НАВОИЙ ВА БУГУНГИ АВЛОД
Адабиётшунос олим Афтондил Эркинов билан суҳбат
2016 йилда буюк шоиримиз Алишер Навоий таваллудига 573 йил тўлади. Бу сана республикамизда катта тантаналар билан нишонланмоқда, шоир ижодининг у ёки бу қирралари, унинг асарларидаги илмий жамоатчиликка нотаниш бўлган айрим жиҳатлар борасида туркум мақолалар, тадқиқоту қатор китоблар чоп этилмоқда. Навоий ижодининг чет элга танитиш, буюк шоир бадиияти сирларини жаҳон миқёсида ўрганиш борасида қандай ишлар амалга оширилмоқда. Умуман, шоир ижодини, ўзбек адабиётини дунёга олиб чиқиш учун нималар қилиниши зарур? Филология фанлари доктори Афтондил Эркинов билан қилган суҳбатимизда айни шу масалалар ҳақида фикр юритилади.
– Кўпчиликка яхши маълумки, сиз бир неча йиллардан бери Навоий ижоди билан шуғулланиб келасиз. Айниқса, хорижда Навоийни ўрганиш борасида қилинаётган ишлардан яхши хабардорсиз. Бугун хориждаги ўқувчи ва мутахассислар орасида Навоий ижодини ўрганиш ва уни аҳоли орасида кенг тарғиб қилиш жараёни қандай кечмоқда?
– Аввало, ҳаммамизнинг севимли нашримиз “Жаҳон адабиёти” журнали Алишер Навоий ижодини кенг миқёсда тарғиб этаётгани қувонарли воқеа бўлмоқда. Шунинг билан бирга Навоий ижодининг хорижда ўрганилиши ёки кенгроқ қилиб айтганда, у томонлардаги адабиётшунослик масалаларига журналингизнинг қизиқиши ижобий ҳол. Саволингизга келсак, хорижда навоийшунослик, қодирийшунослик деган алоҳида соҳалар йўқ. Навоий ижоди ўзбек адабиётини тадқиқ қилиш доирасида ўрганилади. Хорижда шоир ижоди ҳақида кўп ишлар қилинган. Хусусан, Европа, Америка ва Шарқ давлатларида, хусусан, Туркияда бир қанча изланишлар олиб борилганки, совет тузуми даври ва унинг сиёсати таъсирида мазкур тадқиқотлар ҳақидаги маълумотлар бизгача етиб келмаган. Мен бир неча йиллар давомида уларнинг бир қисминигина кўриш имкониятига эга бўлдим. Навоий ижоди билан шуғулланганим учун уларга жуда қизиқаман, аммо йиллар давомидаги изланишларим натижасида ҳам мазкур тадқиқотларнинг ҳаммасини билдим ва кўриб чиқа олдим дея олмайман. Биринчидан, шоир ижодини ўрганиш бўйича библиографиялар эски ва уларга хориждаги Навоий ижоди бўйича ёзилган тадқиқотларнинг жуда кам қисми киритилган. Иккинчидан, чет элда кутубхоналар жуда кўп ва улар дунёнинг турли минтақаларида жойлашган, биргина кутубхонанинг ўзидан излаган манбангизни топиш анча муаммо туғдиради. Бутун дунё адабиётларини ўзида жамлаган кутубхона эса жаҳонда йўқ ҳисоби. Мазкур даргоҳлардан излаган нарсангизни бирини топсангиз, иккинчисини тополмайсиз. Яна олимларимиз учун тил тўсиғи ҳам бор. Бизда Европа тилларини мукаммал ўрганиш эса асосан мустақилликдан кейин ривожланди. Кўпгина навоийшунос олимларимиз Европа тилларини билмаганлари учун у ерларда қандай янги манбалар нашр қилинаётганини билишга у қадар интилишмаган.
Аслини олганда, Навоийни жиддий ўрганиш жараёни Европада XIX асрдан бошланган. Бугунги кунда бу жараён суръати янада тезлашган. Масалан, 2003 йили Германияда “Алишер Навоий” номли тўпламдан Навоий ижоди, унинг шахсияти ва Темурийлар муҳити бўйича немис ва инглиз тилларида ёзилган мақолалар, Барбара Келлнер Хенкель, Юрген Паул, Клаус Шониг, Эрика Таувбе, Клаудя Ромер, Марк Киршнер, Зигрид Клайнмихел ва Ёахим Гирлишс каби германиялик олимларнинг тадқиқотлари ўрин олган. Мазкур тадқиқотларда Навоийнинг ўз даври маданий муҳитидаги муҳим ўрни кўрсатилган. Хорижлик мутахассислар Навоий ижодини у яшаган муҳит, хусусан, Ҳусайн Бойқаро даври муҳити билан боғлаб ўрганишади. Бу даврга улар Шарқ Уйғониши даври сифатида қараб, адабиёт, тарих, санъат, меъморчилик соҳаларининг ривожланишини Навоий фаолияти билан боғлиқликда кўришади. Шоирнинг ҳунармандчилик, архитектура ёдгорликлари, ўша даврда амалга оширилган турли ободончиликларга қўшган ҳиссасини, айниқса, юқори баҳолашади. Улар Навоийни тараққийпарвар, маърифатпарвар, саховатпеша инсон сифатида яхши билишади. Уларга қиёслаганимизда, биздаги навоийшунослик шоир асарлари матни таҳлилига кўпроқ аҳамият бериши билан улардан ажралиб туради, дейиш мумкин.
Навоий ижоди бўйича тадқиқот олиб бораётган олималардан бири канадалик олима Мария Сабтелнидир. У 1979 йилда Гарвард университетида “Ҳусайн Бойқаро саройидаги адабий муҳит ва унинг сиёсий хусусияти” деган мавзуда докторлик диссертациясини ёқлаган. Кейинчалик олима Навоий ижоди бўйича бир қанча мақолалар ёзган. Мана шу мақолалар ва Темурийлар давридаги адабиёт ва санъатга доир барча материалларини тўплаб, 2007 йили Нидерландияда “Темурийлар ўтиш даврида” деган китоб чиқарган.
Мария Сабтелни ўтган асрнинг 70-йилларидан Ҳирот маданий муҳити ва ундаги Навоий ўрни масалалари билан шуғулланишни бошлаган . Масалан, олиманинг мақолаларидан бирида ўн бешинчи аср сўнгида Хиротда урф бўлган чиройли, мураккаб ва жимжимадор қилиб шеър ёзиш санъати ва унинг ортидаги жараёнлар ҳақида гап кетади. Мураккаб услубда асар ёзиш шоирлик маҳоратини белгиловчи омиллардан бири бўлганлиги кўрсатилади. Мария Сабтелни мақоласини ўқигач, Навоий форс шеърияти билан бўйлашиш учун ўша муҳитдаги атрофидаги форсигўй шоирлардан қолишмаслигини исботлашга, ўзбек шеъриятининг имкониятларини исботлаш учун мураккабликдан мукаммаликка интилгандир, деб ўйланиб қоласан. Биздаги кўпинча ҳиссиётларга тўла, аммо ақлга озуқа бермайдиган эссенамо тадқиқотлар олдида бу тур мақолалар Навоий ижодини ўрганишда кўпроқ нарса беради. Масалан, немис олимаси Зигрид Клайнмихел Навоийнинг турк адабиётига таъсири ҳақида қисқа, аммо чуқур мақола ёзган. Навоий ижодиётининг айнан қайси нуқталари усмонли турк шеъриятига таъсир этганлигини асосли ёритган. Шу типдаги тадқиқотлар орқали Навоийни дунёга танитиш ўринли бўлади. Туркиялик адабиётшунос Юсуф Четинтоғнинг “Алишер Навоийнинг усмонли турк шеъриятига таъсири” номли 2006 йилда чоп этилган туркча китоби ўзбек тилига ҳам таржима қилинди. Мазкур китобда Навоий ғазалларига турк шоирлари эргашиб ёзган ғазаллар ҳақида сўз кетади.
Афсуски, олимларимиз хориждаги Навоий ижоди бўйича қилинган бошқа кўплаб ишлардан бехабар . Бу эса ўз ўрнида олимликка даъвогарларни баъзида дунё илмий жамоатчилиги олдида ноқулай аҳволга соляпти. “Жаҳон адабиёти” нинг ўтган йил 3-сонида мазкур сатрлар муаллифининг “Амир Умархон туҳфаси” номли мақоласи чоп этилганди. Унда Қўқон хони томонидан туздирилган “Муҳаббатнома” шеърий тўплами ҳақида гап кетган. Бизда 2011 йили нашр этилган “Адабиёт кўзгуси” илмий тўпламида О. Жўрабоевнинг шу “Муҳаббатнома” ва унинг матний хусусиятларига бағишланган “Хазойин-ул-маоний”нинг бир шоҳона қўлёзмаси ва унинг матний хусусиятлари” номли мақоласи чоп этилди. Унда муаллиф “Муҳаббатнома”нинг таркибига кирган Навоий ва бошқа шоирларнинг девонлари ҳақида ёзиб, унгача ҳеч ким бу ишга қўл урмаганини таъкидлаган. Ваҳоланки, турк Олими Огаҳ Сирри Левенд бу тўплам таркиби ҳақида ўзининг “Туркиядаги Навоий қўлёзмалари” мақоласида 1958 йилиёқ ёзиб бўлганди. Дунё илмида ёзилмаган бир қоида бор: сен мавзуинг бўйича ўзингдан олдин ёзилган ва чоп этилган барча ишлардан, улар қайси тилда бўлишидан қатъи назар, хабардор бўлишинг керак. О. Жўрабоев мақоласида “Муҳаббатнома” таркиби ҳақида Огаҳ Сирри Левенд айтган гаплардан камроқ маълумот келтириб, Американи янгидан “кашф” қилган. Мана шундай ноқулай ҳолатга тушиб қолмаслик учун дунёдаги Навоий ижоди бўйича қилинган тадқиқотлардан бизлар ва аксинча, биздаги ишлардан хорижлик олимлар ҳам хабардор бўлишлари керак.
– Демак, сиз ўзбек адабиётини Навоий ижоди бўйича ёзилган залворли ишларимиз орқали ҳам дунёга танитишимиз мумкин, демоқчисиз?
– Ҳа, албатта, шу ўринда бир нарсани таъкидлашни хоҳлардим. ХХI асрда дунёнинг кўпгина давлатлари бозор иқтисодиёти шароитида яшамоқда. Бозор иқтисодиётининг асосий талабларидан бири бу дунё бозорига чиқиш. Ўзбекистон ҳам ўз маҳсулотлари билан дунё бозорида ўз ўрнига эга бўлиб бормоқда. Биздаги адабиётга бағишланган интернет сайтларидан бирида бир профессорнинг фикрларини ўқиб, таажжубга тушдим. У ўзбек адабиётшунослигида катта ишлар қилиняпти ва дунё таниши керак бўлган кўп олимларимиз бор, улар ёзган ишлар ғарб тилларига ўгирилганида эди, уларни дунё таниган бўларди, дебди. Содда қилиб айтганда, олимнинг, биздаги ишларни билмаганликлари, таржима қилмаганлари учун хорижлик олимлар айбдордек. Йўқ, менимча, айб уларда эмас, кўпроқ айб бизнинг ўзимизда. Бозор иқтисодиёти шароитида ҳамма ўзи учун ўзи курашади. Масалан, мен ўзбек адабиёти бўйича мутахассисман, бирор хорижий, жумладан, европа тилларида ўқиб тушунганим, гапира олганим билан у тилда равон ёза олмайман. Ёзганларимга ўзим таржимон топиб, уни таржима қилдириб, кейин хорижда нашр қилдираман. Шу усулда Навоий ижоди ва ўзбек мумтоз адабиёти масалалари бўйича бир қатор мақолаларимни ғарбда нашр эттирдим. Ҳозир олимларимиз учун ҳамма имкониятлар бор, кимнинг қўлидан нима келса, марҳамат, дунёга чиқишга интилсин. Бу бизга мустақиллик берган имконият. Шундай ҳаракатларнинг маълум бир натижаси, албатта бўлади. “Бизни ҳеч ким таржима қилмаяпти”, деб гина қилиб ўтиравериш, айбни бировга тўнкаш билан адабиётшунослигимиз ҳеч қандай фойда топмайди. Айни ҳолатни навоийшуносликка нисбатан ҳам айтиш мумкин. Забардаст навоийшуносларимиз ўз тадқиқотларини ғарб тилларига таржима қилдириб, жаҳон миқёсида машҳур бўлган адабий-илмий журналларга юборсинлар. Бизнинг адабиётшуносликни ҳам дунё танисин.
– Афтондил ака, биз Навоий ижодини таҳлил қилиш, уни ўқувчиларга етказишда одатий, бундан йигирма-ўттиз йил олдин ишлаб чиқилган қоидаларга кўникиб қолганмиз. Яъни, шоирнинг бир ғазал ёки рубоийсини оламиз-да, уни таҳлил қилиш, бизга тушунарсиз сўзларнинг луғатини бериш билан чекланамиз. Навоий ижодини ўқувчиларга яқинлаштиришнинг янгича йўлларини излаб топиш, замонавий технологиялар ёрдамида уни ҳаётга тадбиқ этиш вақти келмадимикин?
– Бу жараёнга анча олдин киришиш керак эди. Тўғри, таълим соҳасида маълум бир янги изланишларга эришилаётганини эътироф этиш керак. Аммо Навоийни англаш масаласи ҳали ҳам мураккаблигича қолмоқда. Беш аср аввалги тил ва ғояларни технологик тараққиёт асрида яшаётган бугунги кун кишисига етказиш осон эмас. Ҳозирги кўпгина дарсликларда шоир ижодидан маълум бир парча берилади-да, сўнг саҳифанинг ярмида мураккаб сўзларнинг луғати келтирилади. Буни ўқувчини матнга яқинлаштириш учун интилиш сифатида қабул қилиш мумкин. Аммо бутун дунёдаги жадал технологик тараққиёт замони ҳамма халқларни ўз мумтоз адабиётларидан бироз бўлса ҳам узоқлаштирмоқда. Ҳозирги вақтда янги информация шу қадар кўп ва уни қўлга киритиш ҳам анча осонлашган. Мана шундай мураккаб шароитда биз балки болани матнга эмас, матнни болага яқинлаштирганимиз маъқул. Ҳозир қўлидаги телефони, интернет орқали дунёни кузатаётган бола Навоийни ўрганиш учун китобида келтирилган парчага оид матнга, сўнг унинг остидаги изоҳига қараб ўтирмайди. У тезликда интернетга мурожаат қилади. Шунинг учун шоир ижодини соддалаштириб, уни болалар тушунадиган шаклга солиб, сўнг шу матнни мамлакатимиз олий ўқув юртларида неча мутахассислик тили бўлса, ўша тилларга таржима қилиб, интернет сайтларига жойлаштириш, шоир ҳаёти бўйича олинган фильмлар, қўйилган спектаклларни, яна унинг асарларини оригинал, насрий баёнлари, 10 жилдлик русча таржималари, қолаверса, навоийшуносликка оид манбаларни эринмасдан интернетга киритишимиз керак. Интернет китоб ўрнини боса олмаса ҳам, у Навоийни, мумтоз адабиётимизни болага етказишда самарали воситалардан бири бўлиши керак.
Шу ўринда бир нарсани айтиб ўтиш керак. Яқинда “Бобурнома” замонавий ўзбек тилига ўгирилиб, нашр қилинди. Бу жуда ҳам эътирофга лойиқ иш. Чунки “Бобурнома”нинг асл матни мавжуд эди, энди замонавий ўзбек тилидагиси ҳам яратилди. Асар ўқувчига анча яқинлаштирилди. Ваҳоланки, “Бобурнома” тили ва Бобур шеърияти бошқа ўтмиш шоирлари тилига нисбатан анча тушунарли. Мана шундай ҳолатда ҳам “Бобурнома”ни шундай усулда ўқувчига яқинлаштиришга эришилди. Худди шундай тарзда Навоийнинг барча асарларини ҳозирги ўзбек тилига насрий баён қилиб чиқиб, нашр қилиш керак. Бу ўринда Навоий асарларининг асл матни ҳам, насрий баёнлари ҳам керак. Яқинда бир русийзабон китобхон менга Навоий шеърларининг русча таржималарини интернетдан қидирганлигини, аммо жуда кам шеър топа олганини айтиб қолди. Демак, ҳатто русийзабон ўқувчилар орасида Навоий ижодига қизиқувчилар кам эмас экан ва уларнинг эҳтиёжларини қондириш учун ҳаракат қилиш лозим. Худди шу гапни инглиз ва Европанинг бошқа тилларига нисбатан ҳам айтиш мумкин. Ўқувчи ўзига керакли нарсани улар ичидан танлаб олади. Ахир, Навоий асарларининг рус, инглиз ва бошқа тилларга ўгирилган нашрлари йўқ эмас-ку. Нега уларни интернетга жойлаштирмаймиз? Асосий мақсадимиз бу буюк сиймолар ижодини ўқувчиларга яқинлаштириш-ку! Тўғри, масалан, Бобур насрининг тили Навоий тилига нисбатан анча тушунарлироқ, лекин орадан беш асрдан ортиқ вақт ўтди. Қанчадан-қанча авлодлар янгиланди, турли-туман сиёсий ва маданий жараёнлар кечди, тилимизда кўпгина ўзгаришлар юз берди. Бундан анча олдин Охунжон Сафаровнинг “Болаларнинг ўз Навоийси бўлсин” деган бир мақоласи чиққан эди. Олимнинг фикрича, шоир достонларининг насрий баёнларини болаларга тушунтириб берадиган шаклда тайёрлаш керак. Тўғри, бу ишлар маълум маънода амалга оширилди. Аммо бугунги авлод кечаги ҳодисалар билан ҳисоблашиб ўтирмайди. Унинг қўлига муттасил янги ва замонавий материал бериб бориш керак. Болага Навоийни болага хос тарзда тушунтира олишимиз керак.
Ҳозирги кунда янги технологиялар асосида ишлаб чиқарилаётган айфон, айпад, смартфонлар хотирасига Навоий ижодидан намуналар, унинг асарларига ишланган миниатюралардан лавҳалар, шоир суратларини киритиш керак. Бунда, даставвал, бола техника билан “мулоқоти” давомида Навоий шахсияти ва асарлари билан кўпроқ танишса, иккинчидан. у мазкур техникани ўзлаштириш баробарида ўз интеллектини ҳам бойитиб боради. Шундай йўл билан шоир ижоди болалар онгига тезроқ етиб боради. Бола воқеликни тасвир орқали тез қабул қилади. Ҳозирда дунёнинг кўпгина ривожланган давлатларида дарслар расмлар ёрдамида ўтилади, бутун бошли кутубхоналар ёнда олиб юриш мумкин бўлган электрон воситалар, масалан, айпадларга киритилмоқда. Бизда ҳам дарсларни матн ва тасвир уйғунлигида ўтишни кучайтириш керак. Йигирма йил олдин бундай қулайликлар, техник воситалар йўқ эди.
– Хабарингиз бўлса керак, “Жаҳон адабиёти” журналида “Навоий сабоқлари” номли мунтазам бериб бориладиган рукн бор. Унда шоирнинг бир ғазалининг аслияти ва бошқа тилдаги таржимаси берилади. Аслият билан таржима солиштирилиб, таржимадаги ютуқ ва камчиликлар борасида хулосалар чиқарилади. Бундан мақсад – ўсиб келаётган ёшларни шу йўл билан тарбиялаб бориш бўлса, иккинчидан, Навоий ижодининг хорижий ўқувчиларга қай тарзда етказилганини аниқлашдан ҳам иборатдир. Аммо бу масалада фақат рус, инглиз тиллари билан чекланишга тўғри келмоқда. Бошқа тилдаги таржимонлар бўлгани билан шоир асарларидан қилинган таржимани қиёсий таҳлил қилиб бера оладиган мутахассисларимиз тақчиллиги сезилади .
– Бу жуда яхши тажриба бўляпти. Менинг билишимча, немис тили бўйича мутахассис Йўлдош Парда бундан анча йиллар олдин Навоий асарларини йиғиб, француз ва немис тилларига таржима қилди. У 2000 йилда “Шарқ” нашриётида китоб ҳолида нашр этилди. Ўтган йиллар ичида Муроджон Эргашев деган бир ёш таржимон ҳам шоирнинг ўттизга яқин ғазалини француз тилига таржима қилиб, уни Францияда нашр эттирди. Қолаверса, ёш шоир Аъзам Обид ҳам Навоий рубоийларини инглиз, немис, француз, польяк тилларига таржима қилиш борасида хайрли ишлар олиб боряпти. Францияда нашр қилинган “Ўзбек шеърияти антологияси”га ҳам Навоий шеърлари киритилган. Бу масалада ҳар ҳолда унча-мунча ишлар қилиняпти. 1990-йиллар охирида француз олими Пьер Шувен Навоий “Хамса”сини француз тилига таржима қилиш масаласини кўтариб чиққанди. Мазкур йўналишда баъзи ишлар ҳам бошланганди. Аммо кейинчалик бу таржима номаълум сабабларга кўра қолиб кетди.
Аммо бу ерда асосий муаммо шундаки, Навоий тили ва ижодини билган мутахассисларнинг катта қисми Европа тилларини билмайди, чет тилини билганлар эски ўзбек тилидан чуқур хабардор эмас ёки мумтоз адабиётимизни ҳис қилмайди. Биз сиз айтаётган мутахассисларни энди етилиб келаётган авлод ичидан қидиришимиз керак. Агар уларнинг бу масалада тажрибалари камроқ бўлса, уларни тайёрлаб бориш керак. Бунинг учун маълум вақт керак, тилни билишнинг ўзи биланоқ ҳамма нарса ҳал бўлмайди, асосийси, тилни ҳис қила олиш керак.
Шунингдек, мутахассислар етишмаслигини рўкач қилиш ҳам яхши эмас. Бизда чет тилларни мукаммал эгаллаётган истеъдодли ёш авлод шаклланяпти. Улар ўз ўрнида бадиий ижод билан ҳам шуғулланишади. Навоий ёки Бобур ғазалларидан тили осонроғини танлаб, уларга тажриба учун бўлса ҳам таржима қилдириш, айни шу таржимани таҳлил қилиш учун бошқаларга бериш лозим. Навоий ва бошқа классиклармиз асарларини таржима қилиш бўйича ижодий мусобақалар ўтказилиши керак. Менимча, шу йўл билан аста-секин яхши натижаларга эришиш мумкин.
Алимурод ТОЖИЕВ суҳбатлашди
Манба: «Жаҳон адабиёти» журнали,2013 йил, № 2
NAVOIY VA BUGUNGI AVLOD
Adabiyotshunos olim Aftondil Erkinov bilan suhbat
2016 yilda buyuk shoirimiz Alisher Navoiy tavalludiga 573 yil to’ladi. Bu sana respublikamizda katta tantanalar bilan nishonlanmoqda, shoir ijodining u yoki bu qirralari, uning asarlaridagi ilmiy jamoatchilikka notanish bo’lgan ayrim jihatlar borasida turkum maqolalar, tadqiqotu qator kitoblar chop etilmoqda. Navoiy ijodining chet elga tanitish, buyuk shoir badiiyati sirlarini jahon miqyosida o’rganish borasida qanday ishlar amalga oshirilmoqda. Umuman, shoir ijodini, o’zbek adabiyotini dunyoga olib chiqish uchun nimalar qilinishi zarur? Filologiya fanlari doktori Aftondil Erkinov bilan qilgan suhbatimizda ayni shu masalalar haqida fikr yuritiladi.
– Ko’pchilikka yaxshi ma’lumki, siz bir necha yillardan beri Navoiy ijodi bilan shug’ullanib kelasiz. Ayniqsa, xorijda Navoiyni o’rganish borasida qilinayotgan ishlardan yaxshi xabardorsiz. Bugun xorijdagi o’quvchi va mutaxassislar orasida Navoiy ijodini o’rganish va uni aholi orasida keng targ’ib qilish jarayoni qanday kechmoqda?
– Avvalo, hammamizning sevimli nashrimiz “Jahon adabiyoti” jurnali Alisher Navoiy ijodini keng miqyosda targ’ib etayotgani quvonarli voqea bo’lmoqda. Shuning bilan birga Navoiy ijodining xorijda o’rganilishi yoki kengroq qilib aytganda, u tomonlardagi adabiyotshunoslik masalalariga jurnalingizning qiziqishi ijobiy hol. Savolingizga kelsak, xorijda navoiyshunoslik, qodiriyshunoslik degan alohida sohalar yo’q. Navoiy ijodi o’zbek adabiyotini tadqiq qilish doirasida o’rganiladi. Xorijda shoir ijodi haqida ko’p ishlar qilingan. Xususan, Yevropa, Amerika va Sharq davlatlarida, xususan, Turkiyada bir qancha izlanishlar olib borilganki, sovet tuzumi davri va uning siyosati ta’sirida mazkur tadqiqotlar haqidagi ma’lumotlar bizgacha yetib kelmagan. Men bir necha yillar davomida ularning bir qisminigina ko’rish imkoniyatiga ega bo’ldim. Navoiy ijodi bilan shug’ullanganim uchun ularga juda qiziqaman, ammo yillar davomidagi izlanishlarim natijasida ham mazkur tadqiqotlarning hammasini bildim va ko’rib chiqa oldim deya olmayman. Birinchidan, shoir ijodini o’rganish bo’yicha bibliografiyalar eski va ularga xorijdagi Navoiy ijodi bo’yicha yozilgan tadqiqotlarning juda kam qismi kiritilgan. Ikkinchidan, chet elda kutubxonalar juda ko’p va ular dunyoning turli mintaqalarida joylashgan, birgina kutubxonaning o’zidan izlagan manbangizni topish ancha muammo tug’diradi. Butun dunyo adabiyotlarini o’zida jamlagan kutubxona esa jahonda yo’q hisobi. Mazkur dargohlardan izlagan narsangizni birini topsangiz, ikkinchisini topolmaysiz. Yana olimlarimiz uchun til to’sig’i ham bor. Bizda Yevropa tillarini mukammal o’rganish esa asosan mustaqillikdan keyin rivojlandi. Ko’pgina navoiyshunos olimlarimiz Yevropa tillarini bilmaganlari uchun u yerlarda qanday yangi manbalar nashr qilinayotganini bilishga u qadar intilishmagan.
Aslini olganda, Navoiyni jiddiy o’rganish jarayoni Yevropada XIX asrdan boshlangan. Bugungi kunda bu jarayon sur’ati yanada tezlashgan. Masalan, 2003 yili Germaniyada “Alisher Navoiy” nomli to’plamdan Navoiy ijodi, uning shaxsiyati va Temuriylar muhiti bo’yicha nemis va ingliz tillarida yozilgan maqolalar, Barbara Kellner Xenkel`, Yurgen Paul, Klaus Shonig, Erika Tauvbe, Klaudya Romer, Mark Kirshner, Zigrid Klaynmixel va Yoaxim Girlishs kabi germaniyalik olimlarning tadqiqotlari o’rin olgan. Mazkur tadqiqotlarda Navoiyning o’z davri madaniy muhitidagi muhim o’rni ko’rsatilgan. Xorijlik mutaxassislar Navoiy ijodini u yashagan muhit, xususan, Husayn Boyqaro davri muhiti bilan bog’lab o’rganishadi. Bu davrga ular Sharq Uyg’onishi davri sifatida qarab, adabiyot, tarix, san’at, me’morchilik sohalarining rivojlanishini Navoiy faoliyati bilan bog’liqlikda ko’rishadi. Shoirning hunarmandchilik, arxitektura yodgorliklari, o’sha davrda amalga oshirilgan turli obodonchiliklarga qo’shgan hissasini, ayniqsa, yuqori baholashadi. Ular Navoiyni taraqqiyparvar, ma’rifatparvar, saxovatpesha inson sifatida yaxshi bilishadi. Ularga qiyoslaganimizda, bizdagi navoiyshunoslik shoir asarlari matni tahliliga ko’proq ahamiyat berishi bilan ulardan ajralib turadi, deyish mumkin.
Navoiy ijodi bo’yicha tadqiqot olib borayotgan olimalardan biri kanadalik olima Mariya Sabtelnidir. U 1979 yilda Garvard universitetida “Husayn Boyqaro saroyidagi adabiy muhit va uning siyosiy xususiyati” degan mavzuda doktorlik dissertatsiyasini yoqlagan. Keyinchalik olima Navoiy ijodi bo’yicha bir qancha maqolalar yozgan. Mana shu maqolalar va Temuriylar davridagi adabiyot va san’atga doir barcha materiallarini to’plab, 2007 yili Niderlandiyada “Temuriylar o’tish davrida” degan kitob chiqargan.
Mariya Sabtelni o’tgan asrning 70-yillaridan Hirot madaniy muhiti va undagi Navoiy o’rni masalalari bilan shug’ullanishni boshlagan . Masalan, olimaning maqolalaridan birida o’n beshinchi asr so’ngida Xirotda urf bo’lgan chiroyli, murakkab va jimjimador qilib she’r yozish san’ati va uning ortidagi jarayonlar haqida gap ketadi. Murakkab uslubda asar yozish shoirlik mahoratini belgilovchi omillardan biri bo’lganligi ko’rsatiladi. Mariya Sabtelni maqolasini o’qigach, Navoiy fors she’riyati bilan bo’ylashish uchun o’sha muhitdagi atrofidagi forsigo’y shoirlardan qolishmasligini isbotlashga, o’zbek she’riyatining imkoniyatlarini isbotlash uchun murakkablikdan mukammalikka intilgandir, deb o’ylanib qolasan. Bizdagi ko’pincha hissiyotlarga to’la, ammo aqlga ozuqa bermaydigan essenamo tadqiqotlar oldida bu tur maqolalar Navoiy ijodini o’rganishda ko’proq narsa beradi. Masalan, nemis olimasi Zigrid Klaynmixel Navoiyning turk adabiyotiga ta’siri haqida qisqa, ammo chuqur maqola yozgan. Navoiy ijodiyotining aynan qaysi nuqtalari usmonli turk she’riyatiga ta’sir etganligini asosli yoritgan. Shu tipdagi tadqiqotlar orqali Navoiyni dunyoga tanitish o’rinli bo’ladi. Turkiyalik adabiyotshunos Yusuf Chetintog’ning “Alisher Navoiyning usmonli turk she’riyatiga ta’siri” nomli 2006 yilda chop etilgan turkcha kitobi o’zbek tiliga ham tarjima qilindi. Mazkur kitobda Navoiy g’azallariga turk shoirlari ergashib yozgan g’azallar haqida so’z ketadi.
Afsuski, olimlarimiz xorijdagi Navoiy ijodi bo’yicha qilingan boshqa ko’plab ishlardan bexabar . Bu esa o’z o’rnida olimlikka da’vogarlarni ba’zida dunyo ilmiy jamoatchiligi oldida noqulay ahvolga solyapti. “Jahon adabiyoti” ning o’tgan yil 3-sonida mazkur satrlar muallifining “Amir Umarxon tuhfasi” nomli maqolasi chop etilgandi. Unda Qo’qon xoni tomonidan tuzdirilgan “Muhabbatnoma” she’riy to’plami haqida gap ketgan. Bizda 2011 yili nashr etilgan “Adabiyot ko’zgusi” ilmiy to’plamida O. Jo’raboevning shu “Muhabbatnoma” va uning matniy xususiyatlariga bag’ishlangan “Xazoyin-ul-maoniy”ning bir shohona qo’lyozmasi va uning matniy xususiyatlari” nomli maqolasi chop etildi. Unda muallif “Muhabbatnoma”ning tarkibiga kirgan Navoiy va boshqa shoirlarning devonlari haqida yozib, ungacha hech kim bu ishga qo’l urmaganini ta’kidlagan. Vaholanki, turk Olimi Ogah Sirri Levend bu to’plam tarkibi haqida o’zining “Turkiyadagi Navoiy qo’lyozmalari” maqolasida 1958 yiliyoq yozib bo’lgandi. Dunyo ilmida yozilmagan bir qoida bor: sen mavzuing bo’yicha o’zingdan oldin yozilgan va chop etilgan barcha ishlardan, ular qaysi tilda bo’lishidan qat’i nazar, xabardor bo’lishing kerak. O. Jo’raboev maqolasida “Muhabbatnoma” tarkibi haqida Ogah Sirri Levend aytgan gaplardan kamroq ma’lumot keltirib, Amerikani yangidan “kashf” qilgan. Mana shunday noqulay holatga tushib qolmaslik uchun dunyodagi Navoiy ijodi bo’yicha qilingan tadqiqotlardan bizlar va aksincha, bizdagi ishlardan xorijlik olimlar ham xabardor bo’lishlari kerak.
– Demak, siz o’zbek adabiyotini Navoiy ijodi bo’yicha yozilgan zalvorli ishlarimiz orqali ham dunyoga tanitishimiz mumkin, demoqchisiz?
– Ha, albatta, shu o’rinda bir narsani ta’kidlashni xohlardim. XXI asrda dunyoning ko’pgina davlatlari bozor iqtisodiyoti sharoitida yashamoqda. Bozor iqtisodiyotining asosiy talablaridan biri bu dunyo bozoriga chiqish. O’zbekiston ham o’z mahsulotlari bilan dunyo bozorida o’z o’rniga ega bo’lib bormoqda. Bizdagi adabiyotga bag’ishlangan internet saytlaridan birida bir professorning fikrlarini o’qib, taajjubga tushdim. U o’zbek adabiyotshunosligida katta ishlar qilinyapti va dunyo tanishi kerak bo’lgan ko’p olimlarimiz bor, ular yozgan ishlar g’arb tillariga o’girilganida edi, ularni dunyo tanigan bo’lardi, debdi. Sodda qilib aytganda, olimning, bizdagi ishlarni bilmaganliklari, tarjima qilmaganlari uchun xorijlik olimlar aybdordek. Yo’q, menimcha, ayb ularda emas, ko’proq ayb bizning o’zimizda. Bozor iqtisodiyoti sharoitida hamma o’zi uchun o’zi kurashadi. Masalan, men o’zbek adabiyoti bo’yicha mutaxassisman, biror xorijiy, jumladan, yevropa tillarida o’qib tushunganim, gapira olganim bilan u tilda ravon yoza olmayman. Yozganlarimga o’zim tarjimon topib, uni tarjima qildirib, keyin xorijda nashr qildiraman. Shu usulda Navoiy ijodi va o’zbek mumtoz adabiyoti masalalari bo’yicha bir qator maqolalarimni g’arbda nashr ettirdim. Hozir olimlarimiz uchun hamma imkoniyatlar bor, kimning qo’lidan nima kelsa, marhamat, dunyoga chiqishga intilsin. Bu bizga mustaqillik bergan imkoniyat. Shunday harakatlarning ma’lum bir natijasi, albatta bo’ladi. “Bizni hech kim tarjima qilmayapti”, deb gina qilib o’tiraverish, aybni birovga to’nkash bilan adabiyotshunosligimiz hech qanday foyda topmaydi. Ayni holatni navoiyshunoslikka nisbatan ham aytish mumkin. Zabardast navoiyshunoslarimiz o’z tadqiqotlarini g’arb tillariga tarjima qildirib, jahon miqyosida mashhur bo’lgan adabiy-ilmiy jurnallarga yuborsinlar. Bizning adabiyotshunoslikni ham dunyo tanisin.
– Aftondil aka, biz Navoiy ijodini tahlil qilish, uni o’quvchilarga yetkazishda odatiy, bundan yigirma-o’ttiz yil oldin ishlab chiqilgan qoidalarga ko’nikib qolganmiz. Ya’ni, shoirning bir g’azal yoki ruboiysini olamiz-da, uni tahlil qilish, bizga tushunarsiz so’zlarning lug’atini berish bilan cheklanamiz. Navoiy ijodini o’quvchilarga yaqinlashtirishning yangicha yo’llarini izlab topish, zamonaviy texnologiyalar yordamida uni hayotga tadbiq etish vaqti kelmadimikin?
– Bu jarayonga ancha oldin kirishish kerak edi. To’g’ri, ta’lim sohasida ma’lum bir yangi izlanishlarga erishilayotganini e’tirof etish kerak. Ammo Navoiyni anglash masalasi hali ham murakkabligicha qolmoqda. Besh asr avvalgi til va g’oyalarni texnologik taraqqiyot asrida yashayotgan bugungi kun kishisiga yetkazish oson emas. Hozirgi ko’pgina darsliklarda shoir ijodidan ma’lum bir parcha beriladi-da, so’ng sahifaning yarmida murakkab so’zlarning lug’ati keltiriladi. Buni o’quvchini matnga yaqinlashtirish uchun intilish sifatida qabul qilish mumkin. Ammo butun dunyodagi jadal texnologik taraqqiyot zamoni hamma xalqlarni o’z mumtoz adabiyotlaridan biroz bo’lsa ham uzoqlashtirmoqda. Hozirgi vaqtda yangi informatsiya shu qadar ko’p va uni qo’lga kiritish ham ancha osonlashgan. Mana shunday murakkab sharoitda biz balki bolani matnga emas, matnni bolaga yaqinlashtirganimiz ma’qul. Hozir qo’lidagi telefoni, internet orqali dunyoni kuzatayotgan bola Navoiyni o’rganish uchun kitobida keltirilgan parchaga oid matnga, so’ng uning ostidagi izohiga qarab o’tirmaydi. U tezlikda internetga murojaat qiladi. Shuning uchun shoir ijodini soddalashtirib, uni bolalar tushunadigan shaklga solib, so’ng shu matnni mamlakatimiz oliy o’quv yurtlarida necha mutaxassislik tili bo’lsa, o’sha tillarga tarjima qilib, internet saytlariga joylashtirish, shoir hayoti bo’yicha olingan fil`mlar, qo’yilgan spektakllarni, yana uning asarlarini original, nasriy bayonlari, 10 jildlik ruscha tarjimalari, qolaversa, navoiyshunoslikka oid manbalarni erinmasdan internetga kiritishimiz kerak. Internet kitob o’rnini bosa olmasa ham, u Navoiyni, mumtoz adabiyotimizni bolaga yetkazishda samarali vositalardan biri bo’lishi kerak.
Shu o’rinda bir narsani aytib o’tish kerak. Yaqinda “Boburnoma” zamonaviy o’zbek tiliga o’girilib, nashr qilindi. Bu juda ham e’tirofga loyiq ish. Chunki “Boburnoma”ning asl matni mavjud edi, endi zamonaviy o’zbek tilidagisi ham yaratildi. Asar o’quvchiga ancha yaqinlashtirildi. Vaholanki, “Boburnoma” tili va Bobur she’riyati boshqa o’tmish shoirlari tiliga nisbatan ancha tushunarli. Mana shunday holatda ham “Boburnoma”ni shunday usulda o’quvchiga yaqinlashtirishga erishildi. Xuddi shunday tarzda Navoiyning barcha asarlarini hozirgi o’zbek tiliga nasriy bayon qilib chiqib, nashr qilish kerak. Bu o’rinda Navoiy asarlarining asl matni ham, nasriy bayonlari ham kerak. Yaqinda bir rusiyzabon kitobxon menga Navoiy she’rlarining ruscha tarjimalarini internetdan qidirganligini, ammo juda kam she’r topa olganini aytib qoldi. Demak, hatto rusiyzabon o’quvchilar orasida Navoiy ijodiga qiziquvchilar kam emas ekan va ularning ehtiyojlarini qondirish uchun harakat qilish lozim. Xuddi shu gapni ingliz va Yevropaning boshqa tillariga nisbatan ham aytish mumkin. O’quvchi o’ziga kerakli narsani ular ichidan tanlab oladi. Axir, Navoiy asarlarining rus, ingliz va boshqa tillarga o’girilgan nashrlari yo’q emas-ku. Nega ularni internetga joylashtirmaymiz? Asosiy maqsadimiz bu buyuk siymolar ijodini o’quvchilarga yaqinlashtirish-ku! To’g’ri, masalan, Bobur nasrining tili Navoiy tiliga nisbatan ancha tushunarliroq, lekin oradan besh asrdan ortiq vaqt o’tdi. Qanchadan-qancha avlodlar yangilandi, turli-tuman siyosiy va madaniy jarayonlar kechdi, tilimizda ko’pgina o’zgarishlar yuz berdi. Bundan ancha oldin Oxunjon Safarovning “Bolalarning o’z Navoiysi bo’lsin” degan bir maqolasi chiqqan edi. Olimning fikricha, shoir dostonlarining nasriy bayonlarini bolalarga tushuntirib beradigan shaklda tayyorlash kerak. To’g’ri, bu ishlar ma’lum ma’noda amalga oshirildi. Ammo bugungi avlod kechagi hodisalar bilan hisoblashib o’tirmaydi. Uning qo’liga muttasil yangi va zamonaviy material berib borish kerak. Bolaga Navoiyni bolaga xos tarzda tushuntira olishimiz kerak.
Hozirgi kunda yangi texnologiyalar asosida ishlab chiqarilayotgan ayfon, aypad, smartfonlar xotirasiga Navoiy ijodidan namunalar, uning asarlariga ishlangan miniatyuralardan lavhalar, shoir suratlarini kiritish kerak. Bunda, dastavval, bola texnika bilan “muloqoti” davomida Navoiy shaxsiyati va asarlari bilan ko’proq tanishsa, ikkinchidan. u mazkur texnikani o’zlashtirish barobarida o’z intellektini ham boyitib boradi. Shunday yo’l bilan shoir ijodi bolalar ongiga tezroq yetib boradi. Bola voqelikni tasvir orqali tez qabul qiladi. Hozirda dunyoning ko’pgina rivojlangan davlatlarida darslar rasmlar yordamida o’tiladi, butun boshli kutubxonalar yonda olib yurish mumkin bo’lgan elektron vositalar, masalan, aypadlarga kiritilmoqda. Bizda ham darslarni matn va tasvir uyg’unligida o’tishni kuchaytirish kerak. Yigirma yil oldin bunday qulayliklar, texnik vositalar yo’q edi.
– Xabaringiz bo’lsa kerak, “Jahon adabiyoti” jurnalida “Navoiy saboqlari” nomli muntazam berib boriladigan rukn bor. Unda shoirning bir g’azalining asliyati va boshqa tildagi tarjimasi beriladi. Asliyat bilan tarjima solishtirilib, tarjimadagi yutuq va kamchiliklar borasida xulosalar chiqariladi. Bundan maqsad – o’sib kelayotgan yoshlarni shu yo’l bilan tarbiyalab borish bo’lsa, ikkinchidan, Navoiy ijodining xorijiy o’quvchilarga qay tarzda yetkazilganini aniqlashdan ham iboratdir. Ammo bu masalada faqat rus, ingliz tillari bilan cheklanishga to’g’ri kelmoqda. Boshqa tildagi tarjimonlar bo’lgani bilan shoir asarlaridan qilingan tarjimani qiyosiy tahlil qilib bera oladigan mutaxassislarimiz taqchilligi seziladi .
– Bu juda yaxshi tajriba bo’lyapti. Mening bilishimcha, nemis tili bo’yicha mutaxassis Yo’ldosh Parda bundan ancha yillar oldin Navoiy asarlarini yig’ib, frantsuz va nemis tillariga tarjima qildi. U 2000 yilda “Sharq” nashriyotida kitob holida nashr etildi. O’tgan yillar ichida Murodjon Ergashev degan bir yosh tarjimon ham shoirning o’ttizga yaqin g’azalini frantsuz tiliga tarjima qilib, uni Frantsiyada nashr ettirdi. Qolaversa, yosh shoir A’zam Obid ham Navoiy ruboiylarini ingliz, nemis, frantsuz, pol`yak tillariga tarjima qilish borasida xayrli ishlar olib boryapti. Frantsiyada nashr qilingan “O’zbek she’riyati antologiyasi”ga ham Navoiy she’rlari kiritilgan. Bu masalada har holda uncha-muncha ishlar qilinyapti. 1990-yillar oxirida frantsuz olimi P`er Shuven Navoiy “Xamsa”sini frantsuz tiliga tarjima qilish masalasini ko’tarib chiqqandi. Mazkur yo’nalishda ba’zi ishlar ham boshlangandi. Ammo keyinchalik bu tarjima noma’lum sabablarga ko’ra qolib ketdi.
Ammo bu yerda asosiy muammo shundaki, Navoiy tili va ijodini bilgan mutaxassislarning katta qismi Yevropa tillarini bilmaydi, chet tilini bilganlar eski o’zbek tilidan chuqur xabardor emas yoki mumtoz adabiyotimizni his qilmaydi. Biz siz aytayotgan mutaxassislarni endi yetilib kelayotgan avlod ichidan qidirishimiz kerak. Agar ularning bu masalada tajribalari kamroq bo’lsa, ularni tayyorlab borish kerak. Buning uchun ma’lum vaqt kerak, tilni bilishning o’zi bilanoq hamma narsa hal bo’lmaydi, asosiysi, tilni his qila olish kerak.
Shuningdek, mutaxassislar yetishmasligini ro’kach qilish ham yaxshi emas. Bizda chet tillarni mukammal egallayotgan iste’dodli yosh avlod shakllanyapti. Ular o’z o’rnida badiiy ijod bilan ham shug’ullanishadi. Navoiy yoki Bobur g’azallaridan tili osonrog’ini tanlab, ularga tajriba uchun bo’lsa ham tarjima qildirish, ayni shu tarjimani tahlil qilish uchun boshqalarga berish lozim. Navoiy va boshqa klassiklarmiz asarlarini tarjima qilish bo’yicha ijodiy musobaqalar o’tkazilishi kerak. Menimcha, shu yo’l bilan asta-sekin yaxshi natijalarga erishish mumkin.
Alimurod TOJIEV suhbatlashdi
Manba: «Jahon adabiyoti» jurnali,2013 yil, № 2
