инсон қалбини камолотга чорлаши билан ҳаяжонга соладиган ажойиб ёзувчилар қаторига қўймоқ учун кифоя қиларди.

Гриннинг барча асарлари орзуларини оқлаш учун ёзилгандек. Бунинг учун биз ундан миннатдор бўлмоғимиз  даркор. Биз интилаётган келажак инсоннинг енгилмас хусусияти бўлган орзу қилиш ва сева билиш уқувидан  туғилганлигини биламиз.

Александр Грин
ЯШИЛ ЧИРОҚ
Миразиз Аъзам таржимаси

Лондонда минг тўққиз юз йигирманчи йил қиш пайти Пикаделли кўчасини кесиб ўтган бир чорраҳада яхши кийинган ўрта ёшли икки киши бир зум тўхташди. Улар ҳозиргина муҳташам бир ресторандан чиққан эдилар. У ерда икковлари кечки овқатдан сўнг шаробхўрлик қилишган, Дрюрилен театрининг раққослари билан ҳазиллашиб валақлашгандилар.

Энди ерда ҳаракатсиз ётган, тепасига одамлар йиғила бошлаган эски кийимли йигирма беш ёшлардаги йигит уларнинг эътиборини тортди.
— Стилтон! — Семиз жентелмен ўзининг баланд бўйли ошнаси ерда ётган одамга синчиклаб қараётганини кўриб, жирканиш билан унинг енгидан тортқилади. — Ростини айтсам, шу ўлакса одам шунча ўралашишга арзимайди. У маст ёки ўлган.
— Мен очман… ҳам тирикман, — ғўлдиради у бечора бадбахт ва ниманидир ўйлаб қолган Стилтонга кўз ташламоқчи бўлиб сал ўрнидан кўтарилди. — Ҳушдан кетиб, йиқилибман, шекилли.
— Реймар! — деди Стилтон. — Роса ҳазилбоп воқеа бу. Менда бир қизиқ фикр туғилди. Бир хил эрмаклар жонимга тегди. Фақат бир йўл: одамларни ўйинчоқ қиладиган ҳазил – энг яхши ҳазил.

Бу сўзлар шу қадар секин айтилдики, ҳозиргина ерда ётган, энди эса панжарага суяниб турган одам буларни эшитмади.
Ҳамма нарсага лоқайд қарайдиган Реймар энсаси қотиб, елкаларини қисди, Стилтон билан хайрлашиб, тунни ўтказиш учун ўрганган клубига қараб йўл олди. Стилтон эса одамларнинг таҳсини остида ва полисменнинг ёрдами билан ҳолсиз одамни усти ёпиқ аравага ўтқазди.

Файтон Гай кўчасидаги карвонсаройли ресторанга қараб кетди. Дайдининг оти Жон Ив экан. Ирландиядан Лондонга хизматми, ишми излаб келибди. Ив етимликда бир ўрмончининг хонадонида тарбияланибди. Бошланғич мактабдан кейин ҳеч қандай маълумот олмабди. Ив 15 ёшга кирганда, тарбиячиси вафот этибди. Ўрмончининг катта болалари кими Америкага, кими Жанубий Уелсга, кими Оврўпога кетиб қолишибди, шундан кейин Ив ҳам бир фермернинг қўлида ишлай бошлабди. Сўнгра шахтёр (кўмир қазувчи), денгизчи, қовоқхона хизматчиси каби ишларнинг тузини тотишга тўғри келибди, 22 ёшида ўпкаси шамоллаб, қаттиқ касалланибди, касалхонадан чиққач, Лондонга келиб, бахтини синаб кўришга аҳд қилибди. Аммо рақобат ва ишсизлик туфайли тезда иш топиш осон эмаслигини кўрибди. У истироҳат боғлари, бандаргоҳларда тунар, кундан-кунга кўпроқ оч қоларди, натижада озиб-тўзиб, рамақижон бўлиб кетибди. Ситидаги савдо омборларининг бошлиғи Стилтон уни юқорида кўрганимиздай кўтариб олганди.

40 ёшли Стилтон шу пайтгача қўноқ ва овқат ташвишини билмайдиган, пулга нима қилиш мумкин бўлса, ўшанинг ҳаммасини қилиб юрган бўйдоқ киши эди. У 20 миллион фунтлик мол-мулк эгаси эди. Унинг Ив учун ўйлаб топган майнавозчилик ҳазили жуда арзимаган бир иш эди, аммо Стилтон ўз ихтироси билан ғурурланарди, чунки ўзини жуда катта тасаввур қобилиятига эга ва муғомбирона ўй-хаёллар устаси деб билишни ёқтирарди.

Ив озроқ мусаллас ичиб, иштаҳа билан ул-бул еб олгач, Стилтон хаёлида ўзи тўқиган тарихни гапириб берди.
— Сизга бир таклифим бор, айтсам, шу ондаёқ кўзингиз чақнаб кетади. Диққат билан эшитинг: мен сизга ўн фунт бераман, шарт шуки, сиз эртагаёқ марказий кўчаларнинг биридан бир хонани ижарага оласиз. Деразаси кўчага қараган, ўзи иккинчи қаватда бўлсин.

Ҳар куни кечқурун роппа-роса соат бешдан кечаси ўн иккигача ҳар доим битта дераза токчасида яшил қалпоқли чироқ ёқилган бўлиши керак. Чироқ белгиланган муддатда ёниб тураркан, сиз соат бешдан ўн иккигача уйдан чиқмайсиз, ҳеч кимни уйга киритмайсиз, ҳеч ким билан гаплашмайсиз. Бир сўз билан айтганда, қийинмас. Агар рози бўлсангиз, мен сизга ҳар ойда ўн фунтдан юбориб тураман. Сизга кимлигимни айтмайман.

Ив даҳшатли даражада ҳайратга тушди.
— Агар ҳазиллашмаётган бўлсангиз, — деб жавоб берди у, — ҳатто мен ўз номимни унутишга ҳам тайёрман. Аммо, мумкин бўлса, айтинг-чи, менинг бундай тинч ҳаётим қанча давом этади?
— Буниси номаълум. Эҳтимол, бир йил, балки, умр бўйи давом этар.
— Янаям яхши. Аммо сўраганим учун айбга қўшманг – бу яшил чироғбонлик сизга нима учун зарур бўлиб қолди?
— Сир! — деб жавоб берди Стилтон. — Буюк сир! Чироқ сиз ҳеч қачон тушуниб етмайдиган одамлар ва ишлар учун ишора бўлиб хизмат қилади.
— Тушундим. Тўғрироғи, ҳеч нарсага тушунмадим. Яхши: пулни чўзинг ва билиб қўйинг: эртагаёқ мен маълум қилган манзилда Жон Ив чироқ билан деразани ёритиб қўяди!

Шу тариқа ғалати битим тузилди, сўнгра дайди билан миллионер бир-бирларидан мамнун ҳолда хайрлашдилар.
Хайрлашаётганда Стилтон шундай деди:
— Йўқлаб олинадиган хатга мана бундай: “3-33-6” деб ёзинг. Яна бир нарсани ёдингизда тутинг, балки бир ойдан кейин, балки бир йилдан кейин, қачонлиги номаълум, қисқаси, ҳеч кутилмаганда сизни зиёрат қилгани одамлар келишади ва сизни бой қилиб юборишади. Бу нима учун ва қандай бўлишини сизга изоҳлашга ҳаққим йўқ. Аммо бу воқеа, албатта, содир бўлади…

Ив Стилтонни олиб кетаётган файтонга қараб:
— Жин урсин, — деб минғиллаб қўйди ва хаёлга ботганча қўлидаги ўн фунтлик пулни айлантириб кўрди. — Ё бу одам ақлдан озди, ёки мен ўта бахтли одамларданман! Бор-йўғи кунига ярим литр керосин ёқиб битказишим учун шунча марҳамат ато қилса-я!
Эртасига Ривер кўчасидаги 52-уйнинг иккинчи қаватидаги бир дераза майингина яшил ёғду тарата бошлади.
Чироқ деразанинг кесакисига тақаб қўйилганди.

Қаршидаги уйнинг йўлкасида икки йўловчи бирмунча вақт яшил деразага қараб туришди, кейин Стилтон шундай деди:
— Мана, кўрдингизми, азизим Реймар, зериккан пайтларингизда шу ерга келинг ва жилмайиб қўйинг. Дераза ортида, анов уйда бир аҳмоқ ўтирибди. Арзон гаровга сотиб олинган, ҳақини бўлиб-бўлиб берса бўладиган, узоқ вақтгача шу ҳолда тутиб туришинг мумкин бўлган бир аҳмоқ. Зерикканидан бора-бора майхўр бўлиб кетади ёки ақлдан озади… Лекин ўзи билмаган нарсасини кутиб яшайди. Ана ўзи, қара!

Чиндан ҳам, деразага манглайини босиб турган одамнинг қора шарпаси ярим қоронғи кўчага қараб турарди, худдики: “Ким у ерда? Нима қиламан кутиб? Ким келаркин?” деб сўраётганга ўхшарди.
— Аммо сиз ҳам аҳмоққинасиз, азизим, — деди Реймар, ошнасини қўлтиқлаб автомобил томонга тортиб кетаркан. — Бу ҳазилнинг нима қизиғи бор?
— Ўйинчоқ… тирик одамдан ўйинчоқ, — деди Стилтон, — энг мазали таом бу!

***

1928-йилда Лондоннинг чекка даҳаларидан бирида жойлашган камбағаллар касалхонаси бирдан даҳшатли оҳ-воҳлар билан тўлди: ҳозиргина келтирилган қари чол, юзлари озиб-тўзиб кетган, ифлос ва ёмон кийинган бир одам қаттиқ оғриққа чидаёлмай дод-вой соларди. У қоронғи бир бузуқхонанинг қора зинапоясида қоқилиб кетиб, оёғи синибди.

Шўрликни кўрикдан ўтказаркан, тўқималарда дарҳол бошланган шамоллаш жараёнини кўрган жарроҳ уни оператсия қилиш керак, деган хулосага келди. Оператсия муваффақиятли ўтди, чолни ўринга олиб келиб ётқизишди. У тезда уйқуга кетди, уйғонганда эса олдида ўзини ўнг оёқдан маҳрум қилган ўша жарроҳ ўтирганини кўрди.

—Учрашган жойимизни қаранг-а! — деди доктор, кўз қарашлари маъюс новча киши, жиддий бир оҳангда. — Мени танияпсизми, мистер Стилтон. Мен — Жон Ивман, сиз менга ҳар куни ёниқ турган яшил чироқ ёнида навбатчилик қилишни топширгандингиз. Мен сизни бир кўришда танидим.
—Қандай бемаънилик! — ғўлдиради Стилтон унга тикилиб. — Нима бўлди ўзи? Шундай ҳам бўладими ҳеч?
— Ҳа. Сизнинг ҳаёт тарзингизни нима ўзгартириб юборди, ҳаммасини гапириб беринг.
— Мен хонавайрон бўлдим… устма-уст катта-катта ютқазиқлар… биржада ваҳима бўлиб кетди… Мана гадойга айланганимга уч йил бўлди. Сиз-чи? Сиз қандай яшадингиз?

— Мен чироқни бир неча йилгача ёқиб юрдим, — жилмайди Ив, — олдинига зерикканимдан ўқишга тутиндим, бора-бора китоб ўқишга шунчалик қаттиқ қизиқиб кетдимки, қўлимга нимаки тушса — ўқидим. Бир куни, ўша ўзим яшаган уйнинг токчасида ётган эски анатомия китобини очиб ўқидим-у, ҳайратга тушдим. Менинг олдимда инсон вужудининг бир-биридан қизиқарли сирлар мамлакати кашф бўлди. Мен худди маст одамлардай, бутун тун бўйи шу китобга қадалиб ўтирдим. Эрталаб эса кутубхонага жўнадим: “Доктор бўлиш учун нималарни билиш керак?” — деб сўрадим. Мени масхара қилгандай: “Математика, геометрия, ботаника, зоология, морфология, кимё, биология, фармакология, лотин тили ва ҳоказоларни ўрганинг”, — деб жавоб қайтаришди. Аммо мен қайсарлик билан суриштиравердим ва ҳаммасини ўзим учун хотирамга қайд қилиб қўйдим.

Ўша пайтларда мен икки йилдан бери яшил чироқни ёқиб қўяётган эдим, бир куни эса, кечга қараб қайтаётганда (мен энди олдингидай ҳеч қаёққа чиқмасдан 7 соат уйда ўтиришим шарт эмас, деб ҳисоблардим), бошига силиндр кийган бир кишини кўриб қолдим, у менинг яшил чироғимга ачинибми, жирканибми қарар эди.

“Ив – антиқа бир аҳмоқ!” — деб ғўлдиради ўша одам мени пайқамай. — У ваъда қилинган ғаройиб нарсаларни кутяпти… ҳа, у лоақал нимадандир умидвор, мен бўлсам… мен деярли хонавайрон бўлдим!” Шундай деб валдираган одам сиз эдингиз. Сиз яна: “Аҳмоқона ҳазил. Пулни йелга совурмасам бўларкан” — деб қўйдингиз.

Мен ҳеч нимага қарамай ўқиш, ўқиш ва яна ўқиш учун етарлича китоблар сотиб олган эдим. Ўшанда мен сизни уриб ташлашимга сал қолди, аммо сизнинг масхара қилишга қаратилган саховатингиз туфайли маълумотли одам бўлганимнинг хотирини қилдим…
— Кейин-чи?
— Кейин? Яхши бўлди. Агар одамда истак кучли бўлса, у амалга ошиши ҳеч гап эмас экан. Мен билан бир хонада бир талаба йигит яшарди. У менга ҳамдам-ҳамнафас бўлди ва менга ҳар тарафлама ёрдам бериб турди, бир йилдан кейин тиббиёт коллежига кириш учун имтиҳон топширдим. Кўриб турибсиз, қобилиятли одам эканман…

Ўртага жимлик чўкди.
— Мен кўпдан деразангиз олдига келмай қўйгандим, — деб тан олди Ивнинг ҳикоясидан ларзага тушган Стилтон, — кўпдан буён… анчадан бери. Аммо, назаримда, энди у ерда тун қоронғилигига ёғду таратувчи яшил чироқ ҳамон ёниб тургандек… Мени кечиринг.

Ив чўнтак соатини чиқарди.
— Соат ўн. Айни ухлайдиган пайтингиз, — деди у. — Тахминан уч ҳафталардан кейин касалхонадан кетишингиз мумкин. Ўшанда менга қўнғироқ қилинг, — эҳтимол, мен сизга амбулаториямиздан бирон иш топиб берарман: келган-кетган касалларнинг исми-шарифларини дафтарга қайд қилиб ўтирарсиз. Қоронғи зиналардан тушаётганда эса, ҳеч бўлмаса бир гугурт ёқинг…

Рус ёзувчиси. Александр Гриннинг ҳикоя, қисса ва романлари катта ёшдаги болалар ва ёшларнинг энг севимли асарларидан бўлиб қолди. Ажойиб табиат тасвирчиси, ёшлар руҳининг нозик билимдони, дунёни романтик руҳ билан идрок қила олган бу улуғ ёзувчининг асарлари ҳозир ҳам китобхонларнинг қўлдан қўймай ўқиладиган ноёб санъат намуналаридир. Унинг «Алвон елканлар» қиссаси ва бир қатор ҳикоялари ўзбек тилига таржима қилинган.

Rus yozuvchisi. Aleksandr Grinning hikoya, qissa va romanlari katta yoshdagi bolalar va yoshlarning eng sevimli asarlaridan bo’lib qoldi. Ajoyib tabiat tasvirchisi, yoshlar ruhining nozik bilimdoni, dunyoni romantik ruh bilan idrok qila olgan bu ulug’ yozuvchining asarlari hozir ham kitobxonlarning qo’ldan qo’ymay o’qiladigan noyob san’at namunalaridir.Uning «Alvon yelkanlar» qissasi va bir qator hikoyalari o’zbek tiliga tarjima qilingan.

Konstantin Paustovskiy
ALEKSANDR GRIN
Erkin Nosirov tarjimasi

Yoshlik yillarimizda biz gimnazistlar “Universal kutubxona” seriyasidagi kitoblardan bosh ko’tarmasdik. Bu mo»jaz kitobchalar sariq muqovada bo’lib, petit harflarda bosilardi. Bular nihoyatda arzon bo’lardi. O’n tiyinga Dodening “Tartaren”ini yoki Hamsunning “Misteriya”sini, yigirma tiyinga Dikkensning “David Kopperfil`d”ini yoki Servantesning “Don Kixot”ini sotib olsa bo’lardi. Rus yozuvchisining asarlari “Universal kutubxona” seriyasida ahyon-ahyonda nashr qilinardi. Shuning uchun ham seriyaning “Tellurining moviy sharsharasi” degan g’alati nomdagi navbatdagi kitobini sotib olib, uning muqovasida Aleksandr Grin degan avtorning familiyasini ko’rganimda, u ajnabiy bo’lsa kerak, degan xayolga borganim tabiiydir.

Kitobda bir necha hikoyalar bor edi. O’shanda do’kon yonida kitobni ochib, shularni o’qiganim yodimda: “Lissiday bema’ni va ajoyib port topilmasa kerak. Odamlari turlicha gaplashadigan bu shahar o’troqlikka o’tmoqchi bo’lgan daydini eslatadi. Uylar to’g’ri kelgan joyga, hatto nomigagina bo’lgan ko’chalarning o’rtasiga ham tushavergan. Lissida rosmana ko’chaning o’zi yo’q, chunki shahar zinalari, ko’priklar va torgina so’qmoqlar bilan bir-biriga ulangan qoyalar va tepaliklar chekkasi ustida bunyodga kelgan.

Bularning barini qalin – tropik o’simliklar bosgan. Qayoqqa qaramang, sariq tosh, moviy soya va qadimiy devorlarning chiroyli yoriqlaridan boshqa hech narsani ko’rmaysiz… Tepalikka o’xshagan birorta hovlida trubka chekayotgan yalangoyoq, badqovoq bir kishi katta qayiq tuzatayotgan bo’ladi. Olisdan qo’shiq eshitilar, jarlardan esa uning aks sadosi kelardi. Bozorlarda odamlar katta soyabonlar tagida savdo qilishardi. Qurollar yaltirashi, rango-rang liboslar, ko’zlarni qamashtiruvchi gullar va o’t-o’lanlarning xushbo’y islari xuddi tushdagiday yurakka tushgan sevgi va visol damlarini eslatib, qalbni dilgir qiladi.

Gavan` – mo’rkon yigit kabi isqirt. Behisob yelkanlar, ularning sokinligi, ajoyib tepa, moviy suv, qoyalar, bepoyon okean ko’zga tashlanadi. Tun – yulduzlarning sehrli yog’dusi, qayiqlardan yangragan qah- qahalar… Lissi – mana shunday shahar”.

Men bu kitobni gullagan Kiev kashtanining soyasida o’qirdim. Ajib tushga o’xshagan bu kitobning oxiriga yetmagunimcha boshimni ko’tarmadim.

SH unda men nogahon shamol jilosini, dengizning sho’rtak issiq hidini, Lissini, ayollarning ko’zlarini, olov seli purkagan tor ko’chalarni, atrofida oq chig’anoqlarning qoldiqlari yotgan sariq toshni, ko’kka o’rlayotgan uchqur bulutlarning och pushti rang dudini sog’inib qoldim. Yo’q! Men faqatgina sog’inmasdim, balki ana shularning barini o’z ko’zim bilan ko’rib, erkin dengiz hayotiga bemalol sho’ng’ish istak-ishtiyoqida yonardim.

Shunda men bu ajib dunyoning qandaydir ayrim joylari ko’zimga tanishligini esladim. Noma’lum adib Grin ularni bir sahifaga to’plagan edi. Biroq men bularning barini qaerda ko’rgan bo’lishim mumkin?

Ha, esladim. Bularni, albatta, bamisoli moviy dengizlar ustidagi ko’zni qamashtiruvchi yorqin quyosh sari bo’y cho’zgan va unga osmon kabi moviy soyalar qanotini tashlagan Sevastopolda ko’rganman. Sevastopoldagi bu ajoyib xususiyatlarning bari Grin asarining sahifasiga jo bo’lgandi.

Men kitobni o’qishda davom etarkanman, matroslar qo’shig’iga duch keldim:

Olisda yaltirar janubiy Krest,
Kompos ham uyg’onar ilk shabadadan,
Tangri, kemalarni saqlarkan albat,
O’tar bizlarning ham gunohimizdan.

O’sha vaqtlarda men Grin hikoyalari uchun qo’shiqlarni ham o’zi to’qishini bilmasdim.

Odamlar ichkilikdan, quyosh yog’dusidan, ajib shodiyonadan, o’zining ajib va namxush go’shalari sari tolmay yetaklovchi hayot saxiyligidan va nihoyat “yuksak tuyg’u”dan sarxush bo’ladilar.

Grin hikoyalarida bularning bari mavjud edi. Ular kishini dim shahardan chiqqaningdan keyin yuzga uriladigan orombaxsh shabada singari sarxush etardi.

Men Grin bilan shu tariqa tanishdim. Grinning rus ekanligini asli ismi sharifi Aleksandr Stepanovich Grinevskiyligini bilganimdan keyin, bunga uncha hayron bo’lmadim. Balki bu Grin o’sha paytlardayoq men
uchun naq Qora dengizchi, adabiyotda Bagritskiy va Kataev hamda boshqa ko’p qoradengizchi yozuvchilar mansub bo’lgan avlod vakili sifatida ma’lum ekanidan shunday bo’lgandir.

Grinning tarjimai holini,uning sang’i va o’lguday daydi hayot kechirganini bilganimdan keyin ajablandim. Indamas va kulfatlar ado qilgan bu odam ayanchli hayot kechirganiga qaramay, o’zida tasavvurning qudratli va musaffo in’omini, insonga bo’lgan ishonchini va uyatchan tabassumni saqlab qola olganligi juda hayratlanarli edi. U o’zi haqida “doimo chiqindilar va pastak uylarning axlatlari ustida  bulutli manzara ko’rdim” deb bejiz yozmagan edi.

Frantsuz yozuvchisi Jyul` Renarning: “Mening vatanim – eng go’zal bulutlar suzadigan joylardir” degan so’zlarini Gringa ham taalluqli deyish mukin. Agar Grin bizga faqat “Alvon yelkanlar” degan nasriy dostonini qoldirib, olamdan o’tganida ham, bu asarning o’ziyoq uni inson qalbini kamolotga chorlashi bilan hayajonga soladigan ajoyib yozuvchilar qatoriga qo’ymoq uchun kifoya qilardi.

Grinning barcha asarlari orzularini oqlash uchun yozilgandek. Buning uchun biz undan minnatdor bo’lmog’imiz darkor. Biz intilayotgan kelajak insonning yengilmas xususiyati bo’lgan orzu qilish va seva bilish uquvidan tug’ilganligini bilamiz.

Aleksandr Grin
YASHIL CHIROQ
Miraziz A’zam tarjimasi

Londonda ming to’qqiz yuz yigirmanchi yil qish payti Pikadelli ko’chasini kesib o’tgan bir chorrahada yaxshi kiyingan o’rta yoshli ikki kishi bir zum to’xtashdi. Ular hozirgina muhtasham bir restorandan chiqqan edilar. U yerda ikkovlari kechki ovqatdan so’ng sharobxo’rlik qilishgan, Dryurilen teatrining raqqoslari bilan hazillashib valaqlashgandilar.

Endi yerda harakatsiz yotgan, tepasiga odamlar yig’ila boshlagan eski kiyimli yigirma besh yoshlardagi yigit ularning e’tiborini tortdi.
— Stilton! — Semiz jentelmen o’zining baland bo’yli oshnasi yerda yotgan odamga sinchiklab qarayotganini ko’rib, jirkanish bilan uning yengidan tortqiladi. — Rostini aytsam, shu o’laksa odam shuncha o’ralashishga arzimaydi. U mast yoki o’lgan.
— Men ochman… ham tirikman, — g’o’ldiradi u bechora badbaxt va nimanidir o’ylab qolgan Stiltonga ko’z tashlamoqchi bo’lib sal o’rnidan ko’tarildi. — Hushdan ketib, yiqilibman, shekilli.
— Reymar! — dedi Stilton. — Rosa hazilbop voqea bu. Menda bir qiziq fikr tug’ildi. Bir xil ermaklar jonimga tegdi. Faqat bir yo’l: odamlarni o’yinchoq qiladigan hazil – eng yaxshi hazil.

Bu so’zlar shu qadar sekin aytildiki, hozirgina yerda yotgan, endi esa panjaraga suyanib turgan odam bularni eshitmadi.Hamma narsaga loqayd qaraydigan Reymar ensasi qotib, yelkalarini qisdi, Stilton bilan xayrlashib, tunni o’tkazish uchun o’rgangan klubiga qarab yo’l oldi. Stilton esa odamlarning tahsini ostida va polismenning yordami bilan holsiz odamni usti yopiq aravaga o’tqazdi.

Fayton Gay ko’chasidagi karvonsaroyli restoranga qarab ketdi. Daydining oti Jon Iv ekan. Irlandiyadan Londonga xizmatmi, ishmi izlab kelibdi. Iv yetimlikda bir o’rmonchining xonadonida tarbiyalanibdi. Boshlang’ich maktabdan keyin hech qanday ma’lumot olmabdi. Iv 15 yoshga kirganda, tarbiyachisi vafot etibdi. O’rmonchining katta bolalari kimi Amerikaga, kimi Janubiy Uelsga, kimi Ovro’poga ketib qolishibdi, shundan keyin Iv ham bir fermerning qo’lida ishlay boshlabdi. So’ngra shaxtyor (ko’mir qazuvchi), dengizchi, qovoqxona xizmatchisi kabi ishlarning tuzini totishga to’g’ri kelibdi, 22 yoshida o’pkasi shamollab, qattiq kasallanibdi, kasalxonadan chiqqach, Londonga kelib, baxtini sinab ko’rishga ahd qilibdi. Ammo raqobat va ishsizlik tufayli tezda ish topish oson emasligini ko’ribdi. U istirohat bog’lari, bandargohlarda tunar, kundan-kunga ko’proq och qolardi, natijada ozib-to’zib, ramaqijon bo’lib ketibdi. Sitidagi savdo omborlarining boshlig’i Stilton uni yuqorida ko’rganimizday ko’tarib olgandi.

40 yoshli Stilton shu paytgacha qo’noq va ovqat tashvishini bilmaydigan, pulga nima qilish mumkin bo’lsa, o’shaning hammasini qilib yurgan bo’ydoq kishi edi. U 20 million funtlik mol-mulk egasi edi. Uning Iv uchun o’ylab topgan maynavozchilik hazili juda arzimagan bir ish edi, ammo Stilton o’z ixtirosi bilan g’ururlanardi, chunki o’zini juda katta tasavvur qobiliyatiga ega va mug’ombirona o’y-xayollar ustasi deb bilishni yoqtirardi.

Iv ozroq musallas ichib, ishtaha bilan ul-bul yeb olgach, Stilton xayolida o’zi to’qigan tarixni gapirib berdi.
— Sizga bir taklifim bor, aytsam, shu ondayoq ko’zingiz chaqnab ketadi. Diqqat bilan eshiting: men sizga o’n funt beraman, shart shuki, siz ertagayoq markaziy ko’chalarning biridan bir xonani ijaraga olasiz. Derazasi ko’chaga qaragan, o’zi ikkinchi qavatda bo’lsin.

Har kuni kechqurun roppa-rosa soat beshdan kechasi o’n ikkigacha har doim bitta deraza tokchasida yashil qalpoqli chiroq yoqilgan bo’lishi kerak. Chiroq belgilangan muddatda yonib turarkan, siz soat beshdan o’n ikkigacha uydan chiqmaysiz, hech kimni uyga kiritmaysiz, hech kim bilan gaplashmaysiz. Bir so’z bilan aytganda, qiyinmas. Agar rozi bo’lsangiz, men sizga har oyda o’n funtdan yuborib turaman. Sizga kimligimni aytmayman.

Iv dahshatli darajada hayratga tushdi.
— Agar hazillashmayotgan bo’lsangiz, — deb javob berdi u, — hatto men o’z nomimni unutishga ham tayyorman. Ammo, mumkin bo’lsa, ayting-chi, mening bunday tinch
hayotim qancha davom etadi?
— Bunisi noma’lum. Ehtimol, bir yil, balki, umr bo’yi davom etar.
— Yanayam yaxshi. Ammo so’raganim uchun aybga qo’shmang – bu yashil chirog’bonlik sizga nima uchun zarur bo’lib qoldi?
— Sir! — deb javob berdi Stilton. — Buyuk sir! Chiroq siz hech qachon tushunib yetmaydigan odamlar va ishlar uchun ishora bo’lib xizmat qiladi.
— Tushundim. To’g’rirog’i, hech narsaga tushunmadim. Yaxshi: pulni cho’zing va bilib qo’ying: ertagayoq men ma’lum qilgan manzilda Jon Iv chiroq bilan derazani
yoritib qo’yadi!

Shu tariqa g’alati bitim tuzildi, so’ngra daydi bilan millioner bir-birlaridan mamnun holda xayrlashdilar.Xayrlashayotganda Stilton shunday dedi:
— Yo’qlab olinadigan xatga mana bunday: “3-33-6” deb yozing. Yana bir narsani yodingizda tuting, balki bir oydan keyin, balki bir yildan keyin, qachonligi noma’lum, qisqasi, hech kutilmaganda sizni ziyorat qilgani odamlar kelishadi va sizni boy qilib yuborishadi. Bu nima uchun va qanday bo’lishini sizga izohlashga haqqim yo’q. Ammo bu voqea, albatta, sodir bo’ladi…

Iv Stiltonni olib ketayotgan faytonga qarab:
— Jin ursin, — deb ming’illab qo’ydi va xayolga botgancha qo’lidagi o’n funtlik pulni aylantirib ko’rdi. — YO bu odam aqldan ozdi, yoki men o’ta baxtli odamlardanman! Bor-yo’g’i kuniga yarim litr kerosin yoqib bitkazishim uchun shuncha marhamat ato qilsa-ya!
Ertasiga River ko’chasidagi 52-uyning ikkinchi qavatidagi bir deraza mayingina yashil yog’du tarata boshladi. Chiroq derazaning kesakisiga taqab qo’yilgandi.

Qarshidagi uyning yo’lkasida ikki yo’lovchi birmuncha vaqt yashil derazaga qarab turishdi, keyin Stilton shunday dedi:
— Mana, ko’rdingizmi, azizim Reymar, zerikkan paytlaringizda shu yerga keling va jilmayib qo’ying. Deraza ortida, anov uyda bir ahmoq o’tiribdi. Arzon garovga sotib olingan, haqini bo’lib-bo’lib bersa bo’ladigan, uzoq vaqtgacha shu holda tutib turishing mumkin bo’lgan bir ahmoq. Zerikkanidan bora-bora mayxo’r bo’lib ketadi yoki aqldan ozadi… Lekin o’zi bilmagan narsasini kutib yashaydi. Ana o’zi, qara!

Chindan ham, derazaga manglayini bosib turgan odamning qora sharpasi yarim qorong’i ko’chaga qarab turardi, xuddiki: “Kim u yerda? Nima qilaman kutib? Kim kelarkin?” deb so’rayotganga o’xshardi.
— Ammo siz ham ahmoqqinasiz, azizim, — dedi Reymar, oshnasini qo’ltiqlab avtomobil tomonga tortib ketarkan. — Bu hazilning nima qizig’i bor?
— O’yinchoq… tirik odamdan o’yinchoq, — dedi Stilton, — eng mazali taom bu!

***

1928-yilda Londonning chekka dahalaridan birida joylashgan kambag’allar kasalxonasi birdan dahshatli oh-vohlar bilan to’ldi: hozirgina keltirilgan qari chol, yuzlari ozib-to’zib ketgan, iflos va yomon kiyingan bir odam qattiq og’riqqa chidayolmay dod-voy solardi. U qorong’i bir buzuqxonaning qora zinapoyasida qoqilib ketib, oyog’i sinibdi.

Sho’rlikni ko’rikdan o’tkazarkan, to’qimalarda darhol boshlangan shamollash jarayonini ko’rgan jarroh uni operatsiya qilish kerak, degan xulosaga keldi. Operatsiya muvaffaqiyatli o’tdi, cholni o’ringa olib kelib yotqizishdi. U tezda uyquga ketdi, uyg’onganda esa oldida o’zini o’ng oyoqdan mahrum qilgan o’sha jarroh o’tirganini ko’rdi.

—Uchrashgan joyimizni qarang-a! — dedi doktor, ko’z qarashlari ma’yus novcha kishi, jiddiy bir ohangda. — Meni taniyapsizmi, mister Stilton. Men — Jon Ivman, siz menga har kuni yoniq turgan yashil chiroq yonida navbatchilik qilishni topshirgandingiz. Men sizni bir ko’rishda tanidim.
—Qanday bema’nilik! — g’o’ldiradi Stilton unga tikilib. — Nima bo’ldi o’zi? Shunday ham bo’ladimi hech?
— Ha. Sizning hayot tarzingizni nima o’zgartirib yubordi, hammasini gapirib bering.
— Men xonavayron bo’ldim… ustma-ust katta-katta yutqaziqlar… birjada vahima bo’lib ketdi… Mana gadoyga aylanganimga uch yil bo’ldi. Siz-chi? Siz qanday yashadingiz?

— Men chiroqni bir necha yilgacha yoqib yurdim, — jilmaydi Iv, — oldiniga zerikkanimdan o’qishga tutindim, bora-bora kitob o’qishga shunchalik qattiq qiziqib ketdimki, qo’limga nimaki tushsa — o’qidim. Bir kuni, o’sha o’zim yashagan uyning tokchasida yotgan eski anatomiya kitobini ochib o’qidim-u, hayratga tushdim. Mening oldimda inson vujudining bir-biridan qiziqarli sirlar mamlakati kashf bo’ldi. Men xuddi mast odamlarday, butun tun bo’yi shu kitobga qadalib o’tirdim. Ertalab esa kutubxonaga jo’nadim: “Doktor bo’lish uchun nimalarni bilish kerak?” — deb so’radim. Meni masxara qilganday: “Matematika, geometriya, botanika, zoologiya, morfologiya, kimyo, biologiya, farmakologiya, lotin tili va hokazolarni o’rganing”, — deb javob qaytarishdi. Ammo men qaysarlik bilan surishtiraverdim va hammasini o’zim uchun xotiramga qayd qilib qo’ydim.

O’sha paytlarda men ikki yildan beri yashil chiroqni yoqib qo’yayotgan edim, bir kuni esa, kechga qarab qaytayotganda (men endi oldingiday hech qayoqqa chiqmasdan 7 soat uyda o’tirishim shart emas, deb hisoblardim), boshiga silindr kiygan bir kishini ko’rib qoldim, u mening yashil chirog’imga achinibmi, jirkanibmi qarar edi.

“Iv – antiqa bir ahmoq!” — deb g’o’ldiradi o’sha odam meni payqamay. — U va’da qilingan g’aroyib narsalarni kutyapti… ha, u loaqal nimadandir umidvor, men bo’lsam… men deyarli xonavayron bo’ldim!” Shunday deb valdiragan odam siz edingiz. Siz yana: “Ahmoqona hazil. Pulni yelga sovurmasam bo’larkan” — deb qo’ydingiz.

Men hech nimaga qaramay o’qish, o’qish va yana o’qish uchun yetarlicha kitoblar sotib olgan edim. O’shanda men sizni urib tashlashimga sal qoldi, ammo sizning masxara qilishga qaratilgan saxovatingiz tufayli ma’lumotli odam bo’lganimning xotirini qildim…
— Keyin-chi?
— Keyin? Yaxshi bo’ldi. Agar odamda istak kuchli bo’lsa, u amalga oshishi hech gap emas ekan. Men bilan bir xonada bir talaba yigit yashardi. U menga hamdam-hamnafas bo’ldi va menga har taraflama yordam berib turdi, bir yildan keyin tibbiyot kollejiga kirish uchun imtihon topshirdim. Ko’rib turibsiz, qobiliyatli odam ekanman…

O’rtaga jimlik cho’kdi.
— Men ko’pdan derazangiz oldiga kelmay qo’ygandim, — deb tan oldi Ivning hikoyasidan larzaga tushgan Stilton, — ko’pdan buyon… anchadan beri. Ammo, nazarimda, endi u yerda tun qorong’iligiga yog’du taratuvchi yashil chiroq hamon yonib turgandek… Meni kechiring.

Iv cho’ntak soatini chiqardi.
— Soat o’n. Ayni uxlaydigan paytingiz, — dedi u. — Taxminan uch haftalardan keyin kasalxonadan ketishingiz mumkin. O’shanda menga qo’ng’iroq qiling, — ehtimol, men sizga ambulatoriyamizdan biron ish topib berarman: kelgan-ketgan kasallarning ismi-shariflarini daftarga qayd qilib o’tirarsiz. Qorong’i zinalardan tushayotganda esa, hech bo’lmasa bir gugurt yoqing…