Агар “ҳар бир халқ ўз ҳукмдорига муносиб”, деган ибора тўғри бўлса, демак, дунёда адолатсизликнинг ўзи йўқ экан. Демак, ҳар ким экканини ўради. Демак, ҳар куни рўй бераётган адолатсизликлар, аслида, адолатсизлик эмас, балки адолатнинг юксак тантанасидир. Бу иборадан “тақдир ҳақ” ёки “ҳар ким пешонага ёзилганини кўради”, сингари диний ақидаларнинг ҳам тафти келиб туради. Ҳатто ундан (“тақдир” ва “пешона” ҳақидаги гапларга қанчалик зид кўринмасин) “табиий танлов” назариясининг ҳиди келаётганини ҳам сезиш мумкин. Бу ўринда XIX-асрда яшаб ўтган фаранг шоири Шарл Бодлернинг “Гадойларни дўппосланг!” номли кичик бир ҳикояси эсга тушади. Ҳикояни сизга тақдим этамиз.
Шарл Бодлер
ГАДОЙЛАРНИ ДЎППОСЛАНГ
Икки ҳафта давомида мен ўз хонамдан чиқмай, ўша пайтлар ҳамма томонидан севиб ўқилган китобларга кўмилиб ўтирдим: бу китобларнинг ҳаммаси қандай қилиб халқни йигирма тўрт соат ичида бахтли қилиш санъати ҳақидаги фалсафаларга тўла эди. Шундай қилиб, халқ фаровонлиги “жонкуяр”ларининг бу ерда ёзилган бутун вайсақилигини – камбағалларни қул бўлишга даъват этаётганини ҳам, камбағалларнинг аслида ўз хонумонидан маҳрум бўлган подшоҳлар эканлигига ҳаммани ишонтирмоқчи бўлаётганини ҳам чайнаб, хазм қилиб юбордим. Менинг ўша пайтда ақлдан озиш ёки овсарлик даражасига яқинлашиб қолганим ҳайратланарли кўринмаса керак.
Бирдан ақлимнинг тубида, ҳозиргина кўз югуртириб чиққаним – бувимлар замонидан қолган тавсиялардан юксакроқда турган қандайдир бир ғоянинг туғилаётганини сезиб қолдим.
Ва мен қаттиқ чанқов сезиб, уйдан чиқдим, чунки, бўлмағур китобларни ўқиш, доимо тоза ҳавога ва салқин ичимликларга бўлган эҳтиёжни кучайтади.
Энди қаҳвахонага киришга чоғланганимда, бирдан ёнимда қандайдир гадо пайдо бўлиб, ўзининг, агар магнетизер нигоҳи узум пишишини тезлаштира олганида ва руҳ жисмларни ўрнидан қўзғата олганида, тахтларни ағдаришга қодир нигоҳи билан кўзларимга тикилганича, менга ўз қапоғини чўзди. Шу ондаёқ кимдир қулоғимга шивирлай бошлаганини сездим ва бу овозни дарров танидим, бу– менинг доимий ҳамроҳим– адолат Фариштасининг овози эди. Суқротнинг ўз Фариштаси бўлган экан, нега энди менинг ҳам ўз адолат Фариштам бўлмаслиги керак, нега энди менда ҳам худди Суқротга Лелю ёки эҳтиёткор Байарже имзоси остидаги савдойилик қилиш учун берилган рухсатнома бўлмаслиги керак?
Фақат, менинг Фариштам билан Суқротнинг Фариштаси ўртасидаги фарқ шунда-ки, Суқротнинг Фариштаси унга кўп нарсаларни таъқиқлаб, уни эҳтиёт бўлишга чақириб турган бўлса, менинг Фариштам менга насиҳатлар, маслаҳатлар бериб туради. Боёқиш Суқротнинг Фариштаси Таъқиқловчи Фаришта бўлса, меники Тасдиқловчи Фаришта эди: у Фаолият Фариштаси ёки Кураш Фариштаси эди.
Унинг овози менга шуларни шипшиди:
“Фақат курашиб енгишга қодир одамгина, озодликка муносибдир, фақат ўзининг бошқалар билан тенг эканлигини исбот қила олган одамгина, бошқаларга тенг бўла олади“.
Мен вақтни бекор ўтказмай, гадойга ташландим. Муштим билан бир уриб, кўзини коптокдай шиширдим, унинг бир жуфт тишини уриб синдирар эканман, ўзимнинг ҳам тирноғим синиб кетди: табиатан нимжон бўлганим учун ва бокс билан кам шуғулланганим туфайли қарияни дарров ерга йиқитиш учун ўзимда етарлича куч топа олмадим: шунинг учун ҳам бир қўлим билан унинг ёқасидан, иккинчи қўлим билан томоғидан бўғиб, бошини деворга ура бошладим. Шуни тан олишим лозим-ки, гадойга ташланишдан олдин мен атроф-теваракка бир қур назар ташлаб, бирон-бир полициячининг йўқлигига тўла ишонч ҳосил қилиб олган эдим.
Шундан сўнг, олтмишларга кирган, кучсизланган бу қариянинг қовурғаларини синдиришга қодир кучли тепки билан уни ерга ағнатдим ва ерда ётган йўғон бир калтакни олиб, худди юмшоқ бифштекс тайёрлаш учун гўштни астойдил ураётган ошпазга хос ҳафсала билан уни савалай бошладим.
Қўққисдан, о, мўъжиза! О, ўзининг назариясини амалда синаб кўраётган файласуф бошига ёғилган бахт! – чол ўзини ўнглаб олди, бу қари, тамоман ишдан чиққандай кўринган вужуд мен сира кутмаган бир эпчиллик билан тикланиб, нафрат ва ғазаб тўла нигоҳ билан (бу мен учун яхшилик аломати эди!) менга ташланди, бир зумдаёқ икки кўзимни ҳам уриб шиширди, тўртта тишимни қоқиб олди ва қўлимдаги таёқни олиб, мени хумордан чиққунча дўппослади. Ўзимнинг таъсирчан даволаш усулим билан мен унга ғурурини ва ҳаётини қайтариб берган эдим.
Шунда мен баҳсимиз тугаганини билдириш учун унга ишоралар қила бошладим ва портиклик софист сингари ўрнимдан қониқиш билан туриб, гадойга шундай сўзлар билан мурожаат қилдим: “Жаноб, сиз билан биз тенгмиз, марҳамат қилиб ҳамёнимни мен билан баҳам кўрсангиз, сиздан миннатдор бўлардим ва унутманг-ки, агар сиз ҳақиқатдан ҳам бировларга яхшилик қилишни истасангиз, ошналарингиз сиздан хайрия сўрашганида, мен сизга нисбатан қўллашга мажбур бўлган, ёқимсиз назарияни сиз ҳам дўстларингизга нисбатан қўлланг”. У менинг маслаҳатимга амал қилишга қасам ичди.
М. Бекжон таржимаси
Шарль Пьер Бодлер (Charles Pierre Baudelaire) 1821 йилнинг 9 апрелида Парижда дунёга келди. Унинг отаси Франсуа Бодлер асли оддий деҳқонлардан бўлиб, Наполеон даврида сенатор бўлиб сайланган эди. Отаси 62 ёшда, онаси эса 27 ёшда эди. Франсуа Бодлер тасвирий санъатга қизиқар, айни шу сабабдан фарзандига санъатга муҳаббат уйғотишга мақсадида уни мусаввир дўстлари устахоналарига, музей ва кўргазмаларга олиб боришни канда қилмасди. Бола 6 ёшга тўлганда отаси вафот этди. Онаси эса бир йил ўтмай генерал Опикка турмушга чиқди. Бола ўгай отаси билан келишмади. Ана шу келишмаслик оқибатида, Шарль ўгай отаси ва онасига қасдма-қасд теваракдагиларни таажжубга соладиган қилиқлари билан ном чиқарди. Отаси уни Ҳиндистонга жўнатди. Аммо, икки ойдан кейин Парижга қайтган Шарль 1841 йилда отасидан қолган мулкка меросхўр бўлди. Молу мулкини тўрт тарафга сочиши оқибатида меросхўрликдан маҳрум этилиб, онаси мулк эгаси бўлди ва Шарльга ҳар ойда бериладиган арзимас нафақа тайинланди.
1857 йили Шарль Бодлернинг “Ёвузлик чечаклари” шеърий тўплами нашр этилди. Болалигидан табиатига сингган атрофидагилар билан келишмаслик бу тўпламдаги шеърларда жамиятдаги барқарор тушунчаларни рад этиш тарзида намоён бўлди. Кўп ўтмай унинг “Насрий достонлар” тўплами босилди. 1860 йили эса “Париж ҳасрати” номли насрий шеърлари (мансуралар) жамланган китоби нашр этилди.
Шарль Бодлер шеърият билан баробар адабий танқид билан жиддий шуғулланди ва қатор мақолаларида ижодий маслакларини, хусусан, кейинчалик символизм адабий оқимига асос бўлган тушунчаларини баён этди.
1864 йили Бодлер Бельгияга кўчиб ўтди. Икки йилдан кейин Намюре шаҳарчасидаги Сен-Лу черковида у ҳушдан кетиб, мармар зинага йиқилиб тушди. Шошилинч равишда Париждаги клиникага олиб келинган шоир ўзига келмай 1867 йилнинг 31 августида вафот этди ва Монпарнас қабристонида дафн этилди.
Sharl Pyer Bodler (Charles Pierre Baudelaire) 1821 yilning 9 aprelida Parijda dunyoga keldi. Uning otasi Fransua Bodler asli oddiy dehqonlardan bo’lib, Napoleon davrida senator bo’lib saylangan edi. Otasi 62 yoshda, onasi esa 27 yoshda edi. Fransua Bodler tasviriy san’atga qiziqar, ayni shu sababdan farzandiga san’atga muhabbat uyg’otishga maqsadida uni musavvir do’stlari ustaxonalariga, muzey va ko’rgazmalarga olib borishni kanda qilmasdi. Bola 6 yoshga to’lganda otasi vafot etdi. Onasi esa bir yil o’tmay general Opikka turmushga chiqdi. Bola o’gay otasi bilan kelishmadi. Ana shu kelishmaslik oqibatida, Sharl o’gay otasi va onasiga qasdma-qasd tevarakdagilarni taajjubga soladigan qiliqlari bilan nom chiqardi. Otasi uni Hindistonga jo’natdi. Ammo, ikki oydan keyin Parijga qaytgan Sharl` 1841 yilda otasidan qolgan mulkka merosxo’r bo’ldi. Molu mulkini to’rt tarafga sochishi oqibatida merosxo’rlikdan mahrum etilib, onasi mulk egasi bo’ldi va Sharl`ga har oyda beriladigan arzimas nafaqa tayinlandi.
1857 yili Sharl Bodlerning “Yovuzlik chechaklari” she’riy to’plami nashr etildi. Bolaligidan tabiatiga singgan atrofidagilar bilan kelishmaslik bu to’plamdagi she’rlarda jamiyatdagi barqaror tushunchalarni rad etish tarzida namoyon bo’ldi. Ko’p o’tmay uning “Nasriy dostonlar” to’plami bosildi. 1860 yili esa “Parij hasrati” nomli nasriy she’rlari (mansuralar) jamlangan kitobi nashr etildi.Sharl` Bodler she’riyat bilan barobar adabiy tanqid bilan jiddiy shug’ullandi va qator maqolalarida ijodiy maslaklarini, xususan, keyinchalik simvolizm adabiy oqimiga asos bo’lgan tushunchalarini bayon etdi.
1864 yili Bodler Belgiyaga ko’chib o’tdi. Ikki yildan keyin Namyure shaharchasidagi Sen-Lu cherkovida u hushdan ketib, marmar zinaga yiqilib tushdi. Shoshilinch ravishda Parijdagi klinikaga olib kelingan shoir o’ziga kelmay 1867 yilning 31 avgustida vafot etdi va Monparnas qabristonida dafn etildi.
Sharl Bodler
GADOYLARNI DO’PPOSLANG
Ikki hafta davomida men o’z xonamdan chiqmay, o’sha paytlar hamma tomonidan sevib o’qilgan kitoblarga ko’milib o’tirdim: bu kitoblarning hammasi qanday qilib xalqni yigirma to’rt soat ichida baxtli qilish san’ati haqidagi falsafalarga to’la edi. Shunday qilib, xalq farovonligi “jonkuyar”larining bu yerda yozilgan butun vaysaqiligini – kambag’allarni qul bo’lishga da’vat etayotganini ham, kambag’allarning aslida o’z xonumonidan mahrum bo’lgan podshohlar ekanligiga hammani ishontirmoqchi bo’layotganini ham chaynab, xazm qilib yubordim. Mening o’sha paytda aqldan ozish yoki ovsarlik darajasiga yaqinlashib qolganim hayratlanarli ko’rinmasa kerak.
Birdan aqlimning tubida, hozirgina ko’z yugurtirib chiqqanim – buvimlar zamonidan qolgan tavsiyalardan yuksakroqda turgan qandaydir bir g’oyaning tug’ilayotganini sezib qoldim.
Va men qattiq chanqov sezib, uydan chiqdim, chunki, bo’lmag’ur kitoblarni o’qish, doimo toza havoga va salqin ichimliklarga bo’lgan ehtiyojni kuchaytadi.
Endi qahvaxonaga kirishga chog’langanimda, birdan yonimda qandaydir gado paydo bo’lib, o’zining, agar magnetizer nigohi uzum pishishini tezlashtira olganida va ruh jismlarni o’rnidan qo’zg’ata olganida, taxtlarni ag’darishga qodir nigohi bilan ko’zlarimga tikilganicha, menga o’z qapog’ini cho’zdi. Shu ondayoq kimdir qulog’imga shivirlay boshlaganini sezdim va bu ovozni darrov tanidim, bu– mening doimiy hamrohim– adolat Farishtasining ovozi edi. Suqrotning o’z Farishtasi bo’lgan ekan, nega endi mening ham o’z adolat Farishtam bo’lmasligi kerak, nega endi menda ham xuddi Suqrotga Lelyu yoki ehtiyotkor Bayarje imzosi ostidagi savdoyilik qilish uchun berilgan ruxsatnoma bo’lmasligi kerak?
Faqat, mening Farishtam bilan Suqrotning Farishtasi o’rtasidagi farq shunda-ki, Suqrotning Farishtasi unga ko’p narsalarni ta’qiqlab, uni ehtiyot bo’lishga chaqirib turgan bo’lsa, mening Farishtam menga nasihatlar, maslahatlar berib turadi. Boyoqish Suqrotning Farishtasi Ta’qiqlovchi Farishta bo’lsa, meniki Tasdiqlovchi Farishta edi: u Faoliyat Farishtasi yoki Kurash Farishtasi edi.
Uning ovozi menga shularni shipshidi:
“Faqat kurashib yengishga qodir odamgina, ozodlikka munosibdir, faqat o’zining boshqalar bilan teng ekanligini isbot qila olgan odamgina, boshqalarga teng bo’la oladi“.
Men vaqtni bekor o’tkazmay, gadoyga tashlandim. Mushtim bilan bir urib, ko’zini koptokday shishirdim, uning bir juft tishini urib sindirar ekanman, o’zimning ham tirnog’im sinib ketdi: tabiatan nimjon bo’lganim uchun va boks bilan kam shug’ullanganim tufayli qariyani darrov yerga yiqitish uchun o’zimda yetarlicha kuch topa olmadim: shuning uchun ham bir qo’lim bilan uning yoqasidan, ikkinchi qo’lim bilan tomog’idan bo’g’ib, boshini devorga ura boshladim. Shuni tan olishim lozim-ki, gadoyga tashlanishdan oldin men atrof-tevarakka bir qur nazar tashlab, biron-bir politsiyachining yo’qligiga to’la ishonch hosil qilib olgan edim.
Shundan so’ng, oltmishlarga kirgan, kuchsizlangan bu qariyaning qovurg’alarini sindirishga qodir kuchli tepki bilan uni yerga ag’natdim va yerda yotgan yo’g’on bir kaltakni olib, xuddi yumshoq bifshteks tayyorlash uchun go’shtni astoydil urayotgan oshpazga xos hafsala bilan uni savalay boshladim.
Qo’qqisdan, o, mo»jiza! O, o’zining nazariyasini amalda sinab ko’rayotgan faylasuf boshiga yog’ilgan baxt! – chol o’zini o’nglab oldi, bu qari, tamoman ishdan chiqqanday ko’ringan vujud men sira kutmagan bir epchillik bilan tiklanib, nafrat va g’azab to’la nigoh bilan (bu men uchun yaxshilik alomati edi!) menga tashlandi, bir zumdayoq ikki ko’zimni ham urib shishirdi, to’rtta tishimni qoqib oldi va qo’limdagi tayoqni olib, meni xumordan chiqquncha do’pposladi. O’zimning ta’sirchan davolash usulim bilan men unga g’ururini va hayotini qaytarib bergan edim.
Shunda men bahsimiz tugaganini bildirish uchun unga ishoralar qila boshladim va portiklik sofist singari o’rnimdan qoniqish bilan turib, gadoyga shunday so’zlar bilan murojaat qildim: “Janob, siz bilan biz tengmiz, marhamat qilib hamyonimni men bilan baham ko’rsangiz, sizdan minnatdor bo’lardim va unutmang-ki, agar siz haqiqatdan ham birovlarga yaxshilik qilishni istasangiz, oshnalaringiz sizdan xayriya so’rashganida, men sizga nisbatan qo’llashga majbur bo’lgan, yoqimsiz nazariyani siz ham do’stlaringizga nisbatan qo’llang”. U mening maslahatimga amal qilishga qasam ichdi.
M. Bekjon tarjimasi
