…Агар мен подшо бўлганимда, ўзи ишлатган сўзнинг маъносини тушунтириб беролмайдиган ёзувчини ёзиш ҳуқуқидан маҳрум қилар ва юз дарра билан калтаклаш ҳақида буйруқ чиқарган бўлардим…..

Лев ТОЛСТОЙ
АСОСИЙ ҚАҲРАМОНЛАРИМ — ҲАҚИҚАТ
(Хатлар Кундаликлардан)
Ортиқбой Абдуллаев таржимаси

    Лев Николаевич Толстой [1828.28.8 (9.9), Тула губерняси Ясная Поляна қишлоғи — 1910.7 (20).11, Липецк вилояти, ҳоз. Лев Толстой бекати; Ясная Полянада дафн этилган] — рус ёзувчиси. Россиядаги кадимий дворянлар сулоласидан, граф. Петербург Фанлар Академияси мухбир аъзоси (1873), фахрий академиги. (1900). 1844—47 йилларда Қозон университетининг араб-турк ва ҳуқуқшунослик факультетларида ўқиган. 1851—53 йилларда Кавказда бўлиб, жангларда иштирок этган. 1854 йил Дунай армиясига юборилган; илтимосига кўра, қамалдаги Севастополга ўтказилган. Қрим урушида қатнашган. Толстой 1855 йилда Петербургга бориб, Н. А. Некрасовнннг «Современник» («Замондош») журнали ва журнал атрофидаги ёзувчилар (И. С. Тургенев, И. А. Гончаров, Н. Г. Чернышевский ва б.) билан ҳамкорлик қилган. Болалик кезларида рус ва араб халқ эртаклари, А.С.Пушкин шеърлари, шунингдек, Юсуф ҳақидаги Инжил ривояти таъсирида шеърлар ёзган. Биринчи йирик асари — «Инсон камолотининг тўрт даври» автобиографик асари («Болалик», 1852; «Ўсмирлик», 1852-54; «Ёшлик», 1855-57; «Йигитлик», ёзилмай қолган). Уруш лавҳалари ва аскарларнинг маиший турмуши Толстойнинг «Севастополь ҳикоялари» (1855) тўпламига кирган ҳикоя ва очеркларида ўз ифодасини топган.
50-йиллар Толстой руҳий ҳаёт лавҳалари ва маиший турмуш тафсилларини тарихий воқеаларнинг кенг манзараси, ҳаётнинг ахлоқий-фалсафий асослари тасвири билан уйғунлаштиришга ҳаракат қилади. Толстой ижодида шакллана бошлаган бу ижодий тамойил «Казаклар» қиссаси (1863)да, айниқса, яққол кўринади. Бу асарда ўз инъикосини топган халқ ҳаёти мавзуи ва воқеликнинг эпик тасвири Толстойнинг 60-йиллар ижодида янада теранлашади.
Рус ва жаҳон адабиёти хазинасидан мустаҳкам ўрин олган «Уруш ва тинчлик» (1863—69) эпопеяси Толстойнинг 60-йилларда ижодий камолотга эришганидан шаҳодат беради. Айрим совет адабиётшунослари гарчанд бу асарни Толстойнинг ўз даври муаммоларидан қочиши, деб баҳолаган бўлсаларда, ёзувчи «Уруш ва тинчлик» романи билан ўз даврида рўй берган ва ўзи шахсан гувоҳ бўлган воқеаларга фаол муносабат билдирган. Энг муҳими, у Наполеоннинг 1805—07 ва 1812—14 йиллардаги ҳарбий юришлари мавзуига мурожаат этиб, кўплаб қаҳрамонлар иштирок этган эпик воқеалар билан бирга қаҳрамонларнинг руҳий тасвирлари илк бор катта маҳорат билан уйғунлашган тарихий роман жанрини яратди. Ҳолбуки, 19-аср ўрталарида эпик асарлар даври ўтди, деган фикрлар кенг тарқалган, 60-йилларда рус жамиятида куч ола бошлаган синфий зиддият ва курашлар эса «Уруш ва тинчлик»дек эпопеянинг майдонга келиши учун унумли замин бўла олмас эди. 1812 йилда Россиянинг Наполеон қўшинлари томонидан босиб олиниши мумкинлиги бир-бири билан келиша олмаган турли табақа ва синфларни душманга қарши кураш шиори остида бирлаштирдики, Толстойнинг рус халқи онгидаги ана шу уйғонишга мурожаат этиши «Уруш ва тинчлик» романининг юзага келиши учун ҳаётбахш замин вазифасини ўтади.
Толстойнинг 70-йиллар ижодида «Анна Каренина» романи алоҳида мавқега эга. «Уруш ва тинчлик»дан бу романни ёзгунига қадар бўлган даврда Толстойнинг рус жамиятидаги ижтимоий тенглик ва адолат тўғрисидаги орзу умидлари рўёбга чиқмади. 60-йиллардаги ислоҳот ёзувчи кутган натижани бермади. Мазкур романда Толстойнинг жамият ҳаётида кечаётган нохуш жараёнлар ҳақидаги изтиробли ўйлари акс этди. Романда Каренинлар, Облонскийлар ва Левинлардан иборат 3 оиланинг бир-бири билан чатишган, аммо мустақил сюжет чизиғига эга бўлган тарихи тасвир этилган. Толстой, аксар рус ёзувчиларидек, насроний динига катта эътиқод қўйган, ҳаётда рўй бераётган воқеаларга ва кишиларнинг хатти-ҳаракатларига ҳам шу дин нуқтаи назаридан ёндашган. Унинг диний қарашлари жамият ва шу жамиятда яшовчи кишиларга, бинобарин, у ёки бу қаҳрамонига бўлган муносабатига, шак-шубҳасиз, таъсир ўтказган. Толстойнинг оила масаласига, чунончи, Каренинлар оиласида содир бўлаётган воқеаларга ёндашувида ҳам диний қарашлари сезилади. У жамият аъзоларида қандай чиркин хислатлар мавжуд бўлмасин, кишилар диний қонун-қоидалар доирасида ҳаракат қилишлари лозим, акс ҳолда жамият ҳалокат сари боради, деган фикрдан келиб чиқиб, қаҳрамонлар образини яратади.
70-йилларда руҳий изтироб иқлимида яшаган Толстой ўз ҳаёт йўлини қайта назардан ўтказди ва шу жараёнда ижтимоий келиб чиқиши, тарбияси ва ҳаёт йўли билан боғлиқ жамият қатламининг маънавий асослари ёлғонга асосланган, деган хулосага келди. Унинг бундай қарашлари «Иқрорнома» (1880) ва «Эътиқодим нимада?» (1884) асарларида ўз ифодасини топди. Толстойнинг шу даврда ёзган асарлари орасида «Иван Ильичнинг ўлими» (1886), «Крейцер сонатаси» (1889) қиссалари, айниқса, эътиборга лойиқ.
Толстой 80-йилларда драматургия жанрларида ҳам ижод қилиб, «Зулмат ҳокимияти» (1886) драмаси ва «Маърифат мевалари» (1890) комедиясини ёзади. Бу асарларда қишлоқ аҳлидаги жаҳолат, шаҳар маданиятининг қишлоққа кўрсатаётган салбий таъсири катта бадиий куч билан тасвирланган.
Толстой дунёқарашида тобора кучайиб бораётган зиддиятлар унинг сўнгги йирик асарларидан бири — «Тирилиш» романи (1889—99)да ўз аксини топди. Хдётда бўлиб ўтган оддий воқеа — бир суд жараёни асосида яратилган бу асарда Толстой ижтимоий адолатсизликка асосланган жамиятнинг ички, маънавий асосларини очиб ташлайди. Мазкур асардаги кишилар тақдири билан воқеаларнинг ўзаро чамбарчас боғликлиги масаласи «Ҳожимурод» (1896— 1904) қиссасининг ҳам асосини ташкил этган.
Толстой диндор ёзувчи сифатида кишилар руҳиятидаги зиддиятларни тасвир этибгина қолмай, ўзи ҳам жамият ва кишилар ҳаётидаги бундай зиддият ва майллардан жароҳатланиб яшаган. Ёзувчидаги мураккаб руҳий ҳолат унинг сўнгги асарлари («Тирик мурда», 1890; «Балдан сўнг», 1903 ва б.) да ҳам акс этган. Толстой ҳаётининг Ясная Полянадаги сўнгги кунлари руҳий изтироблар пўртанасида кечди. У яқин кишилари тўқиган иғво ва фасод тўридан қочиб, 1910 йил Ясная Полянадан бош олиб чиқиб кетади ва йўлда шамоллаб, вафот этади.
Ўзбекистонда Толстой ижодига қизиқиш у ҳаёт пайтлардаёқ бошланган. Унинг «Одамлар нима билан тирик?», «Худо ҳақиқатни кўрса ҳам тезда айта олмайди» макрлалари 1887—1902 йилларда «Туркистон вилоятининг газети»да ўзбек тилида нашр этилган. Толстой ҳақидаги «Россия мамлакатининг машҳур ёзувчиси» деган мақола эса 1889 йил шу газетада таникли маърифатпарвар Сатторхон Абдуғаффоров таржимасида босилган. Толстойнинг болалар учун ёзган қатор ҳикоялари Саидрасул Азизий («Устоди аввал», 1902), Алиасқар Калинин («Муаллими соний», 1903), Абдулла Авлоний («Биринчи муаллим», 1909; «Иккинчи муаллим», 1912) сингари жадид маърифатпарварларининг ўқув қўлланмалари ва дарсликларида эълон қилинган ҳамда усули савтия мактабларида ўқитилган.
Толстой нафакат буюк ёзувчи, балки адолатпарвар ва халқпарвар инсон сифатида ҳам ўзбек жадидларининг эътиборини ўзига жалб этган. Биринчи ўзбек адвокати Убайдулла Хўжаев 1909 йилда Толстойга унинг ёмонликка ёмонлик билан жавоб бермаслик ҳақидаги таълимоти юзасидан хат ёзиб, ўша йилнинг 5 июнида ундан жавоб олган. Ислом динининг таниқли арбобларидан бири Абдувоҳид Қориев эса 1910 йил Ясная Полянага махсус бориб, Толстой билан бир неча марта мулоқотда бўлган. Аммо ўзбек халқининг Толстой ижоди билан яқиндан танишиши 20-асрнинг 30-йилларидан бошланган ва унинг барча асосий асарлари ўзбек тилига таржима қилинган.

КУНДАЛИКЛАРДАН ВА МАКТУБЛАР

1851 йил

Кундаликдан

Апрель-май. Ламартин айтадики, ёзувчилар халқ адабиётини назарга илмайдилар, холбуки китобхон ўқувчилар халқ орасида кўп, ёзаётганларнинг ҳаммаси ўзи яшаётган муҳитга мослаб ёзадилар, халқнинг ичидаги маърифатга ташна одамларда эса адабиёт йўқ, халқ учун махсус ёзилмагунча бўлмайди ҳам.

Мен кўп ўқувчи орттириш учун ёзиладиган китобларни назарда тутаётганим йўқ, улар асар эмас, косиблик маҳсули бўлиб, чинакам шеърият қаторида тура олмайди.

Наср билан шеърият орасидаги чегарани мен сира англай олмайман, сўз илмида бу масала мавжуд, аммо жавобини тушуниб бўлмайди. Поэзия – шеър, проза эса шеър эмас; ёки: иш қоғозлари ва дарслик, китоблардан бошқа ҳамма нарса – поэзия. Барча асарлар яхши бўлиши учун Гоголь сўнгги видолашув қиссасида[1] айтганидек, муаллиф қалбидан отилиб чиқмоғи зарур.

1852 йил

2 январ. Ҳар бир ёзувчи ўз асарини қабул қиладиган идеал китобхонларни назарда тутиши зарур. Бундай идеал китобхонлар нимани хоҳлашини аниқ тасаввур қилиш лозим, агар бутун дунёда иккита шундай ўқувчи топилса, – фақат улар учун ёзиш керак.

27 март. “Отечественные записки”нинг февраль сонини ўқидим. “Қишлоқ йўллари” жуда яхши, аммо афсуски, тақлиддан иборат[2]. Эртага қайта-қайта ёзаман…буни икки кундан бери ўйлаяпман[3]. Уларни тузатиш мумкинми ёки бутунлай ташлаб юбориш керакми? Мавҳум, чўзилиб кетган, кераксиз, бир сўз билан айтганда, ўзича чиройли кўринса ҳам, қониқтирмайдиган барча жойларни шавқатсиз йўқ қилиш керак….

22 сентябр. Замонавий Европа тарихининг ҳаққоний манзарасини яратиш керак. Бу бир умрга татийдиган мақсад.

24 сентябр. Ёзиш ва ёзиш зарур….

29 сентябр. Янги “Современник”ни ўқидим. Менинг “Болалигим”га ўхшайдиган яхши бир қисса чоп этилган, аммо қиёмига етмаган[4].

8 октябр. Тузатмасдан ёзаман деган хаёлни миядан чиқариб ташлаш керак. Уч-тўрт марта қайта ёзиш – бу ҳам кам.

1853 йил

Н.А. Некрасовга
17 сентябр. Бештов

…Жураналингизда чоп этиш учун кичик бир мақола юборяпман[5]. Мен уни “Болалик” ва “Босқин” дан кўра яхши деб биламан ва шунга кўра уни чоп этишга доир шартимни учинчи марта такрорлаяпман – у қандай ёзилган бўлса, шундай чиқиши шарт. Менга ёзган охирги хатингизда бу масалада хоҳиш-истагимни инобатга олишга ваъда берган эдингиз. Агар цензура яна бирор жойини қисқартирган бўлса, худо ҳаққи, мақолани менга қайтаринг ёки нашр этишдан олдин хат орқали бу ҳақда маълум қилинг. Мақолани дафтарга қайд этилган ном билан чиқаринг ёки: “Жонига қасд қилган киши. Ҳисобчи ҳикояси” деб ўзгартирсангиз бўлади – бу томони бутунлай Сизнинг ихтиёрингизда…

27 июл. Тургеневнинг “Овчининг мактублари”ни ўқидим, ундан кейин ёзиш ниҳоятда қийин.

1 ноябр. “Капитан қизи” ни ўқидим, хайҳот, тан олишим керакки, бугун Пушкин насри анчайин эскириб қолди – бу услубда эмас, баён қилиш тарзида кўринади. Ҳозир адолат юзасидан айтиш лозим – янги йўналишда ҳиссиётларни батафсил тасвирлаш ўрнига воқеаларнинг ўзини кўрсатиш тамойили етакчилик қилади. Пушкин қиссалари қандайдир яланғоч….

Адабий қоидалар

1853 йил декабр – 1854 йил январ

1)Ҳар қандай асардан мақсад – эзгуликка хизмат қилишдир.
2)Асар мавзуси юксак бўлиши лозим.
3)Эскирган услублардан қочиш керак.
4)Асар битгандан кейин қораламасини қайта кўриб чиқ, ортиқча ўринларни бутунлай чиқариб ташла, бирон нарсани қўшма.
5)Ҳар бир асарни китобдан жозиба изловчи ўқувчи нуқтаи назаридан танқидий қайта кўриб чиқ.

1854 йил

Н.А. Некрасовга
19 декабр. Эски Ўрда

…Сизга ёзган хатларим ёки Сизнинг хатларингиз ҳар иккаласи ҳам негадир етиб келмаяпти – олти ойдан бери сукут сақлаётганингиз сабабини бошқача изоҳлай олмайман; ҳолбуки, мен сиз ҳақингизда кўп нарсаларни билишга қизиқаман. Августдан бери “Современник”ни ҳам олганим йўқ. “Ҳисобчининг мактублари” ва “Ўсмирлик” қачон бўлса ҳам босиладими? Ва нега “Современник” менга етиб келмаяпти? Бу ҳақда, марҳамат қилиб, хабар берсангиз. Ишончли бўлиши учун кафолатли мактуб юборганингиз маъқул.

Манзилим ҳамон ўша: Кишинёв, Жанубий армия бош қароргоҳи. Ёзганларимни матбуот орқали ўқиш ва бошқа нарсалар билан машғул бўлиш, уларни унутиш ҳамда ҳозир қалашиб ётган воқеалар ҳақида журналимизга материаллар юбориб туриш учун ана шу икки нарсани билишим зарур. Ҳарбий мавзудаги замонавий материалларни саралаб тайёрлаб сизнинг журналингизга эмас, Жанубий армия ҳузурида нашр этиш мўлжалланиётган “Аскар варақаси”га, сиз бу ҳақда Петербургда эшитган бўлсангиз керак, ҳавола этмоқчиман. Менинг лойиҳамга нисбатан император ҳазрати олийлари катта ҳиммат кўрсатиб, уни ўзимизнинг “Инвалид”да[6] чоп этишга рухсат берди.

Кундаликдан

5 январ. Баъзан асар яхши ёки яхши ифодаланган фикрни шунчаки ўтказиш истаги туфайли тўхтаб қолади; шунинг учун бундай фикрни бирон жойга ёпиштиришга уриниб ўтирмасдан кундаликка ёзиб қўйган маъқул. Фикрнинг ўзи жойини топиб олади.

8 июл. Шу кунларда Лермонтов ва Пушкиннинг шоирона топилмаларини кашф этдим. Биринчисида “Ўлаётган гладиатор” (унинг ўлими олдидан ўз уйи бўлишини орзу қилиши ниҳоят даражада яхши) ва иккинчисининг (яъни Пушкиннинг – Тарж.) эҳтиётсизлик қилиб, дўстини ўлдириб қўйган “Янко Марнавич”и. У черковда камоли ихлос билан ибодат қилиб уйига қайтгач, ўрнига ётади. Сўнг хотинидан дераза ташқарисида бирон нарсани кўрмаяпсанми, деб сўрайди, у йўқ деб жавоб беради. У яна саволини такрорлайди, шунда хотини дарёнинг нариги томонида шуъла кўринаётганини айтади; у учинчи марта сўраганда хотини шуълани кўраяпман, у ниҳоят катта бўлиб қолди ва яқинлашиб келмоқда, дейди. Мафтункор тасвир! Сабаби неда? Шундан кейин бадиий ҳиссиёт нималигини тушунтириб кўринг-чи.

9 июл. …Гёте, Лермонтов ва Пушкинни ўқидим. Биринчисини мен яхши тушунмайман, қанчалик уринганимга қарамай немис тилидаги кулгили жумлалар ғашимга тегади. Иккинчисида “Исмоилбек”ни яхши деб ҳисоблайман. Балки бу ҳолат мен кечикиб бўлса-да, Кавказни ниҳоятда севиб қолганимдан бўлса керак. Уруш ва эркинликдек бир-бирига мутлақо қарама-қарши ҳодисани ажиб шоирона тарзда ўз бағрига сингдириб юборган бу ёввойи ўлка ҳақиқатан ҳам гўзал. Пушкиннинг “Лўлилар”и мени асир қилди, уни шу пайтгача англай олмаганимга ҳайрон бўламан.

10 июл. Лафонтен ва Гётени ўқияпман, ўқиганим сари уларни яхши идрок этмоқдаман.

11 июл. “Замонамиз қаҳрамони”ни, Гётени қайта ўқидим… Ҳозир Гёте ва Лермонтов драмасини ўқияпман. Уларда яхши, янги жиҳатлар кўп, Диккенснинг “Совуқ уйи”да ҳам.

1855 йил

И.И. Панаевга
14 июн. Бельбек дарёсидаги истеҳком

…Агар Тургенев Петербургда бўлса, ундан сўраб кўринг-чи, “Ҳисобчининг мактублари”га “Тургеневга бағишлайман” деб ёзишим учун рухсат берармикин? Бундай хулосага келишимга сабаб шуки, мақолани қайта ўқигач, ўзим билмаган ҳолда унинг ҳикояларига тақлид қилганимни сезиб қолдим.

И.И. Панаевга
8 август. Боқчасарой

…Сизнинг мактубларингизни олдим ва айниқса кейингисига жавоб қайтаришга ошиқмоқдаман. “Баҳор туни”ни цензурадан ҳимоя қилишга интилганингиз учун Сиздан миннатдорман, марҳамат, ўчиринг, майли, юмшатинг, аммо, худо ҳақи, ҳеч нарса қўшманг, бу мени қаттиқ ранжитади. Сизни ишонтириб айтаманки, Л.Н.Т.да қилча ҳам иззатталаблик йўқ, аммо у адабиётда ўз йўналиши ва қарашларига ҳамиша содиқ қолишни хоҳлайди…

Кундаликдан

6 июл. Бугун кун бўйи Бальзакнинг қандайдир бемаза романини ўқидим[7].

11 июл. Бальзакнинг бемаза асарини ўқидим.

17 сентябр. Кеча “Тун” узуқ-юлуқ ҳолда босилгани ҳақидаги хабарни олдим. Мен, чамаси, мақолаларим учун яшилларнинг қаттиқ таъқибига учраганга ўхшайман. Шунга қарамай, Россияда ҳар доим маънавий жиҳатдан юксак ёзувчилар бўлишини хоҳлайман; аммо мен ҳеч қачон қантдек ширин бўлолмайман, шунингдек, ичи бўш, юки енгил, энг муҳими, мақсадсиз ҳеч нарса ёзолмайман…

1856 йил

Д.В. Григоровичга
5 май. Петербург

Кўпдан, кўпдан бери сизга ёзишни режалаштирган эдим, биринчидан, сизнинг “Қўшчи” асарингиздан олган ғоят ибратли таассуротларимни билдирмоқчиман, мен ҳам бу борада унча-мунча нарсалардан хабардорман, иккинчидан, апрелда эълон қилинган “Муҳожирлар” романингиз ҳам менда ёқимли таассурот қолдирганини айтишни истайман. Энди ҳеч нарса ёзмайман, сизни ниҳоятда яхши кўришим ва тезда учрашиш ниятида эканим бундан мустасно.

М.Н. Толстойга
5 сентябр. Ясная Поляна

…Уйга эрталаб соат тўртда келдим, ҳамма уйқуда эди, мен балконда ўтириб, Пушкиннинг “Дон-Жуан”ини[8] ўқиб шунчалик севинганимдан шу заҳотиёқ Тургеневга ўз таассуротларим ҳақида мактуб ёзмоқчи бўлдим…

В.В. Арсеньевага
9 ноябр. Петербург

…Сизга Тургеневнинг қиссаларини ҳам юборяпман, уларни ўқинг, агар зерикарли бўлмаса, менимча, улар ғоят латофатли, лекин ўз фикрингизни, қандайлигидан қатъи назар, ёзиб юборинг. Шиллер: “Мардона адашмоқ ва орзу қилмоқ зарур!” – деган. Даҳшатли даражада тўғри фикр, дадил, қатъиятли, бардам бўлиб адашишдан ҳайиқмасанг, ҳақиқатга етиб борасан…

В.В. Арсеньевага
23-24 ноябр. Петербург

…Сизга аввал айтганим, кўпдан бери менга тинчлик бермай келаётган ишнинг бугунга мўлжалланган қисмини битиргач, қўлимга китоб олдим ва Гётенинг ажойиб асари “Ифигения”ни ўқидим. Сиз ҳозир буни ҳис қилмасангиз керак, аммо поэзияни севиш ва тасвирлашга қалам ожизлик қиладиган юксак туйғулар завқи нималигини маълум вақтдан кейин англаб оласиз.

Кундаликдан

3 июн. Пушкиннинг “Дон-Жуан”ини ўқидим. Мафтункор. Пушкинда шу вақтгача кўрмаганим ҳақиқат ва қудрат бор.

7 июн. Пушкиннинг 2- ва 3-қисмини ўқидим[9]. “Лўлилар” жуда гўзал. Бошқа достонлари, “Онегин”ни ҳисобга олмаганда, бўлмағур нарсалар.

25 июл. …Ўлик жонлар”ни роҳатланиб ўқидим, мустақил фикрга тўла.

29 сентябр. “Вертер”ни ўқидим. Жозибали.

28 октябр. Тургеневнинг “Фауст”ини ўқидим. Жуда гўзал.

10 ноябр. Китоблар сотиб олдим. Тургеневнинг барча қиссаларини ўқидим. Ёмон.

11 декабр. “Лир”ни[10] ўқидим. Таъсири кам.

1857 йил.

А.А. Толстойга
18 август. Ясная Поляна

…Россияда расволик, расволик, расволик. Петербург билан Москвада ҳамма нимадир деб бақиради, норозилик билдиради, ниманидир кутади, чекка жойларда ҳамон ибтидоий ёввойилик, ўғрилик, қонунсизлик ҳукм суради. Ишонасизми, Россияга қайтиб келгач[11], ўз диёримга нисбатан нафратланиш туйғуси билан узоқ вақт курашдим ва фақат эндигина ҳаётимизнинг таркибий қисмига айланиб кетган барча даҳшатларга кўника бошладим. Бу фикрларимни маъқулламаслигингизни биламан, аммо на илож, Афлотун менинг яқин дўстим, лекин ҳақиқат ундан юқори туради, деган мақол бор. Бир ҳафта ичида мен гувоҳ бўлган нарсаларни кўрсангиз эди: бир бека кап-катта кўчада чўри қизни калтаклади, даҳа бошлиғи менга бир арава пичан келтирасан деб буйруқ қилди, акс ҳолда у хизматкоримга қонуний ҳужжатни бермас эмиш, менинг кўз ўнгимда бир амалдор ўзига қўққисдан тегиб кетган 70 ёшли касалманд қарияни ўласи қилиб урди, гумаштам эса менга хушомад қилиш учун маишатга берилган боғбонни калтаклашдан ташқари уни ялангоёқ ҳолда яланг ерда жун қирқишга мажбур қилди ва боғбоннинг қонга беланган оёғини кўриб, ўзидан кетгунча шод бўлди, буларнинг ҳаммасини ва бошқа тубанликларни кўрганингизда менга ишонган ҳамда Россиядаги ҳаёт доимий қора меҳнат ва ўз ҳиссиётларинг билан курашдан иборат эканини англаган бўлардингиз. Яхшиямки, нажот йўли – маънавият олами, поэзия сингари маърифат воситалари бор. Бу ерда менга даҳа бошлиғи ҳам, бурмистр ҳам халақит бермайди, танҳо ўтираман, шамол увиллайди, лой, совуқ, мен эса афтодаҳол, тўмтоқ бармоқларим билан Бетховенни чаламан ва кўнглим эзилиб, кўз ёши тўкаман ёки “Илиада”ни ўқийман, ёки ўзим одамларни, аёлларни ўйлаб топаман, улар билан яшайман, қоғоз қоралайман, ё ҳозиргига ўхшаб жонимдан ортиқ яхши кўрадиганим инсонлар қисматини ўйлайман…

Н.А. Некрасовга
11 октябр. Ясная Поляна

Яқинда “Современник”нинг сентябр сонини олдим. Мактубингиз менга таъсир кўрсатгани равшан: сиз билан гаплашгим келади. Биринчидан, индаллосини айтганда, менинг мақолам[12] нақадар ярамас, ёмон ҳолда нашрдан чиқди. Мен, чамаси ўзимни ҳам, сизни ҳам ҳижолатда қолдирдим. Авдотья Яковлевнанинг повестини ҳали ўқиганим йўқ. Энди шеърларингиз ҳақида. Балки Сизга мулоҳазаларимнинг кераги ҳам йўқдир, негадир уларни ўзингиз мен билан қандай самимий гаплашсангиз, худди шундай эътиборингизга ҳавола қилишни хоҳлайман. Биринчи шеърингиз[13] юксак даражада. Асл шеър, ажойиб шеър, қолганлари заиф ва зўрма-зўраки ёзилган, ҳарҳолда, менда шундай таассурот қолдирди. “Современное обозрение” ўзича қизиқ бўлса ҳам, мен кутган даражада чиқмаган.
Кеча “Петербург хабарномаси”да мени сўкишганига кўзим тушди[14], тўғри қилишган.

Н.А. Некрасовга
25 ноябр. Москва.

Суюкли Николай Алексеевич, Сизга ваъда қилинган повестни[15] юбормоқдаман, агар яхши деб топсангиз, декабр китобчасида босиб чиқаринг. Бутун корректурани ўзим қайта кўришни жудаям хоҳлар эдим. Вақт имкони бўлса, уларни менга жўнатинг. Аммо 8 ва 9 қисмларнинг корректурасини зудлик билан юбориб, улар хусусида фикрингизни билдиринг. Бу боблардан кўнглим тўлмаган. Айниқса, кейинги пайтларда мен қўлим тезроқ бўшасин деб у билан кўпроқ банд бўлдим, у бошқа ишларимга тўғоноқ бўлиб турарди, аммо қайта қўлга олгач, жиддий шуғулландим, чамаси, ёмон чиқмаган жойлари борга ўхшайди. 11-қисм ҳақида ҳам фикрингизни айтсангиз, у ҳам менга ёқмаяпти…
Яна Беранженинг вафотидан олдин ёзган шеърини ҳам сизга юборяпман. Уни Фет таржима қилган. Таржима яхши, шеърнинг ўзи эса юксак даражада. У француз журналларида чоп этилмаган, рус тилида босилиб чиқса ёмон бўлмасди…

Кундаликдан

2 январ. …Белинскийни ўқидим, у энди менга ёқа бошлади.
3 январ. …Пушкин ҳақидаги гўзал мақоласини ўқидим.
4 январ. Пушкин ҳақидаги мақола – мўъжиза. Мен ниҳоят Пушкинни англадим.
5 январ. …Писемскийнинг “Бека”си таъсир кўрсатмади.
11 январ. Чернишевский келди, ақлли ва қизиққон.
12 январ. Григоровичнинг повести бемаза[16].
29 март / 10 апрель. Инжилдаги “ҳукм қилма” сўзи санъатга тўла мос келади: ҳикоя қил, тасвирла, аммо ҳукм қилма.
29 июн / 1 июл. Тушгача “Люцерн”ни қайта ёздим. Яхши. Дадил бўлиш керак, акс ҳолда дабдабабозликдан бошқа ҳеч нарса айта олмайсан, мен эса кўп янги ва фойдали гап айтишим керак.
2 август. Уйдаман, ўқияпман. Салтиков жиддий истеъдод.
15 август. “Илиада”ни ўқидим. Қандай мўъжиза!
17 август. “Илиада” мени “Қочқин”ни қайта ишлашга мажбур қилмоқда.
24 август. Ҳомерни ўқидим. Гўзал.
23 сентябр. Гёте “Фауст”да совуққон. Агар у ёш ва кучли бўлганда Фаустнинг тафаккури ва шиддатини ривожлантирган бўлар эди. Аммо энди ривожлантирилса, аввалги шаклига тушмай қолади.
30 октябр. …Виждонан ишлаш, барча куч-қувватни ишга солиш керак, кейин меҳробга туфласалар ҳам майли.
28 ноябр. Тютчевнинг шеърлари яхши эмас.

1858 йил

Н.А. Некрасовга
21 январ. Москва

Менинг фикримча, “Ася” Тургеневнинг ёзган асарлар ичида энг заифи ҳисобланади. Островскийнинг[17] нарсасини охиригача ўқимадим; уни ўқиш қийинлигини биламан…

1859 йил

А.А. Фетга
Октябрнинг бошлари. Ясная Поляна

…Мен сизни севаман, амакижон, қўлим кўксимда. Аммо барибир қиссалар ёзишни йиғиштираман. Ўйлаб қарасанг, уят: одамлар йиғлайдилар, ўладилар, уйланадилар, мен эса “унга қандай шайдо эди-я” деб қисса ёзаман. Телбалик, уят.

А.В. Дружининга
9 октябр. Ясная Поляна

…Писемскийга, Гончаровга ва бошқаларга айтиб қўйинг, менинг азиз дўстларим, азалий собиқ фикрдошларим мени унутмасликларини хоҳлайман, шуни билдириб қўйинг. Мен уларни ҳар доим қадрлайман. Ростдан ҳам азиз, шарафли Полонскийнинг аҳволи оғирлашиб қолдими? Фет Москвага жўнаб кетди, у бечоранинг бошига катта ташвиш тушган – синглиси оғир касал.

Ҳа-а, Фет яқин дўстона муносабатларда фақат фойда кўради, уни қанчалик яқиндан билсам, шунчалик ёқтираман ва ҳурмат қиламан. Тургенев эса унинг тескариси, охирги марта келганида, у ақлли ва истеъдодли бўлса-да, дунёдаги энг тоқат қилиб бўлмайдиган одам эканига узил-кесил ишондим. Ана шу хулосага келган кунимдан бошлаб унга нисбатан муносабатим ўзгарли…

1861 йил

А.И. Герценга
8 / 20 март. Брюссель

…Қадрдонларингизнинг қўлини сиқиб қоламан. Сиздан яна бир нарсани сўрайман дедим-у, аммо улгуролмадим, одамови инглиз мураббиянгиз қанақа одам ўзи? Сиз унга ўрганиб қолгансиз, у эса жуда ғалати. Николай Платоновичга[18] ҳурматим баландлигини етказиб қўйинг деб ўтинаман. Кечаги оқшомда (у ижро этган) Гунонинг “Фауст”ини тинглаб, бу мусиқий асарми ёки дунёдаги энг буюк драмага хос жозибами, буни аниқ ажрата олмасам ҳам, ниҳоятда кучли ва теран таъсирландим. У французча (опера) либреттосига айланганига қарамай, буюклигни сақлаб қолган. Аммо мусиқаси ҳақиқатан ҳам ажойиб.

1865 йил

А.А. Фетга
3 январ. Ясная Поляна.

…Биласизми, Сизга ғалати бир мўъжиза ҳақида хабр етказмоқчиман. Яқинда отдан йиқилиб, қўлимни синдирдим, ҳушим жойига келгач, ўзимга ўзим мен – адабиётчиман дедим. Ҳа, мен адабиётчиман, аммо хилватда яшовчи, камсуқум адабиётчиман. 1805 йилнинг дастлабки боблари яқинда чиқади[19]. Марҳамат қилиб мулоҳазаларингизни батафсил ёзиб юборинг. Сизнинг ҳамда мен ёқтирмайдиган кишининг, мен ҳам улғайиб бораяпман, Тургеневнинг мулоҳазалари, мен учун қимматли. У тушунади…

А.А. Толстойга
14 ноябр. Ясная Поляна

…Романимнинг фақат 3-қисмигина ёзилди[20], яна олти қисмини ёзмагунимча уни нашр эттирмайман, фақат шунда – беш йилдан кейин – яхлит асар сифатида босиб чиқариш мумкин. Островский – менга ёқадиган ёзувчи – бир пайтлар жуда ақлли гап айтган эди. Икки йил олдин комедия[21] ёзган эдим (нашрга бермадим), уни Рождествогача Москва театрида саҳналаштириб бўладими, деб Островскийдан сўрадим. “Қаерга шошиласан, яхшиси янаги йилда саҳналаштир”, – деди у. Мен: “Ҳозир қўйилишини хоҳлайман, сабаби комедия ўта замонавий, келаси йили у муваффақият қозонмаслиги мумкин”, – деб эътироз билдирдим.

“Одамлар тез орада жуда ақлли бўлиб кетишади, деб қўрқаяпсанми?

Романимга келганда хавотир оладиган жойим йўқ”.

Кундаликдан

7 март. Ёзяпман, тузатаяпман. Ҳаммаси аниқ, аммо олдимдаги вазифаларнинг кўплиги ваҳимага солади. Қилинадиган барча ишларни пухта аниқлаб олиш зарур. Шунда катта ишлар олдида довдираб қолмайсан ва сон-саноқсиз майда-чуйдаларни қайта-қайта тузатиб ўтирмайсан.
20 сентябр. Мерименинг “Карл ХII салтанати солномаси”ни ўқидим. У билан Пушкин ўртасидаги ақлий боғланиш ҳайратлантиради. Жуда ақлли ва ҳушёр, аммо истеъдоди йўқ.
23 сентябр. “Консуэло”ни ўқидим. Фан, фалсафа, санъат, ахлоқ ибораларига тўла бемаза атала. Ачиган хамир, сасиган қўзиқорин, чириган балиқ ва ананас қўшилган пирог.

1866 йил

А.А. Фетга
10-20 май. Ясная Поляна

… Кўпдан бери ёзилаётган мана шу романим. Сизга жўнатган дилкаш мактубимдир. Қайси бир француз: асар барча нотаниш дўстларга йўлланган мактубдир, – деган экан. Марҳамат қилиб, ўз фикрларингизни очиқчасига ёзиб юборинг. Мулоҳазаларингизни ниҳоятда қадрлайман, аммо сизга айтганимдек, мен қанча меҳнат, вақт ва ҳаддан ташқари кўп куч-қувватимни сарфлаганим учун бу асаримни, айниқса, ҳозир ёзилаётган 1812 йил воқеаларини ёқтираман. Фақат хайрихоҳикни эмас, танқидий мулоҳазаларни жуда қадрлайман. Масалан, Тургеневнинг NN қўлини қандай ушлагани ҳақида 10 бет ёзиш шарт эмас, деган мулоҳазаси менга катта ёрдам берди, келажакда бундай нуқсонлардан қутуламан деб умид қиламан. Марҳамат, кескин бўлса ҳам ҳақиқатни айтинг…

Аристофанни ўқиётган экансиз. Мен буни жуда қадрлайман, ўзим эса янгироқ нарсаларни – “Дон Кихот”, Гёте ва кейинги пайтларда узлуксиз Виктор Гюго асарларини ўқияпман. Биласизми, В.Гюго ҳақида ҳеч ким гапирмайди, ҳамма уни унутди, сабаби у ҳаммага Байронлар, Вальтер Скоттларга ўхшаб товланиб кўринмайди. Унинг тўла асарлар тўпламидаги танқидий мақолаларини ўқиганмисиз?
Биздаги санъат соҳасида ўн йил олдин ва ҳозирда ҳам рўй бераётган ҳодисаларни у ўттиз йил аввал кескин қоралаб билдирган мулоҳазаларига бирон сўз қўшиш ёки олиб ташлаш мумкин эмас…

А.А. Фетга
7 ноябр. Ясная Поляна

Азиз дўстим Афанасий Афанасьич! Охирги мактубингизга 100 йилдан бери жавоб қайтарганим йўқ, бунинг учун айбдорман, боз устига мактубингизда романим хусусида менга жуда фойдали маслаҳатлар берганингиз ва яна баджаҳл шоирлар тоифаси ҳақида ёзганингиз ёдимда. Мен шундайман-да. Қаҳрамонларимдан бири, князь Андрей ҳақидаги мулоҳазаларингиздан хурсанд бўлганим ҳам эсимда, мен айтганларингиздан зарур хулосалар чиқариб олдим. У бутун 1-қисм давомида бир тусда, зерикарли, аммо ёқимтой қиёфада кўринади. Бу тўғри, аммо бунинг учун у эмас, мен айбдорман. Характерлар ҳаракати ва характер тўқнашувини кўрсатишдан ташқари олдимда тарихни (тўғри) тасвирлаш нияти ҳам турибди, бу ҳолат ишимни ниҳоятда қийинлаштирмоқда, чамаси мен буни уддалай олмаётганга ўхшайман. Шу туфайли мен 1-қисмда тарихий жиҳатларга кўп урғу бердим, характер эса ҳаракатсиз туриб қолди. Сизнинг мактубингиздан кейин мен бу нуқсонни тўғри англай олдим ва тўғриладим деб умид қиламан. Марҳамат, азиз дўстим, мен ҳақимда, яъни заиф машқларим хусусида нимани ўйлаган бўлсангиз, шуни (яширмасдан) ёзиб юборинг. Бу менга жуда катта ёрдам беради, сиздан бошқа ҳеч кимим йўқ…

1870 йил

А.А. Фетга
17 ноябр. Ясная Поляна

…Сизни соғинаман, ҳеч нарса ёзмай қўйдим, аммо қийналиб ишлаяпман. Мен уруғ сепиладиган далани яна қайтадан чуқур ҳайдашга мажбурман, бунинг учун қанчалик оғир меҳнатга дучор бўлганимни сиз тасаввур ҳам қилолмайсиз. Бўлажак асарда иштирок этадиган одамларнинг тақдири қандай кечишига боғлиқ воқеалар ичидан миллиондан бир имкониятни танлаб олиш ва унга ишлов бериш учун ўйлаш ва хаёлдан қайта ўтказиш даҳшатли даражада қийин. Мен шу иш билан бандман. Шу кунларда Беранженинг охирги жилди қўлимга тушди. Унда ўзим учун янги бўлган “Бахт” шеърини учратдим. Уни таржима қиласиз, деган умиддаман…

1873 йил

П.Д. Голохвастовга
30 март. Ясная Поляна

…Кўпдан бери бунчалик завқланмаган эдим десам, ишонмасангиз керак, сўнгги пайтларда, сиздан кейин “Белкин қиссалари”ни ҳаётимда еттинчи марта қайта ўқияпман. Ёзувчи бу ноёб хазинадан муттасил баҳраманд бўлиши керак. Янгидан ўқиганимда у ниҳоятда кучли таъсир қилди…

Н.Н. Страховга
11 май. Ясная Поляна

Мен Пётр I га ҳеч қандай алоқаси бўлмаган роман ёзяпман[22]. Бир ойдан кўпроқ ёзиб, қораламасини тамомладим. Бу роман – айнан роман, ҳаётимда биринчи марта ўзимга маъқул бўлди, у бутун борлиғимни забт этди, шунга қарамасдан, бу йилги баҳорда фалсафа масалалари ҳам қизиқтирмоқда. Сизга жўнатмаган мактубимда бу роман илоҳий Пушкин туфайли хаёлимга ихтиёрсиз келиб қолгани ҳақида ёзган эдим, уни (Пушкин қиссаларини) тасодифан қўлимга олдим ва охиригача янгича завқ билан ўқидим…

1878 йил

И.С. Тургеневга
6 апрель. Ясная Поляна

Иван Сергеевич!
Кейинги пайтларда орамиздаги муносабатларни эслар эканман, ўзимдан ҳайратланиб ва қувониб шуни сездимки, сизга нисбатан ҳеч қандай душманлигим йўқ экан[23]. Худо шоҳид, Сиз ҳам шундай бўлсангиз керак. Тўғрисини айтганда, сиз жуда олижанобсиз. Орамизга тушган адоват туйғусига сиз мендан олдин барҳам берганингизга тўла ишонаман.
Агар шундай бўлса, марҳамат, бир-биримизга қўл узатайлик ва сиз марҳамат қилиб олдингизда айбдорлигимни бутунлай кечирсангиз.

Мен, табиийки, сизнинг фақат яхши фазилатларингиз ҳақида ўйлайман, чунки ана шу фазилатларингиз ўзаро муносабатларимиз давомида кўп марта намоён бўлган. Сиз туфайли адабий шуҳрат қозонганим яхши эсимда, ёзганларимни ва истеъдодимни не чоғли ардоқлаганингиз асло ёдимдан чиқмайди. Балки сиз ҳам мен ҳақимда шундай ўйларсиз, чунки бир пайтлар сизни ниҳоятда яхши кўрганимни биласиз.
Агар мени кечира олсангиз, кучим етганича қадрдон дўст бўлиб қолар эдим. Бизнинг ёшимизда одамларга яхшилик қилишдан кўра юксак мартаба йўқ. Орамиздаги шундай муносабат қайта тикланса – ниҳоятда бахтиёр бўлардим.
Гр. Л.Толстой.

(Тургенев бу мактубга 8 майда шундай жавоб ёзади:
“Бугун… хатингизни олдим. У мени қаттиқ севинтирди ва ҳаяжонга солди. Юксак мамнуният билан аввалги дўстлигимизни тиклашга тайёрман ва менга узатган қўлингизни қаттиқ сиқаман. Сизга нисбатан ҳеч қандай кек сақламаганимни ниҳоятда тўғри топгансиз, агар бўлганда ҳам улар аллақачон йўқолиб кетган, Сиз ҳақингизда бир пайтлардаги қадрдон дўстлигимиз, ёзувчи сифатида эса Сизни ҳаммадан олдин табриклаганим ва ҳар бир янги асарингиз менда қизғин хайрихоҳлик уйғотгани ҳақидаги яхши эсдаликларгина қолган. Орамиздаги англашилмовчиликлар бар-ҳам топганидан чин юракдан қувонаман. Шу ёзда Орёл губерниясига бориш ниятидаман – шунда биз, албатта, учрашамиз. Шунгача Сизга энг яхши тилакларимни билдираман ва яна бир бор қўлингизни дўстона сиқаман”.
(Икки буюк ёзувчи 1878 йил 8 августда Ясная Полянада учрашадилар).

Н.Н. Страховга
5 сентябр. Тула

…Агар мен подшо бўлганимда, ўзи ишлатган сўзнинг маъносини тушунтириб беролмайдиган ёзувчини ёзиш ҳуқуқидан маҳрум қилар ва юз дарра билан калтаклаш ҳақида буйруқ чиқарган бўлардим…
Тургенев ҳамон дилга яқин ва ёрқин…

1888 йил

Кундаликдан

29 ноябр. Эльснер романини олиб келди[24]. Яна сокин телбалик.
13 ноябр. Кавказда бўлган Бороздиннинг мукофот олиш умидида бир татарни ўлдириб, унинг қўлини қандай кесишгани ҳақидаги ҳикояси яхши[25].
19 декабр. Тунда ўқидим. Чернишевскийнинг Дарвин ҳақидаги мақоласи гўзал. Кучли ва тиниқ.
22 декабр. Лесковнинг “Коливанлик эркак” ҳикоясини ўқияпман, яхши. «Болалар орасида” эса гўзал.

1900 йил

Максим Горький (А.М. Пешков)га
9 феврал, Москва

Қадрли Алексей Максимич, мени кечирасиз (агар исмингизни адаштирган бўлсам, яна бир бор узр), сизга ўз вақтида жавоб ёзолмадим ва суратни юборолмадим. Сизни таниганим учун жуда-жуда хурсандман, сизни ёқтириб қолдим. Аксаков шундай деган эди: одамлар ўз китобларидан яхши (у ақлли деб айтганди) ёки ёмон бўлади. Сизнинг ёзганларингиз менга ёқди, ўзингизни эса ёзганларингиздан ҳам яхши деб ҳисобладим. Энг яхши фазилатингиз – самимийлик, сизни шундай деб эркалатиб қўймоқчиман. Хўш, майли, хайр, қўлингизни дўстона сиқаман.
Лев Толстой.

Мактубим соғайиб қолганингизда етиб боради деб умид қиламан. Чеховнинг “Ҳаёт”даги[26] ҳикояси нақадар яхши. Мен ундан жуда хурсанд бўлдим.

1901 йил

Шаҳзода П.А. Ольденбургскийга
6 май. Москва

…Ўтган йили Сиз билан гаплашганимиз – унинг асарлари Сизга жуда манзур бўлган эди, Горький (ҳақиқий исми Алексей Максимович Пешков) ҳозир оғир аҳволга тушиб қолди: уни оиласидан юлиб олдилар, ҳомиладор хотини туғиш арафасида, ўзи ўпка силига чалинган, суд қилмай туриб, санитария ҳолатига мутлақо зид бўлган Нижегород турмасига қамаб қўйишган. Уни ёзувчи ва инсон сифатида яхши биламан. Шу туфайли хотини ва дўстлари мендан мадад сўрашмоқда. Мен ёзувчи ва унинг оиласини бу оғир кулфатдан фақат Сиз қутқара оласиз деб қаттиқ ишонганим учун Сизга мурожаат этаяпман.

Эзгулик йўлида туғилган бу имкониятни қўлдан чиқармаслигингизга ишонаман[27].

Кундаликдан

1851 йил

Апрел-май. Ёзувчи қалбидан отилиб чиққан, ҳатто олий шаклда ўз ифодасини топган бадиий лавҳаларни ҳам омма тушунмайди. Ва аксинча, ёзувчи халқ англасин деб омма даражасига пасайиб борганда ҳам уни тушунмайдилар.
Бу худди романда тасвирланган зўрлаш манзарасини ўқиб, бахти қаро қизга ачиниш ўрнига ўзини ана шу ишратпараст эркакдек ҳис қилиб роҳатланаётган 16 ёшли боланинг ҳолатига ўхшайди – халқ сизнинг нима демоқчи эканингиз-ни англашга қодир эмас. Наҳотки халқ “Антон Горемика”[28] , “Jenevieve”ни[29] тушунади деб ўйласангиз? Сўзлар унга таниш албатта, аммо у фикрингизни англаб етмайди. Халқнинг ўзига хос гўзал, қўл етмас адабиёти бор; унга сохталик ёт, у халқ ичида пишиб етилган. Юксак адабиётга унда эҳтиёж йўқ, бундай адабиётнинг ўзи ҳам мавжуд эмас. Халқ билан баравар юришга уриниб кўринг, у сиздан нафратлана бошлайди.
Юқори табақа олдинда юраверсин, халқ ҳам орқада қолиб кетмайди; у юқори табақага қоришиб кетолмайди, аммо орқада ҳам қолмайди. Қанчадан-қанча катта вазифалар олдинда турганда, назокат ҳақидаги гаплар кимга керак?

Ҳамма одамлардаги заиф жиҳатлар ва ёмон иллатларни ўзлари тўқиб чиқарган шахсларга тиқиштиришади, улар орасида ёзувчидаги истеъдод даражасига кўра баъзан муваффақиятли чиққанлари ҳам учраб қолади, аммо кўпчилиги табиийликдан йироқ. Сабаби нимада? Сабаби шуки, одамлардаги нуқсонларни ўзимизга қиёслаб биламиз, уларга тўғри баҳо бермоқ учун ўз қалбимизни очиб кўрсатишимиз лозим, чунки катта иллатларни катта шахсларгина намоён қила олади…

3 июл. Ҳозир лагерда ётибман. Ажойиб оқшом! Ой эндигина тепалик орқасидан чиқиб кўтарилди ва пастлаб сузаётган иккита ушоққина, нафис булутлар бағрини ёритди; ёнимда чирилдоқ тинимсиз мунгли қўшиғини куйлайди; олисдан қурбақалар овози келади, овул тарфадан гоҳ татарларнинг қичқириқлари, гоҳ итларнинг вовуллаши эшитилади, сўнг яна тинчлик, яна биргина чирилдоқлар наъраси; олис ва яқиндаги юлдузлар ёнидан сайр этиб бораётган ҳарир булутлар кўзга ташланади. Мен кўрганларимни қоғозга тушираман деб ўйладим. Аммо қандай қилиб? Хонага кириб, сиёҳ тўкилган столга ўтирсам, кулранг қоғоз ва сиёҳдонни олсам, ручкани сиёҳдонга ботириб, қўлимни қимирлатиб, ҳарфларни қоғозга туширсам – ўз-ўзидан ёзилиб кетаверадими? Ҳарфлардан сўзлар, сўзлардан иборалар тизилади, аммо улар туйғуларни ифодалай оладими? Табиатдан олган завқ-шавқларимни бошқа бирон йўсинда кўрсатишнинг иложи борми? Тавсифлашнинг ўзи кифоя қилмайди. Нега наср билан назм, бахт билан бахтсизлик бир-бирига бу қадар қоришиб кетган? Қандай яшаш керак? Назм билан насрни бирлаштиришга уриниш самара берадими ёки биттаси билан қаноатланиб, кейинчалик иккинчисига қўл урган маъқулми?..

4 июл. “Орас”ни[30] ўқияпман. Акам бу қаҳрамон сенга ўхшайди, деганда янглишмаган экан. Унинг асосий фазилати: табиатидаги олижаноблик, ҳамма нарсадан завқланиш, шон-шуҳратга интилиш ва ҳар қандай меҳнатга қобилиятсизлик. Қобилиятсизлик одатланмаганликдан келиб чиқади, одатланмаганлик эса тарбия ва ортиқча кеккайиш оқибатидир…

Кнорринг портретини чизишга уринмоқдаман. Менга шундай туюладики, инсонни шунчаки тасвирлаб бўлмайди, аммо у менга қандай таъсир кўрсатгани ҳақида ёзиш мумкин. Буюк одамни у ўзига хос табиатли, ёқимтой, ақлли, аҳмоқ, қатъиятли ва ҳоказо… деб таърифлаш мумкин, аммо бу сўзлар маълум киши борасида ҳеч қандай тасаввур бермайди, аксинча уни шундай кўрсатаман деб ўйлаш ёзувчини йўлдан чиқаради.

10 август. Чекинишларга ёмон маҳлиё бўлаётганимни сезаяпман; фикрий теранлик ўрнига ана шунга маҳлиёлик, дастлаб мен буни тўғри деб ҳисоблагандим, ёзишга халал бериб, ёзув столимдан туриб кетишга ва бошқача ёзишга мажбур қилмоқда. Бу ёмон одат! Ҳатто катта истеъдод эгаси ва мароқли тўқималар устаси – мен севган ёзувчи Стерндаги чекинишларнинг ҳам оғирлиги сезилади.

1852 йил

“Болалик” қиссасидан
Балки мен янглишгандирман, аммо ақл билан ёза бошлаганимда ҳар доим ўзимни тўхтатдим ва фақат қалб амри билан ёзишга ҳаракат қилдим.

Н.А. Некрасовга
3 июл. Старогладковская қишлоғи

…Илтимосим сиз учун заррача қийин эмаслигига ва уни рад этмаслиги-нгизга астойдил ишонаман. Мана шу қўлёзмани[31] кўриб чиқинг ва босиб чиқаришга лойиқ топмасангиз, менга қайтариб юборинг. Агар бошқача бўлса, унинг баҳосини айтиб, ўз мулоҳазаларингизни билдиринг ва журналингизда босиб чиқаринг. Сиз зарур деб ҳисоблаган барча қисқартиришларга аввалдан розилигимни билдираман, фақат уни ўзгатирмасдан узлуксиз чоп этишингизни хоҳлайман…
Тажрибали ва виждонли муҳаррир, айниқса Россияда, ўз мавқеига кўра ёзувчи ва ўқувчи ўртасида доимий воситачи бўлгани учун асарнинг муваффақият қозониши ҳамда оммага ёқиши ёки ёқмаслигини олдиндан яхши билади, деб ишонаман. Шунинг учун ҳукмингизни интизорлик билан кутаман. У менга севимли машғулотимни давом эттиришга йўл очади ёки уларни бутунлай ёқиб юборишга мажбур қилади.

Н.А. Некрасовга
27 ноябр. Старогладковская қишлоғи

Марҳаматли муҳаррир!
Журналингизда нашр этиш учун янги нарсалар юбориш ҳақидаги илтимосингизни дарҳол бажара олмаётганимдан афсусланаман; бунинг устига, менинг олдимга қўяётган талабларингизни ўзим учун мутлақо фойдали деб ҳисоблайман ва уларга тўла қўшиламан.

Гарчи нималарнидир қоралаган бўлсам ҳам, уларнинг биронтасини ҳозир жўната олмайман, сабаби, биринчидан, илк асарим эришган муваффақият мендаги шуҳратпарастликни қўзғатиб юборди, ва мен кейинги ёзганларим ҳам аввалгидан кам бўлмаслигини хоҳлайман, иккинчидан, “Болалик”даги цензура томонидан қирқиб ташланган ҳолатлар бундан кейин яна такрорланмаслиги учун ёзганларимни қайта-қайта кўриб чиқаман. 1) Баъзи майда ўзгартиришларни айтиб ўтирмасдан мени ҳайратга солган икки нуқтани алоҳида қайд этмоқчиман. Аввало, бу Наталья Савишнанинг севги тарихи асардан чиқариб ташланганига боғлиқ, у маълум даражада эски замондаги турмуш инсон феъл-атворига қай даражада гўзал жозиба бахш этганини кўрсатар эди. “Болалик” сарлавҳаси ва муқаддимадаги бир неча сўз асар моҳиятини очишга хизмат қиларди; “Болалик тарихим” деган ном эса, аксинча, бунга зид келади. Менинг болалигим тарихи кимга керак? Мазкур ўзгартириш менга мутлақо маъқул бўлмади, сабаби, мен сизга йўллаган илк мактубимда ёзганимдек, “Болалик” романнинг биринчи қисми бўлиши, кейин Ўсмирлик, Ёшлик, Йигитлик даври келиши керак эди.

Марҳаматли муҳаррир, бундан кейин ҳам ёзганларимни журналингизга қабул қилсангиз, бирон жойини ўзгартирмаслигингизни илтимос қиламан. Буни рад этмайсиз деган умиддаман. Менга келганда, босишга лойиқ деб ҳисоблаган асаримни биринчи навбатда сизга жўнатишга ваъда бераман.

Ўз исми шарифим билан имзо чекаман, аммо бу таҳририят сири бўлиб қолиши керак.

Кундаликдан

7 июн. “Современник”нинг апрель сонини ўқидим, тоқат қилиб бўлмайдиган даражада тубан.
20 июн. Доктор олиб келган “Современник”даги “Тўқувчи аёл” қиссаси жуда яхши, айниқса рус тилининг тозалиги жиҳатидан – распуколка (ғунча) мафтункор.
29 июн. “Савой епископи ёрдамчисининг диний иқрори”ни[32] ўқидим. У зиддиятларга, мавҳумликларга ва ҳайратда қолдирадиган гўзалликларга тўла. Ундан олган асосий сабоғим – руҳнинг ўлмаслигидир.
7 июн. Кавказдан хатлар[33] сатирасини[34] тезроқ тугатишим керак, сатира менинг таъбимга тўғри келмайди.
12 июл. “Давид Копервильд” нақадар гўзал.
18 октябр. “Жигарбанд”ни [35]ўқидим. Жуда яхши.

19 октябр. Соддалик ахлоқий гўзалликнинг шартидир. Ўқувчилар қаҳрамонга ҳамдард бўлмоғи учун унинг сиймосида имкон қадар ўз заифликлари ва ўз фазилатларини кўра олишлари лозим.
Романнинг[36] ғояси – бахтни улуғлаш, у ҳам қиёмига етмаган, аммо ҳар  доим фойдали ва олижаноб китоб бўлиши мумкин.
“Рус заминдори қиссаси”нинг асосий йўналиши: Қаҳрамон бахт ҳақидаги идеалларини қишлоқ ҳаёти заминида амалга оширмоқчи бўлади. Бу орзулар саробга айлангач, уни оилавий бахт тимсолида рўёбга чиқаришга уринади.
Дўсти идеалнинг ўзи бахт келтиролмайди, ўзгаларни бахтли қилиш мақсадида яшаган одамгина бахтли бўлади, деган фикрни унга сингдиради.

28 ноябр. Ҳеч қачон фойдани ўйлаб, мақсадсиз ёза олмайман.
3 декабр. Кўп ёзаяпман. Чамаси, яхши бўлади. Ҳажвдан воз кечдим. Қандайдир ички туйғу ҳажвни мутлақо йўлатмайди. Шахслар эмас, бутун бир синфга хос иллат ҳақида ҳам ёзишни хуш кўрмайман.

1854 йил
Кундаликдан

15 июл. Шиллернинг “Фиаскога қарши фитна” драмасини ўқидим. Драмани энди умуман тушуна бошладим. Гарчи бу борада мен ўзгалардан бутунлай бошқа йўлдан бораётган бўлсам-да, менга янги шеърий лаззат бағишлаётган бу воситадан (жанрдан – тарж.) мамнунман.
21 июл. Кеча Шиллер ўзининг “Рудольф Габсбургский” ва бир қанча кичик фалсафий шеърлари билан қанчалик завқ бағишлаганини ёзиб қўйиш ёдимдан кўтарилибди. Биринчидан, гўзал соддалик, манзаравийлик ва табиийлик билан суғорилган сокин шеърият. Кейингисида, Бартоломей айтганидек, мени фикр забт этиб, кўнглимга ўрнашиб қолди, бирон-бир улуғ ишни адо қилиш учун қалбдаги барча куч-қудратни бир нуқтага йўналтириш керак.
23 июл. …Бернарнинг[37] яхшигина қиссасини ўқидим.
13 август. Эрталаб яхши ишладим, аммо тушдан кейин Островскийнинг ажойиб “Қўйнидан тўкилса кўнжига” комедиясини ҳисобга олмаганда, бекорчилик қилдим.
24 август. Некрасовнинг “Ўсмирлик”ни мақтаб ёзган мактубини олдим. Ҳар галгидек, у кайфиятимни кўтариб, янги машғулотларга рағбатлантирди.
Некрасовнинг мактуби билан фахрланаман.
(Н.А.Некрасов Толстойга шундай ёзган эди: “..сўнгги асарингизни мақташ учун муносиб сўз тополмаяпман. “Ўсмирлик” муаллифининг истеъдоди туғма ва юксак даражада мафтункордир ва ёздаги йўл, момақалдироқ, ётоқхонадаги учрашувлар тасвири сингари кўп фазилатлар бу ҳикояни адабиётимиздаги умри узоқ асарлардан бирига айлантиради.”)

1856 йил

А.В. Дружининга
21 сентябр. Ясная Поляна.

“Современник” учун ваъда берганим “Ёшлик”нинг ярмисини ёзиб битирдим. Мен уни ўқиш учун ҳеч кимга берганим йўқ, шунинг учун қатъий ҳукм юритолмайман – ҳамма нарса миямда алғов-далғов бўлиб кетди. Аммо, назаримда, индаллосини айтганда, у анча ёмон – айниқса эътиборсизлик оқибатида тили ғализ, расво ҳолда, бунга сабаб шуки, ёлғиз ўзим ҳеч кимга кўрсатмасдан ишлаганимда одатда ё бутунлай яхши ёзаяпман, ё мутлақо ёмон деган фикрга бораман, ҳозир кўпроқ кейингиси тўғри деб ўйлайман. Аммо мен фикрингизга қўшиламан, модомики, адабиётга қўл ургандан кейин бу соҳада ҳазил кетмайди, унга бутун умрни бағишлаш керак, шунинг учун мен энди бутунлай яхши нарсалар ёзишга, ёмонларини нашрга бермасликка ҳаракат қиламан. Илтимосим шундан иборат. Сизга қўлёзмани юборяпман, – сиз ўқиб, у “Болалик”ка қараганда яхши ёки ёмонлиги ҳақидаги кескин фикрларингизни очиқчасига айтинг, уни қайта ишлаб яхши қилиш мумкинми ёки ташлаб юборган маъқулми? Менга қолса, кейингиси маъқул, чунки ёмон бошлаб, уч ой беҳуда вақт сарфлаганимдан кейин у жонимга тегиб кетди…

(Дружинин 1856 йил 6 октябрда Толстойга ёзган хатида бир қатор тан-қидий мулоҳазалар билдирган ҳолда, умуман “Ёшлик”ка юксак баҳо берган.)

В.В. Арсеньева ва Ж.Верганига
1 декабр. Петербург.

…Тургеневни мадҳ қилиб ёзган хатингизни кеча олдим; у ҳақда айтган ҳамма гапларингиз яхши. “Катта йўлдаги суҳбат” сизларга ёқмаслиги керак эди, сабаби, биринчидан, у жуда заиф, иккинчидан, заминдорлар ҳаётининг бўм-бўшлиги ва ахлоқсизлигини танқид қилиб ёзганман, буни эса ҳали англаб етмагансизлар.

В.В. Арсеньевага
7 декабр. Петербург.

…Диккенс ва Теккерей ҳақида нега сукут сақлаяпсиз, наҳотки улар сизга ёқмаган бўлса? Яна “Опера ҳақида мулоҳазалар”ни ўқиб нима қиласиз?
Аввалги почта билан бир китобни[38] юбордим, уни ўқинг, ажойиб. Қандай яшашни ўрганасиз. Ҳаётга, муҳаббатга турлича ёндашишни кўрасиз, уларнинг биронтасига ҳам қўшилмаслигингиз мумкин, аммо фикрингиз тўлишиб, тиниқлашиб боради…

Кундаликдан

19 апрел. “Оталар ва ўғиллар”ни битириб, тузатиб ҳам чиқдим, Некрасовнинг маслаҳатига кўра уни “Икки гусар” деб номладим – яхши бўлди.
8 май. Кечқурун Оболенскийникида Аксаков, Кириевский ва бошқа славянофиллар билан бирга ўтирдик. Улар йўқ жойдан душман қидирадилар. Қарашлари ниҳоятда тор, ҳаётдан узоқ, ҳатто рад этишгаям арзимайди. Аслида, бунга ҳожат ҳам йўқ…
13 май. “Денгизчилар тўплами”ни ўқидим. Погодиннинг юзига роҳатланиб мушт туширган бўлардим. Славянофиллик билан заҳарланган, ғирт ёлғон. Москвадаги дабдабабозликлар тасвирида русларга хос қиёфа йўқ.
17 май. “Ортиқча одам”ни[39] ўқидим. Ниҳоятда чучмал, жилвагар, гўё доно, лекин олифтанамо.
22 май. …Аксаковларникига бордим, тўртинчи ва бешинчи қисмларидан[40] парчалар тингладик. Яхши, аммо қарияни мақтадик.

26 май. Муаллифга шуҳрат келтирадиган биринчи омил – ўзини яхши кўрсата олиш, яъни ўқувчи муҳаббатини қозонишдир. Бу шундай муҳаббатки, у ўз ички дунёсини бутун борлиғича кўрсата олсин. Шунинг учун ҳам Диккенс яратган инсоний қиёфалар бутун дунёдаги одамларнинг дўстига айланиб қолди; улар Америка ва Петербургдаги инсонларни бир-бирига боғлаб туради; Теккерей билан Гоголь қаҳрамонлари ишонарли, ёвуз, бадиий жиҳатдан кучли, аммо суюкли эмас.

9 июн. Пушкиннинг таржимаи ҳолини завқ билан ўқияпман.
12 июн. Теккерей шу даражада холисликка эришганки, қаҳрамонларининг ўзлари ёлғон, бир-бирига мутлақо зид қарашларини заковатли истеҳзо билан яшириб туришади.
13 июн. Николенканинг ниҳоятда ажойиб “Чечен қиз” ҳикоясини[41] ўқидим.
Июл. Муаллиф предметдан озгина бўлса-да юқори тургани маъқул, акс ҳолда унинг холислиги ёки тарафкашлигини билолмасдан тинимсиз шубҳаланасан.

Октябр-ноябр. Менинг адабиётчи дўстларим – эски бўйдоқларда битта қайғули умумий камчилик бор: улар бирон кишини кўрганда ўзларича дарҳол унинг характерини ўрганиш лозим деб ҳисоблайдилар ва ўз хулосаларини ақлнинг гўзал маҳсули сифатида авайлаб асрашга уринадилар. Бундай сохта, майда билимлар билан одамларни англаш ва севиш мумкин эмас.

4 ноябр. “Қутб юлдузи”ни[42] тугатдим.
5 ноябр. Театрда “Ақллилик балоси”ни[43] кўрдим – аъло.
1 декабр. …“Сarmen”ни[44] ўқиб тугатдим, заиф, французларга хос.
3 декабр. …Меримени ўқидим – яхши.
4 декабр. …Мафтункор “Оддий воқеа”ни ўқияпман.

1857 йил

А.Н. Островскийга
5 январ. Петербург.

…Писемский кеча ўзининг “Кекса бойвучча”сини ўқиди. Ажойиб асар, менимча, унинг барча ёзганлари ичида энг яхшиси шу.

В.П. Боткинга
20-28 январ. Москва.

Мен Островский билан бултур танишганимда унинг тили ширали ва кучли эди. У ёлғизланиб қолган пайтларида ҳам букилмади ва ўз назарий ақидаларидан чекинмади. Қарашлари бир қадар мустаҳкамланди-ю, тезда қовжираб сўлди[45]. Аксаков унинг “Сердаромад жой” комедиясини бўш деб ҳисоблайди. Бу комедияни “Современник” нашрга тайёрлаб қўйган, яқин орада мен уни тинглайман. Дружининнинг бу ердаги танқидчилари менга, айниқса Аксаковга жуда- жуда ёқади. Унинг Писемский билан мунозараси ҳам гўзал. Аммо Фуфлигин нақадар ифлос латта[46]. Уни шу ҳолида “Современник”да кўришдан худо сақласин…

В.П. Боткинга
29 январ. Москва.

…Иккинчи ажойиб асар: С.Т.Аксаковнинг болалик хотиралари ва Островс-кийнинг “Сердаромад жой”ини тингладим… Менингча, Островский ёзган комедия унинг энг яхши асари, бу ерда ҳам худди “Банкрут”дагидек[47] ҳамда Сологублар, Шчедринлар давраси тасвирлашга интилган зулмат дунёси қаъридан садолар эшитилиб туради. Ниҳоят бу иллатлар ҳақида охирги ва ҳақиқий сўзни эшитдик. Асарда “Банкрут”даги каби бугунги нуқсонларга қарши кучли норозилик жўш уриб туради. Бир пайтлар “Ақллилик балоси”да ёш иш юритувчи Фамусов бу чиркин дунёни фош этган эди, комедияда эса кекса порахўр мирза Юсув ана шу вазифани бажаради. Бу шахс нақадар мафтункор! Аммо… муаллиф тўгараклар ичида эмас, чинакам ҳаёт қўйнида яшаганда эди, асар дурдонага айланган бўларди, ҳозир эса у мусибатли оғир ўйлардир. Островский ҳазилакам драматик ёзувчи эмас, аммо у чинакам гениал нарсалар яратмаяпти, чунки ноёб истеъдодлигини ҳис қилиш даражаси ўз сарҳадларидан чиқиб кетди. Бу сезги энди унинг истеъдодини ҳаракатга соладиган куч эмас, балки ҳар бир қилган ишини оқлайдиган ишончга айланиб қолди. Мен бу ерда Чичерин билан яқиндан танишдим, бу одам менга жуда-жуда ёқди…

Н.А. Некрасовга
18 декабр. Москва.

Самимий мактубингиз учун, Некрасов, сиздан жуда, жуда миннатдорман. Сизга ёзганимдек, бу асардан кўнглим тўқ эди; уни қайта ишлаб қария Аксаковга кўрсатдим, у ҳам ниҳоятда мамнун бўлган эди; аммо ҳозир фикрингизга тўла қўшилмасам-да, сизга ишонаман; бунинг устига унга жиддий қаршилик кўрсатмагансиз. Шундай бўлса-да, уни босиб чиқариш мумкин эмас, сабаби, сизга ёзганимдек, ҳали кўп жойларини тузатиш ва ўзгартириш лозим. 30-санада уни қайтариб юборишингизни сўраб хат ёзган эдим. Қайтармасдан бекор қилгансиз. Бу қисса мазмунига кўра баён услубида эмас, аксинча психологик ва лирик йўналишда бўлгани учун кўпчиликка ёқмаслиги мумкин, бунга шубҳа йўқ; мақсад қай даражада амалга ошгани, бу бошқа масала… Бу нарса устида бир йил қаттиқ тер тўкишимга тўғри келди, аммо кўриб турибманки, у бошқаларга ҳам манзур бўлмайди, ундан воз кечилгани маъқул, шунинг учун сиздан бағоят миннатдорман. Марҳамат қилиб, қўлёзмани ёки корректурани қайтариб юборсангиз, илиқ-иссиғида зарур жойларини тузатиб, кўздан нарига ташлаб қўйишдан яхшиси йўқ. Тургенев сизга қисса жўнатгани ҳақида хабар юборди[48]. Марҳамат қилиб, у нима ҳақида экани ва қайси сонда босилишини ёзиб юборсангиз…[49]

1860 йил

А.А. Фетга
23 феврал. Ясная Поляна.

…“Арафа”ни ўқидим. Менинг фикрим шундай: доимо маъюс юрадиган ва ҳаётдан нимани излаётганини ўзи яхши билмайдиган одамлар учун асар ёзишдан ҳеч қандай наф йўқ. Умуман, “Дворянлар уяси”га қараганда “Арафа” анча яхши, унда ажойиб салбий шахслар – жумладан, санъаткор ва ота бор. Бошқалар тип даражасига кўтарилмаганидан ташқари, улардан кўзланган мақсад ҳам, вазият ҳам типик эмас, ҳатто улар ярамас одамлардир. Умуман, бу Тургеневга теккан ашаддий касаллик. Асардаги қиз дуруст чизилмаган: оҳ, мен сени қандай севаман… унинг киприклари узун эди… Умуман, мен Тургенев шунчалик ақли ва шоирона қалби билан бу қадар жўн, ибтидоий усуллардан ўзини тия олмаганига ҳайрон қоламан… Сирасини айтганда, яхши-ёмонлигидан қатъи назар, ҳозир шу тарзда повесть ёзиб бўлмайди. Островскийнинг “Момақалдироғ”и аянч асар, аммо у муваффақият қозонади. Бунга Островский билан Тургенев эмас, замона айбдор…

1864 йил

С.А. Толстойга
6 декабр. Москва.

…Бугун, эрталаб бир соатга яқин Таняга осойишта ва ҳаяжонсиз диктовка қилдим, бу яхши эмас, чунки ҳаяжонсиз ёзувчилик ишларимиз олға силжимайди…

С.А. Толстойга
11 декабр. Москва.

Бугун Жемчужниковнинг ҳузуримга келганим мен учун ниҳоятда қувончли воқеа бўлди, сен берган маслаҳатга амал қилмасдан, унга бир неча бобни ўқиб бердим. Шу пайтда ҳеч кутилмаганда Аксаков ҳам келиб қолди. Уларга Ипполит бир қиз ҳақида сўзлайдиган жойгача ўқиб бердим. Ҳар иккаласига, айниқса, Жемчужниковга бу қисмлар жуда ёқди. Улар парчани юқори баҳолашди. Мен хурсанд бўлдим ва мамнуният билан давомини ёзишга киришдим. Мақтамасалар ёки ёлғон гапирсалар ёмон, аммо қандай кучли таассурот олганларини кўриб турсанг катта фойдаси тегар экан[50].

1865 йил

М.Н. Катковга
3 январ. Ясная Поляна

Бир неча марта уриниб кўрганимга қарамай, сўзбошини[51] ўзим ўйлагандек қилиб ёза олмадим. Айтмоқчи бўлган гапим шундан иборат эдики, мазкур асар роман ҳам, қисса ҳам эмас, унда ечилиши билан тамом бўлиб қоладиган ва қизиқишни сўндирадиган биронта тугун ҳам йўқ. Буларни сизга ёзаётганимга сабаб шуки, мундарижада ҳам, бўлажак эълонларда ҳам менинг асаримни роман деб атаманг. Бу мен учун жуда муҳим бўлганидан сиздан шуни илтимос қилаяпман.

Л.Н. Волконскаяга
3 май. Ясная Поляна

Суюкли княгиня, Сизга мени эслашингиз учун баҳона туғилганидан жуда хурсандман ва буни исботлаш мақсадида, гарчи бажариш мумкин бўлмаса-да, зудлик билан саволингизга жавоб ёзишга шошилмоқдаман. Андрей Болконский асарда иштирок этадиган барча шахслар каби ёзувчи учун ҳеч ким эмас. Агар меҳнатларим кимнидир портретини кўчириш, насл-насабини аниқлаш ва эслашга қаратилганда эди, уларни нашр эттиришдан уялган бўлардим. Жаноб Ахшарумов истеъдодли мутахассис сифатида буни яхши билиши керак. Аммо юқорида айтганимдек, сиз учун энг қийин вазифани ҳам бажариш истагида бўлганим туфайли менинг Андрейим кимлигини айтишга ҳаракат қиламан.

Мен тасвирлайдиган Аустерлиц жангида, романнинг бошланишида, ёш навқирон йигит ўлмоғи керак эди; романимнинг давомида менга кекса Болконский ва унинг қизи зарур бўларди; кейинчалик романга ҳеч қандай алоқаси бўлмаган шахсни тасвирлашдан маъно йўқлигини сезганимдан кейин бояги навқирон ёш йигитчани кекса Болконскийнинг ўғлига айлантирдим. Кейин у мени қизиқтириб қолди, унга романдан муносиб ўрин ажратилди, мен унга шафқат кўрсатиб, ўлдириш ўрнига қаттиқ ярадор қилиш билан чекландим. Суюкли кинягиня, жудаям аниқ бўлмаса-да, Болконскийнинг кимлиги ҳақидаги бор ҳақиқат ана шундан иборат…

П.Д. Боборикинга
Июл-август. Николское-Вяземское

…Бадиият мақсадларини (математиклар айтганидек) ижтимоият мезонлари билан ўлчаб бўлмайди. Санъаткорнинг мақсади ўткир муаммоларни узил-кесил ечиб беришдан иборат эмас, балки бутун мураккаблиги, битмас-туганмас қирралари билан ҳаётни севишга даъват этишга қаратилгандир. Агар менга ўзимга маълум ижтимоий масалаларга бағишлаб роман ёзишни таклиф қилсалар, мен бундай роман учун ҳатто икки соат вақтимни ҳам ажратмаган бўлардим, аммо-лекин менга ҳозирги болалар 20 йилдан кейин ўқиб йиғлайдиган, куладиган ва ҳаётни севадиган роман ёзгин десалар, мен бунинг учун бутун умрим ва бор куч-қудратимни бағишлаган бўлардим.

1870 йил

А.А. Фетга
21 феврал. Ясная Поляна

Мен сизникидан жўнаб кетаётганимда ҳикоянгиз[52] мазмунига кўра жуда яхши эканини, уни ташлаб юборсангиз ёки бир қисминигина нашрга берсангиз, у увол бўлишини яна бир карра эслатиб қўйишни унутибман. Асар яна қўлга олишга муносиб, мазмуни жиддий ва шоирона… фақат ортиқча нарсаларни чиқариб ташлаш ва Анненков айтганидек, уни жавоҳирга айлантириш кифоя. Олтинни ажратиб олинг. Фақат ўтиринг ва танқидий кўздан кечирган ҳолда уни қайта кўчириб чиқинг, кейин ўқиш учун менга беринг…

А.А. Фетга
11 май. Ясная Поляна

Қадрдон дўстим Афанасий Афанасьич, мен барча сохталиклар, айниқса ўз ишимиздаги бемаъниликлардан безиб, минглаб чақирим узоқда юрган киши, қора терга ботиб ишлаб, болта ва белкурагимни кўтариб уйга қайтган чоғимда мактубингизни олдим. Уни очиб, биринчи навбатда шеърингизни ўқидим[53] ва хотинимнинг олдига кириб уни ўқиб бермоқчи бўлганимда, бурним ачишиб, кўзимдан ёш қуйилиб келди-да, уни ўқий олмадим. Бирон сатрини ўрнидан қўзғатиб ёки ўзгартириб бўлмайдиган ноёб шеър бўпти. У ўзича жонли ва гўзал. Жуда яхши ва назаримда шунчаки тасодифий шеър эмас, балки у бир пайтлар тўхтатиб қўйилган оқимнинг дастлабки томчилари эди. Бу шеър менга шунчалик кучли таассурот қолдирдики, у қандайдир “Хабарнома” қоғозида босилиб чиққандан кейин Сухотинга ўхшаганлар ўқиб: “Қаранглар-а, Фет ҳам яхши ёзади-я”, деб ҳукм юритишларини ўйлаб, оғир қайғуга толдим.
“Сен нафиссан ва бутун борлиғинг гўзал”. Сизнинг яхши нарсаларингизни билмайман. Ҳаммаси ажойиб…

Кундаликдан

28 октябр. Шеърият инсон юрагида ёнаётган оловдир. Бу олов ёндиради, иситади, ёритади.

Баъзи одамлар ҳароратни ҳис қилади, баъзилари илиқликни, учинчилари фақат ёруғликни кўради, ёруғликни ҳам кўрмайдиганлар бор. Кўпчилик – омма – шеъриятга ҳакамлик қиладиганлар ҳарорат ва илиқликни сезадилар, аммо нурни кўролмайдилар. Уларнинг ҳаммаси шеъриятнинг вазифаси фақат ёритиш деб билади. Шундай фикр юритадиганлар ёзувчига айланадилар ва ҳаётни ёритаман деб фонар кўтариб юрадилар. Улар, табиийки, қоронғилик ва тартибсизлик бор жойларга ёруғлик керак деб ўйлайдилар. Бошқалар эса ҳамма гап иссиқликда деган тасаввурга бориб, сунъий йўл билан иссиқлик тарқатишга уринадилар (кўксида олов ёнаётган баъзи шоирлар ҳам кўпинча шундай йўл тутадилар). Аммо чинакам шоирлар беихтиёр равишда азоб, заҳмат чекиб ёнадилар ва бошқаларни ҳам ёндирадилар. Ҳамма гап мана шунда.

1871 йил

Н.Н. Страховга
13 сентябр. Ясная Поляна

…Сиз кетганингиздан кейин темир йўлда Тютчев билан учрашиб қолдим ва тўрт соат гаплашиб ўтирдик. Мен кўпроқ тингладим. Сиз уни биласизми? У даҳо, улуғвор ва болажон қария. Тириклар орасида мен ўзимга ўхшаб ҳис қиладиган ва фикр юритадиган сиз билан ундан бошқа одамни билмайман…

1872 йил

3 март. Ясная Поляна
А.Ф. Писемскийга

Марҳаматли жаноб Алексей Феофилактович! Мактубингиз ва юборган китобларингиз учун чин дилдан миннатдорман. Хатингизни ҳам, романингизни[54] ҳам иккинчи марта роҳатланиб ўқиб чиқдим ва бу иккинчи ўқиш сизга аввал айтган таассуротларимни янада мустаҳкамлади. У пайтда ўқий олмаганим учинчи қисм ҳам биринчи ўқиганимда мени ҳаяжонга солган дастлабки боблар каби жуда гўзал ёзилган…

1873 йил

А.А. Толстойга
Январнинг охири-февралнинг бошлари

…Тютчевнинг касали ҳақида эшитдим, бу менга қанчалик таъсир этганини айтсам, сиз ишонмайсиз. Мен у билан ҳаётим давомида ўн мартача учрашдим; уни мен яхши кўраман ва шу туфайли уни ҳамиша ёлғизликка маҳкум этилган бахтсиз одамлардан бири деб ҳисоблайман. У яқинлашиб келаётган ўлимини қандай қаршилар экан?
Агар у ўзини яхши ҳис эта бошласа, уни қанчалик севишимни айтиб қўйсангиз…

А.А. Толстойга
1 март. Ясная Поляна

…Менинг ишларим ёмон кетаяпти[55]. Ҳаёт ниҳоятда яхши, енгил ва қисқа, унинг тасвири эса ҳар доим хунук, оғир ва узун кечади.

Н.Н. Страховга
25 март. Ясная Поляна

…Бу йил қишдаги барча иш вақтларимда Пётр билан шуғулландим, яъни у замонлар руҳи билан ҳамнафас бўлдим ва бирдан, бир ҳафта олдин – Серёжа – катта ўғлим “Юрий Милославский”ни[56] завқ билан ўқишга киришди. Мен бу нарса ҳали унга эрта деб ҳисобладим ва бирга ўқий бошладим, хотиним Серёжа учун “Белкин қиссалари”ни олиб келди, кейин эса, табиийки, унга ҳали эрта деб ҳисоблади. Мен ишдан сўнг Пушкиннинг мана шу жилдини (чамаси еттинчи марта) ўқишга тутиндим, худди янгидан ўқиётгандек китобдан бошимни кўтаролмас эдим. Бундан ташқари у барча шубҳаларимни тарқатиб юборди. Пушкиндан бошқа, чамаси, мен ҳеч кимнинг асарини бунчалик завқ билан ўқимаган эдим. “Ўқ”, “Миср тунлари”, “Капитан қизи”! Унда “Меҳмонлар чорбоққа тўпландилар” деган парча бор эди. Мен беихтиёр, негалиги ва нима билан тамом бўлишини ўзим билмаган ҳолда шахсларнинг қиёфалари ва воқеаларни кўз олдимга келтириб, ўзимча давом эттиришга киришдим, сўнг табиийки, уларни ўзгартирдим, бирдан улар бир-бири билан ғалати тарзда ўзаро боғланиб, чиройли бир романга айланди, унинг қораламаси кеча пайдо бўлди[57]. Роман жуда жонли, ҳароратли ва қуйма чиқдики, бундан ўзим ҳам мамнун бўлдим, худойим саломатлик берса, у икки ҳафтадан кейин қиёмига етади. Бир йилдан бери қийналиб ёзаётган нарсамга унинг ҳеч қандай алоқаси йўқ…
Мен “Уруш ва тинчлик”нинг иккинчи нашрини тайёрлашга киришдим, биринчи жилддаги барча ортиқча нарсаларни чиқариб ташлаш, янгисини қўшиш учун қайта кўчиртирдим. Агар кейинги уч жилдни кўриб чиқишга вақтингиз бўлса, мендан маслаҳатларингизни аямасангиз. Ёмон деб ҳисоблаган ўринларни менга эслатиб туринг…

1882 йил

И.С. Тургеневга
1-5 май. Москва

Азиз Иван Сергеич!
Сизни касаллигингиз ҳақида Григоровичдан эшитдим, бу ҳақда ёза бошлаганларидан кейин хасталик жиддийлигига ишонгач, қаттиқ хафа бўлдим. Сизни ниҳоятда яхши кўришимни ҳис қилдим. Яна сездимки, агар мендан олдин вафот этсангиз, бу мен учун жуда оғир бўлади. Газеталарда таскин берувчи хабарлар чиқди. Балки буларнинг ҳаммаси докторларнинг ваҳимаси ва беҳуда шубҳа-гумонлардир ва биз сиз билан Яснаяда ҳамда Спасскийда дийдор кўришармиз. Худоё, ўзинг мадад бер!

Сизнинг оғир дардга чалинганингизни эшитган илк дақиқаларда умидворманки, бу бекор бўлиб чиқади, Сиз билан учрашиш учун Парижга йўл олсаммикин, деган фикр калламга келди. Хасталигингиз ҳақида аниқ ва батафсил ёзиб юборинг ёки ёзишга буюринг. Мен жуда миннатдор бўлардим. Аниқ билишни хоҳлайман.
Сизни, кекса, азиз ва мен учун ниҳоятда қимматли инсон ва дўстимни қучиб қоламан.
Сизнинг Толстойингиз

1883 йил

С.А. Тостойга
30 сентябр. Ясная Поляна

…Тургенев ҳақида кўп ўйладим, уни даҳшатли даражада яхши кўраман, ачинаман ва доим ўқийман. Мен у билан бирга яшайман. Албатта уни ўқийман ёки у ҳақда ёзаман ва ўқишга бераман…
…Ҳозир Тургеневнинг “Бас энди” асарини ўқидим. Ўқиб кўр, нақадар гўзал…

(Толстой рус адабиёти мухлислари жамияти томонидан Тургенев хотирасига бағишлаб ўтказиладиган кечада нутқ сўзламоқчи бўлган. Матбуот ишлари бўйича Бош бошқарма бошлиғи Е.М.Феоктистов Ички ишлар вазирига Толстойнинг чиқишига йўл қўймаслик керак, “у ўринсиз мулоҳазалар билдириши мумкин” деб маълумот беради. Қўрқиб кетган вазир “узрли сабабларга кўра Тургеневнинг хотирасига бағишланган Жамият мажлиси “номаълум муддатга кечиктирилгани” ҳақида буйруқ чиқаради. Кеча ўтказилмасдан қолиб кетади).

1884 йил

А.Н. Пипинга
10 январ. Москва

Александр Николаевич!
Сиз билан шахсий муносабатлар ўраната бошлаганимиз билан жуда хурсандман. Мен сизни кўпдан биламан ва эъзозлайман. Тургеневнинг хатларини бажону дил сизга юбораман. Кўпчилигини тополмайманми деб қўрқаман. Мен ўта палапартиш одамман. Баҳор айёмида қишлоққа бораман. Шунда излаб кўраман ва ниманики топсам сизга жўнатаман. Менинг бировлардан яширадиган ҳеч қандай сирим йўқ. Бу хатларни нима қилсангиз – ихтиёрингиз.

…Тургенев ҳақида ҳеч нарса ёзмайман, сабаби унинг ҳақида бир-бирига боғлиқ жуда кўп воқеаларни айтишим мумкин. Мен уни ҳар доим яхши кўрганман, фақат вафотидан кейингина чинакам қадрига ета бошладим. Ишонаманки, Тургеневнинг аҳамаятини иккимиз ҳам бирдек ҳис қиламиз, шунинг учун мўлжаллаган ишингиз мени қувонтиради. Айни замонда, у ҳақидаги бир мулоҳазамни айтмасдан туролмайман. Ундаги энг муҳим фазилат ҳаққонийлик эди. Менингча, ҳар бир санъат асарида (бадиий ижодда ҳам) уч омил кўзга ташланади:

1.Ким ва қандай одам гапиряпти?
2.Қандай – яхши ёки ёмон гапиряптими?
3.У нимани ўйласа, мутлақо ўйлагани ва ҳис қилганини гапиряптими?

Мана шу уч омилга кўра инсоният тафаккури яратган ҳамма бадиий асарларга баҳо бериш мумкин. Тургенев гўзал одам (жудаям теран эмас, бир қадар заиф, аммо олижаноб, яхши одам), у ҳар доим ўзи ўйлаган ва ҳис қилган нарсаларни очиқчасига гапирар эди. Бу уч омил камдан-кам яхлит намоён бўлади ва одамдан бундан ортиқ нарсани талаб қилиш мумкин эмас. Тургенев адабиётимизга жуда яхши ва самарали таъсир кўрсатди. У яшади, изланди ва топган нарсаларининг ҳаммасини асарлари орқали баён қилди. У ўз истеъдоди (яхши тасвирлаш маҳорати)ни суиистеъмол қилмади, баъзиларга ўхшаб кўнглидагини яширмади, дилида борини очиқ айтди. Уни қўрқадиган жойи йўқ эди…

1905 йил

7 март. Ясная Поляна

…Мен 15 ёшимдан бошлаб Руссони устозим деб билганман. Руссо ва инжил – ҳаётимга жуда кучли ва самарали таъсир кўрсатди.

Руссо эскирмайди. Яқингинада унинг баъзи асарларини қайта ўқишимга тўғри келди ва мен ёшлик чоғимда ўқиб улардан қандай юксак руҳ ва илҳом олган бўлсам, ҳозир ҳам айнан шу туйғуларни қайта ҳис қилдим.

ИЗОҲЛАР

[1] “Ўлик жонлар” нинг иккинчи китоби назарда тутилмоқда. (Муҳ.)
[2] Д.В.Григоровичнинг помешчиклар ҳаётига бағишланган “Қишлоқ йўллари” романи. Толстой бу асар Гоголнинг “Эски замон помешчиклари”га тақлид деб ҳисоблайди.
[3] “Болалик”нинг иккинчи қисми ( XVI боб, “Шеърлар”дан кейинги саҳифалар) назарда тутилган.
[4] “Современник”нинг 1852 йил 8-сонида босилган Николай М. (П. Кулиш) нинг “Ульяна Терентьевна қисмати” қиссаси ҳақида гап боради.
[5] “Ҳисобчининг мактублари” ҳикояси.
[6] “Инвалид” – Петербургда 1813-1917 йилларда нашр этилган расмий ҳарбий газета.
[7] Бальзакнинг “Водийдаги нилуфар” романи.
[8] Пушкиннинг “Тош меҳмон” драмаси.
[9] Пушкин асарларининг 2-3-жилди.
[10] Дружинин таржима қилган В.Шекспир трагедияси.
[11] 1857 йил январ-июл ойларида Л.Н.Толстой чет элга биринчи марта саёҳатга чиқиб, Франция, Швейцария ва Германияда бўлган эди.
[12] “Люцерн” ҳикояси.
[13] “Жимжитлик” шеъри.
[14] Газетада “Люцерн” ҳикояси қаттиқ танқид қилинган эди.
[15] “Альберт” повести.
[16] Григоровичнинг “Пойтахтдаги қариндошлар” повести бўлса керак.
[17] “Мижози тўғри келмади” комедияси.
[18] Н.П.Огарёв.
[19] “Уруш ва тинчлик” романи назарда тутилмоқда.
[20] “Уруш ва тинчлик” романи назарда тутилмоқда.
[21] “Касал теккан оила” комедияси.
[22] “Анна Каренина” романи.
[23] Икки ёзувчи 1861 йилда қаттиқ жанжаллашиб қолган эди. Толстой 17 йил ўтгандан кейин биринчи бўлиб И.С.Тургеневга хат ёзади.
[24] А.О.Эльснернинг “Санам ҳимоясида” романи.
[25] Кавказ халқларига доир тадқиқотлар ёзган К.А.Бороздиннинг ҳикояси.
[26] “Ҳаёт” журнали.
[27] А.М.Горький 17 майда уй қамоғига ўтказилиб, сўнг озод этилган. Бу эзгу ишда Толстойнинг мактуби катта хизмат қилгани маълум.
[28] Д.В.Гигоровичнинг шу номдаги қиссаси.
[29] Ламартин асари.
[30] Ж.Санд романи.
[31] “Болалик” қиссаси.
[32] Жан Жак Руссонинг “Эмил” асари.
[33] “Босқин” ҳикояси дастлаб “Кавказдан хатлар” деб номланган эди.
[34] Бу ерда ҳажв эмас, танқидий руҳдаги асар кўзда тутилган. (Тарж.)
[35] Евгения Турнинг романи. Дастлаб “Современник”да босилган, 1851 йилда алоҳида нашр этилган.
[36] “Рус заминдори қиссаси” асари назарда тутилади.
[37] Бернарнинг қайси асари ҳақида гап кетаётгани номаълум.
[38] ИА.Гончаровниг “Одиий воқеа” романи.
[39] И.С.Тургеневнинг “Ортиқча одамнинг кундалиги” асари.
[40] С.Т.Аксаковнинг “Оила солномаси” асари.
[41] Н.Н.Толстойнинг бу ҳикояси сақланиб қолмаган.
[42] Герцен Лондонда нашр эта бошлаган журналнинг илк сонлари.
[43] Грибоедовнинг асари.
[44] П.Мерименинг “Кармен” қиссаси.
[45] Бу ўринда “Современник”чилар ва “соф санъат” тарафдорлари ўртасидаги баҳс-мунозаралар назарда тутилмоқда.
[46] Писемскийнинг “Пойтахтдаги қариндошлар” қиссаси қаҳрамони.
[47] Островскийнинг “Қўйнидан тўкилса қўнжига” комедияси дастлаб шундай номланган эди.
[48] “Ася” қиссаси.
[49] Н.А.Некрасов Толстойнинг “Альберт” қиссаси ҳақида анча кескин хат ёзган эди. Адиб шоирнинг барча мулоҳазаларини қабул қилган.
[50] Гап“Уруш ва тинчлик” романи ҳақида кетяпти.
[51] “Уруш ва тинчлик” романи учун ёзишга мўлжалланган сўзбоши назарда тутилмоқда.
[52] А.А.Фетнинг “Гольцлар оиласи” қиссаси.
[53] А.А.Фетнинг “Май кечаси” шеъри.
[54] А.Ф.Писемскийнинг “Гирдоб” романи.
[55] Пётр 1 даври ҳақидаги роман назарда тутилган.
[56] М.Н.Загоскин романи.
[57] “Анна Каренина” романининг илк қораламаси кўзда тутилмоқда.

Манба: “Жаҳон адабиёти” журнали, 2010 йил, 11-сон./ 2011 март

Lev TOLSTOY
ASOSIY QAHRAMONLARIM — HAQIQAT
(Xatlar, kundaliklardan)
Ortiqboy Abdullaev tarjimasi

Lev Nikolaevich Tolstoy [1828.28.8 (9.9), Tula gubernyasi Yasnaya Polyana qishlog’i — 1910.7 (20).11, Lipetsk viloyati, hoz. Lev Tolstoy bekati; Yasnaya Polyanada dafn etilgan] — rus yozuvchisi. Rossiyadagi kadimiy dvoryanlar sulolasidan, graf. Peterburg Fanlar Akademiyasi muxbir a’zosi (1873), faxriy akademigi. (1900). 1844—47 yillarda Qozon universitetining arab-turk va huquqshunoslik fakul`tetlarida o’qigan. 1851—53 yillarda Kavkazda bo’lib, janglarda ishtirok etgan. 1854 yil Dunay armiyasiga yuborilgan; iltimosiga ko’ra, qamaldagi Sevastopolga o’tkazilgan. Qrim urushida qatnashgan. Tolstoy 1855 yilda Peterburgga borib, N. A. Nekrasovnnng «Sovremennik» («Zamondosh») jurnali va jurnal atrofidagi yozuvchilar (I. S. Turgenev, I. A. Goncharov, N. G. Chernishevskiy va b.) bilan hamkorlik qilgan. Bolalik kezlarida rus va arab xalq ertaklari, A.S.Pushkin she’rlari, shuningdek, Yusuf haqidagi Injil rivoyati ta’sirida she’rlar yozgan. Birinchi yirik asari — «Inson kamolotining to’rt davri» avtobiografik asari («Bolalik», 1852; «O’smirlik», 1852-54; «Yoshlik», 1855-57; «Yigitlik», yozilmay qolgan). Urush lavhalari va askarlarning maishiy turmushi Tolstoyning «Sevastopol` hikoyalari» (1855) to’plamiga kirgan hikoya va ocherklarida o’z ifodasini topgan.
50-yillar Tolstoy ruhiy hayot lavhalari va maishiy turmush tafsillarini tarixiy voqealarning keng manzarasi, hayotning axloqiy-falsafiy asoslari tasviri bilan uyg’unlashtirishga harakat qiladi. Tolstoy ijodida shakllana boshlagan bu ijodiy tamoyil «Kazaklar» qissasi (1863)da, ayniqsa, yaqqol ko’rinadi. Bu asarda o’z in’ikosini topgan xalq hayoti mavzui va voqelikning epik tasviri Tolstoyning 60-yillar ijodida yanada teranlashadi.
Rus va jahon adabiyoti xazinasidan mustahkam o’rin olgan «Urush va tinchlik» (1863—69) epopeyasi Tolstoyning 60-yillarda ijodiy kamolotga erishganidan shahodat beradi. Ayrim sovet adabiyotshunoslari garchand bu asarni Tolstoyning o’z davri muammolaridan qochishi, deb baholagan bo’lsalarda, yozuvchi «Urush va tinchlik» romani bilan o’z davrida ro’y bergan va o’zi shaxsan guvoh bo’lgan voqealarga faol munosabat bildirgan. Eng muhimi, u Napoleonning 1805—07 va 1812—14 yillardagi harbiy yurishlari mavzuiga murojaat etib, ko’plab qahramonlar ishtirok etgan epik voqealar bilan birga qahramonlarning ruhiy tasvirlari ilk bor katta mahorat bilan uyg’unlashgan tarixiy roman janrini yaratdi. Holbuki, 19-asr o’rtalarida epik asarlar davri o’tdi, degan fikrlar keng tarqalgan, 60-yillarda rus jamiyatida kuch ola boshlagan sinfiy ziddiyat va kurashlar esa «Urush va tinchlik»dek epopeyaning maydonga kelishi uchun unumli zamin bo’la olmas edi. 1812 yilda Rossiyaning Napoleon qo’shinlari tomonidan bosib olinishi mumkinligi bir-biri bilan kelisha olmagan turli tabaqa va sinflarni dushmanga qarshi kurash shiori ostida birlashtirdiki, Tolstoyning rus xalqi ongidagi ana shu uyg’onishga murojaat etishi «Urush va tinchlik» romanining yuzaga kelishi uchun hayotbaxsh zamin vazifasini o’tadi.
Tolstoyning 70-yillar ijodida «Anna Karenina» romani alohida mavqega ega. «Urush va tinchlik»dan bu romanni yozguniga qadar bo’lgan davrda Tolstoyning rus jamiyatidagi ijtimoiy tenglik va adolat to’g’risidagi orzu umidlari ro’yobga chiqmadi. 60-yillardagi islohot yozuvchi kutgan natijani bermadi. Mazkur romanda Tolstoyning jamiyat hayotida kechayotgan noxush jarayonlar haqidagi iztirobli o’ylari aks etdi. Romanda Kareninlar, Oblonskiylar va Levinlardan iborat 3 oilaning bir-biri bilan chatishgan, ammo mustaqil syujet chizig’iga ega bo’lgan tarixi tasvir etilgan. Tolstoy, aksar rus yozuvchilaridek, nasroniy diniga katta e’tiqod qo’ygan, hayotda ro’y berayotgan voqealarga va kishilarning xatti-harakatlariga ham shu din nuqtai nazaridan yondashgan. Uning diniy qarashlari jamiyat va shu jamiyatda yashovchi kishilarga, binobarin, u yoki bu qahramoniga bo’lgan munosabatiga, shak-shubhasiz, ta’sir o’tkazgan. Tolstoyning oila masalasiga, chunonchi, Kareninlar oilasida sodir bo’layotgan voqealarga yondashuvida ham diniy qarashlari seziladi. U jamiyat a’zolarida qanday chirkin xislatlar mavjud bo’lmasin, kishilar diniy qonun-qoidalar doirasida harakat qilishlari lozim, aks holda jamiyat halokat sari boradi, degan fikrdan kelib chiqib, qahramonlar obrazini yaratadi.
70-yillarda ruhiy iztirob iqlimida yashagan Tolstoy o’z hayot yo’lini qayta nazardan o’tkazdi va shu jarayonda ijtimoiy kelib chiqishi, tarbiyasi va hayot yo’li bilan bog’liq jamiyat qatlamining ma’naviy asoslari yolg’onga asoslangan, degan xulosaga keldi. Uning bunday qarashlari «Iqrornoma» (1880) va «E’tiqodim nimada?» (1884) asarlarida o’z ifodasini topdi. Tolstoyning shu davrda yozgan asarlari orasida «Ivan Il`ichning o’limi» (1886), «Kreytser sonatasi» (1889) qissalari, ayniqsa, e’tiborga loyiq.
Tolstoy 80-yillarda dramaturgiya janrlarida ham ijod qilib, «Zulmat hokimiyati» (1886) dramasi va «Ma’rifat mevalari» (1890) komediyasini yozadi. Bu asarlarda qishloq ahlidagi jaholat, shahar madaniyatining qishloqqa ko’rsatayotgan salbiy ta’siri katta badiiy kuch bilan tasvirlangan.
Tolstoy dunyoqarashida tobora kuchayib borayotgan ziddiyatlar uning so’nggi yirik asarlaridan biri — «Tirilish» romani (1889—99)da o’z aksini topdi. Xdyotda bo’lib o’tgan oddiy voqea — bir sud jarayoni asosida yaratilgan bu asarda Tolstoy ijtimoiy adolatsizlikka asoslangan jamiyatning ichki, ma’naviy asoslarini ochib tashlaydi. Mazkur asardagi kishilar taqdiri bilan voqealarning o’zaro chambarchas bog’likligi masalasi «Hojimurod» (1896— 1904) qissasining ham asosini tashkil etgan.
Tolstoy dindor yozuvchi sifatida kishilar ruhiyatidagi ziddiyatlarni tasvir etibgina qolmay, o’zi ham jamiyat va kishilar hayotidagi bunday ziddiyat va mayllardan jarohatlanib yashagan. Yozuvchidagi murakkab ruhiy holat uning so’nggi asarlari («Tirik murda», 1890; «Baldan so’ng», 1903 va b.) da ham aks etgan. Tolstoy hayotining Yasnaya Polyanadagi so’nggi kunlari ruhiy iztiroblar po’rtanasida kechdi. U yaqin kishilari to’qigan ig’vo va fasod to’ridan qochib, 1910 yil Yasnaya Polyanadan bosh olib chiqib ketadi va yo’lda shamollab, vafot etadi.
O’zbekistonda Tolstoy ijodiga qiziqish u hayot paytlardayoq boshlangan. Uning «Odamlar nima bilan tirik?», «Xudo haqiqatni ko’rsa ham tezda ayta olmaydi» makrlalari 1887—1902 yillarda «Turkiston viloyatining gazeti»da o’zbek tilida nashr etilgan. Tolstoy haqidagi «Rossiya mamlakatining mashhur yozuvchisi» degan maqola esa 1889 yil shu gazetada tanikli ma’rifatparvar Sattorxon Abdug’afforov tarjimasida bosilgan. Tolstoyning bolalar uchun yozgan qator hikoyalari Saidrasul Aziziy («Ustodi avval», 1902), Aliasqar Kalinin («Muallimi soniy», 1903), Abdulla Avloniy («Birinchi muallim», 1909; «Ikkinchi muallim», 1912) singari jadid ma’rifatparvarlarining o’quv qo’llanmalari va darsliklarida e’lon qilingan hamda usuli savtiya maktablarida o’qitilgan.
Tolstoy nafakat buyuk yozuvchi, balki adolatparvar va xalqparvar inson sifatida ham o’zbek jadidlarining e’tiborini o’ziga jalb etgan. Birinchi o’zbek advokati Ubaydulla Xo’jaev 1909 yilda Tolstoyga uning yomonlikka yomonlik bilan javob bermaslik haqidagi ta’limoti yuzasidan xat yozib, o’sha yilning 5 iyunida undan javob olgan. Islom dinining taniqli arboblaridan biri Abduvohid Qoriev esa 1910 yil Yasnaya Polyanaga maxsus borib, Tolstoy bilan bir necha marta muloqotda bo’lgan. Ammo o’zbek xalqining Tolstoy ijodi bilan yaqindan tanishishi 20-asrning 30-yillaridan boshlangan va uning barcha asosiy asarlari o’zbek tiliga tarjima qilingan.

KUNDALIKLARDAN VA MAKTUBLAR

1851 yil

Kundalikdan

Aprel`-may. Lamartin aytadiki, yozuvchilar xalq adabiyotini nazarga ilmaydilar, xolbuki kitobxon o’quvchilar xalq orasida ko’p, yozayotganlarning hammasi o’zi yashayotgan muhitga moslab yozadilar, xalqning ichidagi ma’rifatga tashna odamlarda esa adabiyot yo’q, xalq uchun maxsus yozilmaguncha bo’lmaydi ham.

Men ko’p o’quvchi orttirish uchun yoziladigan kitoblarni nazarda tutayotganim yo’q, ular asar emas, kosiblik mahsuli bo’lib, chinakam she’riyat qatorida tura olmaydi.

Nasr bilan she’riyat orasidagi chegarani men sira anglay olmayman, so’z ilmida bu masala mavjud, ammo javobini tushunib bo’lmaydi. Poeziya – she’r, proza esa she’r emas; yoki: ish qog’ozlari va darslik, kitoblardan boshqa hamma narsa – poeziya. Barcha asarlar yaxshi bo’lishi uchun Gogol` so’nggi vidolashuv qissasida[1] aytganidek, muallif qalbidan otilib chiqmog’i zarur.

1852 yil

2 yanvar. Har bir yozuvchi o’z asarini qabul qiladigan ideal kitobxonlarni nazarda tutishi zarur. Bunday ideal kitobxonlar nimani xohlashini aniq tasavvur qilish lozim, agar butun dunyoda ikkita shunday o’quvchi topilsa, – faqat ular uchun yozish kerak.

27 mart. “Otechestvennie zapiski”ning fevral` sonini o’qidim. “Qishloq yo’llari” juda yaxshi, ammo afsuski, taqliddan iborat[2]. Ertaga qayta-qayta yozaman…buni ikki kundan beri o’ylayapman[3]. Ularni tuzatish mumkinmi yoki butunlay tashlab yuborish kerakmi? Mavhum, cho’zilib ketgan, keraksiz, bir so’z bilan aytganda, o’zicha chiroyli ko’rinsa ham, qoniqtirmaydigan barcha joylarni shavqatsiz yo’q qilish kerak….

22 sentyabr. Zamonaviy Yevropa tarixining haqqoniy manzarasini yaratish kerak. Bu bir umrga tatiydigan maqsad.

24 sentyabr. Yozish va yozish zarur….

29 sentyabr. Yangi “Sovremennik”ni o’qidim. Mening “Bolaligim”ga o’xshaydigan yaxshi bir qissa chop etilgan, ammo qiyomiga yetmagan[4].

8 oktyabr. Tuzatmasdan yozaman degan xayolni miyadan chiqarib tashlash kerak. Uch-to’rt marta qayta yozish – bu ham kam.

1853 yil

N.A. Nekrasovga
17 sentyabr. Beshtov

…Juranalingizda chop etish uchun kichik bir maqola yuboryapman[5]. Men uni “Bolalik” va “Bosqin” dan ko’ra yaxshi deb bilaman va shunga ko’ra uni chop etishga doir shartimni uchinchi marta takrorlayapman – u qanday yozilgan bo’lsa, shunday chiqishi shart. Menga yozgan oxirgi xatingizda bu masalada xohish-istagimni inobatga olishga va’da bergan edingiz. Agar senzura yana biror joyini qisqartirgan bo’lsa, xudo haqqi, maqolani menga qaytaring yoki nashr etishdan oldin xat orqali bu haqda ma’lum qiling. Maqolani daftarga qayd etilgan nom bilan chiqaring yoki: “Joniga qasd qilgan kishi. Hisobchi hikoyasi” deb o’zgartirsangiz bo’ladi – bu tomoni butunlay Sizning ixtiyoringizda…

27 iyul. Turgenevning “Ovchining maktublari”ni o’qidim, undan keyin yozish nihoyatda qiyin.

1 noyabr. “Kapitan qizi” ni o’qidim, xayhot, tan olishim kerakki, bugun Pushkin nasri anchayin eskirib qoldi – bu uslubda emas, bayon qilish tarzida ko’rinadi. Hozir adolat yuzasidan aytish lozim – yangi yo’nalishda hissiyotlarni batafsil tasvirlash o’rniga voqealarning o’zini ko’rsatish tamoyili yetakchilik qiladi. Pushkin qissalari qandaydir yalang’och….

Adabiy qoidalar

1853 yil dekabr – 1854 yil yanvar

1)Har qanday asardan maqsad – ezgulikka xizmat qilishdir.
2)Asar mavzusi yuksak bo’lishi lozim.
3)Eskirgan uslublardan qochish kerak.
4)Asar bitgandan keyin qoralamasini qayta ko’rib chiq, ortiqcha o’rinlarni butunlay chiqarib tashla, biron narsani qo’shma.
5)Har bir asarni kitobdan joziba izlovchi o’quvchi nuqtai nazaridan tanqidiy qayta ko’rib chiq.

1854 yil

N.A. Nekrasovga
19 dekabr. Eski O’rda

…Sizga yozgan xatlarim yoki Sizning xatlaringiz har ikkalasi ham negadir yetib kelmayapti – olti oydan beri sukut saqlayotganingiz sababini boshqacha izohlay olmayman; holbuki, men siz haqingizda ko’p narsalarni bilishga qiziqaman. Avgustdan beri “Sovremennik”ni ham olganim yo’q. “Hisobchining maktublari” va “O’smirlik” qachon bo’lsa ham bosiladimi? Va nega “Sovremennik” menga yetib kelmayapti? Bu haqda, marhamat qilib, xabar bersangiz. Ishonchli bo’lishi uchun kafolatli maktub yuborganingiz ma’qul.

Manzilim hamon o’sha: Kishinyov, Janubiy armiya bosh qarorgohi. Yozganlarimni matbuot orqali o’qish va boshqa narsalar bilan mashg’ul bo’lish, ularni unutish hamda hozir qalashib yotgan voqealar haqida jurnalimizga materiallar yuborib turish uchun ana shu ikki narsani bilishim zarur. Harbiy mavzudagi zamonaviy materiallarni saralab tayyorlab sizning jurnalingizga emas, Janubiy armiya huzurida nashr etish mo’ljallaniyotgan “Askar varaqasi”ga, siz bu haqda Peterburgda eshitgan bo’lsangiz kerak, havola etmoqchiman. Mening loyihamga nisbatan imperator hazrati oliylari katta himmat ko’rsatib, uni o’zimizning “Invalid”da[6] chop etishga ruxsat berdi.

Kundalikdan

5 yanvar. Ba’zan asar yaxshi yoki yaxshi ifodalangan fikrni shunchaki o’tkazish istagi tufayli to’xtab qoladi; shuning uchun bunday fikrni biron joyga yopishtirishga urinib o’tirmasdan kundalikka yozib qo’ygan ma’qul. Fikrning o’zi joyini topib oladi.

8 iyul. Shu kunlarda Lermontov va Pushkinning shoirona topilmalarini kashf etdim. Birinchisida “O’layotgan gladiator” (uning o’limi oldidan o’z uyi bo’lishini orzu qilishi nihoyat darajada yaxshi) va ikkinchisining (ya’ni Pushkinning – Tarj.) ehtiyotsizlik qilib, do’stini o’ldirib qo’ygan “Yanko Marnavich”i. U cherkovda kamoli ixlos bilan ibodat qilib uyiga qaytgach, o’rniga yotadi. So’ng xotinidan deraza tashqarisida biron narsani ko’rmayapsanmi, deb so’raydi, u yo’q deb javob beradi. U yana savolini takrorlaydi, shunda xotini daryoning narigi tomonida shu’la ko’rinayotganini aytadi; u uchinchi marta so’raganda xotini shu’lani ko’rayapman, u nihoyat katta bo’lib qoldi va yaqinlashib kelmoqda, deydi. Maftunkor tasvir! Sababi neda? Shundan keyin badiiy hissiyot nimaligini tushuntirib ko’ring-chi.

9 iyul. …Gyote, Lermontov va Pushkinni o’qidim. Birinchisini men yaxshi tushunmayman, qanchalik uringanimga qaramay nemis tilidagi kulgili jumlalar g’ashimga tegadi. Ikkinchisida “Ismoilbek”ni yaxshi deb hisoblayman. Balki bu holat men kechikib bo’lsa-da, Kavkazni nihoyatda sevib qolganimdan bo’lsa kerak. Urush va erkinlikdek bir-biriga mutlaqo qarama-qarshi hodisani ajib shoirona tarzda o’z bag’riga singdirib yuborgan bu yovvoyi o’lka haqiqatan ham go’zal. Pushkinning “Lo’lilar”i meni asir qildi, uni shu paytgacha anglay olmaganimga hayron bo’laman.

10 iyul. Lafonten va Gyoteni o’qiyapman, o’qiganim sari ularni yaxshi idrok etmoqdaman.

11 iyul. “Zamonamiz qahramoni”ni, Gyoteni qayta o’qidim… Hozir Gyote va Lermontov dramasini o’qiyapman. Ularda yaxshi, yangi jihatlar ko’p, Dikkensning “Sovuq uyi”da ham.

1855 yil

I.I. Panaevga
14 iyun. Bel`bek daryosidagi istehkom

…Agar Turgenev Peterburgda bo’lsa, undan so’rab ko’ring-chi, “Hisobchining maktublari”ga “Turgenevga bag’ishlayman” deb yozishim uchun ruxsat berarmikin? Bunday xulosaga kelishimga sabab shuki, maqolani qayta o’qigach, o’zim bilmagan holda uning hikoyalariga taqlid qilganimni sezib qoldim.

I.I. Panaevga
8 avgust. Boqchasaroy

…Sizning maktublaringizni oldim va ayniqsa keyingisiga javob qaytarishga oshiqmoqdaman. “Bahor tuni”ni senzuradan himoya qilishga intilganingiz uchun Sizdan minnatdorman, marhamat, o’chiring, mayli, yumshating, ammo, xudo haqi, hech narsa qo’shmang, bu meni qattiq ranjitadi. Sizni ishontirib aytamanki, L.N.T.da qilcha ham izzattalablik yo’q, ammo u adabiyotda o’z yo’nalishi va qarashlariga hamisha sodiq qolishni xohlaydi…

Kundalikdan

6 iyul. Bugun kun bo’yi Bal`zakning qandaydir bemaza romanini o’qidim[7].

11 iyul. Bal`zakning bemaza asarini o’qidim.

17 sentyabr. Kecha “Tun” uzuq-yuluq holda bosilgani haqidagi xabarni oldim. Men, chamasi, maqolalarim uchun yashillarning qattiq ta’qibiga uchraganga o’xshayman. Shunga qaramay, Rossiyada har doim ma’naviy jihatdan yuksak yozuvchilar bo’lishini xohlayman; ammo men hech qachon qantdek shirin bo’lolmayman, shuningdek, ichi bo’sh, yuki yengil, eng muhimi, maqsadsiz hech narsa yozolmayman…

1856 yil

D.V. Grigorovichga
5 may. Peterburg

Ko’pdan, ko’pdan beri sizga yozishni rejalashtirgan edim, birinchidan, sizning “Qo’shchi” asaringizdan olgan g’oyat ibratli taassurotlarimni bildirmoqchiman, men ham bu borada uncha-muncha narsalardan xabardorman, ikkinchidan, aprelda e’lon qilingan “Muhojirlar” romaningiz ham menda yoqimli taassurot qoldirganini aytishni istayman. Endi hech narsa yozmayman, sizni nihoyatda yaxshi ko’rishim va tezda uchrashish niyatida ekanim bundan mustasno.

M.N. Tolstoyga
5 sentyabr. Yasnaya Polyana

…Uyga ertalab soat to’rtda keldim, hamma uyquda edi, men balkonda o’tirib, Pushkinning “Don-Juan”ini[8] o’qib shunchalik sevinganimdan shu zahotiyoq Turgenevga o’z taassurotlarim haqida maktub yozmoqchi bo’ldim…

V.V. Arsen`evaga
9 noyabr. Peterburg

…Sizga Turgenevning qissalarini ham yuboryapman, ularni o’qing, agar zerikarli bo’lmasa, menimcha, ular g’oyat latofatli, lekin o’z fikringizni, qandayligidan qat’i nazar, yozib yuboring. Shiller: “Mardona adashmoq va orzu qilmoq zarur!” – degan. Dahshatli darajada to’g’ri fikr, dadil, qat’iyatli, bardam bo’lib adashishdan hayiqmasang, haqiqatga yetib borasan…

V.V. Arsen`evaga
23-24 noyabr. Peterburg

…Sizga avval aytganim, ko’pdan beri menga tinchlik bermay kelayotgan ishning bugunga mo’ljallangan qismini bitirgach, qo’limga kitob oldim va Gyotening ajoyib asari “Ifigeniya”ni o’qidim. Siz hozir buni his qilmasangiz kerak, ammo poeziyani sevish va tasvirlashga qalam ojizlik qiladigan yuksak tuyg’ular zavqi nimaligini ma’lum vaqtdan keyin anglab olasiz.

Kundalikdan

3 iyun. Pushkinning “Don-Juan”ini o’qidim. Maftunkor. Pushkinda shu vaqtgacha ko’rmaganim haqiqat va qudrat bor.

7 iyun. Pushkinning 2- va 3-qismini o’qidim[9]. “Lo’lilar” juda go’zal. Boshqa dostonlari, “Onegin”ni hisobga olmaganda, bo’lmag’ur narsalar.

25 iyul. …O’lik jonlar”ni rohatlanib o’qidim, mustaqil fikrga to’la.

29 sentyabr. “Verter”ni o’qidim. Jozibali.

28 oktyabr. Turgenevning “Faust”ini o’qidim. Juda go’zal.

10 noyabr. Kitoblar sotib oldim. Turgenevning barcha qissalarini o’qidim. Yomon.

11 dekabr. “Lir”ni[10] o’qidim. Ta’siri kam.

1857 yil.

A.A. Tolstoyga
18 avgust. Yasnaya Polyana

…Rossiyada rasvolik, rasvolik, rasvolik. Peterburg bilan Moskvada hamma nimadir deb baqiradi, norozilik bildiradi, nimanidir kutadi, chekka joylarda hamon ibtidoiy yovvoyilik, o’g’rilik, qonunsizlik hukm suradi. Ishonasizmi, Rossiyaga qaytib kelgach[11], o’z diyorimga nisbatan nafratlanish tuyg’usi bilan uzoq vaqt kurashdim va faqat endigina hayotimizning tarkibiy qismiga aylanib ketgan barcha dahshatlarga ko’nika boshladim. Bufikrlarimni ma’qullamasligingizni bilaman, ammo na iloj, Aflotun mening yaqin do’stim, lekin haqiqat undan yuqori turadi, degan maqol bor. Bir hafta ichida men guvoh bo’lgan narsalarni ko’rsangiz edi: bir beka kap-katta ko’chada cho’ri qizni kaltakladi, daha boshlig’i menga bir arava pichan keltirasan deb buyruq qildi, aks holda u xizmatkorimga qonuniy hujjatni bermas emish, mening ko’z o’ngimda bir amaldor o’ziga qo’qqisdan tegib ketgan 70 yoshli kasalmand qariyani o’lasi qilib urdi, gumashtam esa menga xushomad qilish uchun maishatga berilgan bog’bonni kaltaklashdan tashqari uni yalangoyoq holda yalang yerda jun qirqishga majbur qildi va bog’bonning qonga belangan oyog’ini ko’rib, o’zidan ketguncha shod bo’ldi, bularning hammasini va boshqa tubanliklarni ko’rganingizda menga ishongan hamda Rossiyadagi hayot doimiy qora mehnat va o’z hissiyotlaring bilan kurashdan iborat ekanini anglagan bo’lardingiz. Yaxshiyamki, najot yo’li – ma’naviyat olami, poeziya singari ma’rifat vositalari bor. Bu yerda menga daha boshlig’i ham, burmistr ham xalaqit bermaydi, tanho o’tiraman, shamol uvillaydi, loy, sovuq, men esa aftodahol, to’mtoq barmoqlarim bilan Betxovenni chalaman va ko’nglim ezilib, ko’z yoshi to’kaman yoki “Iliada”ni o’qiyman, yoki o’zim odamlarni, ayollarni o’ylab topaman, ular bilan yashayman, qog’oz qoralayman, yo hozirgiga o’xshab jonimdan ortiq yaxshi ko’radiganim insonlar qismatini o’ylayman…

N.A. Nekrasovga
11 oktyabr. Yasnaya Polyana

Yaqinda “Sovremennik”ning sentyabr sonini oldim. Maktubingiz menga ta’sir ko’rsatgani ravshan: siz bilan gaplashgim keladi. Birinchidan, indallosini aytganda, mening maqolam[12] naqadar yaramas, yomon holda nashrdan chiqdi. Men, chamasi o’zimni ham, sizni ham hijolatda qoldirdim. Avdot`ya Yakovlevnaning povestini hali o’qiganim yo’q. Endi she’rlaringiz haqida. Balki Sizga mulohazalarimning keragi ham yo’qdir, negadir ularni o’zingiz men bilan qanday samimiy gaplashsangiz, xuddi shunday e’tiboringizga havola qilishni xohlayman. Birinchi she’ringiz[13] yuksak darajada. Asl she’r, ajoyib she’r, qolganlari zaif va zo’rma-zo’raki yozilgan, harholda, menda shunday taassurot qoldirdi. “Sovremennoe obozrenie” o’zicha qiziq bo’lsa ham, men kutgan darajada chiqmagan.
Kecha “Peterburg xabarnomasi”da meni so’kishganiga ko’zim tushdi[14], to’g’ri qilishgan.

N.A. Nekrasovga
25 noyabr. Moskva.

Suyukli Nikolay Alekseevich, Sizga va’da qilingan povestni[15] yubormoqdaman, agar yaxshi deb topsangiz, dekabr kitobchasida bosib chiqaring. Butun korrekturani o’zim qayta ko’rishni judayam xohlar edim. Vaqt imkoni bo’lsa, ularni menga jo’nating. Ammo 8 va 9 qismlarning korrekturasini zudlik bilan yuborib, ular xususida fikringizni bildiring. Bu boblardan ko’nglim to’lmagan. Ayniqsa, keyingi paytlarda men qo’lim tezroq bo’shasin deb u bilan ko’proq band bo’ldim, u boshqa ishlarimga to’g’onoq bo’lib turardi, ammo qayta qo’lga olgach, jiddiy shug’ullandim, chamasi, yomon chiqmagan joylari borga o’xshaydi. 11-qism haqida ham fikringizni aytsangiz, u ham menga yoqmayapti…
Yana Beranjening vafotidan oldin yozgan she’rini ham sizga yuboryapman. Uni Fet tarjima qilgan. Tarjima yaxshi, she’rning o’zi esa yuksak darajada. U frantsuz jurnallarida chop etilmagan, rus tilida bosilib chiqsa yomon bo’lmasdi…

Kundalikdan

2 yanvar. …Belinskiyni o’qidim, u endi menga yoqa boshladi.
3 yanvar. …Pushkin haqidagi go’zal maqolasini o’qidim.
4 yanvar. Pushkin haqidagi maqola – mo»jiza. Men nihoyat Pushkinni angladim.
5 yanvar. …Pisemskiyning “Beka”si ta’sir ko’rsatmadi.
11 yanvar. Chernishevskiy keldi, aqlli va qiziqqon.
12 yanvar. Grigorovichning povesti bemaza[16].
29 mart / 10 aprel`. Injildagi “hukm qilma” so’zi san’atga to’la mos keladi: hikoya qil, tasvirla, ammo hukm qilma.
29 iyun / 1 iyul. Tushgacha “Lyutsern”ni qayta yozdim. Yaxshi. Dadil bo’lish kerak, aks holda dabdababozlikdan boshqa hech narsa ayta olmaysan, men esa ko’p yangi va foydali gap aytishim kerak.
2 avgust. Uydaman, o’qiyapman. Saltikov jiddiy iste’dod.
15 avgust. “Iliada”ni o’qidim. Qanday mo»jiza!
17 avgust. “Iliada” meni “Qochqin”ni qayta ishlashga majbur qilmoqda.
24 avgust. Homerni o’qidim. Go’zal.
23 sentyabr. Gyote “Faust”da sovuqqon. Agar u yosh va kuchli bo’lganda Faustning tafakkuri va shiddatini rivojlantirgan bo’lar edi. Ammo endi rivojlantirilsa, avvalgi shakliga tushmay qoladi.
30 oktyabr. …Vijdonan ishlash, barcha kuch-quvvatni ishga solish kerak, keyin mehrobga tuflasalar ham mayli.
28 noyabr. Tyutchevning she’rlari yaxshi emas.

1858 yil

N.A. Nekrasovga
21 yanvar. Moskva

Mening fikrimcha, “Asya” Turgenevning yozgan asarlar ichida eng zaifi hisoblanadi. Ostrovskiyning[17] narsasini oxirigacha o’qimadim; uni o’qish qiyinligini bilaman…

1859 yil

A.A. Fetga
Oktyabrning boshlari. Yasnaya Polyana

…Men sizni sevaman, amakijon, qo’lim ko’ksimda. Ammo baribir qissalar yozishni yig’ishtiraman. O’ylab qarasang, uyat: odamlar yig’laydilar, o’ladilar, uylanadilar, men esa “unga qanday shaydo edi-ya” deb qissa yozaman. Telbalik, uyat.

A.V. Drujininga
9 oktyabr. Yasnaya Polyana

…Pisemskiyga, Goncharovga va boshqalarga aytib qo’ying, mening aziz do’stlarim, azaliy sobiq fikrdoshlarim meni unutmasliklarini xohlayman, shuni bildirib qo’ying. Men ularni har doim qadrlayman. Rostdan ham aziz, sharafli Polonskiyning ahvoli og’irlashib qoldimi? Fet Moskvaga jo’nab ketdi, u bechoraning boshiga katta tashvish tushgan – singlisi og’ir kasal.

Ha-a, Fet yaqin do’stona munosabatlarda faqat foyda ko’radi, uni qanchalik yaqindan bilsam, shunchalik yoqtiraman va hurmat qilaman. Turgenev esa uning teskarisi, oxirgi marta kelganida, u aqlli va iste’dodli bo’lsa-da, dunyodagi eng toqat qilib bo’lmaydigan odam ekaniga uzil-kesil ishondim. Ana shu xulosaga kelgan kunimdan boshlab unga nisbatan munosabatim o’zgarli…

1861 yil

A.I. Gertsenga
8 / 20 mart. Bryussel`

…Qadrdonlaringizning qo’lini siqib qolaman. Sizdan yana bir narsani so’rayman dedim-u, ammo ulgurolmadim, odamovi ingliz murabbiyangiz qanaqa odam o’zi? Siz unga o’rganib qolgansiz, u esa juda g’alati. Nikolay Platonovichga[18] hurmatim balandligini yetkazib qo’ying deb o’tinaman. Kechagi oqshomda (u ijro etgan) Gunoning “Faust”ini tinglab, bu musiqiy asarmi yoki dunyodagi eng buyuk dramaga xos jozibami, buni aniq ajrata olmasam ham, nihoyatda kuchli va teran ta’sirlandim. U frantsuzcha (opera) librettosiga aylanganiga qaramay, buyukligni saqlab qolgan. Ammo musiqasi haqiqatan ham ajoyib.

1865 yil

A.A. Fetga
3 yanvar. Yasnaya Polyana.

…Bilasizmi, Sizga g’alati bir mo»jiza haqida xabr yetkazmoqchiman. Yaqinda otdan yiqilib, qo’limni sindirdim, hushim joyiga kelgach, o’zimga o’zim men – adabiyotchiman dedim. Ha, men adabiyotchiman, ammo xilvatda yashovchi, kamsuqum adabiyotchiman. 1805 yilning dastlabki boblari yaqinda chiqadi[19]. Marhamat qilib mulohazalaringizni batafsil yozib yuboring. Sizning hamda men yoqtirmaydigan kishining, men ham ulg’ayib borayapman, Turgenevning mulohazalari, men uchun qimmatli. U tushunadi…

A.A. Tolstoyga
14 noyabr. Yasnaya Polyana

…Romanimning faqat 3-qismigina yozildi[20], yana olti qismini yozmagunimcha uni nashr ettirmayman, faqat shunda – besh yildan keyin – yaxlit asar sifatida bosib chiqarish mumkin. Ostrovskiy – menga yoqadigan yozuvchi – bir paytlar juda aqlli gap aytgan edi. Ikki yil oldin komediya[21] yozgan edim (nashrga bermadim), uni Rojdestvogacha Moskva teatrida sahnalashtirib bo’ladimi, deb Ostrovskiydan so’radim. “Qaerga shoshilasan, yaxshisi yanagi yilda sahnalashtir”, – dedi u. Men: “Hozir qo’yilishini xohlayman, sababi komediya o’ta zamonaviy, kelasi yili u muvaffaqiyat qozonmasligi mumkin”, – deb e’tiroz bildirdim.

“Odamlar tez orada juda aqlli bo’lib ketishadi, deb qo’rqayapsanmi?

Romanimga kelganda xavotir oladigan joyim yo’q”.

Kundalikdan

7 mart. Yozyapman, tuzatayapman. Hammasi aniq, ammo oldimdagi vazifalarning ko’pligi vahimaga soladi. Qilinadigan barcha ishlarni puxta aniqlab olish zarur. Shunda katta ishlar oldida dovdirab qolmaysan va son-sanoqsiz mayda-chuydalarni qayta-qayta tuzatib o’tirmaysan.
20 sentyabr. Merimening “Karl XII saltanati solnomasi”ni o’qidim. U bilan Pushkin o’rtasidagi aqliy bog’lanish hayratlantiradi. Juda aqlli va hushyor, ammo iste’dodi yo’q.
23 sentyabr. “Konsuelo”ni o’qidim. Fan, falsafa, san’at, axloq iboralariga to’la bemaza atala. Achigan xamir, sasigan qo’ziqorin, chirigan baliq va ananas qo’shilgan pirog.

1866 yil

A.A. Fetga
10-20 may. Yasnaya Polyana

… Ko’pdan beri yozilayotgan mana shu romanim. Sizga jo’natgan dilkash maktubimdir. Qaysi bir frantsuz: asar barcha notanish do’stlarga yo’llangan maktubdir, – degan ekan. Marhamat qilib, o’z fikrlaringizni ochiqchasiga yozib yuboring. Mulohazalaringizni nihoyatda qadrlayman, ammo sizga aytganimdek, men qancha mehnat, vaqt va haddan tashqari ko’p kuch-quvvatimni sarflaganim uchun bu asarimni, ayniqsa, hozir yozilayotgan 1812 yil voqealarini yoqtiraman. Faqat xayrixohikni emas, tanqidiy mulohazalarni juda qadrlayman. Masalan, Turgenevning NN qo’lini qanday ushlagani haqida 10 bet yozish shart emas, degan mulohazasi menga katta yordam berdi, kelajakda bunday nuqsonlardan qutulaman deb umid qilaman. Marhamat, keskin bo’lsa ham haqiqatni ayting…

Aristofanni o’qiyotgan ekansiz. Men buni juda qadrlayman, o’zim esa yangiroq narsalarni – “Don Kixot”, Gyote va keyingi paytlarda uzluksiz Viktor Gyugo asarlarini o’qiyapman. Bilasizmi, V.Gyugo haqida hech kim gapirmaydi, hamma uni unutdi, sababi u hammaga Bayronlar, Val`ter Skottlarga o’xshab tovlanib ko’rinmaydi. Uning to’la asarlar to’plamidagi tanqidiy maqolalarini o’qiganmisiz?
Bizdagi san’at sohasida o’n yil oldin va hozirda ham ro’y berayotgan hodisalarni u o’ttiz yil avval keskin qoralab bildirgan mulohazalariga biron so’z qo’shish yoki olib tashlash mumkin emas…

A.A. Fetga
7 noyabr. Yasnaya Polyana

Aziz do’stim Afanasiy Afanas`ich! Oxirgi maktubingizga 100 yildan beri javob qaytarganim yo’q, buning uchun aybdorman, boz ustiga maktubingizda romanim xususida menga juda foydali maslahatlar berganingiz va yana badjahl shoirlar toifasi haqida yozganingiz yodimda. Men shundayman-da. Qahramonlarimdan biri, knyaz` Andrey haqidagi mulohazalaringizdan xursand bo’lganim ham esimda, men aytganlaringizdan zarur xulosalar chiqarib oldim. U butun 1-qism davomida bir tusda, zerikarli, ammo yoqimtoy qiyofada ko’rinadi. Bu to’g’ri, ammo buning uchun u emas, men aybdorman. Xarakterlar harakati va xarakter to’qnashuvini ko’rsatishdan tashqari oldimda tarixni (to’g’ri) tasvirlash niyati ham turibdi, bu holat ishimni nihoyatda qiyinlashtirmoqda, chamasi men buni uddalay olmayotganga o’xshayman. Shu tufayli men 1-qismda tarixiy jihatlarga ko’p urg’u berdim, xarakter esa harakatsiz turib qoldi. Sizning maktubingizdan keyin men bu nuqsonni to’g’ri anglay oldim va to’g’riladim deb umid qilaman. Marhamat, aziz do’stim, men haqimda, ya’ni zaif mashqlarim xususida nimani o’ylagan bo’lsangiz, shuni (yashirmasdan) yozib yuboring. Bu menga juda katta yordam beradi, sizdan boshqa hech kimim yo’q…

1870 yil

A.A. Fetga
17 noyabr. Yasnaya Polyana

…Sizni sog’inaman, hech narsa yozmay qo’ydim, ammo qiynalib ishlayapman. Men urug’ sepiladigan dalani yana qaytadan chuqur haydashga majburman, buning uchun qanchalik og’ir mehnatga duchor bo’lganimni siz tasavvur ham qilolmaysiz. Bo’lajak asarda ishtirok etadigan odamlarning taqdiri qanday kechishiga bog’liq voqealar ichidan milliondan bir imkoniyatni tanlab olish va unga ishlov berish uchun o’ylash va xayoldan qayta o’tkazish dahshatli darajada qiyin. Men shu ish bilan bandman. Shu kunlarda Beranjening oxirgi jildi qo’limga tushdi. Unda o’zim uchun yangi bo’lgan “Baxt” she’rini uchratdim. Uni tarjima qilasiz, degan umiddaman…

1873 yil

P.D. Goloxvastovga
30 mart. Yasnaya Polyana

…Ko’pdan beri bunchalik zavqlanmagan edim desam, ishonmasangiz kerak, so’nggi paytlarda, sizdan keyin “Belkin qissalari”ni hayotimda yettinchi marta qayta o’qiyapman. Yozuvchi bu noyob xazinadan muttasil bahramand bo’lishi kerak. Yangidan o’qiganimda u nihoyatda kuchli ta’sir qildi…

N.N. Straxovga
11 may. Yasnaya Polyana

Men Pyotr I ga hech qanday aloqasi bo’lmagan roman yozyapman[22]. Bir oydan ko’proq yozib, qoralamasini tamomladim. Bu roman – aynan roman, hayotimda birinchi marta o’zimga ma’qul bo’ldi, u
butun borlig’imni zabt etdi, shunga qaramasdan, bu yilgi bahorda falsafa masalalari ham qiziqtirmoqda. Sizga jo’natmagan maktubimda bu roman ilohiy Pushkin tufayli xayolimga ixtiyorsiz kelib qolgani haqida yozgan edim, uni (Pushkin qissalarini) tasodifan qo’limga oldim va oxirigacha yangicha zavq bilan o’qidim…

1878 yil

I.S. Turgenevga
6 aprel`. Yasnaya Polyana

Ivan Sergeevich!
Keyingi paytlarda oramizdagi munosabatlarni eslar ekanman, o’zimdan hayratlanib va quvonib shuni sezdimki, sizga nisbatan hech qanday dushmanligim yo’q ekan[23]. Xudo shohid, Siz ham shunday bo’lsangiz kerak. To’g’risini aytganda, siz juda olijanobsiz. Oramizga tushgan adovat tuyg’usiga siz mendan oldin barham berganingizga to’la ishonaman.
Agar shunday bo’lsa, marhamat, bir-birimizga qo’l uzataylik va siz marhamat qilib oldingizda aybdorligimni butunlay kechirsangiz.

Men, tabiiyki, sizning faqat yaxshi fazilatlaringiz haqida o’ylayman, chunki ana shu fazilatlaringiz o’zaro munosabatlarimiz davomida ko’p marta namoyon bo’lgan. Siz tufayli adabiy shuhrat qozonganim yaxshi esimda, yozganlarimni va iste’dodimni ne chog’li ardoqlaganingiz aslo yodimdan chiqmaydi. Balki siz ham men haqimda shunday o’ylarsiz, chunki bir paytlar sizni nihoyatda yaxshi ko’rganimni bilasiz.
Agar meni kechira olsangiz, kuchim yetganicha qadrdon do’st bo’lib qolar edim. Bizning yoshimizda odamlarga yaxshilik qilishdan ko’ra yuksak martaba yo’q. Oramizdagi shunday munosabat qayta tiklansa – nihoyatda baxtiyor bo’lardim.
Gr. L.Tolstoy.

(Turgenev bu maktubga 8 mayda shunday javob yozadi:
“Bugun… xatingizni oldim. U meni qattiq sevintirdi va hayajonga soldi. Yuksak mamnuniyat bilan avvalgi do’stligimizni tiklashga tayyorman va menga uzatgan qo’lingizni qattiq siqaman. Sizga nisbatan hech qanday kek saqlamaganimni nihoyatda to’g’ri topgansiz, agar bo’lganda ham ular allaqachon yo’qolib ketgan, Siz haqingizda bir paytlardagi qadrdon do’stligimiz, yozuvchi sifatida esa Sizni hammadan oldin tabriklaganim va har bir yangi asaringiz menda qizg’in xayrixohlik uyg’otgani haqidagi yaxshi esdaliklargina qolgan. Oramizdagi anglashilmovchiliklar bar-ham topganidan chin yurakdan quvonaman. Shu yozda Oryol guberniyasiga borish niyatidaman – shunda biz, albatta, uchrashamiz. Shungacha Sizga eng yaxshi tilaklarimni bildiraman va yana bir bor qo’lingizni do’stona siqaman”.
(Ikki buyuk yozuvchi 1878 yil 8 avgustda Yasnaya Polyanada uchrashadilar).

N.N. Straxovga
5 sentyabr. Tula

…Agar men podsho bo’lganimda, o’zi ishlatgan so’zning ma’nosini tushuntirib berolmaydigan yozuvchini yozish huquqidan mahrum qilar va yuz darra bilan kaltaklash haqida buyruq chiqargan bo’lardim…
Turgenev hamon dilga yaqin va yorqin…

1888 yil

Kundalikdan

29 noyabr. El`sner romanini olib keldi[24]. Yana sokin telbalik.
13 noyabr. Kavkazda bo’lgan Borozdinning mukofot olish umidida bir tatarni o’ldirib, uning qo’lini qanday kesishgani haqidagi hikoyasi yaxshi[25].
19 dekabr. Tunda o’qidim. Chernishevskiyning Darvin haqidagi maqolasi go’zal. Kuchli va tiniq.
22 dekabr. Leskovning “Kolivanlik erkak” hikoyasini o’qiyapman, yaxshi. «Bolalar orasida” esa go’zal.

1900 yil

Maksim Gor`kiy (A.M. Peshkov)ga
9 fevral, Moskva

Qadrli Aleksey Maksimich, meni kechirasiz (agar ismingizni adashtirgan bo’lsam, yana bir bor uzr), sizga o’z vaqtida javob yozolmadim va suratni yuborolmadim. Sizni taniganim uchun juda-juda xursandman, sizni yoqtirib qoldim. Aksakov shunday degan edi: odamlar o’z kitoblaridan yaxshi (u aqlli deb aytgandi) yoki yomon bo’ladi. Sizning yozganlaringiz menga yoqdi, o’zingizni esa yozganlaringizdan ham yaxshi deb hisobladim. Eng yaxshi fazilatingiz – samimiylik, sizni shunday deb erkalatib qo’ymoqchiman. Xo’sh, mayli, xayr, qo’lingizni do’stona siqaman.
Lev Tolstoy.

Maktubim sog’ayib qolganingizda yetib boradi deb umid qilaman. Chexovning “Hayot”dagi[26] hikoyasi naqadar yaxshi. Men undan juda xursand bo’ldim.

1901 yil

Shahzoda P.A. Ol`denburgskiyga
6 may. Moskva

…O’tgan yili Siz bilan gaplashganimiz – uning asarlari Sizga juda manzur bo’lgan edi, Gor`kiy (haqiqiy ismi Aleksey Maksimovich Peshkov) hozir og’ir ahvolga tushib qoldi: uni oilasidan yulib oldilar, homilador xotini tug’ish arafasida, o’zi o’pka siliga chalingan, sud qilmay turib, sanitariya holatiga mutlaqo zid bo’lgan Nijegorod turmasiga qamab qo’yishgan. Uni yozuvchi va inson sifatida yaxshi bilaman. Shu tufayli xotini va do’stlari mendan madad so’rashmoqda. Men yozuvchi va uning oilasini bu og’ir kulfatdan faqat Siz qutqara olasiz deb qattiq ishonganim uchun Sizga murojaat etayapman.

Ezgulik yo’lida tug’ilgan bu imkoniyatni qo’ldan chiqarmasligingizga ishonaman[27].

Kundalikdan

1851 yil

Aprel-may. Yozuvchi qalbidan otilib chiqqan, hatto oliy shaklda o’z ifodasini topgan badiiy lavhalarni ham omma tushunmaydi. Va aksincha, yozuvchi xalq anglasin deb omma darajasiga pasayib borganda ham uni tushunmaydilar.
Bu xuddi romanda tasvirlangan zo’rlash manzarasini o’qib, baxti qaro qizga achinish o’rniga o’zini ana shu ishratparast erkakdek his qilib rohatlanayotgan 16 yoshli bolaning holatiga o’xshaydi – xalq sizning nima demoqchi ekaningiz-ni anglashga qodir emas. Nahotki xalq “Anton Goremika”[28] , “Jenevieve”ni[29] tushunadi deb o’ylasangiz? So’zlar unga tanish albatta, ammo u fikringizni anglab yetmaydi. Xalqning o’ziga xos go’zal, qo’l yetmas adabiyoti bor; unga soxtalik yot, u xalq ichida pishib yetilgan. Yuksak adabiyotga unda ehtiyoj yo’q, bunday adabiyotning o’zi ham mavjud emas. Xalq bilan baravar yurishga urinib ko’ring, u sizdan nafratlana boshlaydi.
Yuqori tabaqa oldinda yuraversin, xalq ham orqada qolib ketmaydi; u yuqori tabaqaga qorishib ketolmaydi, ammo orqada ham qolmaydi. Qanchadan-qancha katta vazifalar oldinda turganda, nazokat haqidagi gaplar kimga kerak?

Hamma odamlardagi zaif jihatlar va yomon illatlarni o’zlari to’qib chiqargan shaxslarga tiqishtirishadi, ular orasida yozuvchidagi iste’dod darajasiga ko’ra ba’zan muvaffaqiyatli chiqqanlari ham uchrab qoladi, ammo ko’pchiligi tabiiylikdan yiroq. Sababi nimada? Sababi shuki, odamlardagi nuqsonlarni o’zimizga qiyoslab bilamiz, ularga to’g’ri baho bermoq uchun o’z qalbimizni ochib ko’rsatishimiz lozim, chunki katta illatlarni katta shaxslargina namoyon qila oladi…

3 iyul. Hozir lagerda yotibman. Ajoyib oqshom! Oy endigina tepalik orqasidan chiqib ko’tarildi va pastlab suzayotgan ikkita ushoqqina, nafis bulutlar bag’rini yoritdi; yonimda chirildoq tinimsiz mungli qo’shig’ini kuylaydi; olisdan qurbaqalar ovozi keladi, ovul tarfadan goh tatarlarning qichqiriqlari, goh itlarning vovullashi eshitiladi, so’ng yana tinchlik, yana birgina chirildoqlar na’rasi; olis va yaqindagi yulduzlar yonidan sayr etib borayotgan harir bulutlar ko’zga tashlanadi. Men ko’rganlarimni qog’ozga tushiraman deb o’yladim. Ammo qanday qilib? Xonaga kirib, siyoh to’kilgan stolga o’tirsam, kulrang qog’oz va siyohdonni olsam, ruchkani siyohdonga botirib, qo’limni qimirlatib, harflarni qog’ozga tushirsam – o’z-o’zidan yozilib ketaveradimi? Harflardan so’zlar, so’zlardan iboralar tiziladi, ammo ular tuyg’ularni ifodalay oladimi? Tabiatdan olgan zavq-shavqlarimni boshqa biron yo’sinda ko’rsatishning iloji bormi? Tavsiflashning o’zi kifoya qilmaydi. Nega nasr bilan nazm, baxt bilan baxtsizlik bir-biriga bu qadar qorishib ketgan? Qanday yashash kerak? Nazm bilan nasrni birlashtirishga urinish samara beradimi yoki bittasi bilan qanoatlanib, keyinchalik ikkinchisiga qo’l urgan ma’qulmi?..

4 iyul. “Oras”ni[30] o’qiyapman. Akam bu qahramon senga o’xshaydi, deganda yanglishmagan ekan. Uning asosiy fazilati: tabiatidagi olijanoblik, hamma narsadan zavqlanish, shon-shuhratga intilish va har qanday mehnatga qobiliyatsizlik. Qobiliyatsizlik odatlanmaganlikdan kelib chiqadi, odatlanmaganlik esa tarbiya va ortiqcha kekkayish oqibatidir…

Knorring portretini chizishga urinmoqdaman. Menga shunday tuyuladiki, insonni shunchaki tasvirlab bo’lmaydi, ammo u menga qanday ta’sir ko’rsatgani haqida yozish mumkin. Buyuk odamni u o’ziga xos tabiatli, yoqimtoy, aqlli, ahmoq, qat’iyatli va hokazo… deb ta’riflash mumkin, ammo bu so’zlar ma’lum kishi borasida hech qanday tasavvur bermaydi, aksincha uni shunday ko’rsataman deb o’ylash yozuvchini yo’ldan chiqaradi.

10 avgust. Chekinishlarga yomon mahliyo bo’layotganimni sezayapman; fikriy teranlik o’rniga ana shunga mahliyolik, dastlab men buni to’g’ri deb hisoblagandim, yozishga xalal berib, yozuv stolimdan turib ketishga va boshqacha yozishga majbur qilmoqda. Bu yomon odat! Hatto katta iste’dod egasi va maroqli to’qimalar ustasi – men sevgan yozuvchi Sterndagi chekinishlarning ham og’irligi seziladi.

1852 yil

“Bolalik” qissasidan
Balki men yanglishgandirman, ammo aql bilan yoza boshlaganimda har doim o’zimni to’xtatdim va faqat qalb amri bilan yozishga harakat qildim.

N.A. Nekrasovga
3 iyul. Starogladkovskaya qishlog’i

…Iltimosim siz uchun zarracha qiyin emasligiga va uni rad etmasligi-ngizga astoydil ishonaman. Mana shu qo’lyozmani[31] ko’rib chiqing va bosib chiqarishga loyiq topmasangiz, menga qaytarib yuboring. Agar boshqacha bo’lsa, uning bahosini aytib, o’z mulohazalaringizni bildiring va jurnalingizda bosib chiqaring. Siz zarur deb hisoblagan barcha qisqartirishlarga avvaldan roziligimni bildiraman, faqat uni o’zgatirmasdan uzluksiz chop etishingizni xohlayman…
Tajribali va vijdonli muharrir, ayniqsa Rossiyada, o’z mavqeiga ko’ra yozuvchi va o’quvchi o’rtasida doimiy vositachi bo’lgani uchun asarning muvaffaqiyat qozonishi hamda ommaga yoqishi yoki yoqmasligini oldindan yaxshi biladi, deb ishonaman. Shuning uchun hukmingizni intizorlik bilan kutaman. U menga sevimli mashg’ulotimni davom ettirishga yo’l ochadi yoki ularni butunlay yoqib yuborishga majbur qiladi.

N.A. Nekrasovga
27 noyabr. Starogladkovskaya qishlog’i

Marhamatli muharrir!
Jurnalingizda nashr etish uchun yangi narsalar yuborish haqidagi iltimosingizni darhol bajara olmayotganimdan afsuslanaman; buning ustiga, mening oldimga qo’yayotgan talablaringizni o’zim uchun mutlaqo foydali deb hisoblayman va ularga to’la qo’shilaman.

Garchi nimalarnidir qoralagan bo’lsam ham, ularning birontasini hozir jo’nata olmayman, sababi, birinchidan, ilk asarim erishgan muvaffaqiyat mendagi shuhratparastlikni qo’zg’atib yubordi, va men keyingi yozganlarim ham avvalgidan kam bo’lmasligini xohlayman, ikkinchidan, “Bolalik”dagi senzura tomonidan qirqib tashlangan holatlar bundan keyin yana takrorlanmasligi uchun yozganlarimni qayta-qayta ko’rib chiqaman. 1) Ba’zi mayda o’zgartirishlarni aytib o’tirmasdan meni hayratga solgan ikki nuqtani alohida qayd etmoqchiman. Avvalo, bu Natal`ya Savishnaning sevgi tarixi asardan chiqarib tashlanganiga bog’liq, u ma’lum darajada eski zamondagi turmush inson fe’l-atvoriga qay darajada go’zal joziba baxsh etganini ko’rsatar edi. “Bolalik” sarlavhasi va muqaddimadagi bir necha so’z asar mohiyatini ochishga xizmat qilardi; “Bolalik tarixim” degan nom esa, aksincha, bunga zid keladi. Mening bolaligim tarixi kimga kerak? Mazkur o’zgartirish menga mutlaqo ma’qul bo’lmadi, sababi, men sizga yo’llagan ilk maktubimda yozganimdek, “Bolalik” romanning birinchi qismi bo’lishi, keyin O’smirlik, Yoshlik, Yigitlik davri kelishi kerak edi.

Marhamatli muharrir, bundan keyin ham yozganlarimni jurnalingizga qabul qilsangiz, biron joyini o’zgartirmasligingizni iltimos qilaman. Buni rad etmaysiz degan umiddaman. Menga kelganda, bosishga loyiq deb hisoblagan asarimni birinchi navbatda sizga jo’natishga va’da beraman.

O’z ismi sharifim bilan imzo chekaman, ammo bu tahririyat siri bo’lib qolishi kerak.

Kundalikdan

7 iyun. “Sovremennik”ning aprel` sonini o’qidim, toqat qilib bo’lmaydigan darajada tuban.
20 iyun. Doktor olib kelgan “Sovremennik”dagi “To’quvchi ayol” qissasi juda yaxshi, ayniqsa rus tilining tozaligi jihatidan – raspukolka (g’uncha) maftunkor.
29 iyun. “Savoy yepiskopi yordamchisining diniy iqrori”ni[32] o’qidim. U ziddiyatlarga, mavhumliklarga va hayratda qoldiradigan go’zalliklarga to’la. Undan olgan asosiy sabog’im – ruhning o’lmasligidir.
7 iyun. Kavkazdan xatlar[33] satirasini[34] tezroq tugatishim kerak, satira mening ta’bimga to’g’ri kelmaydi.
12 iyul. “David Kopervil`d” naqadar go’zal.
18 oktyabr. “Jigarband”ni [35]o’qidim. Juda yaxshi.

19 oktyabr. Soddalik axloqiy go’zallikning shartidir. O’quvchilar qahramonga hamdard bo’lmog’i uchun uning siymosida imkon qadar o’z zaifliklari va o’z fazilatlarini ko’ra olishlari lozim.
Romanning[36] g’oyasi – baxtni ulug’lash, u ham qiyomiga yetmagan, ammo har doim foydali va olijanob kitob bo’lishi mumkin.
“Rus zamindori qissasi”ning asosiy yo’nalishi: Qahramon baxt haqidagi ideallarini qishloq hayoti zaminida amalga oshirmoqchi bo’ladi. Bu orzular sarobga aylangach, uni oilaviy baxt timsolida ro’yobga chiqarishga urinadi.
Do’sti idealning o’zi baxt keltirolmaydi, o’zgalarni baxtli qilish maqsadida yashagan odamgina baxtli bo’ladi, degan fikrni unga singdiradi.

28 noyabr. Hech qachon foydani o’ylab, maqsadsiz yoza olmayman.
3 dekabr. Ko’p yozayapman. Chamasi, yaxshi bo’ladi. Hajvdan voz kechdim. Qandaydir ichki tuyg’u hajvni mutlaqo yo’latmaydi. Shaxslar emas, butun bir sinfga xos illat haqida ham yozishni xush ko’rmayman.

1854 yil
Kundalikdan

15 iyul. Shillerning “Fiaskoga qarshi fitna” dramasini o’qidim. Dramani endi umuman tushuna boshladim. Garchi bu borada men o’zgalardan butunlay boshqa yo’ldan borayotgan bo’lsam-da, menga yangi she’riy lazzat bag’ishlayotgan bu vositadan (janrdan – tarj.) mamnunman.
21 iyul. Kecha Shiller o’zining “Rudol`f Gabsburgskiy” va bir qancha kichik falsafiy she’rlari bilan qanchalik zavq bag’ishlaganini yozib qo’yish yodimdan ko’tarilibdi. Birinchidan, go’zal soddalik, manzaraviylik va tabiiylik bilan sug’orilgan sokin she’riyat. Keyingisida, Bartolomey aytganidek, meni fikr zabt etib, ko’nglimga o’rnashib qoldi, biron-bir ulug’ ishni ado qilish uchun qalbdagi barcha kuch-qudratni bir nuqtaga yo’naltirish kerak.
23 iyul. …Bernarning[37] yaxshigina qissasini o’qidim.
13 avgust. Ertalab yaxshi ishladim, ammo tushdan keyin Ostrovskiyning ajoyib “Qo’ynidan to’kilsa ko’njiga” komediyasini hisobga olmaganda, bekorchilik qildim.
24 avgust. Nekrasovning “O’smirlik”ni maqtab yozgan maktubini oldim. Har galgidek, u kayfiyatimni ko’tarib, yangi mashg’ulotlarga rag’batlantirdi.
Nekrasovning maktubi bilan faxrlanaman.
(N.A.Nekrasov Tolstoyga shunday yozgan edi: “..so’nggi asaringizni maqtash uchun munosib so’z topolmayapman. “O’smirlik” muallifining iste’dodi tug’ma va yuksak darajada maftunkordir va yozdagi yo’l, momaqaldiroq, yotoqxonadagi uchrashuvlar tasviri singari ko’p fazilatlar bu hikoyani adabiyotimizdagi umri uzoq asarlardan biriga aylantiradi.”)

1856 yil

A.V. Drujininga
21 sentyabr. Yasnaya Polyana.

“Sovremennik” uchun va’da berganim “Yoshlik”ning yarmisini yozib bitirdim. Men uni o’qish uchun hech kimga berganim yo’q, shuning uchun qat’iy hukm yuritolmayman – hamma narsa miyamda alg’ov-dalg’ov bo’lib ketdi. Ammo, nazarimda, indallosini aytganda, u ancha yomon – ayniqsa e’tiborsizlik oqibatida tili g’aliz, rasvo holda, bunga sabab shuki, yolg’iz o’zim hech kimga ko’rsatmasdan ishlaganimda odatda yo butunlay yaxshi yozayapman, yo mutlaqo yomon degan fikrga boraman, hozir ko’proq keyingisi to’g’ri deb o’ylayman. Ammo men fikringizga qo’shilaman, modomiki, adabiyotga qo’l urgandan keyin bu sohada hazil ketmaydi, unga butun umrni bag’ishlash kerak, shuning uchun men endi butunlay yaxshi narsalar yozishga, yomonlarini nashrga bermaslikka harakat qilaman. Iltimosim shundan iborat. Sizga qo’lyozmani yuboryapman, – siz o’qib, u “Bolalik”ka qaraganda yaxshi yoki yomonligi haqidagi keskin fikrlaringizni ochiqchasiga ayting, uni qayta ishlab yaxshi qilish mumkinmi yoki tashlab yuborgan ma’qulmi? Menga qolsa, keyingisi ma’qul, chunki yomon boshlab, uch oy behuda vaqt sarflaganimdan keyin u jonimga tegib ketdi…

(Drujinin 1856 yil 6 oktyabrda Tolstoyga yozgan xatida bir qator tan-qidiy mulohazalar bildirgan holda, umuman “Yoshlik”ka yuksak baho bergan.)

V.V. Arsen`eva va J.Verganiga
1 dekabr. Peterburg.

…Turgenevni madh qilib yozgan xatingizni kecha oldim; u haqda aytgan hamma gaplaringiz yaxshi. “Katta yo’ldagi suhbat” sizlarga yoqmasligi kerak edi, sababi, birinchidan, u juda zaif, ikkinchidan, zamindorlar hayotining bo’m-bo’shligi va axloqsizligini tanqid qilib yozganman, buni esa hali anglab yetmagansizlar.

V.V. Arsen`evaga
7 dekabr. Peterburg.

…Dikkens va Tekkerey haqida nega sukut saqlayapsiz, nahotki ular sizga yoqmagan bo’lsa? Yana “Opera haqida mulohazalar”ni o’qib nima qilasiz?
Avvalgi pochta bilan bir kitobni[38] yubordim, uni o’qing, ajoyib. Qanday yashashni o’rganasiz. Hayotga, muhabbatga turlicha yondashishni ko’rasiz, ularning birontasiga ham qo’shilmasligingiz mumkin, ammo fikringiz to’lishib, tiniqlashib boradi…

Kundalikdan

19 aprel. “Otalar va o’g’illar”ni bitirib, tuzatib ham chiqdim, Nekrasovning maslahatiga ko’ra uni “Ikki gusar” deb nomladim – yaxshi bo’ldi.
8 may. Kechqurun Obolenskiynikida Aksakov, Kirievskiy va boshqa slavyanofillar bilan birga o’tirdik. Ular yo’q joydan dushman qidiradilar. Qarashlari nihoyatda tor, hayotdan uzoq, hatto rad etishgayam arzimaydi. Aslida, bunga hojat ham yo’q…
13 may. “Dengizchilar to’plami”ni o’qidim. Pogodinning yuziga rohatlanib musht tushirgan bo’lardim. Slavyanofillik bilan zaharlangan, g’irt yolg’on. Moskvadagi dabdababozliklar tasvirida ruslarga xos qiyofa yo’q.
17 may. “Ortiqcha odam”ni[39] o’qidim. Nihoyatda chuchmal, jilvagar, go’yo dono, lekin oliftanamo.
22 may. …Aksakovlarnikiga bordim, to’rtinchi va beshinchi qismlaridan[40] parchalar tingladik. Yaxshi, ammo qariyani maqtadik.

26 may. Muallifga shuhrat keltiradigan birinchi omil – o’zini yaxshi ko’rsata olish, ya’ni o’quvchi muhabbatini qozonishdir. Bu shunday muhabbatki, u o’z ichki dunyosini butun borlig’icha ko’rsata olsin. Shuning uchun ham Dikkens yaratgan insoniy qiyofalar butun dunyodagi odamlarning do’stiga aylanib qoldi; ular Amerika va Peterburgdagi insonlarni bir-biriga bog’lab turadi; Tekkerey bilan Gogol` qahramonlari ishonarli, yovuz, badiiy jihatdan kuchli, ammo suyukli emas.

9 iyun. Pushkinning tarjimai holini zavq bilan o’qiyapman.
12 iyun. Tekkerey shu darajada xolislikka erishganki, qahramonlarining o’zlari yolg’on, bir-biriga mutlaqo zid qarashlarini zakovatli istehzo bilan yashirib turishadi.
13 iyun. Nikolenkaning nihoyatda ajoyib “Chechen qiz” hikoyasini[41] o’qidim.
Iyul. Muallif predmetdan ozgina bo’lsa-da yuqori turgani ma’qul, aks holda uning xolisligi yoki tarafkashligini bilolmasdan tinimsiz shubhalanasan.

Oktyabr-noyabr. Mening adabiyotchi do’stlarim – eski bo’ydoqlarda bitta qayg’uli umumiy kamchilik bor: ular biron kishini ko’rganda o’zlaricha darhol uning xarakterini o’rganish lozim deb hisoblaydilar va o’z xulosalarini aqlning go’zal mahsuli sifatida avaylab asrashga urinadilar. Bunday soxta, mayda bilimlar bilan odamlarni anglash va sevish mumkin emas.

4 noyabr. “Qutb yulduzi”ni[42] tugatdim.
5 noyabr. Teatrda “Aqllilik balosi”ni[43] ko’rdim – a’lo.
1 dekabr. …“Sarmen”ni[44] o’qib tugatdim, zaif, frantsuzlarga xos.
3 dekabr. …Merimeni o’qidim – yaxshi.
4 dekabr. …Maftunkor “Oddiy voqea”ni o’qiyapman.

1857 yil

A.N. Ostrovskiyga
5 yanvar. Peterburg.

…Pisemskiy kecha o’zining “Keksa boyvuchcha”sini o’qidi. Ajoyib asar, menimcha, uning barcha yozganlari ichida eng yaxshisi shu.

V.P. Botkinga
20-28 yanvar. Moskva.

Men Ostrovskiy bilan bultur tanishganimda uning tili shirali va kuchli edi. U yolg’izlanib qolgan paytlarida ham bukilmadi va o’z nazariy aqidalaridan chekinmadi. Qarashlari bir qadar mustahkamlandi-yu, tezda qovjirab so’ldi[45]. Aksakov uning “Serdaromad joy” komediyasini bo’sh deb hisoblaydi. Bu komediyani “Sovremennik” nashrga tayyorlab qo’ygan, yaqin orada men uni tinglayman. Drujininning bu yerdagi tanqidchilari menga, ayniqsa Aksakovga juda- juda yoqadi. Uning Pisemskiy bilan munozarasi ham go’zal. Ammo Fufligin naqadar iflos latta[46]. Uni shu holida “Sovremennik”da ko’rishdan xudo saqlasin…

V.P. Botkinga
29 yanvar. Moskva.

…Ikkinchi ajoyib asar: S.T.Aksakovning bolalik xotiralari va Ostrovs-kiyning “Serdaromad joy”ini tingladim… Meningcha, Ostrovskiy yozgan komediya uning eng yaxshi asari, bu yerda ham xuddi “Bankrut”dagidek[47] hamda Sologublar, Shchedrinlar davrasi tasvirlashga intilgan zulmat dunyosi qa’ridan sadolar eshitilib turadi. Nihoyat bu illatlar haqida oxirgi va haqiqiy so’zni eshitdik. Asarda “Bankrut”dagi kabi bugungi nuqsonlarga qarshi kuchli norozilik jo’sh urib turadi. Bir paytlar “Aqllilik balosi”da yosh ish yurituvchi Famusov bu chirkin dunyoni fosh etgan edi, komediyada esa keksa poraxo’r mirza Yusuv ana shu vazifani bajaradi. Bu shaxs naqadar maftunkor! Ammo… muallif to’garaklar ichida emas, chinakam hayot qo’ynida yashaganda edi, asar durdonaga aylangan bo’lardi, hozir esa u musibatli og’ir o’ylardir. Ostrovskiy hazilakam dramatik yozuvchi emas, ammo u chinakam genial narsalar yaratmayapti, chunki noyob iste’dodligini his qilish darajasi o’z sarhadlaridan chiqib ketdi. Bu sezgi endi uning iste’dodini harakatga soladigan kuch emas, balki har bir qilgan ishini oqlaydigan ishonchga aylanib qoldi. Men bu yerda Chicherin bilan yaqindan tanishdim, bu odam menga juda-juda yoqdi…

N.A. Nekrasovga
18 dekabr. Moskva.

Samimiy maktubingiz uchun, Nekrasov, sizdan juda, juda minnatdorman. Sizga yozganimdek, bu asardan ko’nglim to’q edi; uni qayta ishlab qariya Aksakovga ko’rsatdim, u ham nihoyatda mamnun bo’lgan edi; ammo hozir fikringizga to’la qo’shilmasam-da, sizga ishonaman; buning ustiga unga jiddiy qarshilik ko’rsatmagansiz. Shunday bo’lsa-da, uni bosib chiqarish mumkin emas, sababi, sizga yozganimdek, hali ko’p joylarini tuzatish va o’zgartirish lozim. 30-sanada uni qaytarib yuborishingizni so’rab xat yozgan edim. Qaytarmasdan bekor qilgansiz. Bu qissa mazmuniga ko’ra bayon uslubida emas, aksincha psixologik va lirik yo’nalishda bo’lgani uchun ko’pchilikka yoqmasligi mumkin, bunga shubha yo’q; maqsad qay darajada amalga oshgani, bu boshqa masala… Bu narsa ustida bir yil qattiq ter to’kishimga to’g’ri keldi, ammo ko’rib turibmanki, u boshqalarga ham manzur bo’lmaydi, undan voz kechilgani ma’qul, shuning uchun sizdan bag’oyat minnatdorman. Marhamat qilib, qo’lyozmani yoki korrekturani qaytarib yuborsangiz, iliq-issig’ida zarur joylarini tuzatib, ko’zdan nariga tashlab qo’yishdan yaxshisi yo’q. Turgenev sizga qissa jo’natgani haqida xabar yubordi[48]. Marhamat qilib, u nima haqida ekani va qaysi sonda bosilishini yozib yuborsangiz…[49]

1860 yil

A.A. Fetga
23 fevral. Yasnaya Polyana.

…“Arafa”ni o’qidim. Mening fikrim shunday: doimo ma’yus yuradigan va hayotdan nimani izlayotganini o’zi yaxshi bilmaydigan odamlar uchun asar yozishdan hech qanday naf yo’q. Umuman, “Dvoryanlar uyasi”ga qaraganda “Arafa” ancha yaxshi, unda ajoyib salbiy shaxslar – jumladan, san’atkor va ota bor. Boshqalar tip darajasiga ko’tarilmaganidan tashqari, ulardan ko’zlangan maqsad ham, vaziyat ham tipik emas, hatto ular yaramas odamlardir. Umuman, bu Turgenevga tekkan ashaddiy kasallik. Asardagi qiz durust chizilmagan: oh, men seni qanday sevaman… uning kipriklari uzun edi… Umuman, men Turgenev shunchalik aqli va shoirona qalbi bilan bu qadar jo’n, ibtidoiy usullardan o’zini tiya olmaganiga hayron qolaman… Sirasini aytganda, yaxshi-yomonligidan qat’i nazar, hozir shu tarzda povest` yozib bo’lmaydi. Ostrovskiyning “Momaqaldirog’”i ayanch asar, ammo u muvaffaqiyat qozonadi. Bunga Ostrovskiy bilan Turgenev emas, zamona aybdor…

1864 yil

S.A. Tolstoyga
6 dekabr. Moskva.

…Bugun, ertalab bir soatga yaqin Tanyaga osoyishta va hayajonsiz diktovka qildim, bu yaxshi emas, chunki hayajonsiz yozuvchilik ishlarimiz olg’a siljimaydi…

S.A. Tolstoyga
11 dekabr. Moskva.

Bugun Jemchujnikovning huzurimga kelganim men uchun nihoyatda quvonchli voqea bo’ldi, sen bergan maslahatga amal qilmasdan, unga bir necha bobni o’qib berdim. Shu paytda hech kutilmaganda Aksakov ham kelib qoldi. Ularga Ippolit bir qiz haqida so’zlaydigan joygacha o’qib berdim. Har ikkalasiga, ayniqsa, Jemchujnikovga bu qismlar juda yoqdi. Ular parchani yuqori baholashdi. Men xursand bo’ldim va mamnuniyat bilan davomini yozishga kirishdim. Maqtamasalar yoki yolg’on gapirsalar yomon, ammo qanday kuchli taassurot olganlarini ko’rib tursang katta foydasi tegar ekan[50].

1865 yil

M.N. Katkovga
3 yanvar. Yasnaya Polyana

Bir necha marta urinib ko’rganimga qaramay, so’zboshini[51] o’zim o’ylagandek qilib yoza olmadim. Aytmoqchi bo’lgan gapim shundan iborat ediki, mazkur asar roman ham, qissa ham emas, unda yechilishi bilan tamom bo’lib qoladigan va qiziqishni so’ndiradigan bironta tugun ham yo’q. Bularni sizga yozayotganimga sabab shuki, mundarijada ham, bo’lajak e’lonlarda ham mening asarimni roman deb atamang. Bu men uchun juda muhim bo’lganidan sizdan shuni iltimos qilayapman.

L.N. Volkonskayaga
3 may. Yasnaya Polyana

Suyukli knyaginya, Sizga meni eslashingiz uchun bahona tug’ilganidan juda xursandman va buni isbotlash maqsadida, garchi bajarish mumkin bo’lmasa-da, zudlik bilan savolingizga javob yozishga shoshilmoqdaman. Andrey Bolkonskiy asarda ishtirok etadigan barcha shaxslar kabi yozuvchi uchun hech kim emas. Agar mehnatlarim kimnidir portretini ko’chirish, nasl-nasabini aniqlash va eslashga qaratilganda edi, ularni nashr ettirishdan uyalgan bo’lardim. Janob Axsharumov iste’dodli mutaxassis sifatida buni yaxshi bilishi kerak. Ammo yuqorida aytganimdek, siz uchun eng qiyin vazifani ham bajarish istagida bo’lganim tufayli mening Andreyim kimligini aytishga harakat qilaman.

Men tasvirlaydigan Austerlits jangida, romanning boshlanishida, yosh navqiron yigit o’lmog’i kerak edi; romanimning davomida menga keksa Bolkonskiy va uning qizi zarur bo’lardi; keyinchalik romanga hech qanday aloqasi bo’lmagan shaxsni tasvirlashdan ma’no yo’qligini sezganimdan keyin boyagi navqiron yosh yigitchani keksa Bolkonskiyning o’g’liga aylantirdim. Keyin u meni qiziqtirib qoldi, unga romandan munosib o’rin ajratildi, men unga shafqat ko’rsatib, o’ldirish o’rniga qattiq yarador qilish bilan cheklandim. Suyukli kinyaginya, judayam aniq bo’lmasa-da, Bolkonskiyning kimligi haqidagi bor haqiqat ana shundan iborat…

P.D. Boborikinga
Iyul-avgust. Nikolskoe-Vyazemskoe

…Badiiyat maqsadlarini (matematiklar aytganidek) ijtimoiyat mezonlari bilan o’lchab bo’lmaydi. San’atkorning maqsadi o’tkir muammolarni uzil-kesil yechib berishdan iborat emas, balki butun murakkabligi, bitmas-tuganmas qirralari bilan hayotni sevishga da’vat etishga qaratilgandir. Agar menga o’zimga ma’lum ijtimoiy masalalarga bag’ishlab roman yozishni taklif qilsalar, men bunday roman uchun hatto ikki soat vaqtimni ham ajratmagan bo’lardim, ammo-lekin menga hozirgi bolalar 20 yildan keyin o’qib yig’laydigan, kuladigan va hayotni sevadigan roman yozgin desalar, men buning uchun butun umrim va bor kuch-qudratimni bag’ishlagan bo’lardim.

1870 yil

A.A. Fetga
21 fevral. Yasnaya Polyana

Men siznikidan jo’nab ketayotganimda hikoyangiz[52] mazmuniga ko’ra juda yaxshi ekanini, uni tashlab yuborsangiz yoki bir qisminigina nashrga bersangiz, u uvol bo’lishini yana bir karra eslatib qo’yishni unutibman. Asar yana qo’lga olishga munosib, mazmuni jiddiy va shoirona… faqat ortiqcha narsalarni chiqarib tashlash va Annenkov aytganidek, uni javohirga aylantirish kifoya. Oltinni ajratib oling. Faqat o’tiring va tanqidiy ko’zdan kechirgan holda uni qayta ko’chirib chiqing, keyin o’qish uchun menga bering…

A.A. Fetga
11 may. Yasnaya Polyana

Qadrdon do’stim Afanasiy Afanas`ich, men barcha soxtaliklar, ayniqsa o’z ishimizdagi bema’niliklardan bezib, minglab chaqirim uzoqda yurgan kishi, qora terga botib ishlab, bolta va belkuragimni ko’tarib uyga qaytgan chog’imda maktubingizni oldim. Uni ochib, birinchi navbatda she’ringizni o’qidim[53] va xotinimning oldiga kirib uni o’qib bermoqchi bo’lganimda, burnim achishib, ko’zimdan yosh quyilib keldi-da, uni o’qiy olmadim. Biron satrini o’rnidan qo’zg’atib yoki o’zgartirib bo’lmaydigan noyob she’r bo’pti. U o’zicha jonli va go’zal. Juda yaxshi va nazarimda shunchaki tasodifiy she’r emas, balki u bir paytlar to’xtatib qo’yilgan oqimning dastlabki tomchilari edi. Bu she’r menga shunchalik kuchli taassurot qoldirdiki, u qandaydir “Xabarnoma” qog’ozida bosilib chiqqandan keyin Suxotinga o’xshaganlar o’qib: “Qaranglar-a, Fet ham yaxshi yozadi-ya”, deb hukm yuritishlarini o’ylab, og’ir qayg’uga toldim.
“Sen nafissan va butun borlig’ing go’zal”. Sizning yaxshi narsalaringizni bilmayman. Hammasi ajoyib…

Kundalikdan

28 oktyabr. She’riyat inson yuragida yonayotgan olovdir. Bu olov yondiradi, isitadi, yoritadi.

Ba’zi odamlar haroratni his qiladi, ba’zilari iliqlikni, uchinchilari faqat yorug’likni ko’radi, yorug’likni ham ko’rmaydiganlar bor. Ko’pchilik – omma – she’riyatga hakamlik qiladiganlar harorat va iliqlikni sezadilar, ammo nurni ko’rolmaydilar. Ularning hammasi she’riyatning vazifasi faqat yoritish deb biladi. Shunday fikr yuritadiganlar yozuvchiga aylanadilar va hayotni yoritaman deb fonar ko’tarib yuradilar. Ular, tabiiyki, qorong’ilik va tartibsizlik bor joylarga yorug’lik kerak deb o’ylaydilar. Boshqalar esa hamma gap issiqlikda degan tasavvurga borib, sun’iy yo’l bilan issiqlik tarqatishga urinadilar (ko’ksida olov yonayotgan ba’zi shoirlar ham ko’pincha shunday yo’l tutadilar). Ammo chinakam shoirlar beixtiyor ravishda azob, zahmat chekib yonadilar va boshqalarni ham yondiradilar. Hamma gap mana shunda.

1871 yil

N.N. Straxovga
13 sentyabr. Yasnaya Polyana

…Siz ketganingizdan keyin temir yo’lda Tyutchev bilan uchrashib qoldim va to’rt soat gaplashib o’tirdik. Men ko’proq tingladim. Siz uni bilasizmi? U daho, ulug’vor va bolajon qariya. Tiriklar orasida men o’zimga o’xshab his qiladigan va fikr yuritadigan siz bilan undan boshqa odamni bilmayman…

1872 yil

3 mart. Yasnaya Polyana
A.F. Pisemskiyga

Marhamatli janob Aleksey Feofilaktovich! Maktubingiz va yuborgan kitoblaringiz uchun chin dildan minnatdorman. Xatingizni ham, romaningizni[54] ham ikkinchi marta rohatlanib o’qib chiqdim va bu ikkinchi o’qish sizga avval aytgan taassurotlarimni yanada mustahkamladi. U paytda o’qiy olmaganim uchinchi qism ham birinchi o’qiganimda meni hayajonga solgan dastlabki boblar kabi juda go’zal yozilgan…

1873 yil

A.A. Tolstoyga
Yanvarning oxiri-fevralning boshlari

…Tyutchevning kasali haqida eshitdim, bu menga qanchalik ta’sir etganini aytsam, siz ishonmaysiz. Men u bilan hayotim davomida o’n martacha uchrashdim; uni men yaxshi ko’raman va shu tufayli uni hamisha yolg’izlikka mahkum etilgan baxtsiz odamlardan biri deb hisoblayman. U yaqinlashib kelayotgan o’limini qanday qarshilar ekan?
Agar u o’zini yaxshi his eta boshlasa, uni qanchalik sevishimni aytib qo’ysangiz…

A.A. Tolstoyga
1 mart. Yasnaya Polyana

…Mening ishlarim yomon ketayapti[55]. Hayot nihoyatda yaxshi, yengil va qisqa, uning tasviri esa har doim xunuk, og’ir va uzun kechadi.

N.N. Straxovga
25 mart. Yasnaya Polyana

…Bu yil qishdagi barcha ish vaqtlarimda Pyotr bilan shug’ullandim, ya’ni u zamonlar ruhi bilan hamnafas bo’ldim va birdan, bir hafta oldin – Seryoja – katta o’g’lim “Yuriy Miloslavskiy”ni[56] zavq bilan o’qishga kirishdi. Men bu narsa hali unga erta deb hisobladim va birga o’qiy boshladim, xotinim Seryoja uchun “Belkin qissalari”ni olib keldi, keyin esa, tabiiyki, unga hali erta deb hisobladi. Men ishdan so’ng Pushkinning mana shu jildini (chamasi yettinchi marta) o’qishga tutindim, xuddi yangidan o’qiyotgandek kitobdan boshimni ko’tarolmas edim. Bundan tashqari u barcha shubhalarimni tarqatib yubordi. Pushkindan boshqa, chamasi, men hech kimning asarini bunchalik zavq bilan o’qimagan edim. “O’q”, “Misr tunlari”, “Kapitan qizi”! Unda “Mehmonlar chorboqqa to’plandilar” degan parcha bor edi. Men beixtiyor, negaligi va nima bilan tamom bo’lishini o’zim bilmagan holda shaxslarning qiyofalari va voqealarni ko’z oldimga keltirib, o’zimcha davom ettirishga kirishdim, so’ng tabiiyki, ularni o’zgartirdim, birdan ular bir-biri bilan g’alati tarzda o’zaro bog’lanib, chiroyli bir romanga aylandi, uning qoralamasi kecha paydo bo’ldi[57]. Roman juda jonli, haroratli va quyma chiqdiki, bundan o’zim ham mamnun bo’ldim, xudoyim salomatlik bersa, u ikki haftadan keyin qiyomiga yetadi. Bir yildan beri qiynalib yozayotgan narsamga uning hech qanday aloqasi yo’q…
Men “Urush va tinchlik”ning ikkinchi nashrini tayyorlashga kirishdim, birinchi jilddagi barcha ortiqcha narsalarni chiqarib tashlash, yangisini qo’shish uchun qayta ko’chirtirdim. Agar keyingi uch jildni ko’rib chiqishga vaqtingiz bo’lsa, mendan maslahatlaringizni ayamasangiz. Yomon deb hisoblagan o’rinlarni menga eslatib turing…

1882 yil

I.S. Turgenevga
1-5 may. Moskva

Aziz Ivan Sergeich!
Sizni kasalligingiz haqida Grigorovichdan eshitdim, bu haqda yoza boshlaganlaridan keyin xastalik jiddiyligiga ishongach, qattiq xafa bo’ldim. Sizni nihoyatda yaxshi ko’rishimni his qildim. Yana sezdimki, agar mendan oldin vafot etsangiz, bu men uchun juda og’ir bo’ladi. Gazetalarda taskin beruvchi xabarlar chiqdi. Balki bularning hammasi doktorlarning vahimasi va behuda shubha-gumonlardir va biz siz bilan Yasnayada hamda Spasskiyda diydor ko’risharmiz. Xudoyo, o’zing madad ber!

Sizning og’ir dardga chalinganingizni eshitgan ilk daqiqalarda umidvormanki, bu bekor bo’lib chiqadi, Siz bilan uchrashish uchun Parijga yo’l olsammikin, degan fikr kallamga keldi. Xastaligingiz haqida aniq va batafsil yozib yuboring yoki yozishga buyuring. Men juda minnatdor bo’lardim. Aniq bilishni xohlayman.
Sizni, keksa, aziz va men uchun nihoyatda qimmatli inson va do’stimni quchib qolaman.
Sizning Tolstoyingiz

1883 yil

S.A. Tostoyga
30 sentyabr. Yasnaya Polyana

…Turgenev haqida ko’p o’yladim, uni dahshatli darajada yaxshi ko’raman, achinaman va doim o’qiyman. Men u bilan birga yashayman. Albatta uni o’qiyman yoki u haqda yozaman va o’qishga beraman…
…Hozir Turgenevning “Bas endi” asarini o’qidim. O’qib ko’r, naqadar go’zal…

(Tolstoy rus adabiyoti muxlislari jamiyati tomonidan Turgenev xotirasiga bag’ishlab o’tkaziladigan kechada nutq so’zlamoqchi bo’lgan. Matbuot ishlari bo’yicha Bosh boshqarma boshlig’i YE.M.Feoktistov Ichki ishlar vaziriga Tolstoyning chiqishiga yo’l qo’ymaslik kerak, “u o’rinsiz mulohazalar bildirishi mumkin” deb ma’lumot beradi. Qo’rqib ketgan vazir “uzrli sabablarga ko’ra Turgenevning xotirasiga bag’ishlangan Jamiyat majlisi “noma’lum muddatga kechiktirilgani” haqida buyruq chiqaradi. Kecha o’tkazilmasdan qolib ketadi).

1884 yil

A.N. Pipinga
10 yanvar. Moskva

Aleksandr Nikolaevich!
Siz bilan shaxsiy munosabatlar o’ranata boshlaganimiz bilan juda xursandman. Men sizni ko’pdan bilaman va e’zozlayman. Turgenevning xatlarini bajonu dil sizga yuboraman. Ko’pchiligini topolmaymanmi deb qo’rqaman. Men o’ta palapartish odamman. Bahor ayyomida qishloqqa boraman. Shunda izlab ko’raman va nimaniki topsam sizga jo’nataman. Mening birovlardan yashiradigan hech qanday sirim yo’q. Bu xatlarni nima qilsangiz – ixtiyoringiz.

…Turgenev haqida hech narsa yozmayman, sababi uning haqida bir-biriga bog’liq juda ko’p voqealarni aytishim mumkin. Men uni har doim yaxshi ko’rganman, faqat vafotidan keyingina chinakam qadriga yeta boshladim. Ishonamanki, Turgenevning ahamayatini ikkimiz ham birdek his qilamiz, shuning uchun mo’ljallagan ishingiz meni quvontiradi. Ayni zamonda, u haqidagi bir mulohazamni aytmasdan turolmayman. Undagi eng muhim fazilat haqqoniylik edi. Meningcha, har bir san’at asarida (badiiy ijodda ham) uch omil ko’zga tashlanadi:

1.Kim va qanday odam gapiryapti?
2.Qanday – yaxshi yoki yomon gapiryaptimi?
3.U nimani o’ylasa, mutlaqo o’ylagani va his qilganini gapiryaptimi?

Mana shu uch omilga ko’ra insoniyat tafakkuri yaratgan hamma badiiy asarlarga baho berish mumkin. Turgenev go’zal odam (judayam teran emas, bir qadar zaif, ammo olijanob, yaxshi odam), u har doim o’zi o’ylagan va his qilgan narsalarni ochiqchasiga gapirar edi. Bu uch omil kamdan-kam yaxlit namoyon bo’ladi va odamdan bundan ortiq narsani talab qilish mumkin emas. Turgenev adabiyotimizga juda yaxshi va samarali ta’sir ko’rsatdi. U yashadi, izlandi va topgan narsalarining hammasini asarlari orqali bayon qildi. U o’z iste’dodi (yaxshi tasvirlash mahorati)ni suiiste’mol qilmadi, ba’zilarga o’xshab ko’nglidagini yashirmadi, dilida borini ochiq aytdi. Uni qo’rqadigan joyi yo’q edi…

1905 yil

7 mart. Yasnaya Polyana

…Men 15 yoshimdan boshlab Russoni ustozim deb bilganman. Russo va injil – hayotimga juda kuchli va samarali ta’sir ko’rsatdi.

Russo eskirmaydi. Yaqinginada uning ba’zi asarlarini qayta o’qishimga to’g’ri keldi va men yoshlik chog’imda o’qib ulardan qanday yuksak ruh va ilhom olgan bo’lsam, hozir ham aynan shu tuyg’ularni qayta his qildim.

IZOHLAR

[1] “O’lik jonlar” ning ikkinchi kitobi nazarda tutilmoqda. (Muh.)
[2] D.V.Grigorovichning pomeshchiklar hayotiga bag’ishlangan “Qishloq yo’llari” romani. Tolstoy bu asar Gogolning “Eski zamon pomeshchiklari”ga taqlid deb hisoblaydi.
[3] “Bolalik”ning ikkinchi qismi ( XVI bob, “She’rlar”dan keyingi sahifalar) nazarda tutilgan.
[4] “Sovremennik”ning 1852 yil 8-sonida bosilgan Nikolay M. (P. Kulish) ning “Ul`yana Terent`evna qismati” qissasi haqida gap boradi.
[5] “Hisobchining maktublari” hikoyasi.
[6] “Invalid” – Peterburgda 1813-1917 yillarda nashr etilgan rasmiy harbiy gazeta.
[7] Bal`zakning “Vodiydagi nilufar” romani.
[8] Pushkinning “Tosh mehmon” dramasi.
[9] Pushkin asarlarining 2-3-jildi.
[10] Drujinin tarjima qilgan V.Shekspir tragediyasi.
[11] 1857 yil yanvar-iyul oylarida L.N.Tolstoy chet elga birinchi marta sayohatga chiqib, Frantsiya, Shveytsariya va Germaniyada bo’lgan edi.
[12] “Lyutsern” hikoyasi.
[13] “Jimjitlik” she’ri.
[14] Gazetada “Lyutsern” hikoyasi qattiq tanqid qilingan edi.
[15] “Al`bert” povesti.
[16] Grigorovichning “Poytaxtdagi qarindoshlar” povesti bo’lsa kerak.
[17] “Mijozi to’g’ri kelmadi” komediyasi.
[18] N.P.Ogaryov.
[19] “Urush va tinchlik” romani nazarda tutilmoqda.
[20] “Urush va tinchlik” romani nazarda tutilmoqda.
[21] “Kasal tekkan oila” komediyasi.
[22] “Anna Karenina” romani.
[23] Ikki yozuvchi 1861 yilda qattiq janjallashib qolgan edi. Tolstoy 17 yil o’tgandan keyin birinchi bo’lib I.S.Turgenevga xat yozadi.
[24] A.O.El`snerning “Sanam himoyasida” romani.
[25] Kavkaz xalqlariga doir tadqiqotlar yozgan K.A.Borozdinning hikoyasi.
[26] “Hayot” jurnali.
[27] A.M.Gor`kiy 17 mayda uy qamog’iga o’tkazilib, so’ng ozod etilgan. Bu ezgu ishda Tolstoyning maktubi katta xizmat qilgani ma’lum.
[28] D.V.Gigorovichning shu nomdagi qissasi.
[29] Lamartin asari.
[30] J.Sand romani.
[31] “Bolalik” qissasi.
[32] Jan Jak Russoning “Emil” asari.
[33] “Bosqin” hikoyasi dastlab “Kavkazdan xatlar” deb nomlangan edi.
[34] Bu yerda hajv emas, tanqidiy ruhdagi asar ko’zda tutilgan. (Tarj.)
[35] Yevgeniya Turning romani. Dastlab “Sovremennik”da bosilgan, 1851 yilda alohida nashr etilgan.
[36] “Rus zamindori qissasi” asari nazarda tutiladi.
[37] Bernarning qaysi asari haqida gap ketayotgani noma’lum.
[38] IA.Goncharovnig “Odiiy voqea” romani.
[39] I.S.Turgenevning “Ortiqcha odamning kundaligi” asari.
[40] S.T.Aksakovning “Oila solnomasi” asari.
[41] N.N.Tolstoyning bu hikoyasi saqlanib qolmagan.
[42] Gertsen Londonda nashr eta boshlagan jurnalning ilk sonlari.
[43] Griboedovning asari.
[44] P.Merimening “Karmen” qissasi.
[45] Bu o’rinda “Sovremennik”chilar va “sof san’at” tarafdorlari o’rtasidagi bahs-munozaralar nazarda tutilmoqda.
[46] Pisemskiyning “Poytaxtdagi qarindoshlar” qissasi qahramoni.
[47] Ostrovskiyning “Qo’ynidan to’kilsa qo’njiga” komediyasi dastlab shunday nomlangan edi.
[48] “Asya” qissasi.
[49] N.A.Nekrasov Tolstoyning “Al`bert” qissasi haqida ancha keskin xat yozgan edi. Adib shoirning barcha mulohazalarini qabul qilgan.
[50] Gap“Urush va tinchlik” romani haqida ketyapti.
[51] “Urush va tinchlik” romani uchun yozishga mo’ljallangan so’zboshi nazarda tutilmoqda.
[52] A.A.Fetning “Gol`tslar oilasi” qissasi.
[53] A.A.Fetning “May kechasi” she’ri.
[54] A.F.Pisemskiyning “Girdob” romani.
[55] Pyotr 1 davri haqidagi roman nazarda tutilgan.
[56] M.N.Zagoskin romani.
[57] “Anna Karenina” romanining ilk qoralamasi ko’zda tutilmoqda.

Manba: “Jahon adabiyoti” jurnali, 2010 yil, 11-son / 2011 mart.

Таржимон ҳақида — Tarjimon haqida